(دره‌و): وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ به‌غداده‌وه‌ گه‌ڕاونه‌ته‌وه‌ هه‌رێمی كوردستان، به‌پێی به‌دواداچوونه‌كانی (دره‌و)، بڕیاره‌ وه‌فده‌كه‌ هه‌فته‌ی داهاتوو جارێكی تر بگه‌ڕینه‌وه‌ بۆ به‌غداد. له‌دوای گه‌ڕانه‌وه‌، ئه‌ندامانی وه‌فدی هه‌رێم خۆیان له‌ هه‌ر جۆره‌ قسه‌و لێدوانێك له‌باره‌ی كرۆكی دانوستانه‌كه‌یان ده‌پارێزن، ئه‌و دوو رۆژه‌شی كه‌ له‌ به‌غداد بوون، هیچ قسه‌یه‌كیان بۆ میدیاكان نه‌كردووه.  سه‌رچاوه‌یه‌كی ئاگادار له‌ په‌رله‌مانی عێراق به‌ (دره‌و)ی راگه‌یاند، وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم ره‌زامه‌ندی نیشان داوه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی خه‌رجی وه‌به‌رهێنانی هه‌رێمی كوردستان له‌ بودجه‌ی گشتیی عێراقدا له‌چوارچێوه‌ی خه‌رجی راسته‌قینه‌دا بمێنێته‌وه‌، به‌ڵام خه‌رجی موچه‌ی موچه‌خۆران (موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران- خانه‌نشینان- پێشمه‌رگه‌) كه‌ به‌ تێكڕا بۆ ساڵێك له‌ بودجه‌دا به‌ بڕی (10 ترلیۆن و 867 ملیار) دیناره دانراوه و بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (906 ملیار) دیناره‌‌، بخرێته‌ ناو خه‌رجی حاكیمه‌وه‌.  به‌پێی زانیارییه‌كان، محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق بیرۆكه‌یه‌كی هه‌یه‌ هاوشێوه‌ی خه‌رجی موچه‌ی هه‌رێمی كوردستان، خه‌رجی موچه‌ی عێراقیش به‌هه‌مانشێوه‌ بخرێته‌ چوارچێوه‌ی خه‌رجی حاكیمه‌وه (تێكڕای خه‌رجی موچه‌ی عێراق له‌ یاسای بودجه‌دا بڕی 76 ترلیۆن دیناره‌)‌.  خەرجی حاكیمە ئه‌م جۆره‌ خه‌رجیانه‌ ده‌گرێته‌وه: •     كارتی كۆبوونی خۆران •    خەرجی كشێه‌ی ناكۆكی موڵكایه‌تیی •    دەرمان •     پاڵپشتی گەنم و جۆ •    هاوردەكردنی وزە •     سەرژمێری دانیشتوان •    خەرجی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان یاسای بودجه‌ی گشتی عێراق كه‌ بۆ سێ ساڵه‌ (2023-2024-2025) له‌ كۆتاییه‌كانی حوزه‌یرانی 2023 كه‌وته‌ بواری جێبه‌جێكردن، یاساكه‌ پشكی هه‌رێمی كوردستانی له‌چوارچێوه‌ی خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق دیاریكردووه‌، له‌گه‌ڵ به‌ركاربوونی یاساكه‌دا حكومه‌تی هه‌رێم بۆی ده‌ركه‌وت پشكی مانگانانه‌ی زۆر كه‌متره‌ له‌وه‌ی چاوه‌ڕوانی كردووه‌، به‌تایبه‌تیش بۆ مانگه‌كانی سه‌ره‌تای به‌ركاربوونی یاسای بودجه‌، كه‌ خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق كه‌مبوو، به‌هۆیه‌وه‌ پشكی هه‌رێم بۆ هه‌ر مانگێك له‌ (580 ملیار) دیناردا راده‌وه‌ستا، ئه‌مه‌ش بڕه‌ پاره‌یه‌ك بوو كه‌ به‌ته‌نیا به‌شی دابینكردنی خه‌رجی موچه‌ی هه‌رێمی نه‌ده‌كرد كه‌ بۆ هه‌ر مانگێك (913 ملیار) دیناره‌. كه‌می پشكی هه‌رێم له‌ كۆی خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق وایكرد، حكومه‌تی هه‌رێم ناڕه‌زایه‌تی ده‌رببرێت، به‌وهۆیه‌وه‌ مادده‌كانی تایبه‌ت به‌ پشكی هه‌رێم له‌یاسای بودجه‌ به‌ هه‌ڵپه‌سێردراوی مانه‌وه‌و حكومه‌تی عێراق تا چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كه‌ له‌كۆتاییه‌كانی 2023دا بۆ ماوه‌ی سێ مانگ و بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (700 ملیار) دیناری بۆ موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران به‌ حكومه‌تی هه‌رێم دا.  رۆژی 18ی ئۆكتۆبه‌ری 2023 وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم به‌ سه‌رۆكایه‌تی ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی و وه‌فدی حكومه‌تی عێراق به‌ سه‌رۆكایه‌تی ته‌یف سامی وه‌زیری دارایی عێراق چوونه‌ به‌رده‌م لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق، لێره‌و هه‌ردوو حكومه‌ت گه‌یشته‌ رێككه‌وتن له‌سه‌ر هه‌مواری یاسای بودجه‌ی فیدراڵ، به‌جۆرێك موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌ خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق جیابكرێته‌وه‌و له‌ ململانێ سیاسییه‌كان دووربخرێته‌وه‌.  به‌مدواییه‌ محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق له‌ دیدارێكدا له‌گه‌ڵ نوێنه‌ری مامۆستایانی ناڕازیی هه‌رێمی كوردستان رایگه‌یاند، تاوه‌كو رۆژی 9ی مانگ واتا ئه‌مڕۆ، ره‌شنوسی هه‌مواری یاسای بودجه‌ ره‌وانه‌ی په‌رله‌مان بكات به‌مه‌به‌ستی په‌سه‌ندكردنی له‌ماوه‌ی 45 رۆژدا، به‌ڵام تائێستا ره‌شنوسه‌كه‌ ئاماده‌ نه‌كراوه‌و له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ په‌رله‌مان كێشه‌ی به‌تاڵبوونی پۆستی سه‌رۆكی هه‌یه‌و ناتوانێت هیچ دانیشتنێك بكات به‌بێ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكێكی نوێ له‌ شوێنه‌كه‌ی محه‌مه‌د حه‌لبوسی سه‌رۆكی له‌كارلادراو، به‌پێی قسه‌ی ژماره‌یه‌ك له‌ په‌رله‌مانتاران پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی په‌رله‌مان ده‌كه‌وێته‌ هه‌فته‌ی داهاتوو، ئه‌گه‌ر لایه‌نه‌ سوننه‌كان له‌ناو خۆیان و له‌گه‌ڵ كوتله‌ شیعه‌و كورده‌كان له‌لایه‌كی تر له‌سه‌ر كاندیدی سه‌رۆكی په‌رله‌مان بگه‌نه‌ رێككه‌وتن، واتا درێژه‌كێشانی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكێكی نوێ بۆ په‌رله‌مان، كاریگه‌ری راسته‌وخۆ له‌سه‌ر بابه‌تی هه‌مواری یاسای بودجه‌ ده‌بێت كه‌ حكومه‌تی هه‌رێم ده‌یه‌وێت به‌زوترین كات كۆتایی بێت.    ته‌نیا به‌ جیاكردنه‌وه‌ی خه‌رجی موچه‌ له‌ خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق له‌چوارچێوه‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌دا، كێشه‌ داراییه‌كانی نێوان هه‌ولێرو به‌غداد كۆتایی نایه‌ت، به‌تایبه‌تیش كه‌ هه‌ردوولا له‌یاسای بودجه‌دا له‌باره‌ی خه‌رجی وه‌به‌رهێنانو گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم ناكۆكن و به‌پێی زانیارییه‌كان له‌م دانوستانه‌ نوێیه‌دا وه‌فدی هه‌ردوو حكومه‌ت گفتوگۆی له‌باره‌وه‌ ده‌كه‌ن.

(دره‌و):  له‌ سبه‌ینێوه‌ گه‌ڕێكی نوێی كێشمه‌كشێش له‌نێوان مامۆستایانی ناڕازیی و وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌دا ده‌ستپێده‌كات، وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم له‌ به‌غداده‌، په‌روه‌رده‌كانی سنوری زۆنی سه‌وز رۆژی 9ی مانگیان بۆ كۆتایهێنان به‌ بایكۆتی مامۆستایان دیاریكردووه‌، رۆژی 9ی مانگ پشووی په‌رله‌مانی عێراق كۆتایی دێت، سودانی به‌ڵێنیداوه‌ پرۆژه‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌ ره‌وانه‌ی په‌رله‌مان بكات به‌مه‌به‌ستی په‌سه‌ندكردن.  ئه‌مڕۆ ئالان حه‌مه‌ساڵح وه‌زیری په‌روه‌رده‌ نوسراوێكی كرد، تێیدا ره‌زامه‌ندی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی راگه‌یاند بۆ جێبه‌جێكردنی دووان له‌ داواكارییه‌كانی مامۆستایانی مانگرتوو، به‌ڵام دوای هه‌مواری یاسای بودجه‌ی فیدراڵی و ناردنی شایسته‌ داراییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌و دوو داواكارییه‌ش:  •    ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی پله‌ به‌رزكردنه‌وه‌ی مامۆستایان كه‌ له كۆتایی 2015وه‌ راگیراوه‌.  •    به‌گرێبه‌ستكردنی مامۆستایانی وانه‌بێژی دانه‌مه‌زراو به‌پێی رێنمایی وه‌زاره‌تی دارایی.  مامۆستایانی ناڕازیی دوای ده‌رچوونی نوسراوه‌كه‌ی وه‌زیر، به‌په‌له‌ كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌وانییان رێكخست، ره‌تیانكرده‌وه‌ جێبه‌جێكردنی داواكارییه‌كانیان ببه‌سترێت به‌ هه‌مواری یاسای بودجه‌ی فیدراڵییه‌وه‌، چونكه‌ به‌وته‌ی ئه‌وان كه‌س نازانێت ئه‌و هه‌موار كه‌ی ده‌كرێت، جه‌ختیان له‌سه‌ر به‌رده‌وامیدان به‌ بایكۆتی پرۆسه‌ی خوێندن كه‌ كه‌ له‌سه‌ره‌تای خوێندنی 2023-2024وه‌ به‌رده‌وامه‌، له‌مه‌ش زیاتر به‌ڵێنیان داوه‌ سبه‌ینێ ده‌ست به‌خۆپیشاندان بكه‌نه‌وه‌.  له‌به‌رامبه‌ردا، له‌به‌ر رۆشنایی نوسراوه‌كه‌ی وه‌زیردا، په‌یتا په‌یتا په‌روه‌رده‌كانی سنوری ناوچه‌ی ده‌سه‌ڵاتی یه‌كێتیی (پارێزگاكانی سلێمانی و هه‌ڵه‌بجه‌و هه‌ردوو ئیداره‌ی گه‌رمیان و راپه‌ڕین) نوسراو ده‌رده‌كه‌ن و رۆژی 9ی ئه‌م مانگه‌یان وه‌كو واده‌ی شكاندنی بایكۆت بۆ مامۆستایان دیاریكردووه‌.  ئه‌مه‌ سێیه‌م جاره‌ وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی په‌روه‌رده‌ی سلێمانی هه‌وڵی شكاندنی بایكۆت له‌ زۆنی سه‌وز ده‌ده‌ن، له‌دوو جاری رابردوودا سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون.  رۆژی 9ی ئه‌م مانگه‌ پشووی یاسادانانی په‌رله‌مانی عێراق كۆتایی دێت، به‌مدواییه‌ نوێنه‌ری مامۆستایانی ناڕازیی له‌ به‌غداد چاویان به‌ محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق كه‌وت، له‌م دیداره‌دا سودانی به‌ڵێنی ئه‌وه‌ی پێدان كێشه‌ی موچه‌ی مامۆستایان و فه‌رمانبه‌ران چاره‌سه‌ر بكات، ئه‌مه‌ش له‌رێگه‌ی جیاكردنه‌وه‌ی خه‌رجی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم له‌ خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق و دانانی له‌چوارچێوه‌ی خه‌رجییه‌ سیادییه‌كاندا. ئه‌و دیداره‌دا سودانی به‌ نوێنه‌ری مامۆستایانی ناڕازیی هه‌رێمی وتبوو، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی فیدراڵ تاوه‌كو رۆژی 9ی ئه‌م مانگه‌ ره‌شنوسی هه‌مواری یاسای بودجه‌ ته‌واو ده‌كات و ره‌وانه‌ی په‌رله‌مانی ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی له‌ماوه‌ی 45 رۆژدا په‌سه‌ندی بكات.  له‌ كۆتایی حوزه‌یرانی 2023وه‌ یاسای بودجه‌ی سێ ساڵه‌ی عێراق (2023-2024-2025) چوه‌ته‌ بواری جێبه‌جێكردن، به‌ڵام مادده‌كانی تایبه‌ت به‌ پشكی هه‌رێمی كوردستان جێبه‌جێ نه‌كراون، حكومه‌تی هه‌رێم ناڕازیی بوو له‌وه‌ی پشكی هه‌رێم له‌كۆی خه‌رجی راسته‌قینه‌ی عێراق دیاری كرابوو، دوای زنجیره‌یه‌ك دانوستان هه‌ولێرو به‌غداد گه‌یشتنه‌ رێككه‌وتن له‌سه‌ر چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م بابه‌ته‌ له‌رێگه‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌وه‌.  حكومه‌تی هه‌رێم ته‌نیا بۆ موچه‌ی موچه‌خۆران، مانگانه‌ پێویستی به‌ (913 ملیار) دیناره‌، به‌هۆی جێبه‌جێنه‌كردنی یاسای بودجه‌وه‌، له‌دوای حوزه‌یرانی 2023وه‌ حكومه‌تی عێراق به‌شێوه‌ی قه‌رز بۆ ماوه‌ی سێ مانگ و بۆ هه‌ر مانگێك بڕی (700 ملیار) دیناری بۆ حكومه‌تی هه‌رێم نارد، به‌م قه‌رزه‌شه‌وه‌ كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێم به‌ سێ مانگ قه‌رزی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانه‌وه‌ ماڵئاوایی له‌ ساڵی 2023 كردو ئێستا ده‌یه‌وێت له‌رێگه‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌وه‌ چاره‌سه‌رێك بۆ ئه‌م قه‌یرانه‌ بدۆزێته‌وه‌.  له‌دوێنێوه‌ وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم به‌ سه‌رۆكایه‌تی ئاوات شێخ جه‌ناب وه‌زیری دارایی چوه‌ته‌ به‌غداد بۆ گفتوگۆ له‌باره‌ی هه‌مواری یاسای بودجه‌و یاسای نه‌وت و غازو پرسی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم كه‌ له‌ 25ی ئازاری 2023وه‌ راوه‌ستاوه‌و بووه‌ته‌هۆی له‌ده‌ستدانی نزیكه‌ی 80%ی داهاتی حكومه‌تی هه‌رێم.  داواكاری مامۆستایانی ناڕازیی ته‌نیا ئه‌و دوو داواكارییه‌ نییه‌ كه‌ وه‌زیری په‌روه‌رده‌ ئه‌مڕۆ له‌ نوسراوه‌كه‌یدا ئاماژه‌ی بۆ كردووه‌، به‌گشتی مامۆستایانی ناڕازیی كه‌ بایكۆتی پرۆسه‌ی خوێندنیان كردووه‌و بایكۆته‌كه‌یان ته‌نیا سنوری زۆری سه‌وزی گرتوه‌ته‌وه‌، ئه‌م  (5) داواكارییه‌یه‌.  ١ــ دەستپێکردنەوەی پلەبەرزکردنەوەی مامۆستایان و فەرمانبەرانی مەدەنی. ٢ ــ دامەزراندنی مامۆستایانی وانەبێژ. ٣ ــ دیاری کردنی چارەنوسی موچە پاشەکەوتکراوەکان و ئەو بڕە پارانەی بەناوی پاشەکەوت و لێبڕین و خۆگونجاندن و شایستە داراییە خەرج نەکراوەکان لەمووچەکانمان بڕاوە . ٤ــ پێدانی موچە کە له ٣٠ ڕۆژ جارێک تێنەپەڕێت . ٥ــ حکومەتی هەرێم ڕێگری نەکات لەوەی لە هەمواری پڕۆژە یاسای بودجەی عێراقیدا موچەی مامۆستایان و فەرمانبەرانی هەرێم بەشێوەی ڕاستەوخۆ للایەن بانکە حکومیەکانی حکومەتی عێراقەوە دابەشبکرێ.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) بە درێژایی مێژوو, یەکێک لە کارە ھەرەسەرکییەکانی مرۆڤ ئەوەبووە ھەوڵی باشترکردنی جیھان بکات، دەسکاریی ڕووکارە خراپەکانی جیھان بکات و بەشداربێت لە گۆرانیدا بەرەو جیھانێکی باشتر و ئینسانیتر.  بەڵام پێدەچێت ئەرکی سەرەکیی بەشێکی زۆری مرۆڤەکان لە ئێستادا، بە تایبەتی لەو بەشەی جیھاندا کە ناوی خۆرھەڵاتی ناوەڕاستی لێنراوە، ئەوەبێت رێ لەوەبگرن شتەکانی ناو ئەو جیھانە، ناو ئەو ژینگەیەی تیایدا دەژین، بشکێن و وێرانببن و لەناوبچن. لەم سەردەمی جەنگ و کوشتن و درۆن و خێمە و رق و بوغز و دوژمنایەتییە گەورانەدا، کە ھەندێکیان لەناو سیاسەتەوە دێن، ھەندێکیان لەناو دینەوە و ھەندێکی تریشیان لەناو لەدەستدانی لانی ھەرةکەمی ڕێز بۆ ژیان، دۆخێکی تەواو ترسناک دروستبووە. کوشتن بە ژمارەی گەورە، بۆمبارانکردنی ڕۆژانە، تەعەداکردنە سەر ژیان، تاوانی جەنگ، بوون بە بەشێک لە ژیانی ڕۆژانە.   لەم دۆخەدا ئەوەی مرۆڤ دەگۆرێت بۆ مرۆڤێک بەلانی ھەرەکەمی بەرپرسیاریەتيەوە، بەرگریکردنە لە دوو شت: بەرگریکردن لە خودی مرۆڤ خۆی وەک مرۆڤ و بەرگریکردن لە ژیان خۆیشی وەک ژیان. لە ئێستادا ئەم دوو ڕەھەندە بنەڕەتییەی بوون لەژێر ھەڕەشەی ھەمەجۆر و گەورەدان. ئەو بڕە گەورەیە لە رق و بوعز و دوژمنایەتی کە دروستکراوە، بەشی ئەوەدەکات ژیانی سەدەھا ملیۆن مرۆڤ وێرانبکات. ھێزگەلی وا ھەیە، جگە لە دۆست و ئەندام و ھەوادارەکانی خۆی، ئامادەیە ھەموو ئەوانیتر بە زیندوویی بۆ جەھەنەم بنێرێت. ئەو جەھەنەمەی لە ئێستادا لە غەزەدا دروستکراوە و ئەو جەھەنەمانەی تریش لەم دوو دەیەی دواییدا لە سوریا و لیبیا و یەمەن و عێراق و ئێران و تورکیا و لوبناندا بەرزکراونەتەوە، شایەتی لەم ڕاستییە ترسناکە، ئەدەن. ملیۆنان مرۆڤ لەدەستی کوشتن و برسیەتی و تەعەدا ھەڵدێن، ماڵیان نەماوە و لەناو خێمە و کەمپە گەورەکاندا دەژین. ڕۆژگارێک دروستبووە تیایدا بە ئاسانی شتەکان دەشکێن، ئەوەی مرۆڤ بەدەیان ساڵ دروستیدەکات دەکرێت لە چەند چرکەیەکی کەمدا وێرانبکرێت، توانای ئەوە دروستبووە لە دووری سەدەھا کیلۆمەتر و لە پشتی شاشەی کۆمپیوتەرەکانەوە، تاوانی جەنگ ئەنجامبدرێت و ژیانی ئەوانەش وێرانبکرێت کە ھێشتا لەدایکنەبوون. لە زۆر سەرەوە ھیچ سەردەمێک لە مێژووی مرۆڤدا بە ڕادەی ئەم سەردەمە پێویستی بەوە نەبووە مرۆڤ بەرگریی لە مانەوە و پاراستنی خۆی وەک مرۆڤ و لە پاراستنی ژیان لە سادەترین مانایدا، بکات. لە ڕاستیدا ئێمە لە سەردەمێکدا دەژین چەندەھا شت ھەیە پێویستیان بەوەیە بپارێزین و بەرگریان لێبکرێت بۆئەوەی بتوانن بمێننەوە و لەناونەچن، چونکە شکاندن و لەناوبردنیان ھەم ئاسانە و ھەم ئەگەرێکی گەورەیە. یەکێک لەو شتانە کە پێویستی بە بەرگریلێکردنێکی بەردەوام ھەیە، بۆ نموونە، ژیانی ئەو جۆرە مرۆڤانەیە کە لە دۆخی کەمینەبووندان، کەمینەی ئەتنی یان نەتەوەیی یان رەگەزیی یان ئایدیۆلۆژیی یان دینیی، بە تایبەتی لەم بەشەی جیھاندا کەناوی خۆرھەڵاتی ناوەڕاستی لێنراوە و بەشێکی زۆری سیستمە سیاسییەکانی، سیستمی کەمینەیەکی توندڕە و توڕە و ڕقاوییە، کە بەناوی زۆرینەیەکی وەھمی و خورافییەوە، حوکمدەکات. ئەم دۆخە بە ئاستێک گەیشتوە مرۆڤ بۆئەوەی مرۆڤبوونی خۆی بپارێزێت، پێویستی بە پاراستنی دەیان شت لە دەرەوەی خودی خۆیدا ھەبێت. یەکێک لەو ڕێگایانەی دەکرێت مرۆڤ لە ڕێگایەوە خۆی بپارێزێت و نەبێت بە بەشێک لە ھێزە تاریک و وێرانکەرەکانی ناوچەکە، ئەوەیە کار لەسەر کەسایەتی خۆی بکات و خۆی وەک بوونەوەر و مرۆڤێکی سەربەخۆ دابھێنێت و دروستبکات. ئازادییەکی ناوەکیی ھەبێت کە دەستی ھیچ ھێزێکی نەگاتێ، ھیچ چاوساغێکی سیاسیی و ئەخلاقیی و دینیی نەتوانێت سنورەکانی ببڕێت. بەڵام مرۆڤ بۆئەوەی ببێت بە کەسێکی سەربەخۆ و ئازاد، پێویستی بەوەیە ھۆشیاربێت بەرامبەر بەوەی کە  لە دەرەوەی ئەودا جیھانێک ھەیە پڕ لە کەسان و بوونەوەران و ژیانی تر. ئەو جیھانەش پێویستی بەوە بۆ مانەوەی. ھۆشیارییەک پاراستنی شتەکانی ناو ئەو جیھانە، بەشێکە لە پاراستنی خود خۆی و بەشێکە لە کردەی دروستکردنی ئەو خودە سەربەخۆ و ئازادە، خۆیشی. ئازادیی ناوەکیی مانایەکی نابێت گەر گرێنەدرێت بە بەرپرسیارێتی دەرەکییەوە، مرۆڤ بۆئەوەی بتوانێت بوونەورێکی ئازادبێت پێویستی بەوەیە ھەم کەسێکی سەربەخۆبیت، ھەم خاوەن رۆڵێکی بەرپرسیارانە بيت لەو ژینگەیەدا کە تیایدا دەژیی. ئەو ئاسۆ ئەخلاقییەش کە مرۆڤ لە دۆخێکی لەو بابەتەدا پێویستیی پێیەتیی، بەیەکەوەگرێدانی ئەو سەربەخۆییە ناوەکییە و ئەو بەرپرسیاریەتییە دەرەکییەیە بەرامبەر بە جیھان. سۆکرات، فەیلەسوفی یۆنانی، بە مرۆڤ دەڵێت پێویستە ئاگاداری رۆحت بیت، بەڵام ئاگاداربوون لەو رۆحە، بەبێ ئاگاداربوون لە جیھانی دەرەوە، بەبێ ئاگاداربوون لەو ژینگەیەی مرۆڤ تیایدادەژیی، یان بەبێ ئاگاداربوون لەو کەسانەی ژیانیان لەگەڵدا بەشدەکات، ئاگاداربوونێکی نووقسان و بێدەرەنجامە. بە کورتییەکەی، مرۆڤ لەم ساتەدا پێوستی بەوەیە لەیەککاتدا ھەم ئازادیی ناوەکیی ھەبێت و سەربەخۆبیت، ھەم توند بەو ژینگەیەوە گرێدرابیت کە بە ھەموو مەترسییەکانییەوە، تیایدادەژی. بەبێ گرێدانێکی بەھێزی ئەم دوو رەھەندە بەیەکەوە، توانای وێرانکردن ڕوو لە زیادبوون و گەورەتربوون و ھەمەلایەنتر، دەبێت. ھەنگاوی ژمارە یەکیش لەم ھاوکێشە دووجەمسەریەدا بریتییە لە ئامادەگیی دیدگایەکی ئەخلاقیی کە مرۆڤەکان وەک بوونەوەری یەکسان بەیەکتری ببینێت، ئەو لانیکەمە لە رێز و دانپیانان مەیسەربکات کە ژیانی مرۆڤەکان لەسەر ئەم ھەسارەیە، پێوستیی پێیەتی. لە ئێستادا مرۆڤی ئەم دەڤەرە لەبەردەم دوو جۆر لە بەرپرسیاریەتيدایە، یەکەمیان بەرپرسیاریەتی بەرامبەر بە خودی خۆی و دروستکردنی کەسایەتی خۆی وەک خودێکی ناوەکیی سەربەخۆ و ئازاد، لە دەرەوەی کۆی ئەو ھێزە ناشرینانەدا کە ھەن و کاردەکەن. دووھەمیان، بەرپرسیاربوونی دەرەکیی بەرامبەر بەو جیھانەی لەناویدا دەژیی و پاراستنی شتەکانی ناوی لە شکاندن و وێرانکردن. لەناو ئەو ھەموو میلیشیا و گروپە چەکدار و دوژمنکارانەدا کە لەم ناوچەیەدا ھەن و بەردەوامیش لە زیادبووندان، لەناو ئەو سیستمە سیاسیە تاکڕە و پڕ چەکانەشدا کە پەلاماری ھەمووشتێک ئەدەن لەگەڵ قازانجی رۆژانە و ھێڵی بیرکردنەوەی خۆیاندا نەگونجێت، لەناو ئەو تەماحە زۆر و گەورەیەی حوکمڕانیکردنی ئەبەدیشدا، لە بێشکەوە تا قەبر، ھەردوو ئەرکەکەی مرۆڤبوون لە ڕادەبەدەر زەحمەتکراوە. ھەم ئەرکی خۆدروستکردن و خۆداھێنان وەک کەسێکی سەربەخۆ و ئازاد زەحمەتە، ھەم ئەرکی بەرپرسیاربوون بەرامبەر بەو جیھانەی لەناویدا دەژین و ئەو شتانەیش لەبەردەم ھەڕەشەی شکاندن و لەناوچووندان. لەوکاتەدا کە درۆن گۆڕاوە بۆ رەمزی تەکنۆلۆژیای تازەی کوشتن و لەناوبردن، خێمەش بووە بە رەمزی ژیانی ئەو ملیۆنەھا مرۆڤانەی ماڵیان لێسەندراوەتەوە. درۆن وەک داھێنانێکی تەکنۆلۆژیی تازە و خێمەش وەک یەکێک لە کۆنترین ئەو شوێنانەی مرۆڤ ناچاربووە لەناویدا بژیی.  

(دره‌و): حكومه‌تی عێراق له‌چوارچێوه‌ی یاداشتنامه‌یه‌كدا نه‌وت به‌ 16 دۆلار كه‌متر له‌ نرخی بازاڕی جیهانی به‌ ئوردن ده‌فرۆشیت، ژماره‌یه‌ك كه‌س ئه‌مه‌ به‌ هه‌ده‌ردانی سامانی وڵات ناوده‌به‌ن و له‌ دادگای فیدراڵی سكاڵایان دژی محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیران تۆماركردووه‌، دادگای ئه‌مڕۆ سكاڵامه‌ی ره‌تكرده‌وه‌. دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵایه‌كی ره‌تكرده‌وه‌ كه‌ (7) كه‌س له‌سه‌ر محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیران تۆماریان كردبوو. سكاڵاكاره‌كان له‌ سكاڵاكه‌یاندا داوا له‌ دادگای فیدراڵی ده‌كه‌ن بڕیارێك هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌ كه‌ له‌  1ی شوباتی 2021دا ده‌ریكردووه‌ بۆ درێژكردنه‌وه‌ی رێكككه‌وتنی عێراق- ئوردن، به‌گوێره‌ی ئه‌م رێككه‌وتنه‌ نه‌وتی عێراق به‌ نرخیكی هه‌رزانتر ده‌درێت به‌ ئوردن، به‌جۆرێك رۆژانه‌ (10 هه‌زار) به‌رمیلی نه‌وتی پێبدرێت به‌ كه‌متر له‌ (16) دۆلار له‌ نرخی بازاڕ. سكاڵاكاره‌كان له‌ سكاڵاكه‌یاندا پشتیان به‌ راگه‌یه‌ندراوێكی كۆمپانیای به‌بازاڕخستنی نه‌وتی عێراق "سۆمۆ" به‌ستوه‌ كه‌ رۆژی 2ی حوزه‌یرانی 2022 بڵاویكردوه‌ته‌وه‌و تێیدا ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه‌، نرخی نه‌وتی هه‌نارده‌كراو بۆ ئوردن گه‌یشتوه‌ته‌ (97) دۆلار، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ له‌وكاته‌دا نرخی به‌رمیلێك نه‌وت (113) دۆلار بووه‌. ئه‌م كه‌مكردنه‌وه‌ی نرخه‌ بۆ ئوردن، به‌بۆچوونی سكاڵاكاره‌كان به‌هه‌ده‌ردانی سامانی وڵات و رۆڵه‌كانی عێراقه‌، یه‌كێك له‌وانه‌ی سكاڵاكه‌ی تۆماركردووه نوێنه‌ری ده‌رچوانی دانه‌مه‌زراوه‌و خۆی وه‌كو زه‌ره‌رمه‌ند له‌و بڕیاره‌ی حكومه‌تی عێراق نیشان ده‌دات.  سكاڵاكاره‌كان داوایانكردووه‌ كۆپییه‌كی رێككه‌وتنی عێراق و ئوردن ئاڕاسته‌ی دادگای فیدراڵی بكرێت و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایانه‌، دادگا بڕیار بدات به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی رێككه‌وتنه‌كه یان هه‌مواركردنه‌وه‌ی، به‌وپێیه‌ی ئه‌م رێككه‌وتنه‌ بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وت به‌ نرخێكی كه‌متر بۆ ئوردن مانگانه‌ بڕی (198 ملیار) دینار زیان له‌ عێراق ده‌دات.  بریكاری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق له‌ رۆژی 17ی نیسانی 2023دا گه‌ڵاڵه‌نامه‌یه‌كی بۆ دادگا ناردووه‌و تێیدا ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه‌، بابه‌تی تانه‌دان له‌ (یاداشتی لێكتێگه‌یشتنی پێدانی نه‌وتی خاو له‌نێوان حكومه‌تی كۆماری عێراق و حكومه‌تی شانشینی ئوردنی هاشمی) یاسا یان په‌یڕه‌و نییه‌، بۆیه‌ كاری دادگا نییه‌ ته‌ماشای ئه‌م بابه‌تانه‌ بكات و سه‌رباری ئه‌مه‌ش، ئه‌وانه‌ی سكاڵایان كردووه‌ به‌رژه‌وه‌ندییان نییه‌ له‌ به‌رزكردنه‌وه‌ی سكاڵاكه‌یاندا.  "یاداشتنامه‌كه‌ له‌نێوان وه‌زیری نه‌وتی عێراق و وه‌زیری سامانه‌ سروشتییه‌كانی ئوردن ئیمزاكراوه‌و ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراقیش پشتبه‌ست به‌ ده‌سه‌ڵاته‌ ده‌ستورییه‌كانی له‌ مادده‌ی (80/ سێیه‌م)ی ده‌ستورو مادده‌ی (3/ دووه‌م)ی یاسای به‌ستنی په‌یماننامه‌كان، په‌سه‌ندی كردووه‌و ئه‌مه‌ رێككه‌وتننامه‌ نییه‌و ئه‌و یاسایه‌ی سه‌ره‌وه‌ی به‌سه‌ردا ناسه‌پێندرێت". له‌ به‌شێكی تری گه‌ڵاڵه‌نامه‌كه‌دا، بریكاره‌كه‌ی حكومه‌تی عێراق هۆكاری فرۆشتنی نه‌وتی عێراق به‌ كه‌متر له‌ 16 دۆلار به‌ ئوردن بۆ جیاوازی نرخی نه‌وتی عێراق و نرخی نه‌وتی جیهانی "برێنت" ده‌گه‌رێنێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش به‌هۆی نرخی كوالیتی نه‌وتی عێراق به‌به‌راورد به‌ نه‌وتی جیهانی، سه‌رباری ئه‌مه‌ باس له‌ خه‌رجی گواستنه‌وه‌ نه‌وتی عێراق ده‌كات له‌ شوێنی به‌رهه‌مهینان و ئه‌مباركردنه‌وه‌ بۆ سنوری ئوردن.  بریكاره‌كه‌ی حكومه‌ت به‌هانه‌ ده‌هێنێته‌وه‌و ده‌ڵێ" ئه‌گه‌ر ئه‌و ئاسانكارییه‌ له‌به‌رچاوبگیرێت كه‌ له‌لایه‌نی ئوردنی كردویه‌تی بۆ داشكاندنی باج و سودی ئه‌و كاڵایانه‌ی كه‌ عێراق له‌رێگه‌ی به‌نده‌ری عه‌قه‌به‌وه‌ هاورده‌ی ده‌كات، عێراق له‌ فرۆشتنی نه‌وت به‌م نرخه‌ به‌ ئوردن هیچ زیانێكی دارایی به‌رناكه‌وێت".  بریكاری حكومه‌ت ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه‌، ئیمزاكردنی یاداشتنامه‌ دوای كردنه‌وه‌ی ده‌روازه‌یه‌كی نوێ بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وتی عێراق بۆ زیادكردنی داهاته‌ بۆ خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌ت، به‌تایبه‌تیش له‌كاتێكدا وه‌به‌رهێنانی نه‌وتی هه‌نارده‌كراوی عێراق له‌لایه‌ن رێكخراوی "ئۆپێك"ه‌وه‌ سنورداركراوه‌و ئه‌و نه‌وته‌ی كه‌ عێراق بۆ ئوردنی هه‌نارده‌ ده‌كات له‌چوارچێوه‌ی دیاریكراوی ئۆپێكدا نییه‌و به‌رژه‌وه‌ندی هه‌ردوو وڵات به‌دی ده‌هێنێت.  دادگای وه‌ڵامی سكاڵاكاره‌كانی داوه‌ته‌وه‌و ده‌ڵێ به‌وشێوه‌یه‌ی سكاڵاكه‌تان نوسیوه‌، له‌ تایبه‌تمه‌ندی و ده‌سه‌ڵاتی ئێمه‌دا نییه‌ به‌پێی ئه‌وه‌ی له‌مادده‌كانی (52 و 93)ی ده‌ستوردا هاتووه‌. ‌ ‌ ‌‌  

  راپۆرتی: درەو 🔻 بەپێی ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگەکانی ساڵی (2022 و 2023)دا؛ 🔹 لە ساڵی (2023)دا؛ عێراق زیاتر لە (ملیارێک و 232 ملیۆن و 170 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، بە تێکڕای رۆژانەی زیاتر لە (3 ملیۆن و 375 هەزار) بەرمیل. لە کاتێکدا ساڵی (2022) زیاتر لە (ملیارێک و 208 ملیۆن و 531 هەزار) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی زیاتر لە (3 ملیۆن و 311 هەزار) بەرمیل فرۆشتبوو. بەم پێیە لە ساڵی (2023) هەناردەکردن بە رێژەی (2%) بڕی (23 ملیۆن و 639 هەزار) بەرمیل زیادی کردووە. 🔹 لە سەرەتاوە تا کۆتایی ساڵی (2023)، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی نەوتی عێراق بە (79) دۆلار فرۆشراوە. لە کاتێکدا لە ساڵی (2022) بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت درابوو بە (95.5) دۆلار، واتا هەر بەرمیلێک نەوت (16.4) دۆلار بە رێژەی (17%) نرخەکەی لە دەستداوە، بەراورد بە ساڵی (2022). 🔹 کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لە ساڵی (2023)دا (97 ملیار و 578 ملیۆن و 503 هەزار) دۆلار بووە. بەڵام لە ساڵی (2022)دا گەیشتبووە (115 ملیار و  568 ملیۆن و  801 هەزار) دۆلار. واتە لە ساڵی (2023) بەراورد بە ساڵێ پێش خۆی نزیکەی (18 ملیار) دۆلار و بە ڕێژەی (16%) داهاتی نەوت کەمی کردووە. یەکەم: داهات و بڕ و نرخی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی 2023 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق تایبەت بە پرۆسەی نەوتی عێراق بۆ ساڵی (2023)، (وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە ساڵی (2023)دا بڕی (ملیارێک و 232 ملیۆن و 170 هەزار و 126) بەرمیل نەوتی لە بازاڕەکانی جیهان ساغکردووەتەوە، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 375 هەزار و 130) بەرمیلی فرۆشراو.  هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79.08) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، بەرزترین نرخێکیش تۆمار کرابێت لە مانگی (ئەیلول) بووەو بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای مانگەکە بە سەروو (91) دۆلار فرۆشراوە، بە درێژایی ساڵ تێکڕای نرخی نەوت نەهاتووەتە خوار (71) دۆلارەوە. هەر بەپێی داتاکان کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (97 ملیار و 578 ملیۆن و 503 هەزار) دۆلار. مانگی (تشرینی یەکەم)یش گەورەترین داهاتی نەوتی تێدا کۆکراوەتەوەو گەیشتووە بە (9 ملیار و 669 ملیۆن) دۆلار، هیچ مانگێکی ساڵەکەش داهاتی نەوتی فرۆشراو دانەبەزیوە بۆ خوار (7 ملیار) دۆلار. خشتەی ژمارە (1) دووەم: داهات و بڕ و نرخی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی 2022 بە گەڕانەوە بۆ ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (2)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە ساڵی (2022)دا بڕی (ملیارێک و 208 ملیۆن و 531 هەزار و 119) بەرمیل نەوتی فرۆشتبوو، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 311 هەزار و 416) بەرمیلی فرۆشراو. لە مانگی (تشرینی یەکەم)یشدا زۆرترین بڕی نەوت فرۆشراوە بە قەبارەی (104 ملیۆن و 831 هەزار و 120) بەرمیل نەوت و کەمترینی لە مانگی (شوبات) بووە بە بڕی (92 ملیۆن و 790 هەزار و 173) بەرمیل نەوتی خاو.  هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لە ساڵی (2022)دا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (95 دۆلارو 53 سەنت) فرۆشرابوو، بەرزترین نرخێکیش تۆمار کرابێت لە مانگی (حوزەیران) بووەو بەرمیلێک نەوت بە تێکڕای مانگەکە بە (112 دۆلار 20 سەنت) فرۆشراوە، نزمترین نرخێکیش نەوتی پێ فرۆشرابێت مانگی (کانونی یەکەم) بووەو بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی تێدا دراوەتە (73 دۆلار و 63 سەنت). هەر بە گەڕانەوە بۆ داتاکانی ساڵی (2022)، کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق بریتی بووە لە بڕی (115 ملیار و 568 ملیۆن و 556 هەزار) دۆلار. مانگی (ئایار)یش گەورەترین داهاتی نەوتی تێدا کۆکرابوویەوەو گەیشتبووە (11 ملیار و 477 ملیۆن و 496 هەزار) دۆلار، کەمترین داهاتیش لە سەرەتاوە تا کۆتایی ساڵی (2022)دا لە مانگی (کانونی یەکەم)دا بووەو بڕی (7 ملیار 708 ملیۆن و 556 هەزار) دۆلار داهاتی گشتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بووە. خشتەی ژمارە (2) سێیەم: داهات و بڕ و نرخی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی 2023 بەراورد ساڵی 2022 لە ساڵی (2023)دا؛ عێراق زیاتر لە (ملیارێک و 232 ملیۆن و 170 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، بە تێکڕای رۆژانەی زیاتر لە (3 ملیۆن و 375 هەزار) بەرمیل. لە کاتێکدا ساڵی (2022) زیاتر لە (ملیارێک و 208 ملیۆن و 531 هەزار) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای رۆژانەی زیاتر لە (3 ملیۆن و 311 هەزار) بەرمیل فرۆشتبوو. بەم پێیە لە ساڵی (2023) هەناردەکردن بە رێژەی (2%) بڕی (23 ملیۆن و 639 هەزار) بەرمیل زیادی کردووە.  (بۆ وردەکاری تێکڕای بڕی نەوتی هەناردەکراوی مانگانە بڕوانە چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1) هەرچی دەربارەی تێکڕای نرخی نەوتی خاوی عێراقە، لە سەرەتاوە تا کۆتایی ساڵی (2023)، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی نەوتی عێراق بە (79) دۆلار فرۆشراوە. لە کاتێکدا لە ساڵی (2022)  بە تێکڕا بەرمیلێک نەوت درابوو بە (95.5) دۆلار. واتا هەر بەرمیلێک نەوت (16.4) دۆلاری رێژەی (17%) نرخەکەی لە دەستداوە بەراورد بە ساڵی (2022). (بۆ وردەکاری تێکڕای نرخی نەوتی هەناردەکراوی مانگانە بڕوانە چارتی ژمارە (2)). چارتی ژمارە (2) بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە لە بازاڕەکانی جیهان، کاریگەری گەورەی لەسەر داهاتی گشتی نەوتی عێراق جێهێشتووە، بە جۆرێک؛ کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی عێراق لە ساڵی (2023)دا (97 ملیار و 578 ملیۆن و 503 هەزار) دۆلار بووە. بەڵام لە ساڵی (2022)دا گەیشتبووە (115 ملیار و  568 ملیۆن و  801 هەزار) دۆلار. واتە لە ئەمساڵی (2023) بەراورد بە ساڵێ پێش خۆی نزیکەی (18 ملیار) دۆلار و بە ڕێژەی (16%) داهاتی نەوت کەمی کردووە. (بۆ وردەکاری داهاتی نەوتی هەناردەکراوی مانگانە بڕوانە چارتی ژمارە (3)). چارتی ژمارە (3) سەرچاوەکان؛ -    ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە ساڵی 2022. -    ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە ساڵی 2023.  

درەو: رۆژنامەی (The Cradle): 🔹ئاستی هەناردەكردن لەنێوان توركیا بۆ ئیسرائیل بە رێژەی (34.8%) بەرزبووەتەوە, لەگەرمەی لێدوانە توندەكانی ئەنكەرە كە ئیدانەی هێرشەكانی تەلئەبیب دەكات لە غەزە. 🔹هەناردەی توركیا بۆ ئیسرائیل لەمانگی تشرینی دووەمی ساڵی پار (319.5) ملیۆن دۆلار بووە, لەمانگی كانونی یەكەمدا بەرزبووەتەوە بۆ (430.6) ملیۆن دۆلار, بڕەكەی مانگی تەمموزی ساڵی رابردویشی تێپەڕاندووە كە (408.3) ملیۆن دۆلار بووە, پێش دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنی تۆفانی ئەقسا. 🔹ئیبراهیم قەهوەچی, پسپۆڕی ئابوری دەڵێت: نەتەوەیی تورك دیمەنێكی لەرق و توڕەیی پیشاندا,  لەكاتێكدا كارەكان لەپشتی دەرگا داخراوەكانەوە بەشێوەیەكی ئاسایی بەڕێوەچن. 🔹رەجەب تەیب ئەردۆغان, سەرۆك كۆماری توركیا پێشتر رایگەیاندبوو, پێویستە بنیامین ناتانیاهۆ دادگایبكرێت, هەروەك چۆن سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچ دادگایكرا. 🔹قەهوەچی دەڵێت: بیلالی كوڕی ئەردۆغان بەم دواییە داوای لەگەلی توركیا كرد بایكۆتی ئیسرائیل بكەن, لەكاتێكدا بوراكی برای خاوەنی ئەو كەشتیانە كە بەشێوەیەكی بەردەوام كەرەستە بۆ ئیسرائیل رەوانە دەكەن. 🔹لەمانگی تشرینی دووەمی رابردوو, رۆژنامەنوس مەتین جیهان, پەیوەندییەكانی نێوان بوراك ئەردۆغان و كۆمپانیا ئیسرائیلیەكانی ئاشكراكرد, كە پوختەی قسەكانی ئەمەیە: "لەكاتێكدا سەرۆك ئەردۆغان لە (17) تشرینی یەكەم ئیدانەی بۆردومانی نەخۆشخانەیەكی كرد لە غەزە لەلایەن ئیسرائیلەوە, كۆمپانیاكەی بوراكی كوڕی, سەرقاڵی بارداگرتن بوو لە بەندەرێكی ئیسرائیل". 🔹"لە (28) تشرینی یەكەم, كاتێك ئەردۆغان رەخنەی لە ئیسرائیل دەگرت و داوای لەخەڵك دەكرد خۆپیشاندان بكەن, كەشتیەكەی كوڕەكەی  لە گەروی شاخی تارق بە بارەكەیەوە بەرەو ئیسرائیل دەپەڕیەوە. 🔹دوای ئاشكرابوونی پەیوەندیەكانی خانەوادەی ئەردۆغان لەگەڵ كۆمپانیا ئیسرائیلیەكان لەسەرەتای مانگی كانونی یەكەمی ساڵی پار,  هاكان فیدان, وەزیری دەرەوە, بەرگری لەو پەیوەندیە بازرگانیە دووقۆڵییەی نێوان توركیاو ئیسرائیل كردو وتی: ئەو پەیوەندییانە هیچ زیانێك بە كێشەی فەلەستین ناگەیەنێت. 🔹رۆژنامەنوس مەتین جیهان, ئەوەشی ئاشكراكردووە, ئەو بارانەی توركیا بۆ ئیسرائیلی رەوانە كردوون چەكیشی لەخۆگرتووەو كاری نێوان كۆمپانیا توركی و ئیسرائیلیەكانیش بەشێوەیەكی ئاسایی بەڕێوەچوون, سەرەڕای پەیامە توندەكانی ئەنكەرە دژی تەلئەبیب. 🔹پەیمانگای ئاماری توركیا (TurkStat) ئاماژە بەوەدەكات: هەناردەكردنی چەك لە ئەنكەرەوە بۆ تەلئەبیب سەرەنج راكێش بووە, لەمانگی تشرینی یەكەمدا توركیا بە بەهای (105) هەزار دۆلار چەكی بۆ ئەنكەرە رەوانە كردووە, لەساڵی (2023) كۆی بڕی هەناردەكردن گەیشتووەتە (823) هەزارو (112) دۆلار, كە چەكی سوك و پارچەی یەدەگی لەخۆگرتووە. 🔹لەگەڵ ئەوەشدا توركیا ئیدانەی كردەوەكەی (7) تشرینی یەكەمی نەكردووە لەلایەن بزوتنەوەی حەماسەوە ئەنجامدرا, ئەردۆغان ناتانیاهۆی بە هیتلەر چواند بەهۆی ئەو تاوانەی ئیسرائیل لە كەرتی غەزە ئەنجامیدەدات.

  درەو: ئەمڕۆ جارێكی تر شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی چارەسەركردنی كێشەی موچەو بودجە دەچنەوە بەغداد، دەیانەوێت پرسی موچە لە هەمواری یاسای بودجەی 2024 جێگیر بكرێت، كە چاوەڕوان دەكرێت بڕی (750) ملیار دینار بۆ موچە لە یاسای بودجەدا جێگیر بكرێت، بەپێی لێدوانی وتەبێژی حكومەتی هەرێم، كۆبوونەوەكانی ساڵی نوێ لەگەڵ بەغداد وەك كۆبوونەوەی ئەنجام سەیر دەكەن و هەمان پشودرێژی ساڵی 2023 یان نابێت. بە پێی بەدوادا چوونەكانی (درەو) جۆرێك لە كۆ دەنگی هەیە لەناو لایەنە شیعەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی بەوەی پرسی موچەی موچەخۆرانی هەرێم جیابكرێتەوە لە پشكی هەرێم و لەناو یاسای بودجەدا جێگیر بكرێت، ئەو بۆچوونە لە لێدوانەكانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراقیشدا رەنگیداوەتەوەو چەند جارێك رایگەیاندووە كێشەی موچەی موچەخۆرانی هەرێم چارەسەر دەكەن، لە رێگەی هەمواری یاسای بودجەوەو لە 9ی ئەم مانگەوە كە كۆبوونەوەكانی پەرلەمانی عێراق دەستپێدەكاتەوە، حكومەتی عێراق هەمواری یاسای بودجەی 2024 دەنێرێتە پەرلەمان. حكومەتی عێراق دەیەوێت موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە پشكی هەرێم جیابكاتەوەو لە بودجەی حاكیمە یان سیادیدا جێگیری بكات و لە كاتی هەمواری یاسای بودجەی 2024 لە پەرلەمان تێپەڕێندرێت، بەپێی بەدواداچوونەكانی بڕی موچەی موچەخۆران لە پشكی هەرێمدا بە نزیكەی (775) ملیار دینار دیاریكراوە. محەمەد شیاع سودانی لە پێشوازی نوێنەری مامۆستایانی ناڕازیدا بەڵێنی داوە: •    بۆ ساڵی نوێ كێشەی موچەی موچەخۆرانی هەرێم چارەسەر بكات •     هەمواری یاسای بودجە لە حكومەت ئامادەیەو 9ی مانگی داهاتوو لە پەرلەمان دەبێت لە ماوەیەكی كەمدا هەموار دەكرێتەوە •    مامەڵەی یەكسان لەگەڵ سەرجەم پارێزگاكانی عێراق دەكات •    لقی بانكی رەشید و رافیدەین لە هەرێمی كوردستان دەكاتەوە •     فشار دەكاتە سەر هەرێمی كوردستان بۆ دەستپێكردنەوەی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران. حكومەتی هەرێمی كوردستانیش دەیەوێت پرسی موچە جیابكاتەوە لەخەرجییەكانی تری بودجە، لە راگەیەندراوی رۆژی 6/12/2023ی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمدا ئەوە خرایە روو: مووچەی مووچەخۆرانی هەرێم، شایستەی دارایی مووچەخۆرانە و دەبێت لە ناكۆكیی سیاسی و پابەندییەكان جیابكرێتەوە و دەبێت بڕە پارەكانی هاتوو لە خشتەكانی بودجە، وەك خۆی خەرج بكرێت و بە هیچ شێوەیەك پێوەری خەرجی ڕاستەقینەی لەسەر جێبەجێ نەكرێت و شایستەی دارایی مووچەخۆران، تێكەڵی پرسە سیاسییەكان نەكرێت. حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی مانگەكانی (10، 11، 12)ی 2023ی موچەخۆرانی نەداوە تا ئێستا چارەنووسی ئەو سێ موچەیە دیارنیە، ئایا وەك قەرز حساب دەكرێت یان دەكرێتە پاشەكەوت و دەچێتە سەر قەرزە پاشكەوتەكانی موچەخۆران هاوشێوەی ساڵانی پێشوو. بە پێی راگەیەندراوی فەرمی وەزارەتی دارایی هەرێم لە ساڵی 2023 دا (10) موچە دابەشكراوە، موچەیەكیان هی مانگی 12ی 2022وە، لە 2023دا حكومەتی عێراق، تەنیا (4 ترلیۆن و 298) ملیار دیناری رەوانەی هەرێم كردووە، لەو ژمارەیە (3 ترلیۆن و 700 ملیار) دیناری وەك قەرزو 598 ملیار دیناریشی وەك شایستەی دارایی هەرێم، لە كاتێكدا پشكی خەمڵێندراوی هەرێم لە بودجەی 2023ی عێراقدا (16 ترلیۆن و 498 ملیار) دینار بووە، بەڵام بەپێوەری ئینفاقی فیعلی حكومەتی عێراق پشكی هەرێم بە نزیكەی (6 ترلیۆن و 300 ملیار) دینار دیاریكردووە لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان لە ساڵێكدا (11ترلیۆن) دینار تەنیا بۆ موچە خەرج دەكات، كە كۆی موچەی موچەخۆران (913) ملیار دینارە لەگەڵ (25) ملیار دیناری هاوپەیمانان. داهاتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان مانگانە (320) ملیار دینارە كە لە ساڵێكدا دەكاتە (4) ترلیۆن دینار بەڵام ئەوەی  وەك كاش دێتە بەردەستی وەزارەتی دارایی (170 بۆ 200) ملیار دینارە.  ئەوەی بۆ ساڵی نوێ لەبەردەستی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە وەك داهات: •    پارەی بەغداد: •    داهاتی ناوخۆ: 320 ملیار دینار •    پارەی هاوپەیمانان كەمكراوەتەوە بۆ : 15 ملیۆن دۆلار •    هیچ هەنگاوێكی كرداری بە ئاراستەی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانیش دیارنیە. بۆیە ئەوەی لە ئێستادا لەبەردەستی وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە تەنیا هەمواری یاسای بودجەی عێراقە كە لەوێدا موچەی موچەخۆران جێگیر بكرێت، پێناچێت ئەو بڕەی حكومەتی هەرێم داوای دەكات جێگیر بكرێت كە (913) ملیار دینارە، بەڵكو پشكی موچەی موچەخۆران (775) ملیار دینار دیاری كرابوو چاوەڕوان دەكرێت هەر ئەو بڕە جێگیر بكرێت، لەو حاڵەتەدا: •    چیدیكە 700 ملیاری قەرز رەوانەی هەرێم ناكرێت •    ئەو بڕەی جێگیر دەكرێت پێویستی بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران نابێت وەك هەر وەزارەتێكی دیكەی عێراق موچە لەكاتی خۆیدا لە بەغدادەوە رەوانە دەكرێت.            

درەو: بڕیارە سبەینێ هەردوو جڤاتی گشتی و نیشتمانی بزووتنەوەی گۆڕان سەبارەت بە پرسی هەڵبژاردنی رێكخەر و ئەندامانی خانەی راپەڕاندن كۆببنەوە، ئێستا بزووتنەوەی گۆڕان بووە  لەسەر هەڵبژاردنی رێكخەرو ئەندامانی خانەی راپەڕاندن بە دوو بەرەوە، بەرەی عومەر سەید عەلی و بەرەی چیا نەوشیروان مستەفا، ئەم دوو بەرەیە یەكدی تۆمەتبار دەكەن بە دواخستنی هەڵبژاردنی خانەو رێكخەری گشتی، سەرچاوەیەكی باڵا بە (درەو)ی راگەیاند: عومەر سەید عەلی بە چیا نەوشیروان مستەفای وتووە، ئەتوانیت خۆت هەڵبژێریت بۆ خانەی راپەڕاندن بەڵام ئەگەر بتەوێت ببیتە رێكخەر رێگە نادەین چونكە رێگە بە تەوریسی سیاسی نادەین لەناو گۆڕاندا. كۆبوونەوەی جڤاتەكان بڕیارە سبەینێ لە مەكۆی سەرەكی بزووتنەوەی گۆڕان هەردوو (جڤاتی گشتی و نیشتمانی) بزووتنەوەی گۆڕان لەسەر پرسی كێشە ناوخۆییەكانی گۆڕان و هەڵبژاردنى رێكخەر و ئەندامانی خانەی راپەڕاندن كۆببنەوە، سەرچاوەیەك لە بزووتنەوەی گۆڕان بە (درەو)ی راگەیاند: كۆبوونەوەكەی سبەینێ بۆ بڕیاردان نیە چونكە بڕیاردان لەناو بزووتنەوەی گۆڕان لە دوای كۆبوونەوەی جڤاتی گشتی و گەڵاڵەكردنی پرس و بابەتەكان و دواتر لە كۆبوونەوەی جڤاتی نیشتمانی وەك بەرزترین دەسەڵاتی بزووتنەوەی گۆڕان بڕیاری لێدەدرێت. بڕیاربوو 30ی مانگی رابردوو هەڵبژاردنی رێكخەر و ئەندامانی خانەی راپەڕاندن بەڕێوە بچێت، بەڵام نە دەرگای خۆ كاندیدكردن داخراو نە كۆبوونەوەكەش كرا. سەرچاوەیەك لە بزووتنەوەی گۆڕان بە (درەو)ی راگەیاند: ئێستا لەناو بزووتنەوەی گۆڕان دوو ئاراستەو بەرە درووست بووە، بەرەی عومەر سەید عەلی و بەرەی چیا نەوشیروان مستەفا. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەكرد، نزیكەكانی عومەر سەید عەلی ئەوە دەڵێن كە عومەر سەید عەلی زۆر بە جدی دەیەوێت دەستبەرداری پۆستی رێكخەری ببێت و رادەستی كەسێكی بكات، بە هەریەك لە ( جەلال جەوهەر، دانا ئەحمەد مەجید، مستەفا سەید قادر، ئاوات شێخ جەناب، ) و لە دەرەوەی گۆڕانیش بە عوسمان حاجی مەحمود وتراوە بەڵام كەسیان ئامادە نەبوون ئەو پۆستە وەربگرن. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكردووە، كە لە ماوەی پێشودا عومەر سەید عەلی لەگەڵ چیا نەوشیروان مستەفا قسەی كردووەو پێی راگەیاندووە، من خۆم كاندید ناكەمەوەو دەمەوێت كەسێك هەبێت بە ئەمانەتەوە ئەو پۆستەی رادەست بكەم، عومەر سەید عەلی ئەوەی بە چیا نەوشیروان مستەفا ووتوە، ئەگەر دەتەوێت لەناو بزووتنەوەی گۆڕان كار بكەی وەكو ئەندامی خانە یان بەرپرسی هەر ژورێك پشتیوانیت لێ ئەكەین و رێگر نابین، بەڵام ئەگەر بتەوێ ببی بە رێكخەرو بیكەی بە تەوریسی سیاسی بە هیچ شێوەیەك رێگە بەوە نادەین.  كەسانی نزیكی عومەر سەید عەلی پێیان وایە  چیا نەوشیروان مستەفا دەیەوێت هەڵبژاردن هەرچۆنێك بێت نەكرێت بۆ خانە و رێكخەر، بۆ ئەوەی بزووتنەوەی گۆڕان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان شەرعیەت لە دەست بدات، بۆ ئەوەی چیا نەوشیروان مستەفا خۆی ئەنجومەنێك درووست بكات بۆ بەڕێوەبردنی بزووتنەوەی گۆڕان و بزووتنەوەكە بكات بە تەوریسی سیاسی، هاوشێوەی یەكێتی و پارتی. لەبەرامبەردا كەسانی نزیكی چیا نەوشیروان مستەفا پێیان وایە، عومەر سەید عەلی فۆرمی خۆكاندیدكردن پڕناكاتەوەو خوازیارە جڤاتی نیشتمانی تەنیا ئەندامانی خانەی راپەڕاندن هەڵبژێرێت و پۆستی رێكخەر بە بەتاڵی بەجێبهێڵێت، بۆئەوەی خۆی بەبێ ركابەر بمێنێتەوەو دیمەنەكە وا دەركەوێت بەناچاری لە پۆستی رێكخەری گشتیدا ماوەتەوەو كەس نەبووە پۆستەكە وەربگرێت، هەر بۆیە چیا نەوشیروان مستەفا داوایكردووە چەند كەسێك فۆرمی رێكخەری پڕبكەنەوە بۆیە  هەریەكە لە ‌(نزار مەحمود)و (وشیار عومەر عەلی)، ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی فۆرمی خۆكاندیدكردنیان بۆ پۆستی رێكخەری گشتی پڕكردووەتەوە، لەبەرامبەریشدا بڕیار بووە دلێر عەبدولخالق و چۆمان محەمەد فۆرمی رێكخەری پڕبكەنەوە. بڕیاربوو رۆژی 30/12 هەڵبژاردن بكرێت بۆ رێكخەرو ئەندامانی خانەی راپەڕاندن، لە كۆی ٤٨ ئەندامی جڤات پێشتر ٣٥ كەسیان ئیمزایان لەسەر نوسراوێك كردووەو وتویانە ئەگەر تا كۆتایی ساڵ خانەو رێكخەر هەڵنەبژێردرێ ئەوا هەردوو ژوری یاسایی و هەڵبژاردن هەڵئەوەشێننەوە، بۆیە بەرەی عومەر سەید عەلی رازی بوون كە 30ی مانگ هەڵبژاردن بكرێت. دواتر بەرەی چیا نەوشیروان مستەفا ئیمزای  ٣٧ ئەندامی جڤاتیان كۆكردەوە و تێیدا داوایان كردبوو هەڵبژاردن دوابخرێت تا ئەوكاتەی لەسەر كاندیدی رێكخەر دەگەنە رێككەوتن.. بە پێی مادەی (12) لە دەستوری ناوخۆی بزووتنەوەی گۆڕان خانەی راپەڕاندن بەرپرسی جێبەجێكردنی بڕیار و راسپاردەكانی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕانە. خانەی راپەڕاندن پێكدێت لە ( رێكخەری گشتی، سكرتێری كاروباری جڤاتی نیشتمانی، فراكسیۆنەكان، ژوورەكان، باژێڕەكان، خەڵك و سەرۆكی جڤاتی گشتی)، تەنیا سەرۆكی جڤات لە جڤاتی گشتی هەڵدەبژێرێت ئەوانی دیكە بە رێكخەرەوە لە جڤاتی نیشتمانی هەڵدەبژێردرێن. هەڵبژاردنی رێكخەری گشتی و ئەندامانی خانەی راپەڕاندن دوو ساڵ جارێك دەبێت و رێكخەرو ئەندامانی خانەی راپەڕاندن تەنیا بۆ سێ خولی هەڵبژاردن بۆیان هەیە بۆ هەمان پۆست خۆیان كاندید بكەن. لەدوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 10/10/2021 بەرێوەچوو، بزووتنەوەی گۆڕان بە هاوپەیمانێتی لەگەڵ یەكێتی بەشداربوو، بەڵام هیچ كورسیەكی بەدەست نەهێنا، بۆیە ئەندامانی خانەی راپەڕاندن و رێكخەری گشتی دەستیان لەكاركێشایەوە، لە مانگی نیسانی 2022دا ئەندامانی خانەی راپەڕاندن لە جڤاتی نیشتمانی هەڵبژێردران، بەڵام عومەر سەید عەلی ئامادەنەبوو هەڵبژێدرێتەوە، بۆیە وەك رێكخەری دەستلەكاركێشاوە مایەوە. خانەی راپەڕاندن خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان بەرێكخەری گشتیەوە لە (7) ئەندام پێكدێت ئەوانیش: •    رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان •    سكرتێری كاروباری ژوورەكان •    سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان •    سكرتێری كاروباری باژێروانەكان •    سكرتێری جڤاتی نیشتمانی •    سكرتێری كاروباری خەڵك •    سەرۆكی جڤاتی گشتی جگە لە سەرۆكی جڤاتی گشتی كە ئەندامی خانەی راپەڕاندنەو راستەوخۆ لەلایەن ئەندامانی جڤاتی گشتیەوە پێشتر هەڵدەبژێردرێت، هەموو ئەندامانی تری خانە بە رێكخەری گشتیەوە لەناو جڤاتی نیشتمانی هەڵدەبژێردرێن. بەشێك لە ئەندامانی ئێستای خانەی راپەڕاندن بەهۆی نەخۆشیەوە خۆیان كاندید ناكەنەوە، بۆیە ناوی چەند كارەكتەر و ئەندامێكی جڤاتی نیشتمانی دێت كە خۆیان بۆ ئەندامی خانەی راپەڕاندن كاندید دەكەن لەوانە: (كاردۆ محەمەد، گوڵستان سەعید، بەختیار ئەولی، كاوە عەبدوڵا، ئەحمەد یوسف سندی، شاخەوان رەئوف بەگ، لیوا جەلال،  نزار محەمەد، هۆشیار عومەر، هێمن شیخانی، دڵخواز كاكە رەش، ........) هەڵبژاردنەكانی ئەندامانی خانەی راپەڕاندن دوای دوو مانگ لە كۆچی دوایی نەوشیروان مستەفا، رۆژی 25/7/2017 رێكخەری گشتی و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان هەڵبژێردران: خانەی راپەڕاندنی یەكەم: •     عومەری سەید عەلی  رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان •    محەمەد تۆفیق ڕەحیم، بۆ سكرتێری كاروباری ژوورەكان •    جەلال جەوهەر، بۆ سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان •    عوسمانی حاجی مەحمود، بە سكرتێری كاروباری باژێروانەكان •    جەمال محەمەد، سكرتێری جڤاتی نیشتمانی •    شۆڕش حاجی، سكرتێری كاروباری خەڵك •    رەئوف عوسمان سەرۆكی جڤاتی گشتی رۆژی 14/9/2017 خانەی راپەڕاندنی بزووتنەوەی گۆڕان و رێكخەری گشتی بزووتنەوەكە هەڵبژێردران: خانەی راپەڕاندنی دووەم: •     عومەری سەید عەلی  رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان •    دەرباز محەمەد، بۆ سكرتێری كاروباری ژوورەكان •    جەلال جەوهەر، بۆ سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان •    شەماڵ عەبدولوەفا، بە سكرتێری كاروباری باژێروانەكان •    عەدنان عوسمان، سكرتێری جڤاتی نیشتمانی •    برزۆ مەجید، سكرتێری كاروباری خەڵك •    جەمال محەمەد سەرۆكی جڤاتی گشتی (لەناو جڤاتی گشتی هەڵبژێردرا) بەهۆی شكستهێنانیان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و بەدەستنەهێنانی هیچ كورسیەكیان، رۆژی 13/10/2021 رێكخەر و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی گۆڕان دەستیان لەكاركێشایەوە. بەڵام رۆژی 17/4/2022 لە جڤاتی نیشتمانی بەشێك لە ئەندامانی خانەی راپەڕاندن هەڵبژێردران: خانەی راپەڕاندنی سێیەم: * عومەر سەید عەلی رازی نەبوو هەڵبژێردرێتەوە وەك رێكخەری دەستلەكاركێشاوە مایەوە. * جەمال محەمەد سەرۆكی جڤاتی گشتی و ئەندامی خانەی راپەڕان * سەفین مەلا قەرە ئەندامی خانەی راپەڕان * شێخ كامیل پێنجوێنی ئەندامی خانەی راپەڕان * ئاسۆ رەحیم ئەندامی خانەی راپەڕان هەریەك لە برزۆ مەجید و دەرباز محەمەد رازینەبوون هەڵبژێدرێنەوە.    

درەو: د. ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا / پسپۆڕی جوگرافیای سیاسی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی - گۆڤاری ئاییندەناسی   به‌رایی هه‌رێمی كوردستان(*) له‌ چوارچێوه‌ی وڵاتی عێراقدا به‌شێكه‌ له‌ وڵاتانی گه‌شه‌سه‌ندوو و ڕۆژبه‌ڕۆژ ژماره‌ی دانیشتووانی زیاد ده‌كات، به‌مه‌ش به ‌شێوه‌یه‌كی گشتی خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان زیاتر ده‌بێت. هه‌رێمی كوردستان ژینگه‌یه‌كی گونجاوی هه‌یه‌ بۆ وه‌به‌رهێنان، به ‌تایبه‌ت له‌ بواری كه‌رتی كشتوكاڵ و زیادكردنی خۆراک به ‌هۆی گونجاویی ئاووهه‌واكه‌ی و شێوازه‌كانی ڕووی زه‌وی و خاكی به‌پیت و هۆكاری مرۆیی وه‌كوو ده‌ستی كار و بوونی سه‌رمایه ‌و ژماره‌یه‌كی زۆری دانیشتووان. ده‌توانرێت كه‌رتی كشتوكاڵ بكرێت به‌ كه‌رتێكی ئابووریی نیشتمانی بۆ ئێستا و ئاینده‌ی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌مه‌ش پێویستی به ‌پلانی ستراتیژی هه‌یه‌ و به ‌تایبه‌ت ڕۆڵی به‌هێزكردنی كه‌رتی تایبه‌ت له‌م سێكته‌ره‌دا هه‌یه،‌ له‌ ئه‌نجامدا ده‌بێته‌ هۆی كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕێژه‌ی بێكاری و به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی داهاتی تاكه‌كه‌سی و باشتربوونی داهاتی نیشتمانی و به‌هێزكردنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان و له ‌ئه‌نجامدا به‌هێزبوونی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییمان. له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا‌ ئامانج ئه‌وه‌یه‌ له‌گه‌ڵ زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، له‌ ئاینده‌دا تا چه‌ند خۆراک به‌شی پێداویستیی ناوخۆی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌كات؟ ئایا كه‌رتی كشتوكاڵی هه‌رێمی كوردستان له‌ ئاینده‌دا ده‌توانێت پێداویستیی خواستی خۆراكی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان پڕ بكاته‌وه‌؟ ئایا زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له‌ ئاینده‌دا مه‌ترسییه‌ بۆ سه‌ر هه‌رێمی كوردستان. زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی جیهان و  خواستی خۆراک ئاڕاسته‌ نوێیه‌كانی جیهان بریتییه‌ له ‌زیادبوونی به‌رده‌وامی ژماره‌ی زۆری دانیشتووان، زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان ده‌بێته‌ هۆی زیادبوونی خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان له‌ وڵاتانی گه‌شه‌سه‌ندوو به‌ ڕێژه‌ی (70%)، له‌ وڵاتانی پێشكه‌وتوو به ‌ڕێژه‌ی (55%) خواست له ‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان زیاتر ده‌بێت. زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له‌ وڵاتانی گه‌شه‌سه‌ندوو ده‌بێته‌ هۆی دابه‌زینی ئاستی ژیان و گوزه‌رانی دانیشتووان(1)، كه ‌ئه‌مه‌ش كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی ده‌بێت له ‌سه‌ر سیستمی ئابووریی نێوده‌وڵه‌تی و ناوخۆیی و شكستی به‌شێكی زۆری پلانی پڕۆژه‌كانی په‌ره‌پێدان، چونكه‌ خۆراک پێداویستییه‌كی سه‌ره‌كیی ڕۆژانه‌ی دانیشتووانه‌‌، مافی هه‌موو كه‌سێكه‌ بێ جیاوازیی پێكاته‌كان و ئایین و ڕه‌گه‌ز. مافی خۆراک به‌ پێی جاڕنامه‌ی جیهانیی ماڤه‌كانی مرۆڤ كه‌ له‌ ماده‌ی (25) له ‌ساڵی 1948 ده‌رچووه‌ باس كراوه‌، به‌ڵام دواتر به ‌شێوه‌یه‌كی وردتر له‌ به‌ڵێننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تی بۆ مافه‌ ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و ڕۆشنبیرییه‌كان كه‌ له‌ ساڵی 1966دا په‌سه‌ند كرابوو؛ دیاری كرا. له‌ مادە‌ی (11)ی ئه‌و به‌ڵێننامه‌یه‌ به‌م شێوه‌یه‌ باسی خۆراک ده‌كات: «هه‌موو كه‌سێک مافی خۆراكی هه‌یه‌ له ‌هه‌ر ئاستێكی گوزه‌راندا بێت». هه‌روه‌ها له‌ ماده‌ی (12)ی تایبه‌ت به‌ به‌ڵێننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی مافە ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان به‌م شێوه‌یه‌ باسی ده‌سته‌به‌ركردنی خۆراكی كردووه‌: «ئه‌و كاته‌ مافی خۆراک ده‌سته‌به‌ر ده‌كرێت كه‌ هه‌موو كه‌سێک، چ تاک یاخود به ‌كۆمه‌ڵ، له‌ هه‌موو كاتێکدا بتوانێت خۆراكی ته‌واو یان هۆكاره‌كانی كڕینی خۆراكی له‌ به‌ر دەستدا بێت(2)». له ‌‌ئێستادا یه‌كێک له‌و مه‌ترسییه ‌گه‌ورانه‌ی دووچاری كه‌مبوونه‌وه ‌و زامننه‌كردنی ئاسایشی خۆراک بووه‌ته‌وه‌ له‌ جیهاندا، بریتییه‌ له‌ گۆڕانكاریی ئاووهه‌وایی، وه‌كوو وشكه‌ساڵی و لافاو و زریان له‌ جیهاندا و ململانێ ‌سیاسییه‌كان و جه‌نگه‌كان و خراپیی سیستمی به‌ڕێوەبردن و ناڕێكیی دابه‌شبوونی دانیشتووان و زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان‌، گه‌وره‌ترین هۆكارن بۆ سه‌ر زامننه‌كردنی ئاسایشی خۆراک له‌ جیهاندا. ئه‌م هۆكارانه‌ ڕۆڵی گه‌وره‌یان هه‌بووه‌ له‌ سه‌ر زامننه‌كردنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان، به ‌تایبه‌ت ڕووخاندنی گونده‌كانی هه‌رێمی كوردستان و ئه‌نفالكردنی به‌شێكی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان و كیمیابارانكردنی گونده‌كان و و ڕاگواستنی دانیشتووانی گونده‌كان بۆ ئۆردووگا زۆره‌ملێیه‌كان له‌ لایه‌ن حیزبی به‌عسی ڕووخاوه‌وه‌. دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له‌ كه‌سانی به‌رهه‌مهێنه‌ری خۆراكه‌وه‌ بوون به ‌كه‌سانی به‌كاربه‌ری خۆراک. ئه‌م هۆكارانه‌ كاریگه‌ریی گه‌وره‌یان هه‌بووه‌ له ‌سه‌ر كه‌مبوونه‌وه‌ی وه‌به‌رهێنانی كه‌رتی كشتوكاڵ و وه‌به‌رهێنانی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستاندا. هه‌روه‌ها له‌ ساڵی  2021دا ڕێژه‌ی شارنشین له‌ هه‌رێمی كوردستان (78.5%) بووه‌ و‌ ڕێژه‌ی گوندنشین (21.5%) بووه‌، كه‌واته‌ ناهاوسه‌نگییه‌ک هه‌یه‌ له‌ پێكهاته‌ی ژینگه‌یی ناوچه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌. كه‌مبوونه‌وه‌ی ڕێژه‌ی گوندنشین شوێنەواری گه‌وره‌ی هه‌بووه،‌ بووەته‌ هۆی زۆربوونی ڕێژه‌ی بێكاری و هه‌ژاری له ‌شاره‌كاندا و زیادبوونی خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان و به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی خۆراک له‌ شاره‌كاندا و زیادبوونی ڕێژه‌ی كه‌لێنی خۆراكی، ناچار بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌م كه‌لێنی خۆراكییه‌ زیاتر پشت به ‌هاورده‌ی ده‌رەوه‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌به‌سترێت، هه‌ر چه‌نده‌ هاورده‌ی خۆراكی زیان به‌ بودجه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌گه‌یه‌نێت و به‌مه‌ش به‌شێكی زۆری بودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان به‌فیڕۆ ده‌ڕوات. هه‌روه‌ها كه‌مبوونه‌وه‌ی زه‌ویی كشتوكاڵیی ده‌وروبه‌ری شاره‌كان و كردنیان بە باڵه‌خانه‌ی بازرگانی و شوێنی نیشته‌جێبوون كاری كردووەته‌ سه‌ر كه‌مبوونه‌وه‌ی زه‌ویی كشتوكاڵی و وه‌به‌رهێنانی كه‌رتی كشتوكاڵ له‌ هه‌رێمی كوردستان(3).  گرنگینه‌دانی پێویست بە سێكته‌ری كشتوكاڵ له‌ نێو پلانه‌ نیشتمانییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و گرنگیدان به ‌سێكته‌ره‌كانی نه‌وت و وزه‌ و نیشته‌جێبوون، هێزی سه‌ربازی، هه‌روه‌ها گۆڕانكارییه ‌سیاسییه ‌جیهانییه‌كان و سیاسه‌تی وڵاتانی دراوسێ؛ كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی هه‌بووه‌ له ‌سه‌ر وه‌به‌رهێنان و لاوازبوونی كه‌رتی كشتوكاڵ له‌ هه‌رێمی كوردستان، به‌ ئامانجی ساغبوونه‌وه‌ی به‌رهه‌می خۆراكیی وڵاتان له‌ بازاڕه‌كانی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان. له‌ ئێستادا كه‌رتی كشتوكاڵ و وه‌به‌رهێنانی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان له‌ ئاستێكی باش و پێویستدا نییه،‌ ناتوانێت پێداویستیی خۆراكی سه‌ره‌كی بۆ ته‌واوی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان دابین بكات. له‌گه‌ڵ زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌وا كێشه‌ی خۆراک زیاتر ده‌بێت ئه‌گه‌ر كه‌رتی كشتوكاڵ گرنگیی زیاتری پێ نه‌درێت له ‌نێو پلانی ستراتیژیی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان.  ڕێژه‌ی پشتبه‌ستن به‌ خۆراكی هاورده‌ له‌ عێراق، به‌ هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌، له‌ ئێستادا له‌ پله‌ی پێنجه‌مدایه‌ له ‌سه‌ر ئاستی جیهان به‌ ڕێژه‌ی (81.5%)(4). خۆراكی بازاڕه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان هاورده‌ ده‌كرێن، به ‌تایبه‌ت خۆراكی هاورده‌كراو له‌ هه‌ردوو وڵاتی ئێران و توركیا و به‌شێک له‌و خۆراكانه‌ له‌ ڕووی كواڵتی و جۆره‌وه‌ زۆر شیاو نین، مه‌ترسیی گه‌وره‌ دروست ده‌كه‌ن له ‌ئاینده‌دا بۆ سه‌ر ته‌ندروستیی دانیشتووان. له‌ گرنگترین هۆكاره‌كانی پشتبه‌ستن به‌ هاورده‌ی خۆراكی ده‌ره‌وه‌، بریتییه‌ له‌ لاوازیی كه‌رتی كشتوكاڵ و سوودوه‌رنه‌گرتن له‌ توانای به‌رهه‌مهێنان و ده‌ستی كاری ناوخۆ، گرنگیدانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان به‌ وه‌به‌رهێنانی كه‌رتی نه‌وت، وزه ‌و كه‌رتی نیشته‌جێبوون و گرنگیدان به كه‌رتی سه‌ربازی وه‌كوو ئاسایش، پێشمه‌رگه ‌و پۆلیس. هه‌رێمی كوردستان خاوه‌ن توانستێكی سروشتی و مرۆیی گەو‌ره‌ و پڕ بایه‌خه‌ بۆ به‌دیهێنانی ئاسایشی خۆراكی، به‌ڵام نه‌بوونی شێوه‌ سیستمێكی سه‌رده‌میانه‌ وای كردووه‌ ئاسایشی خۆراكی زامن نه‌بێت، تاكوو ئێستا به‌شی هه‌ره‌ زۆری به‌رهه‌مه ‌خۆراكییەکان، به ‌تایبه‌ت ستراتیژییه‌كان (وه‌كوو دانه‌وێڵه‌ و جۆره‌كانی گۆشت)، له‌ ده‌ره‌وه‌ هاورده ‌ده‌كرێن و پشت به‌ هه‌ردوو وڵاتی ئێران و توركیا ده‌به‌سترێت كه‌ ئه‌مه‌ش مه‌ترسییه‌ بۆ سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییمان له‌ ئێستا و ئاینده‌دا. هه‌رێمی كوردستان به ‌هۆی نه‌بوونی پلانی ستراتیژی بۆ بووژانه‌وه‌ی كه‌رتی كشتوكاڵ وه‌كوو كه‌رتێكی ئابووریی به‌هێزی نیشتمانی، نه‌توانراوه‌ خۆراكی پێویست به ‌پێی خواست و داوكاری و پێویستیی دانیشتووان دابین بكات، كه‌ ئه‌مه‌ش وا پێویست ده‌كات له‌و پلانی‌ ستراتیژییەدا ڕۆڵی كه‌رتی تایبه‌ت له‌ بواری كشتوكاڵیدا زیاتر بكرێت، به ‌تایبه‌ت كه‌رتی بیانی و هاوبه‌شی و به ‌سوودوه‌رگرتن له‌ ئه‌زموون و شاره‌زایی وڵاتانی جیهان، به ‌شێوه‌یه‌ک زۆرترین خۆراكی پێویست وه‌به‌ر بهێنرێت بۆ پێداویستیی دانیشتووانی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان  بۆ ئێستا و ئاینده‌، پاشان هه‌نارده‌كردنی بۆ ده‌رەوه‌ی هه‌رێمی كوردستان. حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ بواری وه‌به‌رهێناندا وه‌به‌رهێنه‌كانی ناچار نه‌كردووه‌، یاخود كارئاسانیی بۆ نه‌كردوون به‌وه‌ی كه‌ كار بكه‌ن له‌ بواری كه‌رتی كشتوكاڵ به‌ هه‌ردوو به‌شی «ڕووه‌كی و ئاژه‌ڵی»، سه‌رمایه‌داره‌كان سه‌رمایه‌كانیان له‌ بواری كه‌رتی كشتوكاڵدا  بخه‌نه‌ كار، بۆ ئه‌وه‌ی كه‌رتی كشتوكاڵ  ببێته‌ كه‌رتێكی به‌هێزی ئابووریی نیشتمانی له‌ ئێستا و ئاینده‌دا و ببێته‌ هۆی زامنكردنی ئاسایشی خۆراک و ببێته‌ هێزێكی جیۆپۆلەتیكی بۆ ئاینده‌ی هه‌رێمی كوردستان، به‌ڵام له‌ هه‌رێمی كوردستان كۆمپانیا جیهانییه‌كان له‌ بواره‌كانی كه‌رتی نه‌وت و وزه ‌و پڕۆژه‌كانی نیشته‌جێبوون وەبەرهێنان ده‌كه‌ن، بۆیه‌ ده‌ستی كاری كشتوكاڵی له‌ كه‌مبوونه‌وه‌دایه‌ به ‌هۆی گرنگیدانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان به‌و كه‌رتانه‌. گه‌وره‌ترین كێشه‌ی هه‌رێمی كوردستان له‌ ئێستادا نه‌بوونی ده‌ستیكاری كشتوكاڵی و كۆچكردنی دانیشتووانی گونده‌كانه‌ بۆ شاره‌كان، ئه‌مه‌ش پێویستی به‌ پلانێكی ستراتیژیی به‌هێز هه‌یه‌ بۆ هاندانی جووتیاری نوێ به‌ هاوكاری له‌گه‌ڵ ده‌رچووانی به‌شه ‌زانستی و كشتوكاڵییه‌كاندا له‌ زانكۆ و په‌یمانگاكاندا،  به‌ دابینكردنی پڕۆژه ‌و كردنه‌وه‌ی خولی زانستی و پێدانی پێشینه‌ی قه‌رزی بچووک و قه‌رزی گه‌شتیاری و قه‌رزی پیشه‌سازی و قه‌رزی كشتوكاڵی، پاشان فراوانكردنی کێڵگه‌ی گه‌وره‌ی به‌رهه‌مهێنانی كشتوكاڵی و به‌پیشه‌سازیكردنی كه‌رتی كشتوكاڵی له‌ ناوچه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ و به‌بازاڕكردن بۆ به‌رهه‌می ناوخۆ و هه‌نارده‌كردنی به‌رهه‌می كشتوكاڵی بۆ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان، به‌ تایبه‌ت بۆ ناوچه‌كانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، یاخود به‌بازاڕكردن بۆ به‌رهه‌می خۆماڵی له‌ وڵاتانی كه‌نداو. به‌شێك له‌ به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان له‌ وه‌رزی پێگه‌یشتنیان له‌ پێداویستیی دانیشتووان زیاترن، به ‌تایبه‌ت له‌ به‌رهه‌می جۆره‌كانی سه‌وزه‌وات و میوه ‌و گۆشتی مریشک. ئه‌م به‌رهه‌مانه‌ پێویستیان به بە‌بازاڕكردن هه‌یه‌ تاكوو جووتیاره‌كان سوودمه‌ند بن له‌ به‌رهه‌مه‌كانیان، یاخود پێویستیان به ‌پیشه‌سازیكردنی ئه‌م به‌رهه‌مه‌ خۆراكییانه‌یه‌ تاكوو بڕی خستنه‌ڕووی به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان له‌ بازاڕه‌كانی هه‌رێمی كوردستان زیاتر بێت و به ‌ئاسانی بگه‌ن به ‌ده‌ستی دانیشتووان و ئه‌م به‌رهه‌مه‌ خۆراكییانه‌ به‌دوور بن له‌ به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخ و بڕی كه‌مبوونه‌وه‌یان له ‌وه‌رزه‌كانی تری ساڵ. هه‌روه‌ها گۆشتی مریشک هێزێكی ئابوورییه‌، ڕۆڵی گه‌وره‌ی هه‌یه‌ له‌ زامنكردنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان، ده‌توانرێت سوودی لێ وه‌ربگیرێت و به‌پیشه‌سازی بكرێت بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو كات له ‌بازاڕه‌كانی هه‌رێمی كوردستاندا بڕی خستنه‌ڕووی زیاتر هه‌بێت. گۆشتی مریشک له‌ پێداویستیی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان زیاتره‌، هه‌نارده‌ی ناوچه‌كانی ناوەڕاست و باشووری عێراق بكرێت. بڕی به‌رهه‌مهێنراوی گۆشتی مریشكی هه‌رێمی كوردستان زیاتر له ‌(200000) تۆنه‌ له ‌ساڵێكدا، له‌ كاتێكدا هه‌رێمی كوردستان پێویستی به‌ بڕی (80000) هه‌زار تۆن هەبووه‌ له ‌ساڵی 2023دا(5). ئاینده‌ی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له‌ هه‌رێمی كوردستان (2024-2030) له‌ هه‌رێمی كوردستان سه‌رژمێرییه‌كی نوێ ‌و گونجاو نییه‌ له‌ ئێستادا، به‌ڵام به‌ پێی نوێترین سه‌رژمێری كه‌ هه‌بێت؛ پڕۆسه‌ی گه‌مارۆسازیی ساڵی 2009 هه‌یه‌، به‌ پێی ئه‌م سه‌رژمێرییه‌ له ‌ساڵی 2009دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان پێك هاتووه‌ له‌ (4662266) كه‌س، هاوكێشه‌ی گه‌شه‌ی دانیشتووان (2.6) به‌كار هاتووه‌ بۆ زانینی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له‌ ئاینده‌دا، به‌م پێیه‌ له‌ ساڵی 2023دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان (6627534) كه‌س بووه‌(6). به ‌پێی پێشبینییه‌كانی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له‌ هه‌رێمی كوردستان، له ‌ساڵی 2024دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (6791332) كه‌س، له ‌ساڵی 2025دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (6955130) كه‌س، له‌ ساڵی 2026دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (7118926) كه‌س. له‌ ساڵی 2026دا دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان (7) ملیۆن زیاتر ده‌بێت، به‌مه‌ش پێویستی و خواستی دانیشتووان زیاتر ده‌بێت له‌ دابینكردنی خۆراک و پێداویستیی ڕۆژانه ‌و پڕۆژه‌ی خزمه‌تگوزاریی وه‌كوو پڕۆژه‌كانی ئاو و كاره‌با و  پڕۆژه‌ خزمه‌تگوزارییه‌كانی تر، لێره‌دا ئه‌ركی حكومه‌ت زیاتر ده‌بێت له‌ به‌ڕێوەبردن و دابینكردنی زیاتری پڕۆژه‌كانی خزمه‌تگوزاری. هه‌روه‌ها به ‌پێی پێشبینییه‌كانی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، له ‌ساڵی 2027دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (7282727) كه‌س و له ساڵی 2028دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (7446526) كه‌س و له ‌ساڵی 2029دا ژماره‌ی دانیشتووان ده‌گاته‌ (7610324) كه‌س، به‌م پێیه‌ ڕۆژبه‌ڕۆژ ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان زیاد ده‌كات، له ‌ساڵی 2030دا ده‌گاته‌ (7774122) كه‌س. بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانە خشته‌ی ژماره‌ی (1)، زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له‌ هه‌رێمی كوردستان. له‌ ئه‌گەری ڕوودانی هه‌ر بارودۆخێكی له‌ناكاوی وه‌كوو ڕوودانی كاره‌ساته‌ سروشتییه‌كان، به‌ پێی پێشبینیی ناوه‌نده‌ زانستییه‌ جیهانییه‌كان و گۆڕانكارییه‌ سیاسی ‌و ئابوورییه‌كان، ئه‌وا ڕه‌نگه‌ له ‌ئاینده‌دا گۆڕانكاری به‌سه‌ر ژماره‌ی دانیشتووانی جیهاندا بێت، هه‌روه‌ها مه‌ترسییه‌كانی ڕوودانی جه‌نگی ناوخۆیی و  جه‌نگی هه‌رێمی و جیهانی له ‌ئاینده‌دا، مه‌ترسی زیاتر ده‌كه‌ن له ‌سه‌ر زیادبوون و كه‌مبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی جیهان، كوردستانیش به‌ده‌ر نییه‌ له‌و چوارچێوه‌یه‌دا، بۆیه‌ ئه‌و مه‌ترسییانه‌ كاریگه‌ریی ده‌بێت له ‌سه‌ر كه‌مبوونه‌وه ‌و زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له ‌ئاینده‌دا. له‌ ڕوانگه‌ی جوگرافیای سیاسییه‌وه،‌ پێویستی به‌ داڕشتنی پلانی ستراتیژیی به‌هێز و تۆكمه‌ هه‌یه‌ بۆ ئێستا و ئاینده‌ له ‌هه‌ر گۆڕانكارییه‌ک ڕوو بدات له‌ بواری زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان و زیادبوونی داهاتی تاكه‌كه‌سی، بۆ ئه‌وه‌ی ده‌رامه‌ته‌ خۆراكییه‌كان زیاتر بكرێت به ‌ئه‌ندازه‌ی زیادبوونی دانیشتووان، به‌مه‌ش پێویستی به ‌پلانی به‌هێزكردن و په‌ره‌پێدانی كه‌رتی كشتوكاڵ و پیشه‌سازیی خۆراكی هه‌یه‌ بۆ زامنكردنی ئاسایشی  خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان. خشته‌ی ژماره‌ (1) پێشبینیی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ( 2024-2030)   سه‌رچاوه‌: به‌كارهێنانی گه‌شه‌ی دانیشتووانی ساڵانه‌ له‌ ماوه‌ی (2009-2019)دا كه‌ ده‌گاته‌ (2.6) به‌ گوێره‌ی هاوكێشه‌ی پێشبینیی دانیشتووان، هاوكێشه‌كه‌ بریتییه‌ له‌ «تێكڕای گه‌شه‌ی ساڵانه‌ × ژماره‌ی دانیشتووان بۆ ساڵی 2021» ÷ 100 = ئه‌نجام + ژماره‌ی دانیشتووانی ساڵی 2021 = زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان بۆ ساڵی دواتر؛ وزارة التخطيط هيئة أحصاء اقليم كوردستان الاسقاطات السكانية لاقليم كوردستان العراق للفترة (2009-2020)، قسم السكان والقوى العاملة. شێوه‌ی ژماره‌ (1) پێشبینیی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له‌ نێوان ساڵانی ( 2024-2030)   سه‌رچاوه‌: ئاماده‌كردنی توێژه‌ر به ‌پشتبه‌ستن به‌ خشته‌ی ژماره‌ (1) ئاینده‌ی زیادبوونی خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان له‌ هه‌رێمی كوردستان (2024-2030) یه‌كێك له‌ كاره‌ یه‌كه‌مینه‌كانی  هه‌موو وڵاتان بریتییه‌ له‌ دابینكردنی خۆراک بۆ دانیشتووانی وڵاته‌كه‌ كه ‌ئه‌مه‌ش مافی هه‌موو كه‌سێكه‌ بێ جیاوازیی پێكهاته‌ی ڕه‌گه‌ز و ئایین و نه‌ته‌وه‌كان، ده‌بێت خۆراک بۆ ته‌واوی دانیشتووانی وڵاته‌كه‌ دابین بكات. هه‌رێمی كوردستان له ‌چوارچێوه‌ی عێراقدا، به ‌هۆی ئه‌و گه‌مارۆیه ئابوورییه‌‌ی به‌سه‌ر عێراقدا سه‌پێنرابوو، ئاماژه‌ به‌وه‌ كرابوو ئه‌گه‌ر بێت و له ‌ساڵی (1996-1997)دا دۆخه‌كه‌ چاره‌سه‌ر نه‌كرێت؛ كاره‌ساتی مرۆیی لێ ده‌كه‌وێته‌وه.‌ له ‌14ی نیسانی ساڵی 1995، ئه‌نجوومه‌نی ئاسایش له ‌ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان كۆ بوونه‌وه‌ له‌ سه‌ر بارودۆخی عێراق و هه‌رێمی كوردستان له ‌ڕووی دابینكردنی خۆراكی پێویست و پێداویستییه‌كان بۆ دانیشتووانی عێراق و هه‌رێمی كوردستان، تیایدا بڕیاری ژماره‌ (986) درا كه‌ به‌ بڕیاری نه‌وت به‌رامبه‌ر خۆراک ناسرابوو. بڕیاره‌كه ‌بریتی بوو له‌وه‌ی كه‌ عێراق بۆ فرۆشتنی نه‌وت به بڕی دوو ملیار دۆلار له ‌ماوه‌ی شه‌ش مانگ به‌ مه‌رجی درێژكردنه‌وه‌، بۆ چاره‌سه‌ركردنی دۆخی مه‌ترسیداری كه‌میی خۆراک و ته‌ندروستیی دانیشتووان، هه‌ر له‌ بڕیاره‌كه‌دا هاتووه‌ به‌ بڕی نزیكه‌ی (260-300) ملیۆن دۆلار بۆ هه‌رسێ پارێزگای (هه‌ولێر، سلێمانی و دهۆک) ته‌رخان بكرێت بۆ شه‌ش مانگی یه‌كه‌م، به ‌سه‌رپه‌رشتیی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان، له ‌داهاتی نه‌وتی فرۆشراو بخرێته‌ سه‌ر هەژمارێکی بانكی و ‌له ساڵانی (1997-2001)دا بووه‌. كه‌رتی كشتوكاڵ به‌ره‌وپێشچوونێكی باشی به‌خۆیه‌وه‌ بینی به ‌هۆی هاوكاریی ڕێكخراوی فاو و‌ ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی به‌شێكی زۆری گونده‌كانی هه‌رێمی كوردستان و ‌یارمه‌تیدانی جووتیارانی ناوچه‌كه‌ بۆ به‌رهه‌مهێنانی كشتوكاڵ و گرنگیی زیاتر درا به ‌به‌رهه‌می ناوخۆیی و په‌ره‌پێدانی كه‌رتی كشتوكاڵ له‌ هه‌رێمی كوردستان(7). پڕۆگرامی هاوكاریی خۆراكی نیشتمانی له‌ لایه‌ن حكومه‌تی عێراقه‌وه‌ دابین كراوه‌ و تاكوو ئێستا به‌رده‌وامه،‌ چه‌ندین جۆری خۆراک به‌سه‌ر دانیشتوواندا دابه‌ش ده‌كرێت. به ‌پێی دەیتاكانی حكومه‌تی عێراقی، وه‌زاره‌تی بازرگانی نزیكه‌ی (40360000) هاوڵاتی له‌ كۆی (41000000) ملیۆن هاوڵاتیی عێراقی فیدراڵ له‌ چوارچێوه‌ی پسووڵه‌ی خۆراک مانگانه‌ به‌شه‌خۆراک وه‌رده‌گرن له‌ ڕێگای بریكاره‌كانه‌وه‌. هه‌روه‌ها بڕی پاره‌ی ته‌رخانكراو بۆ كڕینی مادده‌ خۆراكییه‌كان له‌ لایه‌ن حكومه‌تی عێراقییه‌وه‌  بۆ نۆ مانگی ساڵی 2022 بریتی بووه‌ له‌ بڕی پێنج ترلیۆن و (225) ملیار دیناری عێراقی(8). له‌ ئێستادا حكومه‌تی عێراق كۆتا وڵاته‌ ئه‌م به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ دابه‌ش ده‌كات، به ‌پێی ڕاپۆرتی پڕۆگرامی ڕێكخراوی خۆراكی جیهانی نزیكه‌ی (930000) هه‌زار دانیشتووانی عێراق كێشه‌ی كه‌میی خۆراكیان هه‌یه‌. له‌ ساڵی 2021دا به ‌نه‌مانی به‌شه‌خۆراكی مانگانه،‌ ئه‌وا ژیانی خۆراكی نزیكه‌ی (7) ملیۆن كه‌س له‌ عێراق به‌ هه‌رێمی كوردستانیشه‌وه‌ ده‌كه‌وێته‌ مه‌ترسییه‌وه‌، واته‌ به ‌ڕێژه‌ی زیاتر له‌ (17%)ی دانیشتووانی عێراق به‌ بڕینی به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ ژیانیان ده‌كه‌وێته‌ بوارێكی خراپ و مه‌ترسیداره‌وه.‌ به‌ بڕینی به‌شه‌خۆراكی مانگانه،‌ مه‌ترسی بۆ سه‌ر ئاسایشی نیشتمانیی هه‌رێمی كوردستان و عێراق دروست ده‌كات. جگه‌ له‌وه‌ی حكومه‌تی عێراق له ‌ئێستادا له ‌هه‌وڵی بڕینی به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستانه،‌ هه‌روه‌ها سه‌رقاڵی بڕینی به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ی ئه‌و مووچه‌خۆرانه‌ی حكومه‌تن كه‌ بڕی مووچه‌كه‌یان له‌  ملیۆنێک و پێنج سه‌د هه‌زار دینار زیاتره، له‌ ئه‌نجامدا نزیكه‌ی (10) ملیۆن كه‌س بێبه‌ش ده‌بن له‌ به‌شه‌خۆراكی مانگانه(9).  هه‌ر چه‌نده‌ له ‌ڕووی جۆر و چۆنێتیی و بڕەوە به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ی حكومه‌تی عێراقی زۆر باش نییه‌ و به‌ پێی ‌پێویست ناتوانێت بۆشایی خۆراكی هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان پڕ بكاته‌وه‌، به‌ڵام تا ڕاده‌یه‌ک كاریگه‌ریی له‌ سه‌ر زیادبوونی خستنه‌ڕووی خۆراک و دابه‌زینی نرخی خۆراک هه‌یه‌ له‌ بازاڕه‌كانی هه‌رێمی كوردستان و عێراقدا و ‌كاریگه‌ریی هه‌یه‌ بۆ باشتربوونی ئاستی گوزه‌ران و پڕكردنه‌وه‌ی بۆشایی خۆراكی چینه‌ كه‌مداهات و چینی مامناوه‌نده‌كان، كه‌ ده‌بێته‌ هۆی كه‌مكردنه‌وه‌ی قورسایی دارایی و ئابووری له ‌سه‌ر ژیانیان. له‌گه‌ڵ نه‌مانی به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌، ئه‌وا دۆخی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان و عێراقدا ده‌كه‌وێته‌ قۆناغێكی مه‌ترسیداره‌وه‌، چونكه‌ سه‌ره‌ڕای كه‌میی قه‌باره‌ی خۆراكه‌كان و خراپیی چۆنێتیی زۆرێک له‌ مادده‌ خۆراكییه‌كان، به‌ڵام ڕێژه‌یه‌كی زۆری دانیشتووانی ناوچه‌ی لێكۆڵینه‌وه‌ و دانیشتووانی عێراق پشت به‌ به‌شه‌خۆراكی مانگانه‌ ده‌به‌ستن، به‌ تایبه‌ت له‌ چینی هه‌ژار و كه‌مده‌رامه‌ت و چینی مامناوه‌ند و به‌شێک له‌ چینی ده‌وڵه‌مه‌ند. به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی داهاتی تاكەكه‌س كاریگه‌ریی زۆری هه‌یه‌ له ‌سه‌ر زیادبوونی خواست له ‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان. تاكوو داهاتی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان زیاتر بێت، به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی خواست له ‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان زیاتر ده‌بێت، به ‌تایبه‌ت ئه‌و جۆره‌ خۆراكانه‌ی كه‌ سه‌رچاوه‌یه‌كی باشی وزه‌به‌خشن و له‌ پڕۆتین و چه‌وری پێک هاتوون. به ‌پێچه‌وانه‌شه‌وه،‌ هه‌ر چه‌نده‌ داهاتی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان كه‌متر بێت، ئه‌وا توانای كڕین و پێداویستیی خۆراكی كه‌متر ده‌بێته‌وه‌. به‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێک له‌ به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كانی به‌رهه‌می «ڕووه‌كی و ئاژه‌ڵی و په‌له‌وه‌ر و ماسی» به ‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێكی عێراقی، به‌ هه‌رێمی كوردستانه‌وه،‌ بۆ خۆراک جیاوازه‌ له‌ جۆری خۆراكه‌كان، به‌م شێوه‌یه‌، بۆ نموونه:‌ گه‌نم بڕی (136 كگم) بۆ هه‌ر ساڵێک، به‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێک له‌ برنج بڕی (36 كگم) بۆ ساڵێک، به‌رهه‌مە پاقله‌مه‌نییه‌كان (وه‌كوو فاسۆلیا و نیسك و نۆک و لۆبیا) بڕی (17 كگم) پێویسته‌ بۆ هه‌ر تاكێک له‌ ماوه‌ی ساڵێكدا، بڕی سه‌وزه ‌و میوه‌ بۆ هه‌ر تاكێک له ‌ماوه‌ی ساڵێكدا (145 كگم) پێویسته‌، به‌رهه‌مه‌كانی ڕۆن (ڕۆنی ڕووه‌كی و ڕۆنی ئاژه‌ڵی) بڕی (11 كگم) پێویسته‌ بۆ هه‌ر تاكێک له‌ ماوه‌ی ساڵێكدا. سەبارەت به‌رهه‌می ئاژه‌ڵی و به‌رهه‌می په‌له‌وه‌ر و گۆشتی ماسی، به‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێک له‌ ماوه‌ی ساڵێكدا به‌م شێوه‌یەیە:‌ به‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێک له‌ گۆشتی سوور بڕی (15 كگم)، به‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێک له‌ گۆشتی مریشک بڕی (10 كگم) بۆ ساڵێک، گۆشتی ماسی بڕی (6 كگم) بۆ هه‌ر تاكێک له‌ ماوه‌ی ساڵێكدا. بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانه‌ خشته‌ی ژماره‌ (2)، به‌ركه‌وته‌ی هه‌ر تاكێک له‌ به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كانی به‌رهه‌می ڕووه‌كی و ئاژه‌ڵی و په‌له‌وه‌ر و گۆشتی ماسی. خشته‌ی ژماره‌ (2) به‌ركه‌وته‌ی ساڵانه‌ی تاک له‌ به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان   سه‌رچاوه‌: الحكومة العراقية، وزارة التخطيط والتعاون الانمائي، الجهاز المركزى اللاحصاء، البيانات الزراعية، 2020؛ نبيل طه علي بلال الشمري، الامكانات والمحددات المكانية للاكتفاء الذاتي من الغذاء في محافظة الانبار، أطروحة دكتورا، كلية التربية للعلوم الانسانية، جامعة الانبار، غير المنشورة، 2022، ص173؛ أبراهيم أحمد، نظرة أقتصادية لمشكلة الغذاء في العراق، دارزهران، عمان، 2008، ص14؛ ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌ڵسه‌نگاندنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان، تێزی دكتۆرا، كۆلێژی زانسته ‌مرۆڤایه‌تییه‌كان، زانكۆی سلێمانی، بڵاونه‌كراوه‌، 2023، ل182؛ كاوه‌ مەحموود عەبدولڕەحمان، پاشكۆیه‌تیی خۆراک و كاریگه‌ریی له‌ سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی له‌ هه‌رێمی كوردستانی عێراق، نامه‌ی ماسته‌ر، كۆلێژی زانسته‌ مرۆڤایه‌تییه‌كان، زانكۆی ڕاپه‌ڕین، بڵاونه‌كراوه‌، 2021، ل89، 91، 92. ئاینده‌ی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان و زیادبوونی خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌می خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان ( 2024-2030) به‌رهه‌مه‌ ڕووه‌كییه‌كان له‌ گرنگترین به‌رهه‌مه‌ ڕووه‌كییه‌كان، وه‌كوو گه‌نم و برنج و به‌رهەمه‌ پاقله‌مه‌نییه‌كان و سه‌وزه‌ و میوه‌ و به‌رهه‌مه‌كانی ڕۆن، به‌ پێی پێشبینییه‌كانی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان بۆ ئاینده،‌ پێشبینی ده‌كرێت له‌ ساڵی 2024دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان بگاته‌ (6791332) كه‌س، خواستی دانیشتووان بۆ به‌رهه‌می گه‌نم بگاته‌ بڕی (923621) تۆن، بۆ برنج بگاته‌ بڕی (244488) تۆن، سه‌وزه‌ و میوه‌ بڕی (984743) تۆن، به‌رهه‌مه‌كانی ڕۆن بڕی (729029) تۆن؛ پێویسته‌ بۆ ته‌واوی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له‌ هه‌مان ساڵدا. كۆی گشتیی خۆراک له‌ به‌رهه‌مه‌ ڕووه‌كییه‌كان له‌ هه‌مان ساڵدا ده‌گاته‌ بڕی (2924607) تۆن بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان پێویسته‌. له ‌ساڵی 2026دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان به‌ پێی پێشبینییه‌كان بۆ ئاینده‌ی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (7118929) كه‌س، واته‌ (7) ملیۆن تێپه‌ڕ ده‌كات، به‌مه‌ش خواست زیاتر ده‌بێت له ‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان بۆ به‌شی به‌رهه‌می ڕووه‌كی. به‌ هه‌مان شێوه‌، له ‌ساڵی 2030دا به ‌پێی پێشبینییه‌كان، ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان بۆ ئاینده‌ی ده‌گاته‌ (7774122) كه‌س، به‌مه‌ش به ‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان زیاد ده‌كات. به‌ پێی پێشبینییه‌كان بۆ خۆراک، بڕی (1057281) تۆن گه‌نم پێویسته‌ بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، بڕی (279868) تۆن برنج پێویسته‌ بۆ دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، بڕی (132160) تۆن پاقله‌مه‌نییه‌كان پێویسته‌، هه‌روه‌ها بڕی (1127248) تۆن سه‌وزه ‌و میوه‌ و بڕی (837136) تۆن ڕۆن پێویسته‌، كۆی گشتی بڕی (3433692) تۆن به‌رهه‌می خۆراكی ڕووه‌كی پێویسته‌ بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان. بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانه‌ خشته‌ی ژماره‌ (3). خشته‌ی ژماره‌ (3) پێشبینیی زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان و زیادبوونی خواست له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان (بە تۆن) له‌ هه‌رێمی كوردستان له ‌نێوان ساڵانی (2024-2030)   سه‌رچاوه‌: به‌كارهێنانی گه‌شه‌ی دانیشتووانی ساڵانه‌ له‌ ماوه‌ی (2009-2019) كه‌ ده‌گاته‌ (2.6)، به‌ گوێره‌ی هاوكێشه‌ی پێشبینیی دانیشتووان ده‌رهاتووه‌. هاوكێشه‌كه‌ بریتییه‌ له‌ «تێكڕای گه‌شه‌ی ساڵانه‌ ×  ژماره‌ی دانیشتووان بۆ ساڵی 2021» ÷ 100 = ئه‌نجام + ژماره‌ی دانیشتووانی ساڵی 2021 = زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان بۆ ساڵی دواتر؛ وزارة التخطيط هيئة أحصاء اقليم كوردستان الاسقاطات السكانية لاقليم كوردستان العراق للفترة (2009-2020)، قسم السكان والقوى العاملة، 2014؛ پشتبه‌ستن، خشته‌ی ژماره‌ (2)؛ ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌ڵسه‌نگاندنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان، تێزی دكتۆرا، كۆلێژی زانسته ‌مرۆڤایه‌تییه‌كان، زانكۆی سلێمانی، بڵاونه‌كراوه‌، 2023، ل261. به‌رهه‌می ئاژه‌ڵی و په‌له‌وه‌ر و گۆشتی ماسی به‌رهه‌می ئاژه‌ڵی و په‌له‌وه‌ر و گۆشتی ماسی؛ خۆراكی ڕۆژانه‌ی دانیشتووانن، سه‌رچاوه‌یه‌كی  گرنگ و وزه‌به‌خشن بۆ جه‌سته‌ی مرۆڤ. له‌گه‌ڵ زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، ڕۆژبه‌ڕۆژ خواست زیاتر ده‌بێت له ‌سه‌ر جۆره‌كانی گۆشت. به ‌پێی پێشبینییه‌كانی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان بۆ ئاینده‌، پێشبینی ده‌كرێت له‌ ساڵی 2024دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان بگاته‌ (6791332) كه‌س، كۆی گشتیی پێداویستیی خۆراكی له‌ به‌رهه‌می ئاژه‌ڵی و به‌رهه‌می په‌له‌وه‌ر و گۆشتی ماسی بۆ ساڵی 2024 به‌ پێی به‌ركه‌وته‌ی تاک بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ بڕی (1643502) تۆن پێویسته‌ بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان. له‌ ساڵی 2026دا ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان به ‌پێی پێشبینییه‌كان بۆ ئاینده‌ی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان ده‌گاته‌ (7118929) كه‌س، واته‌ (7) ملیۆن تێپه‌ڕ ده‌كات، به‌مه‌ش خواست زیاتر ده‌بێت له ‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان بۆ به‌شی به‌رهه‌می ئاژه‌ڵی و په‌له‌وه‌ر و ماسی به‌ هه‌مان شێوه‌. له‌ ساڵی 2030دا، به ‌پێی پێشبینییه‌كان ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان بۆ ئاینده‌ی ده‌گاته‌ (7774122) كه‌س، به‌مه‌ش به ‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو خواست له ‌سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان زیاد ده‌كات. كۆی گشتیی پێداویستیی گۆشتی سوور بڕی (116612) تۆن پێویسته‌ بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان،  كۆی گشتیی بڕی (777412) تۆن گۆشتی مریشک و بڕی (69967) تۆن هێلكه‌ پێویسته‌ و هه‌روه‌ها بڕی (46645) تۆن گۆشتی ماسی و به‌رهه‌مه‌كانی شیر بڕی (870702) تۆن پێویسته‌ بۆ هه‌موو دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له‌ هه‌مان ساڵدا. بۆ زانیاریی زیاتر، بڕوانه‌ خشته‌ی ژماره‌ (4). خشته‌ی ژماره‌ (4) خستنه‌ڕووی پێشبینیی زیادبوونی ساڵانه‌ی ژماره‌ی دانیشتووان بۆ زیادبوونی خواستی به‌رهه‌می ئاژه‌ڵی، په‌له‌وه‌ر و ماسی له ‌ساڵی (2021-2035) (به ‌تۆن)   سه‌رچاوه‌: به‌كارهێنانی گه‌شه‌ی دانیشتووانی ساڵانه‌ له‌ ماوه‌ی (2009-2019) كه‌ ده‌گاته‌ (2.6) به‌ گوێره‌ی هاوكێشه‌ی پێشبینیی دانیشتووان. هاوكێشه‌كه‌ بریتییه‌ له‌ «تێكڕای گه‌شه‌ی ساڵانه‌ × ژماره‌ی دانیشتووان بۆ ساڵی 2021» ÷ 100 = ئه‌نجام + ژماره‌ی دانیشتووانی ساڵی 2021 = زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان بۆ ساڵی دواتر؛ وزارة التخطيط هيئة أحصاء اقليم كوردستان الاسقاطات السكانية لاقليم كوردستان العراق للفترة (2009-2020)، قسم السكان والقوى العاملة، 2014؛ پشتبه‌ستن به ‌خشته‌ی ژماره‌ (2)؛ ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌ڵسه‌نگاندنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان، تێزی دكتۆرا، كۆلێژی زانسته‌ مرۆڤایه‌تییه‌كان، زانكۆی سلێمانی، بڵاونه‌كراوه‌، 2023، ل264. له‌ ڕوانگه‌ی جوگرافیای سیاسییه‌وه‌ و به ‌پێی پێشبینییه‌كانم بۆ ئاینده‌ی هه‌رێمی كوردستان، له‌گه‌ڵ زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له ‌ئاینده‌دا، ئه‌گه‌ر كه‌رتی كشتوكاڵ له‌ نێو پلانه‌ نیشتمانییه‌كاندا گرنگیی زیاتری پێ نه‌درێت و نه‌توانرێت بڕی ئه‌و خۆراكانه‌ دابین بكات بۆ دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌وا دابینكردنی ئه‌و بڕه‌ خۆراكه‌ ده‌بێت هاورده‌ بكرێت له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان بۆ پڕكردنه‌وه‌ی بۆشایی خۆراكی، بڕی بودجه‌ی پێویستی بۆ دابنرێت، ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ش بۆ هاورده‌ی خۆراک زۆر زۆره ‌و كاریگه‌ریی له ‌سه‌ر بودجه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌بێت و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان  ڕه‌نگه‌ نه‌توانێت بڕی ئه‌و بودجه‌یه‌ دابین بكات، ناچار ده‌بێت پشت به‌ قه‌رزی ده‌ره‌كی ببه‌ستێت بۆ كورتهێنانی بودجه ‌و هاورده‌ی خۆراكی، به‌مه‌ش ئه‌ركی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان قورستر ده‌بێت و مه‌ترسیی گه‌وره‌ی له‌ سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی زیاتر ده‌بێت و له‌و كاته‌دا هه‌رێمی كوردستان ده‌كه‌وێته‌ دۆخێكی ناهه‌موار و دژواره‌وه ‌و ده‌بێته‌ پاشكۆی وڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی بیانی و دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان له‌ بارودۆخێكی خراپدا ژیان به‌سه‌ر ده‌به‌ن، تووشی دڵه‌ڕاوكێ و نه‌بوونی متمانه‌ ده‌بنه‌وه‌ له‌ ئه‌گه‌ری كه‌مبوونه‌وه‌ی خۆراكی هاورده‌ و تێكچوونی بارودۆخی ئارامی و زامننه‌كردنی ئاسایشی خۆراكدا. له‌ ئه‌نجامی گۆڕانكارییه‌ سیاسییه‌ جیهانییه‌كان و سه‌رهه‌ڵدانی جه‌نگی ناوخۆیی و گۆڕانكارییه‌ سیاسییه‌كان له ‌ڕۆژهه‌ڵاتی ناوەڕاست و تێكچوونی بارودۆخی ئارامی و ئاسایش له‌ به‌شێک له‌ وڵاته‌ عه‌ره‌بییه‌كان و سه‌رهه‌ڵدانی به‌هاری عه‌ره‌بی و جه‌نگی ناوخۆیی سووریا و سه‌رهه‌ڵدانی گرووپی چه‌كداریی داعش و هاتنیان بۆ خاكی هه‌رێمی كوردستان و عێراق، ڕێژه‌یه‌كی زۆر له‌ ئاواره‌ و په‌نابه‌ر ڕوویان له‌ هه‌رێمی كوردستان كرد و نیشته‌جێ بوون له‌ پارێزگاكانی هه‌رێمی كوردستان. به ‌هۆی كاریگه‌ریی جه‌نگی ناوخۆیی سووریا، تاكوو ساڵی 2014 نزیكه‌ی دوو سه‌د هه‌زار په‌نابه‌ر ڕوویان له‌ هه‌رێمی كوردستان كردووه‌. به‌ هۆی هاتنی گرووپی چه‌كداریی داعش بۆ  سه‌ر خاكی عێراق  و هه‌رێمی كوردستان له‌ ساڵی 2014، ژماره‌ی ئاواره‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان گەیشته‌ ملیۆنێک و سه‌د هه‌زار ئاواره‌ له‌ هه‌رچوار پارێزگای هه‌رێمی كوردستان، لە هه‌ریه‌ک له‌ پارێزگاكانی (هه‌ڵەبجه‌، سلێمانی، دهۆک و هه‌ولێر) نیشته‌جێ بوون، به‌شێكیان له‌ كه‌مپه‌كان و به‌شێكیان له‌ ده‌ره‌وه‌ی كه‌مپه‌كان، (18%)ی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستانیان پێک ده‌هێنا و به‌ ڕێژه‌ی (45%) ئاواره‌كان ته‌مه‌نیان له‌ خوار هه‌ژده‌ ساڵییه‌وه‌ بوو(10)، به‌مه‌ش پێویستیان به‌ دابینكردنی خۆراک و خزمه‌تگوزاری و ته‌ندروستی و ئاو و كاره‌با و خزمه‌تگوزاریی تر هه‌بووه‌. به ‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌رتی كشتوكاڵ و به‌رهەمهێنانی خۆراكی ناوخۆ ناتوانێت پێداویستیی ته‌واوی دانیشتووانی هه‌رێمی كوردستان پڕ بكاته‌وه،‌ ناچار به‌شێكی زیاتر خۆراک له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان هاورده‌ كرا بۆ هه‌رێمی كوردستان بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و بۆشاییه‌ خۆراكییه‌. له ‌ئاینده‌دا له‌ ئه‌گه‌ری ڕوودانی گرژی و ئاڵۆزییه‌كان له‌ وڵاتانی دراوسێ، كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی ده‌بێت له ‌سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی هه‌رێمی كوردستان، به ‌تایبه‌ت ئه‌و وڵاتانه‌ی كوردستان به‌سه‌ریاندا دابه‌ش كراوه‌، وه‌كوو وڵاتانی توركیا و سووریا و عێراق و ئێران،‌ چونكه‌ نه‌ته‌وه‌ی كورد به‌شێكه‌ له‌ پێكهاته‌ی ئه‌م وڵاتانه‌. له‌ ئه‌گه‌ری ڕوودانی هه‌ر بارودۆخێكی نه‌خوازراو له‌ وڵاتانی دراوسێ، كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی ده‌بێت له ‌سه‌ر ئاسایشی نه‌تەوه‌یی هه‌رێمی كوردستان. له ‌ئێستا و ئاینده‌دا گرنگیدان به ‌كه‌رتی كشتوكاڵ وا ده‌كات مه‌ترسییه‌كانی سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی  هه‌رێمی كوردستان كه‌متر ده‌كاته‌وه‌ و ڕۆڵی گه‌وره‌ی ده‌‌بێت له ‌زامنكردنی ئاسایشی خۆراكی هه‌رێمی كوردستان و  پاشان ده‌توانرێت به‌رهه‌می خۆراكی زیاتر له‌ پێداویستیی خواستی دانیشتووان وه‌به‌ر بهێنرێت و هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی کوردستان بکرێت، به ‌تایبه‌ت بۆ ناوچه‌كانی ناوڕاست و باشووری عێراق و ولاتانی كه‌نداو، هه‌ر چه‌نده‌ له ‌ئێستادا خواستێكی زۆر له ‌سه‌ر به‌رهه‌می خۆراكیی هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌ له‌ وڵاتانی هه‌رێمی و جیهانی، باشترین شوێنن بۆ به‌بازاڕكردن بۆ به‌رهه‌می خۆراكی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان، به‌مه‌ش جووتیاره‌كان سوودمه‌ند ده‌بن له‌ به‌رهه‌مه‌كانیان و دووچاری فڕێدان نابنه‌وه‌ له‌ وه‌رزی پێگه‌یشتنی به‌رهه‌مه‌ كشتوكاڵییه‌كانیان. ده‌رئه‌نجام هه‌رێمی كوردستان ڕۆژبه‌ڕۆژ ژماره‌ی دانیشتووانی زیاد ده‌كات، به ‌شێوه‌یه‌كی گشتی خواست زیاتر ده‌بێت له‌ سه‌ر به‌رهه‌مه‌ خۆراكییه‌كان. هه‌رێمی كوردستان له ‌ئێستادا له‌ توانایدایه‌ دوو ئه‌وه‌نده‌ی ئێستای ژماره‌ی دانیشتووان له‌خۆ بگرێت، به‌و پێیه‌ی وه‌به‌رهێنان بۆ سه‌رجه‌م سێكته‌ره‌كان بكرێت و  له‌ ڕوانگه‌ی پێكهاته‌ی ژینگه‌ی دانیشتووانه‌وه‌ به ‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان یاخود نزیک له‌ یه‌كسان دانیشتووان دابه‌ش بكرێت به‌سه‌ر شار و گونده‌كاندا، به‌ شێوه‌یه‌ک هاوسه‌نگی هه‌بێت له‌ نێوان شار و لادێدا، كه‌رتی كشتوكاڵ بكرێت به ‌كه‌رتی ئابووریی نیشتمانی و له ‌نێو پلانه‌ ستراتیژییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ئه‌و جۆره‌ خۆراكانه‌ وه‌به‌ر بهێنرێت كه‌ زۆرترین خواست و پێداویستیی ڕۆژانه‌ی دانیشتووان دابین ده‌كه‌ن و به‌مه‌ش هه‌رێمی كوردستان وا ده‌كات كه‌متر خۆراک له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان هاورده‌ بكات و ده‌توانێت له‌ ئاینده‌دا له‌گه‌ڵ زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووانی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان؛ خۆراک بۆ به‌شێک له‌ بازاڕه‌كانی ناوچه‌یی و هه‌رێمی و جیهانی دابین بكات. پێشنیار و ڕاسپاردە ١. گۆڕینی شێوازی كشتوكاڵ له ‌شێوازێكی كۆنه‌وه‌ بۆ شێوازێكی مۆدێرن و سه‌رده‌میانه‌، تاكوو زۆرترین به‌رهه‌می كشتوكاڵی وه‌به‌ر بهێنرێت له‌ هه‌رێمی كوردستان و پێداویستیی دانیشتووان پڕ بكاته‌وه‌. ٢. زیادبوونی ژماره‌ی دانیشتووان له‌ ئاینده‌دا پێویستی به‌ پلانی دوورمه‌ودا هه‌یه‌ و پێویسته‌ وه‌زاره‌تی پلاندانانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له ‌سه‌ر بنه‌مای زیادبوونی دانیشتووان؛ پڕۆژه‌ی خزمه‌تگوزاری بۆ ناوچه‌ جیاجیاكان دابین بكات، تاكوو كێشه‌ی خزمه‌تگوزاری له ‌ئاینده‌دا زیاتر نه‌بێت. ٣. پێویسته‌ هاوسه‌نگییه‌ک هه‌بێت له‌ نێوان پێكهاته‌ی ژینگه‌ی دانیشتووان له‌ شار و لادێدا، به ‌گرنگیدان به ‌لادێكان و ئاوەدا‌نكرانه‌وه‌یان و گێڕانه‌وه‌ی به‌شێک له‌ دانیشتووانی شاره‌كان بۆ گونده‌كان له ‌سه‌ر بنه‌مای پێدانی پێشینه‌كانی وه‌كوو قه‌رزی بچووک و گه‌شتیاری و پیشه‌سازی و پێشینه‌ی هاوسه‌رگیری به ‌دانیشتووانی گونده‌كان. ٤. له‌ چاندنی به‌رهه‌می كشتوكاڵیدا پێویسته‌ ئه‌و جۆره‌ خۆراكانه‌ بچێنرێت كه‌ زۆرترین خواستی دانیشتووانی له‌ سه‌ره‌ و زۆرترین بۆشایی خۆراكی پڕ ده‌كه‌نه‌وه‌، پاشان بتوانرێت هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان بكرێت. ٥. دانانی یاسای پارێزگاری له ‌به‌رهه‌می ناوخۆ، به ‌شێوه‌یه‌ک له‌ وه‌رزی پێگه‌یشتنی به‌رهه‌می ناوخۆ ڕێگه‌ نه‌درێت به‌رهه‌می خۆراكی له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان هاورده‌ بكرێت، تاكوو زۆرترین ده‌رفه‌ت بۆ به‌بازاڕكردن بۆ به‌رهه‌می ناوخۆ دروست ببێت. ٦. پێویسته‌ سه‌رژمێرییه‌كی گونجاوی دانیشتووان بكرێت له‌ هه‌رێمی كوردستان له ‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، بۆ زانینی ژماره‌ و ڕه‌گه‌ز و پێكهاته‌ی دانیشتووان له‌ هه‌رێمی كوردستان، له ‌سه‌ر بنه‌مای سه‌رژمێری ده‌توانرێت پلان بۆ چه‌ندین ساڵ دابنرێت بۆ ئاینده‌ی هه‌رێمی كوردستان.   سه‌رچاوه‌ و پەراوێزەكان * له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا باسی هه‌رێمی كوردستان كراوه،‌ واته‌ ته‌نها ئه‌و ناوچانه‌ی له ‌ژێر ده‌سه‌ڵات و به‌ڕێوەبردنی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانن كه‌ پێك هاتوون‌ له‌ هه‌رچوار پارێزگای هه‌ولێر و سلێمانی و دهۆک و هه‌ڵه‌بجه‌. له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا ناوچه‌ كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان باس نه‌كراوه‌. ١. ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌ڵسه‌نگاندنی ئاسایشی خۆراک له‌ هه‌رێمی كوردستان، تێزی دكتۆرا،  كۆلێژی زانسته ‌مرۆڤایه‌تییه‌كان، زانكۆی سلێمانی، بڵاونه‌كراوه‌، 2023، ل64. ٢. حسين عبدالمجيد حميد الزهيري،  الوزن الاستراتيجى لمحافظة ديالى في الامن الغذائي العراقي، دراسة في الجغرافية السياسية، أطروحة دكتوراه‌، كلية التربية للعلوم الانسانية جامعة ديالى، غير المنشورة، 2019، ص31. ٣. ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو، ل82. ٤. ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو، ل191. 5.حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ و سه‌رچاوه‌كانی ئاو، به‌ڕێوەبه‌رایه‌تیی گشتیی سامانی ئاژه‌ڵ و فێترنه‌ری، به‌ڕێوبه‌رایه‌تیی پلاندانان و به‌دواداچوون، به‌شی په‌له‌وه‌ر، ڕاپۆرتی بڵاونه‌كراوه‌، 2023. ٦. حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، وه‌زاره‌تی پلاندانان، ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێمی كوردستان، به‌شی دانیشتووان و هێزی كار، 2022. ٧. عبدالعزيز طيب، و تيلي أمين، القرار 986 لسنة 1995  وتطبيقاتة في كوردستان، طبعة الاولى، مطبعة خبات، دهوك، 1997، ص5. ٨. منظمة الاغذية والزراعة اللامم المتحدة، أثر فيروس كورونا المسجد (كوفيد-19) على الأمن الغذائي في العراق، تشرين الأول/اكتوبر، 2022، ص9. ٩. ڕۆسته‌م جه‌بار مسته‌فا، هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو، ل174. ١٠. حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، وه‌زاره‌تی پلاندانان، ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێمی كوردستان، به‌شی دانیشتووان و هێزی كار، ڕاپۆرتی شیكاری دانیشتووان، 2020

درەو: لە هەڵبژاردنی 18ی كانونی یەكەمی 2023ی ئەنجومەنی پارێزگاكان (2) كاندیدی كاكەییەكان بە بێ سیستەمی كۆتا سەركەوتن، بەڵام لە هەرێمی كوردستان كاكەییەكان هیچ كورسیەكی كۆتایان بۆ دیاری نەكراوە، لە كاتێكدا لەو ناوچانە (2) كاندیدی توركمان دەرچووە بەڵام لە هەرێمی كوردستان (5) كورسی كۆتایان بۆ دیاریكراوە. بە پێی دوایین ئەنجامی هەڵبژاردنی 18ی كانونی یەكەمی 2023ی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، كاكەییەكان دوو كاندیدیان دەرچووە ئەوانیش: •    هۆشیار هیجران كاكەیی لە (هاوپەیمانی كەركوك هێزوو ئیرادەمانە) توانی بە (7,108) دەنگ سەركەوێت بۆ ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك (یەكێتی). •     محەمەد جاسم كاكەیی، لە (ئیتیحاد ئەهل نەینەوا) توانی بە (3,738) دەنگ سەركەوێت بۆ ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای نەینەوا، (یەكێتی)یە. •     بە پێی بەدواداچونێكی (كەركوك ناو) كاكەییەكان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا، لە چوارچێوەی هەردوو لیستی یەكێتیی و پارتی (8) كاندیدیان هەبوو، چواریان لە پارێزگای كەركوك، سێ كەسیان لە پارێزگای دیالە و یەكێكیان لە پارێزگای نەینەوا، بە هەموویان پێكەوە زیاتر لە (18) هەزار دەنگیان بەدەستهێناوە، دەنگی كاندیدەكانی كاكەیی زیاتر لە (10) هەزاریان لە كەركوك، نزیكەی (4) هەزار لە دیالە و زیاتر لە (7,700) لە نەینەوا بووە، بەڵام تەنیا لە كەركوك و نەینەوا كورسییان مسۆگەر كرد. كاكەییەكان وەك پێكهاتەیەك لە هەرێمی كوردستان و ناوچە جێناكۆكەكاندا دەژین، لە ناوچە جێناكۆكەكان توانیویانە (2) كورسی مسۆگەر بكەن بەڵام لە هەرێمی كوردستان هیچ كورسیەكی كۆتایان بۆ دیاری نەكراوە، لە كاتێكدا (5) كورسی بۆ توركمانەكان تۆماركراوە، لەگەڵ ئەوەی توركمانەكانیش لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك تەنیا (2) كاندیدیان سەركەوتووە. كاندیدە دەرچووەكانی كاكەیی لە كەركوك و نەینەوا دەنگەكیانیان بەراورد بە دەنگی پەرلەمانتارانی توركمانی زۆر جیاوازە: •    هۆشیار هیجران كاكەیی لە (هاوپەیمانی كەركوك هێزوو ئیرادەمانە) توانی بە (7,108) دەنگ سەركەوێت. •     محەمەد جاسم كاكەیی، لە (ئیتیحاد ئەهل نەینەوا) توانی بە (3,738) دەنگ سەركەوێت   •    سارا دڵشاد لە (پارتی گەشەپێدانی توركمانی) تەنیا (194) دەنگی بەدەستهێناوە. •    مونا قەهوەچی لە (پارتی چاكسازی توركمانی) تەنیا (2,236) دەنگی بەدەستهێناوە.  

درەو: ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بودجەی تەرخانكراو بۆ پێشمەرگە كەمدەكاتەوە لە (20) ملیۆن دۆلارەوە بۆ (15) ملیۆن دۆلار كە مانگانە بۆ پاڵپشتیكردنی موچەی (54) هەزار پێشمەرگەی لیوا هاوبەشەكانی وەزارەتی پێشمەرگەیە، بەرپرسێكی باڵای ئەمریكا دەڵێت: وەزارەتی پێشمەرگە چاكسازییەكانی وەك ئەوەی لە لێكتێگەیشتنی 2022 دا هاتووە جێبەجێ نەكردووە. پێگەی ئەلمۆنیتۆری ئەمریكی بڵاویكردووەتەوە: كەمكردنەوەی بودجەی پێشمەرگە لەلایەن ئەمریكایەوە لە كاتێكدایە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی لە لە قەیرانی داراییدایە، بەهۆی ناكۆكییەكانی هەرێم لەگەڵ بەغدا لەسەر بودجە ، ڕاوەستانی هەناردەی نەوت، خەرجی  زیاتر لە ملیۆنێك پەنابەر و ئاوارە كە لە هەرێمی كوردستان نیشتەجێن. بەگوێرەی لێدوانی بەرپرسانی پێشمەرگە كە بۆ (ئەلمۆنیتۆر) قسەی كردووە، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەو بڕە پارەیەی كە مانگانە خەرجی دەكات بۆ پێدانی مووچەی هێزی پێشمەرگە لە (20) ملیۆن دۆلارەوە بۆ (15) ملیۆن دۆلار كەمكردووەتەوە. كەمكردنەوەكە لە كاتێكدایە كە گرژییە سیاسییە ناوخۆییەكانی نێوان پارتە دەسەڵاتدارەكانی هەرێمی كوردستان بووەتە ئاستەنگ لەبەردەم پرۆسەی چاكسازیی پێشمەرگە. یارمەتییەكەی ئەمریكا بۆ پاڵپشتیكردنی مووچەی نزیكەی (54) هەزار پێشمەرگە بەكاردەهێنرێت كە لەژێر فەرمانی وەزارەتی پێشمەرگەی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا كاردەكەن. (100) هەزار پێشمەرگەی دیكەش لەو یەكانەدا خزمەت دەكەن كە ڕاستەوخۆ سەربە پارتی و یەكێتین، نووسینگەی ڕۆژنامەوانی وەزارەتی پێشمەرگە بە ماڵپەڕی ئەلمۆنیتەر-ی ڕاگەیاندووە، بڕینی بوودجەكە لە مانگی تشرینی یەكەمی ٢٠٢٣ەوە كاری پێكردووە بەپێی ئەو یاداشتنامەی لێكتێگەیشتنەی كە لە نێوان ئەمریكا و حكومەتی هەرێم واژۆكراوە. تا ئێستا بە ئاشكرا دان بە كەمكردنەوەكەدا نەنراوە نووسینگەی ڕاگەیاندنی وەزارەتی پێشمەرگە دەڵێت: “هەموو هەوڵێكمان داوە بۆ ڕێكخستنەوەی كاروباری كارگێڕی و نەهێشتنی گەندەڵی و بەفیڕۆدان لە وەزارەتی كاروباری پێشمەرگە.ئامانجی سەرەكیمان چەسپاندن و ڕێكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەیە لە چوارچێوەی پرۆسەی چاكسازیدا”، نووسینگەی ڕاگەیاندنی پێشمەرگە وای وت بەرپرسێكی باڵای ئەمریكا بە مۆنیتەری ڕاگەیاندووە، بڕیاری كەمكردنەوەی یارمەتی مانگانە سیاسەتێكی فەرمیی نەبووە. بەڵام وەزارەتی پێشمەرگە تا ئێستا پێوەرەكانی چاكسازی ناوخۆیی كە لە یاداشتنامەی لێكتێگەیشتنی ئەیلولی ٢٠٢٢ لەگەڵ واشنتۆندا هاتووە، جێبەجێ نەكردووە، دوو بەرپرسی ئەمریكی كە نەیانویست ناویان ئاشكرا بكرێت بە مۆنیتۆریان ڕاگەیاندووە. نووسینگەی ڕۆژنامەوانی وەزارەتی پێشمەرگە ڕایگەیاند بەپێی یاداشتەكە، كەمتكردنەوەی یارمەتییەكان "بەردەوام دەبێت". وەزارەتی پێشمەرگە دەڵێت: “بێگومان كەمكردنەوەی هاوكارییەكان كاریگەری ڕاستەوخۆی دەبێت لەسەر پرۆسەی چاكسازی”.ئاماژەی بەوەشكردووە، “بەردەوام دەبین لە پرۆسەی چاكسازی بە ئامانجی دروستكردنی هێزێكی نیشتمانی سەركەوتوو. بەمەرجی ئاشكرانەكردنی ناوی، بەرپرسێكی وەزارەتی پێشمەرگە بە مۆنیتەری ڕاگەیاند، بڕینی یارمەتییەكان بەو مانایەیە كە "ئاسان نابێت" بۆ وەزارەتی پێشمەرگە مووچەی پێشمەرگەكانی ژێر فەرماندەیی خۆی دابین بكات.  

راپۆرتی: درەو 🔻 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە تەواوی ساڵی (2023)دا؛ 🔹 (ملیارێک و 232 ملیۆن و 170 هەزار و 126) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە. 🔹 بە تێکڕای ڕۆژانە (3 ملیۆن و 375 هەزار و 130) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. 🔹 تێکڕای بەهای بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی ئەوروپا (82.46) دۆلار بووە، بەڵام حکومەتی عێراق بەتێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (79.08) دۆلار فرۆشتووە. 🔹 کۆی داهاتی نەوتی عێراق (97 ملیار و 578 ملیۆن و 503 هەزار) دۆلار بووە. 🔹 هەر بەپێی داتاکان لە مانگی شوبات کەمترین بڕی نەوت هەناردەکراوە، لە مانگی ئایار نزمترین نرخی نەوت تۆمار کراوەو لە مانگی حوزەیرانیشدا کەمترین داهات کۆکراوەتەوە. بەڵام لە مانگی ئەیلولدا نرخی نەوتی عێراق گەیشتووە بەرزترین ئاست، هاوکات لە مانگی تشرینی یەکەم لە ڕووی بڕی هەناردەکردن و داهاتەوە ئاستی پێوانەیی تۆمار کردووە. یەکەم: داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی 2023 بەپێی  ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە (12) مانگی ساڵی (2023)دا بڕی (ملیارێک و 232 ملیۆن و 170 هەزار و 126) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 375 هەزار و 130) بەرمیلی فرۆشراو، هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79.084) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت بە تێکڕای ساڵەکە لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.46) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق بەتێکڕا هەر بەرمیلێک لە نەوتەکەی بە (3.38) دۆلار هەرزانتر ساغکردووەتەوە. کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (97 ملیار و 578 ملیۆن و 503 هەزار) دۆلار. ئەگەر ئەو ئامارانە وردتر بکەینەوەو بەپێی مانگەکانی ساڵەکە ئاماژەیان پێبدەین، ئەوا داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بەم شێوەیە دەبێت. (بڕوانە چارتەکانی ژمارە (1، 2، 3)) 1.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2023)دا بڕی (101 ملیۆن و 245 هەزار و 95) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 265 هەزار و 971) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (75.695) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.5) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا هەر بەرمیلێک لە نەوتەکەی بە (6.81) دۆلار هەرزانتر ساغکردووەتەوە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 663 ملیۆن 788 هەزار) دۆلار. 2.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی شوباتی 2023 هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی شوباتی (2023) بڕی (92 ملیۆن و 255 هەزار و 610) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، _ئەم بڕەش کەمترین بڕی هەناردەی نەوەتە بەراورد بە مانگەکانی دیکەی ساڵی (2023) کە عێراق هەناردەی کردبێت_، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 294 هەزار و 843) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.556) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.59) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (6.03) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 62 ملیۆن و 704 هەزار) دۆلار. کەمترین داهاتی تۆمارکراوی نەوت بووە لە ساڵی (2023)دا. 3.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئازاری 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2023) بڕی (100 ملیۆن و 913 هەزار و 27) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 255 هەزار و 259) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (74.385) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (78.43) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (4.05) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 506 ملیۆن و 401 هەزار) دۆلار. 4.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی نیسانی 2023 پاڵپشت بە ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی نیسانی (2023) بڕی (98 ملیۆن و 634 هەزار و 947) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 287 هەزار و 832) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (78.058) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (84.65) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (6.58) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 699 ملیۆن 272 هەزار) دۆلار. 5.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئایاری 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئایاری (2023) بڕی (102 ملیۆن و 463 هەزار و 387) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 305 هەزار و 271) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (71.485) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە،_ئەمەش کەمترین نرخە کە لە ساڵی (2023)دا نەوتی عێراقی تێدا فرۆشرابێت_ لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (75.47) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (3.99) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 324 ملیۆن 641 هەزار) دۆلار. 6.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی حوزەیرانی 2023 پاڵپشت بە ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی حوزەیرانی (2023) بڕی (100 ملیۆن و 59 هەزار و 52) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 335 هەزار و 302) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (71.755) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (74.84) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (3.09) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 179 ملیۆن و 760 هەزار) دۆلار. _ئەم بڕەی داهاتیش بەراورد بر سەرجەم مانگەکانی ساڵی (2023) کەمترین داهاتی تۆمارکراوی نەوت بووە_ 7.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی تەموزی 2023 لە مانگی تەموزی (2023) عێراق بڕی (106 ملیۆن و 755 هەزار و 169) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 443 هەزار و 715) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (78.033) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (80.11) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (2.08) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (8 ملیار و 330 ملیۆن و 475 هەزار) دۆلار. 8.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئابی 2023 پاڵپشت بە ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئابی (2023) بڕی (106 ملیۆن و 122 هەزار و 679) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 423 هەزار و 312) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (84.787) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (86.15) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (1.36) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (8 ملیار و 997 ملیۆن و 581 هەزار) دۆلار. 9.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئەیلولی 2023 وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئەیلولی (2023)دا بڕی (103 ملیۆن و 143 هەزار و 199) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 438 هەزار و 107) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (91.353) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە _ئەم نرخەش بەرزترین نرخی نەوتی تۆمار کراوە لە تەواوی ساڵەکەدا کە عێراق نەوتی خۆی پێ ساغکردووەتەوە_، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (93.72) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (2.37) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (9 ملیار و 422 ملیۆن و 410 هەزار) دۆلار. 10.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی تشرینی یەکەمی 2023 پاڵپشت بە ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی تشرینی یەکەمی (2023) بڕی (109 ملیۆن و 545 هەزار و 589) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە _ئەم بڕەش گەورەترین بڕی هەناردەی نەوتی عێراقە بەراورد بە سەرجەم مانگەکانی دیکەی ساڵی (2023)_، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 533 هەزار و 729) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (87.578) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (90.6) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (3.02) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لە تشرینی یەکەمی ساڵدا بریتی بووە لە بڕی (9 ملیار و 593 ملیۆن و  643 هەزار) دۆلار. _کە تۆمارکردنی بەرزترین ئاستی داهات بووە لە ساڵی (2023)دا_. 11.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی تشرینی دووەمی 2023 وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئەیلولی (2023)دا بڕی (102 ملیۆن و 975 هەزار و 782) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 432 هەزار و 526) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (82.365) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.76) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (0.4) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (8 ملیار و 481 ملیۆن و 558 هەزار) دۆلار. 12.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی کانونی یەکەمی 2023 پاڵپشت بە ئامارە سەرەتاییەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی کانونی یەکەمی (2023) بڕی (108 ملیۆن و 56 هەزار و 590) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشراوە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 485 هەزار و 696) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.960) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (77.76) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (0.8) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لە کانونی یەکەمی ساڵەکەدا بریتی بووە لە بڕی (8 ملیار و 316 ملیۆن) دۆلار. خشتەی ژمارە (1) داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی 2023 چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (2)   چارتی ژمارە (3) سەرچاوەکان؛ ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە دە مانگی یەکەمی ساڵی 2023، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛ -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1419 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1455 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1480 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1527 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1555 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية الاولیة للصادرات النفطية لشهر حزيران الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1597 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تموز الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1644 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر اب الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1695 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر أيلول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1754 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تشرین الاول الماضي؛ https://www.oil.gov.iq/?article=1808 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تشرین الثاني الماضي؛ https://www.oil.gov.iq/?article=1864 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية الاولیة للصادرات النفطية لشهر کانون الاول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?article=1875  

درەو: رۆژنامەی (العربي الجدید): 🔹ئامارێكی نوێی وەزارەتی نەوتی عێراق ئاشكرایكردووە, داهاتەكانی نەوت لە ساڵی (2023) كەمیكردووە, سەرەڕای بەرزبونەوەی هەناردەكردن بۆ زیاتر لە (1) ملیارو (230) ملیۆن بەرمیل. 🔹بەگوێرەی ئامارەكەی وەزارەتی نەوت, تێكڕای هەناردەكردنی مانگانەی نەوتی عێراق (102.6) ملیۆن بەرمیل نەوت بووە, بەتێكڕای (3.4) ملیۆن بەرمیلی رۆژانە, كە بە بەراورد بە ئاستی هەناردەكردن لە ساڵی (2022)دا, بەڕێژەی (5.36%) بەرزبووەتەوە. 🔹داهاتی بەدەستهاتوو لە فرۆشتنی نەوت نزیكەی (87) ملیارو (600) ملیۆن دۆلار بووە, بە تێكڕای (7.3) میار دۆلاری مانگانە, كە بەڕێژەی (%31.79)دابەزیوە بە بەروارد بە ساڵی (2022), كە بڕكەی (115) ملیارو (460) ملیۆن دۆلار بووە. 🔹محەمەد عومەر, شارەزای ئابوری عێراق لەبارەی ئامارەكانی وەزارەتی نەوت دەڵێت: حكومەتی سودانی شكستیهێناوە لە بەڵێنەكانی لە بارەی كەمكردنەوەی پشتبەستن بە داهاتی نەوت, وەك سەرچاوەیەكی سەرەكی داهاتی وڵات. 🔹عێراق هێشتا لەژێر رەحمەتی نرخی نەوتی جیهانیدایە, داهاتەكانی نەوتیش زیاتر لە (96%) كۆی داهاتەكان پێكدەهێنێت, ئەوەش شكستی بە پلانی بوژاندنەوەی كەرتی پیشەسازی و كشتوكاڵ و بوارەكانی تر هێناوە, كە عێراق تیایدا پێشەنگەبووە.

راپۆرتی: درەو 🔻 لە (9) ساڵی ڕابردوودا، لە هەردوو کابیەنەی هەشتەم و نۆیەمدا؛ 🔹 موچەخۆران لە (108) مانگی ڕابردودا (49) موچەی تەواوو (44)یشیان بە چارەک و لێبڕینەوە وەرگرتووەو (15) موچەشیان پێ نەدراوە، نزیکەی (21 ترلیۆن و 584 ملیار) دیناریان لای حکومەتی هەرێم ماوەتەوە. بەجۆرێک؛ 🔹 کابینەی هەشتەم لە ماوەی (54) مانگدا، تەنها (15) موچەی تەواو و (34) مانگیشی بە کەم و کوڕی و پاشەکەوتەوە خەرجکرد، (5) مانگیشی خەرج نەکردو ناوینا پاشەکەوت. کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لەم کابینەیەدا مایەوە بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار خەمڵێندرا. 🔹 کابینەی نۆیەمدا (54) مانگی رابردوودا، تەنها (34) مانگیان موچەی تەواوەتی و (10) مانگیشی بە لێبڕینەوە خەرج کردووە، (10) مانگیشی خەرج نەکرد. کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لای کابینەی نۆ بە (10 ترلیۆن و 986 ملیار) دینار دەخەمڵێندرێت. قەبارەی پاشەکەوتی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە کاینەی هەشتەم و نۆیەمی حکومەتی هەرێم لە ماوەی (9) ساڵدا، واتا لە (108) مانگدا، هەردوو کابینەی هەشتەم و نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، تەنها (49) موچەی تەواویان وەگرتووە، (15) موچەیان پێ نەدراوەو (44) موچەشیان بە چارەک و لێبڕین و بەشێک لە پاشەکەوتەوە بۆ خەرج کراوە. کۆی ئەو بڕە پارەیەی وەک شایستەی دارایی موچەخۆران خەرج نەکراوە، قەبارەکەی گەیشتووە بە (21 ترلیۆن و 583 ملیار و 997 ملیۆن) دینار. بەجۆرێک کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێم لە ماوەی (54) مانگدا، تەنها (15) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (34) مانگیشی بە کەم و کوڕی و پاشەکەوتەوە کردووە، (5) مانگیشی خەرج نەکردو ناوینا پاشەکەوت. کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لە سەردەمی کابینەی هەشتەم لای حکومەت مایەوە بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار خەمڵێندرا. هاوکات لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (54) مانگی رابردوودا، تەنها (34) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (10) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (10) مانگیشی خەرج نەکردووە. کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لە سەردەمی کابینەی هەشتەم لای حکومەت مایەوە بە (10 ترلیۆن و 986 ملیار) دینار دەخەمڵێندێت. بڕوانە خشتەکانی خوارە تایبەت بە شێوازی خەرجکردنی موچە و بڕو قەبارەی قەرزی کەڵەکەبوی موچەخۆران لە سەر حکومەت. خشتەی یەکەم خشتەی دووەم پاشەکەوت و لێبڕین و خەرج نەکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە کابینەی هەشتەم قۆناغی پاشەکەوتی مووچە لە سەردەمی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە (23) مانگیش چارەکە مووچەو (11) مانگیش بەشێک لە موچەی موچەخۆران پاشەکەوت کرا. جگە لە ڕاگرتنی بەرزە موچەی فەرمانبەران. بە جۆرێک لە ماوەی (1/1/2015 – 9/7/2019)؛ •    (4) موچەی مانگەکانی (9، 10، 11، 12)ی ساڵی (2015)ەو یەک موچەی مانگی (12ی 2017) بە رێژەی (100%) پاشەکەوت کران. •    تەواوی ساڵی (2016)ەو (2017) جگە لە مانگی (12)ی ساڵی (2017) چارەکە موچە و (11) مانگی ساڵی (2018) بە پاشەکەوتکردنی بەشێک لە موچە ئەم کابینەیە تەمەنی خۆی بەڕێکرد. •    کۆی شایستەی موچەی موچەخۆران لە سەردەمی کابینەی هەشتەم لای حکومەت مایەوە بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار خەمڵێندرا. بە مانایەکی دیکە، لە کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی (54) مانگدا، تەنها (15) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (34) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (5) مانگیشی خەرج نەکرد.   پاشەکەوت و لێبڕین و خەرج نەکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە کابینەی نۆیەم لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم لە (10/7/2019)ەوە تا کۆتایی ساڵی (2023)، سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران کە لە ئەستۆی حکومەتی هەرێمە، تەنها لە کابینەی نۆیەمدا نزیک لە (11 ترلیۆن) دینارە، جگە لە ڕاگرتنی بەرزە موچەی فەرمانبەران. لەم کابینەیەدا موچەی مانگەکانی (4، 5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020) خەرج نەکرا (9) موچەش بە لێبڕینی (21%) و موچەیەکیش بە لێبڕینی (18%)ەوە لە ساڵانی (2021 - 2022)ی بۆ فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان خەرجکراوەو هاوکات لە ساڵی (2023) موچەی مانگەکانی (10، 11، 12) خەرج نەکرا. کەواتە ئەگەر کۆی خەرجی موچە بە (900 ملیار) دیناری مانگانە بخەمڵێنین _لە دەستپێکی دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەمەوە قەبارەی خەرجی موچە (895 ملیار)بووە، بەڵام بەردەوام خەرجی موچە رووی لە زیادبوون کردووەو بەپێی دواین ئاماری فەرمی وەزارەتی دارایی کە خەرجییەکانی خۆی بۆ شەش مانگی یەکەمی (2023) بڵاوکردەوە بە تێکڕا کۆی خەرجی مانگێکی موچەی موچەخۆران سەرو (941 ملیار) دینابووە_، ئەوا کۆی ئەو شایستە داراییەی موچە خۆران لە کابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوەو بۆیان خەرج نەکراوە بریتیە لە؛ •    (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار •    (9) مانگ بە لێبڕینی (21%)  X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار •    (1) مانگ بە لێبڕینی (18%)  X (162 ملیار) دینار = (162 ملیار) دینار •    موچەی مانگەکانی (10و 11و 12) ساڵی (2023)ی موچەخۆران خەرج نەکرا کە بەرامبەرە بە؛ (3) مانگ موچەی دواکەتوو X (941 ملیار) دینار = (2 ترلیۆن 823 ملیار) دینار. کەواتە کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا خەرج نەکراوە دەکاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار "7 موچەی تەواو"+ (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار "9 موچە بە لێبڕینی 21%" + (162 ملیار) دینار "1 موچە بە لێبڕینی 18%" + (2 ترلیۆن 823 ملیار) دینار "موچەی (3) مانگی کۆتایی 2023" = (10 ترلیۆن 986 ملیار) دینار. بە مانایەکی دیکە، کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (54) مانگی رابردوودا، تەنها (34) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (10) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (10) مانگیشی خەرج نەکردووە.    

   (درەو): 🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی كانونی یەكەمی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (8ملیارو  316 ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (108 ملیۆن و  056ھەزارو 590) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 486 ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (76.96) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی تشرینی یەكەم نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (9ملیارو 669ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (109 ملیۆن و  545ھەزارو 589) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 533 ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (88.26) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئەیلولی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (9ملیارو 494 ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (103 ملیۆن و  143ھەزارو 199) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 438ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (92) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.    🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئابی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (8 ملیارو 846ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (106 ملیۆن و  122ھەزارو 874) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 423ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (83,35) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی تەمووزی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (8 ملیارو 293 ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (106 ملیۆن و  755 ھەزارو 169 ) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 444 ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (77,69) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.    🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی حوزەیرانی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 115ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (100ملیۆن و  59ھەزارو 52) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 335ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (71,11) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی ئایاری نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 306ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت (102 ملیۆن و 436ھەزارو 387) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و 305ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (71,3) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.   🔻وەزارەتی نەوتی عێراق داهاتی مانگی  نیسانی نەوتی بڵاوكردەوە: 🔹 داھاتی مانگی رابردووی نەوت گەیشتوەتە (7 ملیارو 796ملیۆن) دۆلار. 🔹 بڕی ھەناردەی نەوت ( 98 ملیۆن و 634 ھەزارو 947) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای ھەناردەی رۆژانەی نەوت ( 3 ملیۆن و  288 ھەزار) بەرمیل بووە. 🔹 تێکڕای نرخ گەیشتوەتە زیاتر لە (79) دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک.