(درەو): راپۆرتی: بی بی سی سوریاو توركیا: دوو دەوڵەت كە بەكردنەوەی سنور كۆتاییان بە چەندین دەیە لە جەنگی سارد هێناو پێناسی گومرگییان لەنێوان خۆیاندا هەڵگرت و، شەراكەتی سیاسی و ئابوری و رۆشنبیرییان گرێدا، گەشتی فڕۆكەوانیی رۆژانەیان لەنێوان هەردوو پایتەخت رێكخست. لە دەیەی یەكەمی ئەم سەدەیەدا، دۆستایەتییەكی ناوازە سەری هەردوو دەوڵەتەكەی كۆكردبووەوە. بەڵام بەشێوەیەكی خێرا ئەم دوو دەوڵەتە بوون بە دوژمن، بەهۆی پرشكی خۆپیشاندانەكانی دژ بە حكومەتی سوریا لە ساڵی 2011، كە ئەنكەرە لە دژی دیمەشق پشتیوانی لێكرد، شتێك كە بەلای بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریاوە "بە لێدانی خەنجەر لە پشتەوە" تەماشا دەكرا. پەنابەرانی سوری لەو سنورەی كە یەكسەر داخرا، ژرانە ناوەوە، خێزانەكان لەبەر یەك هەڵوەشان و پرۆژە بارزگانیی و كارە هاوبەشەكان داڕمان، لێدوانی سیاسی نێوان نوێنەرانی هەردوو دەوڵەت هەموو هێڵە سورو ئیعتبارە دیپلۆماسییەكانی تێپەڕاند.     دوای 13 ساڵ دابڕان، بەمدواییە چالاكییە سیاسییەكان چڕبونەتەوە بۆ پاڵپشتی لە هەنگاوەكانی كرانەوەو شكاندنی بەستەڵەكی نێوان هەردوو وڵات، بە چاودێری روسیا بە پلەی یەكەم، هەروەك عێراقیش لەم نێوەندگیرییەدا رۆڵی بینی. پێشبینی دەكرێت لە چەند رۆژی كەمی داهاتوودا میوانداری دیداری چوارقۆڵی بكات لەسەر ئاستی جێگرانی وەزیری دەرەوەی سوریاو توركیاو عێراق و ئێران، رەنگە بەدوایدا كۆبوونەوەیەكی تریش لەسەر ئاستی وەزیرەكان بكرێت، ئەمە بەگوێرەی ئەوەی كە "بی بی سی" زانیویەتی.  هەروەك وەزارەتی دەرەوەو تاراوگەنشینانی سوریا رۆژی شەممە بەیاننامەیەكی دەركردو تێیدا وتی سوریا جەخت لەسەر ئەوە دەكات گەڕانەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیا بە گەڕانەوە دەبێت بۆ ئەو بارودۆخەی كە بەر لە ساڵی 2011 هەبووە، بەیاننامەكە كە ئاژانسی فەرمی هەواڵەكانی سوریا (سانا) بڵاویكردەوە، ئاماژەی بەوەكرد هەر دەستپێشخەرییەك لەمبارەیەوە دەبێت " لەسەر بنەمایەكی روون بنیادبنرێت" لە پێش هەموو شتێكیشەوە "كشانەوەی ئەو هێزانەی كە بەشێوەی نایاسایی لەسەر خاكی سوریان، هەروەها روبەڕووبوونەوەی ئەو گروپە تیرۆرستییانەی كە نەك تەنیا هەڕەشەن بۆسەر ئاسایشی سوریا، بەڵكو هەڕەشەن لەسەر ئاسایشی توركیاش". ئەو بەرژەوەندییانە چین كە دەكرێت یارمەتی هەردوە دەوڵەت بدات بۆ تێپەڕاندنی ناكۆكییەكانیان، چی دەتوانێت رێگریی لە نزیكبوونەوەیان بكات؟ كانونی یەكەمی 2006، پێشوازیكردنی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا لە رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك وەزیرانی توركیا لە كۆشكی (شەعب) لە دیمەشق  دوڕدونگیی قەوارەی سەربەخۆی كورد یەكێك لەو بابەتانەی كە زیاتر لە هەر شتێكی تر هەردوو وڵات لەسەری كۆكن، دۆزی كوردە، هەردووكیان "یەكینەكانی پاراستنی گەل"ی كورد وەكو لایەنێكی تیرۆرست دەناسێنن، هەروەك هیچ كامیان رەزامەند نین بە چالاكییە سەربازییەكانی كە لەلایەن ئەمریكاوە پشتیوانی دەكرێت، ئەگەری دروستبوونی قەوارەیەكی سەربەخۆ نییە لە هەردوو بەرەی ئەو سنورەی كە لە یەكتریان جیادەكاتەوە.  بەپێی قسەی عومەر ئونهون باڵیۆزی پێشووی توركیا لە سوریا" ئەنكەرە هیچ قەوارەیەكی سەربە هێزەكانی پاراستنی گەل لەسەر سنورەكەی قبوڵ ناكات" هەروەك "یەكینەكانی پاراستنی گەل كە لەلایەن ئەمریكاوە پاڵپشتی دەكرێن دامودەزگای مەدەنی تایبەت بەخۆیان هەیەو نزیكەی 25%ی خاكی سوریایان كۆنترۆڵكردووە، لەناویاندا بیرە نەوتییەكان كە بە نرخێكی كەم دەیفرۆشن بۆ دابینكردنی پارە بۆ چالاكییەكانیان" دواتریش ئەوان پێیانوایە لەسەر رێگای بەدیهێنانی "ئامانجەكانیانن بۆ دروستكردنی قەوارەیەكی سەربەخۆ بەبێ راوێژ لەگەڵ گەلی سوریا، بەڵكو بەرێگای تایبەتی خۆیان، بۆیە توركیا ئەمە قبوڵ ناكات".  ئونهون، كە لەسەردەمی زێڕینی پەیوەندی نێوان هەردوو وڵاتدا نوێنەرایەتی وڵاتەكەی كردووەو خۆی داڕمانی پەیوەندییەكانی بینیوە، دەڵێ: دیمەشق دڵخۆش دەبێت بەم هەڵوێستە كە بەرگریی لە یەكپارچەیی خاكی وڵاتەكەی دەكات، سەرباری ئەوەی لەم پرسەدا ئەوان بێدەنگییان هەڵبژاردووە، بەڵام پێم وانییە نیگەران بن لەوەی كە توركیا لەپێناو ئەواندا ئارەقە دەڕژێت". ژمارەیەك كوردی رۆژئاوای كوردستان ئاڵای یەكینەكانی پاراستنی گەلیان بەدەستەوەیە لەكاتی تێپەڕینی ئۆتۆمبیلێكی سەربازی ئەمریكادا ساتی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە بنكەكەیان لە تەل تەمری باكوری سوریا لە 2019دا فراوانكردنی رێككەوتنی ئەدەنە رۆژنامەنوس نیزال قەبەلان، كە دواین باڵیۆزی سوریا بووە لە توركیا بەر لە دابڕانی پەیوەندییەكان، مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم دۆسیە وا ناودەبات كە هەمیشە "كوتەك و گێزەر"ەو دەڵێ" لە بەرژەوەندی هەردوولادایە پارێزگاری لە ئاسایش بكەن و سوپای توركیاو سوریاو هێزە تایبەتمەندەكان بگەڕێنەوە بۆ كۆنترۆڵكردنی تەواوەتیی سنور" كە بە زیاتر لە 900 كیلۆمەتر درێژدەبێتەوە.  بەڵام بەپێی قسەی تۆماس مەكگی توێژەر لە زانكۆی میلبۆرن و تایبەتمەند لەبواری داینامیكی ململانێی سوریا، پاڵنەری سەرەكی كردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ سوریا" گەڕان دەبێت بە شوێن ناوچەیەكی پارێزراودا لە جۆری ئەوەی لەنێوان خاكی توركیاو پرۆژەی ئیدارەی خۆسەر هەیە بە رێبەرایەتی كوردی سوریا".. مەكگی باسلەوە دەكات خەڵك لەو ناوچانە هەست بە نیگەرانی دەكەن لە بوونی جۆرێك لە رێككەوتن لەنێوان سوریاو توركیا بۆ دروستكردنی ناوچەی دابڕاو بۆ "دەركردنی كورد".  لایخۆیەوە، قەبەلان پێشبینی ئەوە دەكات رێككەوتنی ئەدەنە زیندووبكرێتەوە، كە هەردوولا ساڵی 1998 ئیمزایان كردو "پارتی كرێكارانی كوردستان"یان وەكو رێكخراوێكی تیرۆرستی ناساندو تەواوی چالاكییەكانیان لەسەر خاكی سوریا قەدەغەكرد، بەجۆرێك كۆپی نوێی رێككەوتنەكە "هەموو ئەو گروپە تیرۆرستییانە بگرێتەوە كە بەشێوەیەكی گشتیی هەڕەشەن بۆسەر ئاسایش و ئاشتی نێوان هەردوو وڵات ".   ئەمەش رەنگە خاڵێكی نوێی ناكۆكی لەنێوان هەردوولا دروست بكات. بەگوێرەی قسەی غالب دالای راوێژكاری یەكەم لە چاتام هاوس، پرسی روبەڕووبوونەوەی "تیرۆر" بۆ هەردوولا روون نابێت، بەتایبەتیش بۆ توركیا، كە سەرەنجی بنەڕەتی خۆی خستوەتەسەر یەكینەكانی پاراستنی گەل و پارتی یەكێتیی دیموكراتی كورد. بەڵام بەلای سوریاوە، پێدەچێت بیەوێت گروپی تر بۆ "تێكەڵەكە" زیاد بكات لەوانە "هەیئەی تەحریری شام، بەرەی نوسرە، گروپەكانی تر". دالای بە دوری دەزانێت توركیا تێوەبگلێت لە شەڕ دژ بەو گروپە چەكدارانەی كە دژ بە حكومەتی سوریا پشتیوانی لێكردوون. ژمارەیەك منداڵ لەسەر ئەو پەیكەرە یاری دەكەن كە دوای چوار ساڵ لە ئۆپراسیۆنی قەڵغانی فوراتی توركیاو لە ساڵی 2020دا، لە ناوچەی عەزاز وەكو یادەوەری بۆ هاوسوزی نێوان توركیاو هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا دروستكراوە ئایندەیەكی "تاریك" بۆ ئۆپۆزسیۆنی چەكدار روون نییە ئایا فراوانكردنی رێككەوتنی ئەدەنە، ئەگەر كرا، بەس دەبێت بۆ هاریكاری هەردوو وڵات لەم بابەتە ئاڵوزو پڕ گرێوگۆڵەدا، بەتایبەتیش لەگەڵ بەرزبوونەوەی دەنگی ناڕەزایەتیی دژ بە نزیكبوونەوەی سوریاو توركیا، بەوپێیەی لەسەرەتای ئەم مانگەدا لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیی توركیا لەناو خاكی سوریا لە قەڵغانی فورات و كانیاوی ئاشتی و چڵە زەیتون، خۆپیشاندان دژی ئاڕاستەی حكومەتی توركیا روویاندا. بەپێی قسەی قەبەلان، یەكێك لە چارەسەرە پێشنیاركراوەكان بۆ مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆسیە، كۆكردنەوەی هەندێك لە گروپە چەكدارەكانە لەژێر ناوی "فەیلەقی پێنجی سوپای سوریا، بۆ ئەوەی ببن بە بەشێك لە هێزەكانی سوریا بۆ بەرگریكردن لە سنور"، ئاماژە بەوە دەكات " لەسەر ئەم بیرۆكەیە لەنێوان نوێنەرانی هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە)و نوێنەرانی هەندێك لە گروپە كوردییەكان و دەزگا ئەمنییەكان و سوپای سوریا لە دیمەشق گفتوگۆ كراوە". هێزە سەربازییەكانی توركیا لە ساڵی 2016وە لەناو سوریا ئامادەن، ئەمەش كاتێك بوو كە توركیا یەكەمین ئۆپراسیۆنی فەرمی سەربازیی خۆی بە ناوی "قەڵغانی فورات" دەستپێكردو ئەوكات وتی ئامانج لێی دەركردنی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامییە لە ناوچە سنورییەكان و پاراستنی سنوری توركیایە لە هەڕەشەی یەكینەكانی پاراستنی گەلی كورد، ئەمەش بە شەڕكردن شان بە شانی گروپەكانی سوپای سوریای ئازادی ئۆپۆزسیۆن.  ئەوەی روویدا، دیمەشق بە داگیركردنی خاكەكەی ناوی دەبات، كاتێك هەوڵەكان بۆ نزیكبوونەوەی هەردوو وڵات دوای چەندین ساڵ دەستیان پێكرد، سوریا بەردەوام مەرجی ئەوەبوو بەر لە دەستپێكردنی هەر گفتوگۆیەك، هێزەكانی توركیا بەتەواوەتی لە خاكەكەی بكشێنەوە، ئەمەش تائێستا رووی نەداوە. بەڵام دیمەشق بەمدواییانە تۆنی دەنگی لەبارەی ئەم مەرجەوە هەندێك نەرم كردوەتەوە، سەرۆك ئەسەد "كرانەوەی خۆی بەڕووی هەموو دەستپێشخەرییەكان، تایبەت بە پەیوەندییەكانی نێوان سوریاو توركیا، پشتبەست بە سەروەریی دەوڵەتی سوریا بەسەر تەواوی خاكەكەی و روبەڕووبوونەوەی تیرۆرو رێكخراوەكانی" راگەیاندووە، بەپێی ئەوەی ئاژانسی فەرمی هەواڵەكانی سوریا (سانا) بڵاویكردوەتەوە.  بەوتەی قەبەلان "نەرمی هەڵوێستەكان پەیوەندیدارە بەوەی سوریا وەكو مەرجی پێشوەخت جەخت لەسەر كشانەوەی تەواوەتی توركیا نەكات، بەڵكو ئەمە پابەندی توركیا بێت لەبەردەم روسیا بە پلەی یەكەم، پاشان ئێران و عێراق و وڵاتانی تر، بەگوێرەی خشتەیەكی زەمەنیی بۆ كشانەوەو پێشكەشكردنی گەرەنتی بۆ پابەندبوون بەم خشتەوە".  لەكاتێكدا ئەم بژاردە جۆراوجۆرانە دەخرێنە سەر مێز، چەندین دەنگ لەناو نوێنەرانی ئۆپۆزسیۆنی سوریاوە لە توركیاو دەرەوە بەرزدەبێتەوە، كە دوودڵی و پێشبینی باڵی بەسەردا كێشاوە سەبارەت بەوەی ئەم پێشهاتانە دەكرێت چی بەدوای خۆیاندا بهێنن بۆ ئایندەی ئەوان و ئەگەری دەرچوونیان لە ئامێزی توركیا.  دالای، توێژەر لە چاتام هاوس دەڵێ:" بەشێوەیەكی سروشتی، پێدەچێت ئایندە بۆ ئۆپۆزسیۆن زۆر تاریك بێت، بەوپێیەی هێزێكی گەورەی نییە، ئەگەر راشكاو بم، بەبێ پاڵپشتی دەرەكی، هەروەك ئەوان لەناوخۆی سوریاشدا پاڵپشتییەكی جەماوەریی گەورەیان نییە"، كە بەوتەی ئەو، پێدەچێت ئەمە "دوركەوتنەوەو ناڕەزایەتیی و تەنانەت دوژمنایەتیش زیاتر بكات".  دیمەشق چی لە توركیا دەوێت؟  رەنگە كرانەوەی توركیا یارمەتیدەر بێت بۆ شكاندنی ئەو ئابلوقە ئابورییە خنكێنەرەی كە لە 2011وە گەمارۆی دیمەشقی داوە، ئەگەر بێتو دەروازەی "ئەبو زندێن" لەنێوان ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی گروپەكانی سەربە توركیا لە ریفی حەلەب و ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی سوریا بكرێتەوە، سەرباری ناڕەزایەتیی دانیشتوانی هەندێك لە شارەكانی باكور. هەروەك دەنگوباس هەیە لەبارەی ئەگەری كردنەوەی رێڕەوی تر، ئەمەش هاتوچۆی بارهەڵگرو گەشتیاران لە توركیاو بەرێگای ئوردندا بۆ كەنداو ئاسان دەكات.  ئۆنهون باڵیۆزی پێشووی توركیا ئەمە بە "دەرگای سوریا" ناودەبات و دەڵێ:" رەنگە دووبارە ئاوەدانكردنەوە لە سوریا ببینین"و توركیاش رۆڵی لە ئایندەی سوریا دەبێت. لەكاتێكدا روون نییە تا چ ئاستێك توركیا دەتوانێت روبەڕووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ببێتەوە كە دژی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانەو سزای ئابوری دەسەپێنێت، بەڵام باوەڕ وایە كە سزاكان "سودیان نەبووە، ئەو كەسانەی كە سزایان بەسەردا سەپێندراوە هێشتا لە سوریا دەوڵەمەندترینن، لەكاتێكدا خەڵكەكەی تری سوریا ئازار دەچێژن"، ئاماژە بەوە دەكات "توركیا دەیەوێت لەگەڵ ئەمریكاو یاریزانانی دیكەدا هەماهەنگیی بكات، بەڵام تا رادەیەكی زۆر ئەو كارە دەكات كە بۆ خۆی گونجاوە".  لایخۆیەوە، مەكگی توێژەری ئەكادیمی باسلەوە دەكات توركیا "لە هەمان كاتدا هەوڵ دەدات لەڕووی داراییەوە سود لە پرۆژەكانی دووبارە ئاوەدانكردنەوەی لە سوریا ببینێت، بەتایبەتیش دوای ئەو ئاڵنگارییە ئابورییانەی كە لەم ساڵانەی دوایدا توركیا بەخۆیەوە بینیوە". "دڵنیایی" بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكان پێناچێت ئاڵنگاری ئابوری تەنیا كێشەی توركیا بێت، ئەمڕۆ لە توركیا زیاتر لە (3 ملیۆن) پەنابەری سوری دەژین، بەگوێرەی وەزارەتی ناوخۆی توركیا، ئەمانە لەنێوان ئاگری دووبەرەكی سیاسی ناوخۆیدا گیریان خواردووە، ئاستی ئاڵۆزییەكانیش زیاتر بوو دوای رووداوەكانی ئەمدواییەی شاری قەیسەری، كردەوەی توندوتیژی و دەستدرێژیی بۆسەر پەنابەرانی سوری و موڵك و ماڵیان، رەنگە فشارەكان لەسەر ئەردۆغان زیاتر بكات بۆ پەلەكردن لە دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ ئەم پرسە ئاڵۆزە. بەقسەی خاتوو ئیما سنكلیر- ویب بەڕێوەبەری توركیا لە "هیومان رایتس وۆچ"، سەرباری ئەوەی توركیا "كارێكی دروست"ی كردووە بۆ میوانداریكردنی سورییەكان و پێشوازیكردن لە یارمەتییە مرۆییەكان، بەڵام لە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی تێڵەكردنی پەنابەرانی سوریدا چەسپاو نەبووە، هەروەك وەكو پێویست كاری نەكردووە بۆ راگرتنی بەكارهێنانی ئەم دۆسیەیە، بەتایبەتیش لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە.  دیپۆرتكردنەوەی نا رێكوپێكی سورییەكان لە توركیا رەخنەی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤی لێكەوتووەتەوەو سنكلیر- ویب دەڵێ هەندێك لەو كەسانە "ناچاربوون فۆرمی گەڕانەوەی ئارەزوومەندانە ئیمزا بكەن و، چەندین جۆر دەستگیركردنی هەڕەمەكی لە شارەكاندا هەن كە بە گواستنەوەی ئەو كەسانە بۆ بنكەكانی دیپۆرتكردنەوە كۆتاییان دێت"، باس لەوە دەكات هێشتا زۆرێك لە وڵاتان وای دادەنێن كە سوریا "نائارامە" بۆ گەڕانەوەی پەنابەرە سورییەكان.  بەڵام قەبەلان باڵیۆزی پێشووی سوریا ئاماژە بە هەنگاوەكانی "دڵنیاكردنەوە" دەكات كە پێدەچێت دیمەشق وەكو ئامادەكارییەك بۆ گەڕانەوەی زیاتر پەنابەران بگرێتەبەر لەرێگەی دەركردنی "لێبوردنێكی گشتگیر لە دیمەشقەوە كە دەبێت بە گەورەترین لێبوردن دەبێت لە مێژووی هاوچەرخی سوریادا" – بەوتەی ئەو. لێبوردنەكە "زۆرینەی هەرە زۆری ئەوانە (پەنابەران) دەگرێتەوە بۆ رەواندنەوەی هەر مەترسییەك لەسەر ئاسایش و سەلامەتییان".. بەدوری دەزانێت ناكۆكی لەنێوان سوریاو توركیا لەسەر ئەم خاڵە هەبێت.  ئەو سورییانەی بەهۆی جەنگی ناوخۆییەوە وڵاتەكەیان بەجێهێشتووەو پەنایان بۆ توركیا بردووە، زۆرینەیان لە شانلی ئورفە دەژین، لەرێگای دەرگای قەڵای ئەقجەوە كە بەشێكە لە پرۆژەی "گەڕانەوەی ئارەزوومەندانە" دەگەڕێنەوە بۆ وڵاتەكەیان- 2023 "دوێنێ دوێنێیەو، ئەمڕۆ ئەمڕۆ" سەرەڕای خێرایی رووداوەكان، رەنگە هێشتا رێگایەكی دورو درێژ لەبەردەم هەردوو دەوڵەتدا مابێت بۆ چارەسەری هەموو پرسە هەڵپەسێردراوەكانی نێوانیان، بەڵام ئایا سەرۆكی هەردوو وڵات دەتوانن ئەو زیانە چارەسەر بكەن كە بەر دۆستایەتییە ناوازەكەیان كەوتووە؟ ناكۆكییەكانیان لە پرسە سیاسی و ئەمنییەكاندا كورت نەبووەتەوە، بەڵكو تێپەڕیوە بۆ بە شەخسیكردنی رەخنەكان و ناوناتۆرەی وەها كە تاڕادەیەكی زۆر سنوری رێزی دیپلۆماسی بەزاندووە.  "ئەگەر قەدماغەی برینەكان هەڵبدەینەوە، ئاشتەوایی ناكرێت" قەبەلان بەمشێوەیە قسەی لەسەر ئەم خاڵە كردو وتی" دەبێت تەماشای ئایندە بكەین، دەبێت ئەوەی روویدا تێیپەڕێنین و سودی لێ ببینین و گەرەنتی دابنێین بۆ دووبارە نەبوونەوەی و كردنەوەی لاپەڕەیەكی نوێ".  لایخۆیەوە ئونهون دەڵێ" پێم وانیە بابەتەكە لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا ئەوە بێت كە جارێكی تر هاوڕێكان بگەڕێنەوە بۆلای یەكتر، بابەتەكە پەیوەندی بە دۆستایەتییەوە نییە، بەڵكو بۆ چارەسەری كێشەكانە كە ژیانی هەردووكیانی سەخت كردووە" ئاماژە بەوە دەكات كە سەرۆكی توركیا دەیەوێت هەنگاو هەڵگرێت بەمەبەستی "راكێشانی سەرەنجی دەنگدەرانی تورك و چاككردنی هەندێك لەو زیانانەی كە توشی بووە". بە گێڕانەوەی قسەیەكی بەناوبانگی سلێمان دیمیریل سەرۆكی پێشووی توركیا كە دەڵێ" دوێنێ دوێنێیەو، ئەمڕۆ ئەمڕۆ" وتی: ئەردۆغان بۆ جێبەجێكردنی ئەم قسەیە تا ئەوپەڕی رۆیشتووە.   

درەو: راپۆرت: ریکخراوی روونبین بۆشەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت   بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ وردبینی کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بڵاو کراونەتەوە و  كە داتای فەرمی حکومەتی هەرێمە، لەو ماوەیەدا هەرێم کۆی داهاتی فرۆشی نەوتی ( ٥٢ ملیارو  ٧٢٦ ملیۆن) دۆلار بووە لەم بڕە ( ٥ ملیار ٥٥٢ ملیۆن) دۆلاری بۆ کرێ و خەرجی گواستنەوە رۆشتووە کە دەکاتە رێژەی ١٠.٥٣٪ هەموو داهاتی نەوتی ئەوماوەیەی هەرێمی کوردستان.   خەرجی گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە ٢٠١٧ تا وەستانی هەناردە لە ئازاری ٢٠٢٣دا  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) هێرشی سوپای تورکیا بۆ سەر هەرێم و دەستگرتنی بەسەر چەندان ناوچەی جیاوازیدا، بەو ژمارە زۆرەوە لە سەرباز و بەو هەموو چەک و تفاقە جەنگییەوە، مەبەست لێی رێکخستنی سەیرانێکی کاتیی بۆ سەربازەکان و پەرەدان بە پەیوەندیی گەشتیاریی لەگەڵ هەرێمەکەدا، نییە. مەبەستیش لێی هاریکاریکردنی کوردانی عێراق نییە بۆ بەهێزکردنی پێگەیان لە بەرامبەر بەغداد، یان لە بەرامبەر هەر هێزیکی دیکەدا. هاتنی ئەم سوپایە تەنها پلانێکی سەربازیی سادەو مەبەستێکی کاتیش، ئاراستەی ناکات. ئەم هاتنە هاتنێکی کۆلۆنیاڵیانەیە، داگیرکردنی چەندان ناوچەیە کە تورکیا بە موڵکی مێژوویی خۆی دەزانێت و دان بە خاوەندارێتی دانیشتوانە ڕەسەنەکەیدا، نانێت. لە چەند ساڵی رابردوودا تورکیا خاوەندارێتی خۆی بۆ ئەم شوێنانە نەشاردۆتەوە و بە بەردەوامی بەشێکبووە لەو تەماحە سیاسیە تازەیەی لەو وڵاتەدا دروستبووە. خودی ئەردۆگان خۆیشی وەک سەرۆک کۆماری وڵاتەکە،  ڕۆڵێکی بەرچاوی لە بەرهەمهێنانی ئەم گوتار کۆلۆنیالیەدا بینیوە.    وەک هەر کردەیەکی کۆلۆنیالیی، ئەم داگیرکردنە تازانەی تورکیا بۆ ئەو ناوچانە، هەڵگری سەرجەمی ئەو مەترسییانەیە کە کۆلۆنیالیزم لە مێژووی خۆیدا، دروستیکردون. کۆلۆنیالیزم لە سادەترین پێناسەیدا کردەیەکی توندتیژیی هەمەلایانە و بەرفراوانە، تا ئاستی دروستکردنی هەلومەرجیکی تایبەت، لە رێگای ئەو توندوتیژییەوە. وەک فرانز فانۆن دەڵێت کۆلۆنیالیزم پرۆژەیەکی کامڵ و کۆگیرە، دروستکردنی نەزمێکە بە مەبەستی مانەوە. تەنها پەلاماردانێکی سەربازیی و هێرشێکی کورتخایەن نییە، بەڵکو پرۆژەیەکی کامڵ و هەمەلایەنە، دەست بۆ ورد و درشتی ژیانی ئەو میلەت و دانیشتوانە دەبات کە داگیریان دەکات. کۆلۆنیالیزم واقیعێکی تازە دروستدەکات گونجاو لەگەڵ کردەی داگیرکاریەکەدا، ئەم واقیعەیش تەنها لە سنووری دروستکردنی ئەم یان ئەو سەربازگە و ئەم یان ئەو خاڵی پشکنیندا کورتنابێتەوە، بەوە وازناهێنێت ئەم یان ئەو قوتەوئەم یان ئەو شاخ، داگیربکات. دروستکردنی واقیعێکی کۆلۆنیاڵی بونیادانی ژینگەیەکی تەواو تازەیە کە تیایدا، لە سەرێکەوە، هێزە کۆلۆنیاڵیەکە هەیمەنەی تەواوی خۆی دەسەپێنێت و وەک سەروەر و وئاغایەکی سیاسیی ڕەها ئامادەدەبێت، لەسەرێکی دیکەوە دانیشتوانی ئەو شوێنەی داگیریدەکات دەگۆڕێت بۆ بوونەوەری بێماف لە فۆرمی کۆیلە، یان نزیک لە کۆیلەدا. دیالێکتیکی ئاغا و کۆیلە، یان سەروەر و رەعیەت دەبێت بە لۆژیکی کارکردنی ئەو واقیعە کۆلۆنیالییەی دروستدەکرێت. کۆلۆنیالیزم هەمیشە هەڵگری پرۆژەی هەیمەنەکردنێکی هەمەلایەنەیە  بەسەر ئەو شوێن و خەڵکەدا کە داگیریاندەکات. ئەمەش وادەکات کۆلۆنیالیزم، بە پلەی یەکەم، پرۆژەی لە ئیرادەخستن و سڕینەوەی خواستە هەرە سەرەتاییەکانی ئەو ژینگەیە بێت کە داگیریدەکات. ئەمە وادەکات کۆلۆنیالیزم تەنها داگیرکردنی خاک و ژینگەیەکی تایبەت نەبێت، بەڵکو بە هەمان ئەندازە داگیرکردنی شوناس و کولتور و زمان و ئەو سیستمە رەمزییانەش بێت، کە میلەتێک دەکات بە میلەت. کۆلۆنیالیزم داگیرکردنی دونیای دەرەکیی و ناوەکیی مرۆڤە داگیرکراوەکانە، بە داگیرکردنی هۆشیاریی و بیرکردنەوە و خولیاکانیشیانەوە، هاوکات پرۆژەی بڵاوکردنەوەی چەندەها نەخۆشیی کولتوریی و سایکۆلۆژیی و شارستانیی و رەمزیشە، ڕەشەبایەکی بۆگەنە کە هەڵیکرد لەشکرێک ڤایرۆسی ترسناک لەگەڵخۆیدا دەهێنێت، کە میلەتبوونی میلەتێک و خەونە هەرە سادەکانی بیماردەخات. کۆلۆنیالیزم هەروەها سیستمی شکاندنی بەردەوامی کەرامەتی مرۆڤ و مامەڵکردنیەتی وەک بوونەوەرێکی کەم و گەمژە، بێماف و بێنرخ. لەم ئاستەدا کۆلۆنیالیزم هەڵگری پرۆژەی دروستکردنی خودێکی کۆلۆنیالکراوە، هەم خودێکی تاکەکەسیی و هەم خودێکی دەستەجەمعیی داگیرکراو. ئەمەش چەند هێما بۆ هەیمەنەکردنێکی هەمەلایەن دەکات، هاوکات ستراتیژیەتێکی رۆژانەی وێرانکاریشە، کە توندوتیژیی ئاکارە هەرە سەرەکیی و بنەڕەتییەکەیەتی. هیچ داگیرکارییەک بەبێ توندوتیژیی، هەموو فۆرمەکانی توندوتیژیی، بەڕێوەناچێت.   دواهەمین خاڵێک بکرێت لێرەدا هێمایەکی خێرای بۆ بکەم، ئەو راستییەیە کە کۆلۆنیالیزم تەنها ئەو هێزە دەرەکییە داگیرکەرە نییە کە سەرزەمینێکی تر داگیردەکات، بەڵکو کۆی ئەو هێز و لایانە ناوەکیانەشە کە وەک داردەست و بەشێک لە ماشێنە کۆلۆنیالییە داگیرکەرەکە کاردەکات و دەخرێتەگەڕ. یەکێک لە رەگەزە بەردەوامەکانی ناو مێژووی کۆلۆنیالیزم بوون و دروستکردنی ئەو هێزە ناوەکییانەیە، کە دژ بە میلەتەکانی خۆیان، هاریکاریی هێزە کۆلۆنیالە داگیرکەرەکە دەکەن. ئەوەی تورکیا لە هەرێمدا سەرقاڵی جێبەجێکردنیەتی سەرەتاکانی ئەم پرۆژە کۆلۆنیالیەیە. تورکیا لە هەرێمدا هەم هێزێکی کۆلۆنیالی و هەم هەڵگری پرۆژەیەکی کۆلۆنیالیانەیە. لە ئایندەییەکی نزیکدا خەڵکی کوردستان ڕوویان بە ڕوی ئەم پرۆژە کۆلۆنیالیەدا ئەتەقێتەوە و سەرجەمی ئەو دۆخە نائینسانییانە ئەزموون دەکەن کە کۆلۆنیالیزم دروستکەرو داهێنەریانە،  ئەم پرۆژە کۆلۆنیایەش لە هێڵە بەرچاو و سەرەکییەکانیدا بریتییە لەم خاڵانە: یەکەم، دۆخی کوشتن و وێرانکاریی و ڕاگواستن. هەموو کردەیەکی داگیرکاریی هەڵگری سیاسەتێکی تایبەتی کوشتنە، سەرکەوتنی ئەم پرۆژە تازیەی تورکیا مانای کوشتنی ژمارەیەکی گەورە لە خەڵک.  مانای وێرانکردنی سەرجەمی ئەو ناوچانەی داگیردەکرێن و لۆژیکی کارکردنی کۆلۆنیالیزم لەناویاندا کاردەکات. ئەمە جگە لە ڕاگوساتنی دانیشتوان و چڵکردنی جەندەها شوێن کە هێزە کۆلۆنیالیەکە وەک زۆنێکی سەربازیی دروستیدەکات. تورکیا پێشتر  سەرجەمی ئەم تاوانانەی لە عەفریندا بەشێوەیەکی بەرفراوان پیادەکردوە. بێگومان بە هاریکاریی هێزە ناوەکییەکانی ئەو ناوچەیە کە وەک چاوساغی سوپای تورکیا کاریانکردوە. ئەم پرۆژە کۆلۆنیالیە لە عەفریندا بە سەدەها کوردی کوشتوە، سەدەهایان گرتوەو دەیەهاشیان لە زینداندا  لەژێر ئەشکەنجەدا کوشتوە، لەمەشدا جیاوازیان لە نێوان ژنان و پیاواندا نەکردوە. لە هەرێمی کوردستانیشدا تورکیا لەم چەند ساڵەی دواییدا سەدەها گوندیان ڕاگواستەوەو سەدەهای تریش بەڕێوەن بۆ ڕاگواستن. لە عەفریندا چەندەها مەزارو شوێنی ئاینیی ئێزیدی و عەلەوی و گۆڕستانیان، وێرانكردووە. دووهەم، گۆڕینی دیمۆگرافی شوێنەکان. دەسکاریکردنی دیمۆگرافیای شوێنەکان بەشێکە لەم پڕۆژە تازەیەی سیاسەتی کۆلۆنیالانەی تورکیا. لە سنووری عەفریندا بە نموونە، داگیركاری توركیا وایکردوە زیاتر لە ٣٠ گوند و كەمپ دروستبکات و هەزاران كەسی عەرەب و توركمانیان تێدا نیشتەجێبکات.   ئەمەش بەشێکە لە بەرنامەی گۆڕینی دیمۆگرافیای ئەو ناوچەیە و لەنابردن و سڕینەوەی ناسنامەی كورد لەناویاندا. سێهەم، تێکدانێکی ترسناکی ژینگە. سوپای تورکیا هەم لەناوچەی بادینان لە هەرێم و هەم لە ناوچەی عەفیرندا  هەزارەها درەختی سوتاندوە، چەندان دارستانی بڕیوەتەوە، ژمارەیەک گوند و رێگایان تێکداوە.  هاوکات وێرانکردنی جەندەها گرد و تەپۆڵکەی هەمەجۆر. چوارهەم، دەستدرێژیكردنی سێکسی. پەیوەندیی نێوان کۆلۆنیالیزم و سێکس پەیوەندییەکی ئاڵۆز و پر مانای رەمزییە. دەستدرێژی سێکسی بەشێکە لە پەیداکردنی هەیمەنەیەکی کۆلۆنیالیانەی هەمەلایەن کە بەناو بێنرخکردن و سوکایەتیکردنێکی گەورە بە خەڵکە داگیرکراوەکەدا، تێدەپەڕێت. سەربازەکانی تورکیا و چەکدارە هاوکارەکانیان لە عەفریندا دەیەها حاڵەتی دەستدرێژیكردنی سێکسیان کردۆتە سەر ژنان و کیژانی ئەو ناوچەیە. بە کورتییەکەی ئەوەی لە ئێستادا لە هەرێمدا ڕووئەدات دروستبوونی دۆخێکی کۆلۆنیالیانەی ترسناکە، کە سەرێکی دەوڵەت و سوپای تورکیایە و سەرەکەی تریشی ئەو هێزە کوردییە ناوەکییانەن کە هاریکار و  هاوڕێگای ئەم پرۆژە کۆلۆنیالەن.  

(درەو):  "لە عێراق و سوریا بەتەواوی گەمارۆ دراون، بەمزوانە ناوچەی ئۆپراسیۆنی چنگ لە باكوری عێراق دادەخەین" ئەردۆغان لە نوێترین قسەیدا سەبارەت بە لەشكركێشی توركیا لەناو هەرێمی كوردستان وا دەڵێ. رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا وەكو ئاماژەیەك بۆ پارتی كرێكارانی كوردستان رایگەیاند" رێكخراوە جوداخوازەكە ئێستا توانای جموجوڵی لەناو سنوری توركیادا نەماوە، لە عێراق و سوریاش بەتەواوەتی گەمارۆ دراوە".  لە وتارێكدا كە لە ئاهەنگی دەرچوونی خولی دوانزەیەمی راهێنانی فەرماندەیی و ئەركانی هاوبەش لە پەیمانگای جەنگیی لە ئیستانبوڵ پێشكەشی كرد، ئەردۆغان وتی: بەمزوانە ناوچەی ئۆپراسیۆنی چنگی لە باكوری عێراق (مەبەستی هەرێمی كوردستانە) دادەخەین.  دوێنێش لە كاتی گەڕانەوەی لوتكەی سەركردەكانی (ناتۆ) لە ئەمریكا، ئەردۆغان لەناو فڕۆكەكەی قسەی بۆ رۆژنامەنوسان كردو باسی سلێمانی كرد. "لە عێراقدا بارگرژیی لە نێوان ئیداری سلێمانی و ئیدارەی هەولێر بەردەوامە. کاتێکیش سەردانی هەولێرمان کرد باسمان کرد. تا ئەو کاتەی دەسەڵاتدارانی سلێمانی مەودایەک لەنێوان خۆیان و پەکەکە دانەنێن، ئەوە هیچ گۆڕانکارییەک لە هەڵوێستی ئێمە بەرامبەر سلێمانی بەدی نایەت. گەمارۆی سەر کایەی ئاسمانی بەردەوام دەبێت. ئێمە پێمانگوتن ئەگەر لە لایەنی سلێمانی هەندێک هەنگاو بگرنەبەر، هەڵسەنگاندن بۆ هەڵوێستمان دەکەین. ئێستا تۆپەکە لە گۆڕەپانی ئەواندایە" سەرۆكی توركیا وای وت.

درەو: ئەمڕۆ جڤاتی نیشتمانی بزووتنەوەی گۆڕان كۆبوەوە سەبارەت بە پرسی رێككەوتنی نێوان بزووتنەوەی گۆڕان و دەزگای ستاندارد بۆ پێكهێنانی لیستی هاوبەش بۆ هەڵبژرادنی پەرلەمانی كوردستان، بەڵام جڤاتی نیشتمانی دەنگیان بە پرۆژەكە نەداو خۆیان لیژنەیەكیان درووستكرد بۆ گفتوگۆ لەگەڵ لایەنەكان. (درەو) دەقی رێككەوتنەكەی نێوان بزووتنەوەی گۆڕان  و دەزگای ستانداردی دەستكەوتووە و بڵاوی دەكاتەوە، بەپێی ئەو رێككەوتنەی نێوان بزووتنەوەی گۆڕان و دەزگای ستاندارد كە جڤاتی نیشتمانی بزووتنەوەی گۆڕان ئەمڕۆ دەنگی پێنەداو بڕیاریدا خۆی لیژنەیەك درووست بكات بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ ئەو لایەنەنانەی كە دەیانەوێت پێكەوە بن رێكەوتنەكە وةزيرةكانی گۆڕان دەبێت لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بكشێنەوە. ئەندامێكی جڤاتی نیشتمانی بە (درەو)ی راگەیاند: لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆی جڤاتی نیشتمانی ئەو پرۆژەو دەنگی لەسەر نەدراو  لیژەیەكی نوێیان درووست كردووە، لیژنەكە پێكهاتووە لە ژوورەكانی (یاسایی، پەیجوری، هەڵبژاردن، سیاسی) پێشتر بەرپرسانی دەزگای ستاندارد گفتوگۆیان لەگەڵ بەرەی گەلیش كردبو بۆ درووستكردنی هاوپەیمانێتی و بەرەیەك بەڵام بەرەی گەل رایگەیاند دەستپێشخەری هەبووەو هەوڵدراوە بەرەیـــەکی فـــــــراوان درووســــتبکەین،  بەڵام وەڵامی لایەنەکان ئەرێنی نەبوون (درەو) دەقی پرۆژەكەی بزووتنەوەی گۆڕان و دەزگای ستاندار بڵاوكردەوە: 1-    هەردوولا رێككەوتن كە بەشدار بین لە سەرخستنی پرۆژەی گۆڕان لە پێناوی دامەزرا، هەرچی  لە تواماندا بێت بۆ پرۆسەی بیكەین و جێبەجێی بكەین. 2-    ئەنجومەنێكی باڵا لە هەردوولا پێكدێت، 3-    ئەنجومەنەكە لە (7) ئەندام پێكدێت سەرۆكێكی دەبێت بەناوی ئەنجومەنی باڵای گۆڕان و ستاندارد 4-    دوای واژۆكردنی بەیانێكی گرنگ وەكو مژدانە دەردەكرێت رێكەوتنی بزووتنەوەی گۆڕان و دەزگای ستاندارد یەكەم: بە لیستێكی هاوبەش بەشداری هەڵبژاردن دەكەن. دووەم: سەركەوتنی فراكسیۆنەكە بە یەكگرتوویی پارێزراو دەبێت. سێیەم: ئەنجومەنێكی سیاسی باڵای هاوبەش پێكدێت، گرنگترین دەسەڵاتەكانی: 1-    باڵاترین دەسەڵاتی بڕیاری سیاسیە 2-    ئەنجومەنێكی بەردەوامە لە دوای هەڵبژاردنیش 3-    فراوانكردنی بنكەی هاوپەیامنێتییەكە لە دوای هەڵبژاردنیش چوارەم: سەرجەم بوارەكانی پرۆسەی سیاسی و یاسایی و كارگێڕی و راگەیاندن و دارایی دەگرێتەوە. دڵنیاكردنەوەی خەڵكی لە فیڕۆ نەچوونی دەنگەكان. نەخشە رێگای جێبەجێكردنی خاڵەكانی رێككەوتنی نێوان بزووتنەوەی گۆڕان و دەزگای ستاندارد یەكەم: ناوێكی میدیایی هاوبەش بۆ لیستەكە دادەنرێت بۆ نمونە ناوی (فریادڕەس) دووەم: ئەنجومەنی باڵاكە لە (7) كەس پێكدێت بەسەرۆكایەتی مامۆستا مەسعود عەبدولخالق سێیەم: ئەنجومەنی باڵاكە سەرۆك و كاندیدەكانی لیستە هاوبەشەكە دادەنێنێت. چوارەم: لە رۆژی واژۆكردنی رێككەوتنەكە سەرۆكی ئەنجومەنەكە بەرنامەی كشانەوەی وەزیرەكانی گۆڕان لە كابینەی نۆیەم دادەنێت. پێنجەم: كرنەوەی هەڵمەتی هەڵبژاردن لە هەولێری پایتەخت.      

درەو: گفتوگۆی پێكهێنانی بەرەو هاوپەیمانێتیەك دەدرێت بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە نێوان ( بزووتنەوەی گۆڕان، بەرەی گەل، دەزگای ستاندار)، ئەمڕۆ جڤاتی نیشتمانی بزووتنەوەی گۆڕان كۆدەبێتەوەو بڕیار دەدات بە رازی بوون یان رەتكردنەوەی بەرەكە. ئەمڕۆ جڤاتی نیشتمانی بزووتنەوەی گۆڕان كۆدەبێتەوە سەبارەت بە پرسی بەرەو هاوپەیمانێتیەك بۆ هەڵبژرادنی پەرلەمانی كوردستان. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆبوونەوەكەی جڤاتی نیشتمانی بزووتنەوەی گۆڕان تایبەتە بە گفتوگۆكردن لەسەر پێشنیازێكی بەرپرسانی دەزگای ستاندارد كە تایبەتە بە درووستكردنی بەرەیەك و هاوپەیمانێتیەك بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، بەرپرسانی دەزگای ستاندارد ماوەیەكە لە گفتوگۆدان لەگەڵ حزبەكان بۆ پێكهێنانی بەرەیەكی جەماوەری بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و لە ئێستادا گفتوگۆكانیان لەگەڵ بزووتنەوەی گۆڕان و بەرەی گەل چڕكردووەتەوە. سەرچاوەیەك لە دەزگای ستاندارد بە (درەو)ی راگەیاند بەرەی گەل رەزامەندی بۆ هەر بەرەو هاوپەیمانێتیەك نیشانداوەو ئامادەیە، لە ئێستادا چاوەڕێی بزووتنەوەی گۆڕانین كە رەزامەندی بدات لەسەر درووستكردنی بەرەكەو ئەوكات هاوپەیمانێتیەك پێكدەهێنین و كاندیدی هەموو لایەنەكان لە لیستەكانی هەڵبژاردندا دادەنێین. بزووتنەوەی گۆڕان پێشتر بۆ وادەی 10ی حوزەیرانی هەڵبژاردنی پەرلەانی كوردستان لیستی لە بازنەكانی هەڵبژاردن پێشكەشكرد، چۆمان محەمەد سەرۆكی لیستی بزووتنەوەی گۆڕان بوو لە سلێمانی. بەرەی گەل لە هەر چوار بازنەكەی هەرێمی كوردستان لیستی كاندیدەكانی پێشكەشكرد، لە سلێمانی لاهور شێخ جەنگی و لە هەولێر شادمان مەلا حەسەن و لە دهۆك زیكری زێباری سەرۆكی لیست بوون. خۆ ئەگەر ئەم هاوپەیمانێتیە سەربگرێت ئەوا دەبێت جارێكی تر لیستی كاندیدەكانیان دابڕێژنەوەو لە هەر چوار بازنەكەی هەڵبژاردن كاندیدی هەرسێ لایەنەكە لە لیستەكاندا جێبكەنەوە. بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە: 3,798,360 ئەوانەی خۆیان تۆماركردووە: 2,901,080 بەرێژەی 76% ئەوانەی خۆیان تۆمارنەكردووە: 897,280 بەرێژەی 24%   🔹هەولێر: 1,366,462 كەس مافی دەنگدانی هەیە 🔹هەولێر: 1,016,357 كەس ناوخۆی خۆی تۆماركردووە بەرێژەی 74%   🔹سلێمانی+ هەڵەبجە: 1,496,152 كەس مافی دەنگدانی هەیە 🔹سلێمانی+ هەڵەبجە: 1,146,530 كە خۆی تۆماركردووە بەرێژەی 77%   🔹دهۆك: 926,746 كەس مافی دەنگدانیه یە 🔹دهۆك: 738,193 كەس خۆی تۆماركردووە بەرێژەی 80%  

درەو: سۆران عومەر ئەندامی پەرلەمانی عێراق: وەزارەتی سامانە سروشتیەکانی حکومەتی هەرێم بە ٢٤٠ قیست پارەی دروست کردنی بۆری نەوتی کوردستان بۆ دوو کۆمپانیای ناوخۆیی و بیانی دەگەڕێنێتەوە! کەبڕەکەی ١١ ملیار و ١٦٠ ملیۆن دۆلارە! بە ١٢٠ قیست هەموو مانگێک تا کۆتایی ساڵی ٢٠٢٧ مانگی ٥٥ ملیۆن دۆلار دەگەڕێنێتەوە بۆ کۆمپانیای روس نەفت و کار! لە ٢٠٢٨ یشەوە بە ١٢٠ قیست مانگی ٣٨ ملیۆن دۆلار دەگەڕێنێتەوە! بۆ هەردوو کۆمپانیاکە بەڕێژەی ٪٦٠ بۆ روس نەفت و ٪٤٠ بۆ کار! جگە لەوەی هەموو مانگێک تێچوی بەکارخستنی بۆریەکە کە بۆیان دەگەڕێنرێتەوە ٥ ملیۆن دۆلارە! وەزارەتی سامانە سروشتیەکان ئەم تێچووەی خستۆتە سەر تێچووی بەرهەمهێنان و هەناردەی نەوتی هەرێم ! کە بۆ هەر بەرمیلێک ١٥ دۆلارە! بەوپێیە تاکو کۆتایی ساڵی ٢٠٣٨ حکومەتی هەرێم ١١ ملیار و ١٦٠ ملیۆن دۆلار دەداتەوە بەم دوو کۆمپانیا ئەمە لەکاتێکدایە حکومەتی هەرێم ئەم بۆریەی فرۆشتووە بەو دوو کۆمپانیا! چاودێری دارایی عێراق لە ٢٧/٢/٢٠٢٤ ەوە داوای گرێبەستی نێوان حکومەتی هەرێم و دوو کۆمپانیاکەی کردووە بەڵام حکومەتی هەرێم ئامادە نیە ئەو گرێبەستە بخاتەڕوو.   راپۆرتی پەیوەندیدار بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان 

درەو: موچەی خانەنشینانی هەرێمی كوردستان بە پێی یاسای خانەسنینی یەكگرتووی عێراق چی لێدێت؟ جیاوازی موچەی خانەنشینێك ئێستا چەندەو ئەگەر یاسای خانەنشینی عێراق جێبەجێبكرێت چی لێدێت؟ ئەگەر فەرمانبەرێك بەكالۆریۆسی هەبێت و تەمەنی گەیشتبێتە (60) ئەوا كۆی موچەی خانەنشینیەكەی ئێستا (902) هەزار دینار وەردەگرێت، بەپێی یاسای خانەنشینی عێراق موچەكەی دەبێتە ( ملیۆنێك و 556) هەزار دینار. موچەی خانەنشینێك لە (500) هەزار دینار كەمتر نابێت، ووردەكاری ژمارەو لێكدانەوەكان بەمشێوەیەیە لەم راپۆرتەدایە. د. یوسف محەمەد شارەزای دەستوری و ئامادەكاری تیانووسی خانەنشینان لەبەردەم دادگای فیدراڵی لە شیكارییەكدا بۆ یاسای خانەنشینی عێراق وردەكارییەكانی خستووەتەروو كەدوای ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان رەزامەندیی دا بە جێبەجێ كردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی و  هەمواركردنەوەی موچەی خانەنشینانی هەرێم بەپێی یاسای خانەنشینیی یەكگرتوی عێراق ژمارە (٩)ی ساڵی (٢٠١٤)ی هەموار كراو خەرج دەكرێت، لەوكاتەی یاساكە دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە. هاوكێشەی هەژماری خانەنشینی هەژمار كردنی موچەی خانەنشینی بەپێی ئەم یاسایە رێژەیەكی دیاریكراو نییە لە دوا موچە وەك یاساكانی پێشو، بەڵكو هاوكێشەیەكی چەند قۆناغییە كە تیایدا رەچاوی موچەی بنەڕەتی و دەڕماڵەی ژیان و دەرماڵەی بڕوانامە كراوە و، هەوڵ ئەدەین بەچەند خاڵێك رونی بكەینەوە: １. بۆ هەمو ئەوانەی كە تەمەنیان لە ٤٥ ساڵ زیاترە و لە ١٥ ساڵ زیاتر خزمەتیان هەیە (مادەی ٢١- دووەم):، موچەی "بنەڕەتی"ی خانەنشینییان بریتییە لە موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X)= تێكڕای موچە (معدل الراتب) * ساڵانی خزمەت * 2.5 \ (دابەشی) ١٠٠. لەم هاوكێشەیەدا تێكڕای موچە (معدل الراتب) بریتییە لە (كۆی دوا ٣٦ مانگی موچەی بنەڕەتیی فەرمانبەر "بەبێ هەژماركردنی دەرماڵەكان" \ دابەشی ٣٦) (مادەی ١- شازدەیەم و هەڤدەیەم). ２. دەرماڵەی بژێوی (مخصصات المعیشە) كە بریتییە لە ١%ی موچەی خانەنشینی "بنەڕەتیی" (X) بۆ هەر ساڵێكی خزمەت (مادەی ٣٥- نۆیەم). واتە دەرماڵەی بژێوی (Y)= ١ * موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X) * ساڵانی خزمەت \ (دابەشی) ١٠٠. ３. دەرماڵەی بڕوانامە (Z) كە بریتییە لە رێژەیەكی سەدی لە موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X) (مادەی ٣٥- دەیەم) بەم شێوەیە: -     دیبلۆم (٥%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی. -     بەكالۆریۆس: (١٠%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی . -     دیبلۆمی باڵا و ماجستێر: (١٥%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی . -     دكتۆرا: (٢٠%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی. واتە دەرماڵەی بڕوانامە (Z)= (رێژەی هەر دەرماڵەیەكی بڕوانامە\ دابەشی ١٠٠) * موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X). ４.  كۆی موچەی خانەنشینی بۆ هەر خانەنشینێك بریتییە لە كۆكردنەوەی ئەو سێ قۆناغەی پێشو. واتە: كۆی موچەی خانەنشینی= موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X) + دەرماڵەی بژێوی (Y) + دەرماڵەی بڕوانامە (Z). ئێستا ئەم لێكدانەوەی سەرەوە كە لەلایەن د. یوسف محەمەدەوە خراوەتە روو (درەو) بە گفتوگۆ لەگەڵ د. یوسف محەمەد چەند نمونەیەكی زیندویی بۆ دەهێنێتەوەو لێكدانەوەی موچەی خانەنشنی دەكات: نمونەی یەكەم:   فەرمانبەرێك بڕوانامەكەی بەكالۆریۆس بێت، لە تەمەنی (60) ساڵیدا خانەنشین بێت واتا (38) ساڵ خزمەتی هەیەو كۆی موچەی بنەڕەتیەكەی ( ملیۆنێك و 128) هەزار دینارە.  بە سێ هەنگاو كۆی موچەی خانەنشینی دیاری دەكرێت   هەنگاوی یەكەم/ كۆی دوا 36 مانگی موچەی بنەڕەتی دیاری دەكەین و دابەشی 36 مانگی دەكەین، موچەی بنەڕەتی فەرمانبەرێك لە ماوەی 36 مانگدا (3) ساڵدا سێ ژمارە بووە. -    موچەی بنەڕەتی ساڵی یەكەم ( ملیۆنێك و 88هەزار ) دینار بووە  كەڕەتی (12) مانگی یەكەمی دەكەیت دەكاتە (13 ملیۆن و 56 هەزار) -    موچەی بنەڕەتی ساڵی دووەم ( ملیۆنێك و 108 هەزار ) دینار بووە  كەڕەتی (12) مانگی یەكەمی دەكەیت دەكاتە (13 ملیۆن و 296 هەزار) -    موچەی بنەڕەتی ساڵی سێیەم  ( ملیۆنێك و 128 هەزار ) دینار بووە  كەڕەتی (12) مانگی یەكەمی دەكەیت دەكاتە (13 ملیۆن و 536 هەزار) واتا كۆی موچەی بنەڕەتی ئەو سێ ساڵە (39 ملیۆن و 888 هەزار) دینار دابەشی (36) مانگ دەكرێت دەكاتە ( ملیۆنێك و 108 هەزار) دینار واتا تێكڕای موچەكەی دەكاتە ( ملیۆنێك و 108 هەزار) دینار خانەنشینی بنەڕەتی= تێكرای موچە ( ملیۆنێك و 108 هەزار) دینار X ساڵی خزمەت (38) ساڵ X 2.5 دابەش 100 = 1 ملیۆن و 52 هەزار و 600 هەزار   خانەنشینی بنەڕەتی بریتیە لە : 1 ملیۆن و 52 هەزار هەنگاوی دووەم: دەرماڵەی پژێوی كە بریتیە لە (1%) موچەی خانەنشینی بنەڕەتی بۆ هەر ساڵێكی خزمەت. واتا دەرماڵەی بژێوی = 1 X  موچەی خانەنشینی بنەڕەتی (ملۆنێك و 52 هەزار) X ساڵی خزمەت 38 ساڵ دابەشی 100 = 399 هەزار دینار دەرماڵەی بژێوی: 399 هەزار دینار هەنگاوی سێیەم: دەرماڵەی بڕوانامە  بۆ بەكالۆریۆس (10%) X موچەی خانەنشنی بنەڕەتیە (ملۆنێك و 52 هەزار) = 105 هەزار دەرماڵەی بڕوانامە: 105 هەزار دینار كۆی موچەی خانەنشینی= خانەنشینی بنەڕەتی + دەرماڵەی بژێوی + دەرماڵەی بڕوانامە كۆی موچەی خانەنشینی = (ملۆنێك و 52 هەزار) دینار + (399) هەزار دینار + 105 هەزار دینار= 1 ملیۆنێك و 556 هەزار دینار. واتا كۆی موچەی خانەنشینێك كە تەمەنی گەیشتبێتە 60 ساڵ و 38 ساڵ خزمەتی كردبێت موچەكەی دەكاتە: ملیۆنێك و 556 هەزار دینار بەڵام بڕگەی (5) لە مادەی (21)ی یاسای خانەنشینی یەكگرتوو دەڵێت نابێت كۆی موچەی خانەنشینی لە 100%ی موچەی فەرمانبەر بێ دەرماڵەكانی زیاتر بێت، ئەگەر مەبەستی لە كۆی موچەی بنەڕتی زیاتر بێت ئەوا ئەو كات كۆی موچەی خانەنشێك بەو نمونەیەی سەرەوە دەكاتە (ملیۆنێك و 128 هەزار) دینار نەك ( ملیۆنێك و 556 هەزار) دینار. نمونەی دووەم: فەرمانبەرێك بڕوانامەی بەكالۆریۆسی هەبێت و (23) ساڵ خزمەتی هەبێت و تەمەنی (45) ساڵ بێت. هەنگاوی یەكەم: كۆی دوا 36 مانگی موچەی بنەڕەتی دیاری دەكەین و دابەشی 36 مانگی دەكەین، موچەی بنەڕەتی فەرمانبەرێك لە ماوەی 36 مانگدا (3) ساڵدا سێ ژمارە بووە. -    موچەی بنەڕەتی ساڵی یەكەم ( 693 ) دینار بووە  كەڕەتی (12) مانگی یەكەمی دەكەیت دەكاتە (8 ملیۆن و 316 هەزار) -    موچەی بنەڕەتی ساڵی دووەم ( 705 ) دینار بووە  كەڕەتی (12) مانگی یەكەمی دەكەیت دەكاتە (8 ملیۆن و 460 هەزار) -    موچەی بنەڕەتی ساڵی سێیەم  ( 717 ) دینار بووە  كەڕەتی (12) مانگی یەكەمی دەكەیت دەكاتە (8 ملیۆن و 604 هەزار) واتا كۆی موچەی بنەڕەتی ئەو سێ ساڵە (25 ملیۆن و 380 هەزار) دینار دابەشی (36) مانگ دەكرێت دەكاتە ( 705 هەزار) دینار واتا تێكڕای موچەی خانەشنینی دەكاتە ( 705 هەزار) دینار خانەنشینی بنەڕەتی= تێكرای موچە ( 705) دینار X ساڵی خزمەت (23) ساڵ X 2.5 دابەش 100 =    405 هەزار دینار   خانەنشینی بنەڕەتی بریتیە لە : 405 هەزار دینار   هەنگاوی دووەم: دەرماڵەی پژێوی كە بریتیە لە (1%) موچەی خانەنشینی بنەڕەتی بۆ هەر ساڵێكی خزمەت. واتا دەرماڵەی بژێوی = 1 X  موچەی خانەنشینی بنەڕەتی (405 هەزار) X ساڵی خزمەت 23 ساڵ دابەشی 100 = 93 هەزار دینار دەرماڵەی بژێوی: 93 هەزار دینار هەنگاوی سێیەم: دەرماڵەی بڕوانامە  بۆ بەكالۆریۆس (10%) X موچەی خانەنشنی بنەڕەتیە (405) هەزار= 40 هەزار   دەرماڵەی بڕوانامە: 40 هەزار دینار كۆی موچەی خانەنشینی= خانەنشینی بنەڕەتی + دەرماڵەی بژێوی + دەرماڵەی بڕوانامە كۆی موچەی خانەنشینی = (405 هەزار) دینار + (93) هەزار دینار + 40 هەزار دینار=   538 هەزار دینار. واتا كۆی موچەی خانەنشینێك كە تەمەنی گەیشتبێتە 45 ساڵ و 23 ساڵ خزمەتی كردبێت موچەكەی دەكاتە: 538 هەزار دینار ئەمە بەبێ ئەو دوو پلە بەرزكردنەوەیەی كە راگیراوە لە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە. -    لانی كەمی موچەی خانەنشینی بەپێی ئەم یاسایە (٥٠٠,٠٠٠) دینارە (مادە ٢١- چوارەمی هەموار كراو). هەروەها ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق ئەتوانێ بەگوێرەی رێژەی هەڵاوسان (مادەی ٣٦)، ئێستا بەپێی ئەم مادەیەی دوایی حكومەتی فیدڕاڵی (١٠٠,٠٠٠) دیناری دیكەی بۆ موچە نزمەكانی خانەنشینان زیاد كردوە. -    بەو پێیە بەشێك لە خانەنشینانی هەرێمی كوردستان موچەكانیان (100%) زیاد دەكات كە بەشێكیان موچەكەیان لە خوار (300) هەزار دینارەوەیە ئەوكات دەبێتە (600) هەزار دینار. - هەر فەرمانبەرێك ٢٥ ساڵ خزمەتی هەبێت ئەوا سەرەڕای مەچەی مانگانەی خانەنشینی، پاداشتی كۆتایی خزمەتیشی پێدەدرێت كە بریتیە لە ١٢ موچەی تەواو (واتە ١٢ * بڕی دوا موچە كە لە وەزیفە وەریگرتوە بە موچەی بنەڕەتی و سەرجەم دەرماڵەكانی) (مادەی ٢١- نۆیەم). واتا ئەگەر فەرمانبەرێك بیەوێت خانەنشین بێت و (25) ساڵ خزمەتی هەبێت ئەوا (12) موچەی كۆتایی وەردەگرێت لە بری (6) موچەی واتا ئەگەر فەرمانبەرەكە ( ملیۆنێك و 200 هەزار) دیناری هەبێت ئەوا (14 ملیۆن و 400 هەزار) دینار وەردەگرێت لەبری (7 ملیۆن و 200) هەزار دینار. خۆ ئەگەر فەرمانبەرێك كۆی موچەكەی گەیشتبێتە (2) ملیۆن دینار و خانەنشین بێت لە بری (6) موچە (12) ملیۆن دینار، ئەوا (12) موچەی كۆتایی (24) ملیۆن دینار وەردەگرێت. -    بەپێی یاسای خانەنشینی عێراق بێت موچەی خانەنشینی وەزیرو  پەرلەمانتار و پلە باڵاكان كە تەمەنیان نەگەیشتووەتە (45) ساڵ و (15) ساڵ خزمەت هیچ موچەیەك وەرناگرن   دەقی یاسای خانەنشینی یەكگرتووی عێراق دەقی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی  

د. یوسف محەمەد سادق دواجار پاش تێپەڕبوونی نزیکەی ساڵ و نیوێک بەسەر دەرچونی بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی ژمارە (٢١٢- فیدڕاڵی- ٢٠٢٢)[1] سەبارەت بە یاسای بەرکار بۆ خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان، (حکومەتی هەرێم) رەزامەندیی دا بە جێبەجێ کردنی ئەو بڕیارەی دادگاو هەموارکردنەوەی موچەی خانەنشینانی هەرێم بەپێی یاسای خانەنشینیی یەکگرتوی عێراق ژمارە (٩)ی ساڵی (٢٠١٤)ی هەموار کراو[2]. سەرەتا نەمویست هیچ قسەیەک لەسەر ئەم بابەتە بکەم، بەڵام دواتر بەهۆی زۆریی ئەو پرسیارانەی لەلایەن خانەنشینانی بەڕێزەوە ئاڕاستەمان ئەکرێت و، بەهۆی لێکدانەوەی جیاجیاو هەڵەی زۆر لە دەزگاکانی راگەیاندن و تەنانەت لایەنە پەیوەندیدارە ئیدارییەکانیش بۆ چۆنیەتیی هەژمارکردنی موچەی خانەنشینی بەپێی یاسای ئاماژە پێدراو، بەپێویستم زانی لەڕێی ئەم بابەتەوە زانیاریی پێویست بۆ هەموان بخەمەڕو. هەڵبەت ئێستا کە ئیتر پرسەکانی پەیوەست بە موچەی سەرجەم موچەخۆرانی هەرێم بە حکومەتی فیدڕاڵیییەوە پەیوەست ئەبێتەوە، بڕیاڕی ئاماژەپێدراوی دادگای فیدڕاڵی پاڵپشتێکی باش ئەبێ بۆ دەستەبەرکردنی سەرجەم مافەکانی خانەنشینانی هەرێم هاوشێوەی ناوچەکانی تری عێراق. یەکەم: هەلومەرجی خانەنشینی و چەند رێسا و تێبینییەکی گشتی: １. ئەم یاسایە یاسایەکی گشتگیرە بۆ هەمو جۆرەکانی خانەنشینیی مەدەنی و سەربازی و دادوەری و.. تادو هەمو پۆست و پلەو ناونیشانە وەزیفییەکان (مادەی ٣)، تەنانەت رەچاوی خانەنشینیی فەرمانبەرە گرێبەستەکانیش کراوە تیایدا (مادەی ٢١- سیازدەیەم). هەر بۆیەش بەجێبەجێ کردنی ئەو پاشاگەردانییەی لە بواری خانەنسینی هەیە کۆتایی پێدێ و، بەشێکی زۆری گەندەڵی لەم بوارەداو موچەی "بندیوار" کۆتایی پێئەهێنێت و، رێگری دروست ئەکات لە بونی دو موچە یان زیاتر بە گوێرەی (مادەی ٢١- یازدەیەم) لە یاسای ژمارە (٩) ی ساڵی ٢٠١٤ و، مادەی (١٠)ی  یاسای ژمارە (٢٦)ی ساڵی ٢٠١٩ یاسای هەمواری یەکەمی یاسای خانەنشینیی یەکگرتو[3]. ２. تەمەنی خانەنشینیی یاسایی ٦٠ ساڵە (مادەی ١٠- یەکەم هەموارکراو)و کەمترین خزمەت بۆ هەژمارکردنی خانەنشینی ١٥ ساڵە. بەڵام چەند توێژێک هەڵاوێرد کراون لە بەرزترین تەمەنی خانەنشینیی ناچاری وەک مامۆستایان زانکۆ (پڕۆفیسۆرو پڕۆفیسۆری یاریدەدەر، هەندێک تایبەتمەندیی تایبەتی پزیشکی ...) کە ئەمانە لە تەمەنی (٦٣) ساڵی خانەنشین ئەکرێن جگە لە زیندانییانی سیاسی و کەسوکاری پلەیەکی شەهیدان کە لە تەمەنی ٦٥ ساڵی خانەنشین ئەکرێن (مادە ٢- یەکەم و دوەم یاسای ژمارە (٢٦)ی ساڵی ٢٠١٩ یاسای هەمواری یەکەمی یاسای خانەنشینیی یەکگرتو). هەڵبەت ئەو فەرمانبەرانەش کە تەمەنیان گەیشتۆتە تەمەنی یاسایی خانەنشینی و لە ١٥ ساڵ خزمەتیان کەمترە، پاداشتێکی کۆتایی خزمەت (مادەی ٢٢) یان موچەیەکی مانگانەی خانەنشینیی بڕاوە (مقطوع)یان بۆ رەچاو کراوە (مادەی ٢١- شەشەم). لە هەمان کاتدا هەر فەرمانبەرێک تەمەنی گەیشتە ٤٥ ساڵ و ١٥ ساڵ خزمەتی هەبو ئەتوانێ بە شێوەیەکی ئارەزومەندانە داوای خانەنشینی بکات (مادەی ٢١- یەکەم). ３. لەم یاسایەداو لە کاتی دەنگدان لەسەری لە خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەران لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٤، خانەنشینیی تایبەت بۆ خاوەن پۆستە باڵاکانی وەک سەرۆک کۆمارو سەرۆکوەزیران و پەرلەمانتار و وەزیر و راوێژکاران زیاد کرا[4]. بەڵام دواتر بە بڕیارێکی دادگای باڵای فیدڕاڵی (٣٦- فیدڕاڵی- ٢٠١٤)[5] ئەو بەند و مادانەی پەیوەندیدارن بە خانەنشینیی ئەوانەی باس کران هەڵوەشێنرانەوە. هەر بۆیەش ئێستا ئەوانیش وەک هەر خانەنشینێکی ئاسایی و بە هەمان مەرج و هاوکێشە خانەنشین ئەبن و ئەمەش دادپەروەری لە موچەی خانەنشینان دەستەبەر ئەکات. بەڵام چەند توێژێکی وەک (فەرمانبەرانی خوێندنی باڵا، دادوەر، داواکاری گشتی، باڵیۆز، بەڕێوەبەری گشتی و ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمسیارانی کۆمسیۆنی هەڵبژاردنەکان) لەبەر تایبەتمەندیی پسپۆڕی و کارەکانیان خانەنشینیی تایبەتیان بۆ رەچاو کراوە (مادە ٣٥- چوارەم تا هەشتەم). ４. لانی کەمی موچەی خانەنشینی بەپێی ئەم یاسایە (٥٠٠,٠٠٠) دینارە (مادە ٢١- چوارەمی هەموار کراو). هەروەها ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق ئەتوانێ بەگوێرەی رێژەی هەڵاوسان (مادەی ٣٦)، ئێستا بەپێی ئەم مادەیەی دوایی حکومەتی فیدڕاڵی (١٠٠,٠٠٠) دیناری دیکەی بۆ موچە نزمەکانی خانەنشینان زیاد کردوە. ５. ئەم یاسایە ئەو خانەنشینانەش ئەگرێتەوە کە پێش ساڵی ٢٠١٤ خانەنشین بون و پێویستە موچەی خانەنشینییەکەیان بەپێی ئەو هاوکێشەیەی لەم یاسایەدا هاتوە هەموار بکرێتەوە (مادە ٣٥- سێیەم). هەروەها بەپێی مادەی (٣٧- یەکەم)ی پەیڕەوی ناوخۆی دادگای باڵای فیدڕاڵی[6] لە رۆژی (٢٣- ١١- ٢٠٢٢)ەوەوە (کە رۆژی دەرچونی بڕیاڕی دادگایە سەبارەت بە یاسای بەرکار بۆ موچەی خانەنشینانی هەرێم)، سەرجەم خانەنشینانی هەرێم شایستەی وەرگرتنی موچەکانیانن بەو شێوەیەی کە لە یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ دا هاتوە و پێویستە قەرەبوی ئەو ماوەیە بکرێنەوە. دووەم: هاوکێشەی هەژماری خانەنشینی هەژمار کردنی موچەی خانەنشینی بەپێی ئەم یاسایە رێژەیەکی دیاریکراو نییە لە دوا موچە وەک یاساکانی پێشو، بەڵکو هاوکێشەیەکی چەند قۆناغییە کە تیایدا رەچاوی موچەی بنەڕەتی و دەڕماڵەی ژیان و دەرماڵەی بڕوانامە کراوە و، هەوڵ ئەدەین بەچەند خاڵێک رونی بکەینەوە: １. بۆ هەمو ئەوانەی کە تەمەنیان لە ٤٥ ساڵ زیاترە و لە ١٥ ساڵ زیاتر خزمەتیان هەیە (مادەی ٢١- دووەم):، موچەی "بنەڕەتی"ی خانەنشینییان بریتییە لە موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X)= تێکڕای موچە (معدل الراتب) * ساڵانی خزمەت * 2.5 \ (دابەشی) ١٠٠. لەم هاوکێشەیەدا تێکڕای موچە (معدل الراتب) بریتییە لە (کۆی دوا ٣٦ مانگی موچەی بنەڕەتیی فەرمانبەر "بەبێ هەژمارکردنی دەرماڵەکان" \ دابەشی ٣٦) (مادەی ١- شازدەیەم و هەڤدەیەم). ２. دەرماڵەی بژێوی (مخصصات المعيشة) کە بریتییە لە ١%ی موچەی خانەنشینی "بنەڕەتیی" (X) بۆ هەر ساڵێکی خزمەت (مادەی ٣٥- نۆیەم). واتە دەرماڵەی بژێوی (Y)= ١ * موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X) * ساڵانی خزمەت \ (دابەشی) ١٠٠. ３. دەرماڵەی بڕوانامە (Z) کە بریتییە لە رێژەیەکی سەدی لە موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X) (مادەی ٣٥- دەیەم) بەم شێوەیە: -     دیبلۆم (٥%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی. -     بەکالۆریۆس: (١٠%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی . -     دیبلۆمی باڵا و ماجستێر: (١٥%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی . -     دکتۆرا: (٢٠%)ی موچەی خانەنشینیی بنەڕەتی. واتە دەرماڵەی بڕوانامە (Z)= (رێژەی هەر دەرماڵەیەکی بڕوانامە\ دابەشی ١٠٠) * موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X). ４.  کۆی موچەی خانەنشینی بۆ هەر خانەنشینێک بریتییە لە کۆکردنەوەی ئەو سێ قۆناغەی پێشو. واتە: کۆی موچەی خانەنشینی= موچەی خانەنشینیی "بنەڕەتی" (X) + دەرماڵەی بژێوی (Y) + دەرماڵەی بڕوانامە (Z). ５. هەر فەرمانبەرێک ٢٥ ساڵ خزمەتی هەبێت ئەوا سەرەڕای مەچەی مانگانەی خانەنشینی، پاداشتی کۆتایی خزمەتیشی پێدەدرێت کە بریتتە لە ١٢ موچەی تەواو (واتە ١٢ * بڕی دوا موچە کە لە وەزیفە وەریگرتوە بە موچەی بنەڕەتی و سەرجەم دەرماڵەکانی) (مادەی ٢١- نۆیەم). ６. خانەنشین ئەتوانێت پەڵپ (اعتراض) بگرێت لە بڕیاڕی هەژمارکردنی خانەنشینییەکەی لە ماوەی (٩٠) رۆژ لە پێڕاگەیاندنی بڕی موچەکەی لە بەردەم (ئەنجومەنی وردبینیی پرسەکانی خانەنشینان) کە بەپێی بە مادەکانی (٢٩ و ٣٠)ی یاساکە دروست کراوە بۆ روانین لە تانەکان و، بڕیارەکانی ئەم ئەنجومەنەش شیاوی تانە لێدانن لەبەردەم دادگای پێداچونەوەی فیدڕاڵی لە ماوەی ٦٠ رۆژدا. لە کۆتاییدا هیوادارم لایەنە پەیوەندیدارەکانی هەرێم لە جێبەجێ کردنی ئەم یاسایەدا بە ئینسافەوە کار بۆ دەستەبەر کردنی سەرجەم مافەکانی خانەنشینانی شایستەی هەرێم بکەن هاوشێوەی سەرجەم ناوچەکانی تری عێراق و، نەیانکەنە قوربانی خانەنشینی نایاسایی وناشایستە و ناڕاست. هەڵبەت حکومەتی فیدڕاڵ کۆمەڵێک ئاسانکاری و ئیمتیازی دیکەی بۆ خانەنشینان رەخساندوە لە بواری سەفەر و تەندروستی و شێوازی پێدانی موچەکانیان کە دەکرێ کار بۆ جێبەجێ کردنی ئەمانەش بکرێ. لەوانەیە بە هۆی نەبونی سندوقی خانەنشینی لە هەرێمی کوردستان لە ساڵانی رابردو، پرسی چۆنییەتی پارەدار کردنی موچەی خانەنشینانی هەرێم ببێتە کێشە لەنێوان هەرێم و حکومەتی فیدڕاڵ. ئەکرێ خانەنشینانی هەرێم هاوشێوەی ئەوانەی پێش (١- ١- ٢٠٠٨) خانەنشین بون مامەڵەیان لەگەڵ بکرێ کە بەپێی مادەی (٣٢- دووەم- أ)ی یاساکە موچەکانیان لە لایەن حکومەتی فیدڕاڵەوە سەرف ئەکرێ و، بۆ لەمەودواش لێبڕینی خانەنشینیی فەرمانبەرانی هەرێم بخرێتە سندوقی خانەنشینی عێراق و بەو پێیەش بۆ داهاتو فەرمانبەران لەڕێی ئەو سندوقەوە خانەنشین بکرێن. [1] . بڕوانە دەقی بڕیارەکە لەم لینکە: https://iraqfsc.iq/krarid/212_fed_2022.pdf [2] . بڕوانە دەقی یاساکە لەم لینکە: https://iraqld.e-sjc-services.iq/LoadLawBook.aspx?page=1&SC=170320149635652&BookID=30802 [3] . بڕوانە دەقی یاساکە لەم لینکە: https://iraqld.e-sjc-services.iq/LoadLawBook.aspx?page=1&SC=121220193727811&BookID=41812 [4] . بڕوانە دەقی مادەی ٣٧ لە یاساکە لە: الوقائع العراقية، العدد (٤٣١٤)، بتاريخ (١٠/ ٣/ ٢٠١٤)، ص ص ٣٠- ٣١. [5] . بڕوانە دەقی بڕیارەکە لەم لینکە: https://iraqfsc.iq/krarid/36_fed_2014.pdf [6] . بڕوانە: الوقائع العراقية، العدد (٤٦٧٩)، بتاريخ (١٣/ ٦/ ٢٠٢٢)، ص ٢٠.

  درەو: ئاژانسی هەواڵی "رۆیتەرز ": 🔹رۆژانە سەدان بارهەڵگری  نەوت لەهەولێرەوە بەرەو توركیا لە باكورو ئێران لە خۆرهەڵات دەڕوات. 🔹بارهەڵگرەكان نمایشی لایەنێكی روونی پرۆسەیەكی زەبەلاح دەكەن بۆ گواستنەوەی نەوت بۆ ئێران و توركیا, لە مامەڵیەكی تەمومژاوی و نا فەرمیدا , كە لە دوای داخستنی هێڵی بۆریەكانی هەرناردەكردنی نەوتەوە لە ساڵی رابردوو گەشەیسەندووە. 🔹رۆیتەرز وردەكاری ئەو بازرگانییە گەشەسەندووەی كۆكردووەتەوە, لەڕێی گفتوگۆكردن لەگەڵ زیاتر لە (20) كەس, كە لەنێویاندا, ئەندازیاری نەوتی عێراق و كوردستان و بەرپرسی حكومی و سیاسی و دیپلۆكاتكارو سەرچاوە لە پیشەسازی نەوت هەیە. 🔹رۆژانە زیاتر لە (1000) بارهەڵگر كە (200) هەزار بەرمیل نەوتی هەڵگرتووە بە نرخێكی هەرزان رەوانەی ئێران دەكرێت, بە ئاستێكی كەمتریش رەوانەی توركیا دەكرێت, كە مانگانە داهاتەكەی (200) ملیۆن دۆلارە. 🔹قەبارەی هەناردەی نا فەرمی, كە پێشتر رانەگەیەندراوە, یەكێكە لەو هۆكارانەی كە عێراق ناتوانێت پابەندنی كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت بێت, كە لەگەڵ رێكخراوی ئوپێكدا لەسەری رێككەوتووە. 🔹عاسم جیهاد, وتەبێژی وەزارەتی نەوت فرۆشتنی نەوت لەلایەن هەرێمی كوردستان بە رەزامەندی حكومەتی عێراق نیە, سۆمۆ تاكە لایەنی فەرمیە, كە رێگەی پێدراوە نەوت بفرۆشێت. 🔹حكومەتی عێراق هیچ ژمارەیەكی وردی لانیە لەبارەی بڕی ئەو نەوتەی كە بە قاچاغ دەبرێت بۆ ئێران و توركیا. 🔹بەوتەی بەرپرسێكی ئەمریكی, رەنگە ئەم كارە, هەرێمی كوردستان بخاتە دۆخی بەریەككەوتن لە واشنتۆنی هاوپەیمانی, كە سەرقاڵی هەڵسەنگاندنی ئەوەیە, ئاخۆ ئەو بازرگانیە لەگەڵ ئێران, پێشیلی سزاكانی سەر تاران دەكات یان نا. 🔹بەرپرسە ناخۆییەكانی كوردستان دەڵێن, داهاتەكانی نەوت حساب نەكراون و لە گەنجینەكانی حكومەتی هەرێم تۆمار ناكرێن, كە روبەڕوی  كێشەی گەورە بووەتەوە بۆ دابینكردنی موچە فەرمانبەران. 🔹عەلی حەمەساڵح پەرلەمانتاری پێشوی كوردستان, كە سەرۆكی لیژنەی نەوت بووە لە پەرلەمان, دەڵێت: داهاتەكانی نەوت هیچ ئاسەوارێكیان نیە, قەبارەی فرۆشتنی نەوتی رۆژانە, بە (300) هەزار بەرمیل مەزەندە دەكرێت. 🔹بەرپرسێكی باڵای یەكێتی ئاماژە بەوەدەكات: نەوت لەڕێی دەروازە سنوریەكانەوەو بە ئاگاداری حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان رەوانە دەكرێت. 🔹بەرپرسانی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان رەتیانكردووەتەوە هیچ قسەیەك لەسەر ئەم پرسە بكەن, وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی هەرێمیش, كە سەرپەرشتی بارزگانی نەوتی كوردستان دەكات, وتەبێژی فەرمی نیە. 🔹بەرپرسێكی باڵا لە وەزارەتی سامانە سروشتیەكان رایگەیاندووە: رۆژانە هەرێمی كوردستان (375) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت, (200) هەزار بەرمیلی بە بارهەڵگر رەوانەی ئێران و توركیا دەكات, باقییەكەی لەناوخۆدا دەپاڵیورێت. 🔹ئەو بەرپرسە كە داوای كردووە ناوی نەهێنرێت, وتویەتی: كەس نازانێت داهاتی ئەو (200) هەزار بەرمیل نەوت كە بە قاچاغ دەبرێت یان ئەو پێكهاتە نەوتیانەی بە پاڵاوتگەكانی ناوخۆ دەفرۆشرێت, چی لێدێت. 🔹سەرچاوەكانی بواری پیشەسازی نەوت دەڵێن: كۆمپانیاكانی نەوت لە كوردستان نەوت بە كڕیارە ناوخۆییەكان بە نرخێكی هەرزان دەفرۆشێن بەرمیلی لەنێوان (30 بۆ40) دۆلاردایە. 🔹هەشت كۆمپانیای جیهانی بواری نەوت هەژمونیان بەسەر زۆرینەی بەرهەمی نەوتی كوردستاندا كردووە كە ئەوانیش: DNO ASA (DNO.OL)وGenel Energy (GENL.L)، وGulf Keystone Petroleum (GKP.L)وShaMaran. Petroleum (SNM.V) و HKN Energy وWesternZagros وMOL's (MOLB.BU)و Kalegran and Hunt Oil Company. 🔹كۆمپانیای هانت ئۆیل, كە بارەگاكەی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانە, رەتیكردووەتەوە هیچ قسەیەك لەمبارەیەوە بكات, (7) كۆمپانیاكەی تریش وەڵامی داواكارییەكانی رۆیتەرزیان نەداوەتەوە بۆ قسەكردن, هەروەها KAR Group یش, كە كۆمپانیایەكی ناوخۆییە و یاریزانی سەرەكییە لە نەوتی كوردستان. 🔹سەرچاوەكان لە پیشەسازی نەوتی كوردستان دەڵێن: كڕیارە ناوخۆییەكان نەوتە خاوەكە لە كۆمپانیاكان دەكڕن و لەڕێی كەسانی ترەوە دەیفرۆشن, بەبێ‌ ئاگاداری كۆمپانیاكان. 🔹زۆرینەی نەوتە گوازراوەكانە بە بارهەڵگر لە سنورەكانەوە دەچێت بۆ ئێران, لەڕێی دەروازە فەرمیەكانەوە, بە دەروازەی حاجی ئۆمەران و پێنجوینیشەوە. 🔹نەوتەكەی كوردستان رەوانەی بەندەری ئیمام خومەینی و بەندەر عەباس دەكرێت لە كەنداو, كە ئەوەش رێگایەكی كۆنە بۆ گواستنەوەی نەوتی كوردستان یان لەڕێی وشكانیەوە رەوانەی ئەفغانستان و پاكستان دەكرێت. 🔹رۆیتەرز نەیتوانیووە زانیاری ئەوە بەدەستبهێنێت, ئێران لەبەرامبەر ئەمەدا دەستكەوتی چییە, لەكاتێكدا خۆی بەزەحمەت نەوتەكەی دەفرۆشێت بەهۆی سزاكانەوە, وەزارەتی نەوتی پاكستان و بەرپرسانی ئەفغانستانیش, رەتیانكردووەتەوە هیچ قسەیەك لەبارەی ئەم بازرگانیە بكەن. 🔹ئەم بارزگانیە تازەترین كۆپیە لەبازرگانی دورو درێژی نەوت لە بازاڕی رەش, كە بەشێوەیەكی فروان وا تەماشاری دەكرێت, سودەكەی بۆ دەستەبژێری سیاسیە, كە پەیوەیست بوونێكی توندوتۆڵیان هەیە لەگەڵ بارزگانیدا. دیپلۆماتكاری باڵا لە بەغداد رایگەیاندووە: بەرژەوەندیە سیاسیەكان وابەستەن بە بازرگانیەوە بە پلەیەك, دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت كە رۆژێك لە رۆژان وەك ئەولەویەت تەماشای دەكرا, لەئێستادا پاشەكشێی كردووە لە خشتەی كارەكان. 🔹بەرپرسێكی باڵای عێراق كە ئاگاداری وردەكاری ئەم پرسەیە دەڵێت: بەغداد ئاگاداری وردەكاری پرۆسەی فرۆشتنی نەوتی كوردستانە, بەڵام خۆی لە تانە لێدانی ئاشكرا دەپارێزێت, لەگەڵ هەوڵی بەرپرسان بۆ چارەسەركردنی ململانێكانی لەگەڵ هەولێر. 🔹فشاركردن لەسەر هەولێر بۆ راگرتنی بەقاچاغبردنی نەوت, رەنگە ببێتە هۆی گەمارۆدانی هەرێم و لەهەموو سەرچاوەكانی داهات بێبەشی دەكات, كە ئەوەش رەنگە هەرەسی پێبهێنت.

(درەو): رێكخراوی وڵاتانی هەناردەكاری نەوت "ئۆپێك" چاوەڕوانییەكانی لەبارەی گەشەی تاڕادەیەكی بەهێز لەسەر خواستنی جیهانی بۆ نەوت لە ماوەی ساڵانی 2024 بۆ 2025، وەكو خۆی هێشتەوە.  ئۆپێك پێیوایە، نەرمی گەشەی ئابوری و بەهێزیی گەشتی ئاسمانیی پاڵپشت دەبن بۆ بەكارهێنانی سوتەمەنی لەمانگەكانی وەرزی هاویندا. رێكخراوەكە لە راپۆرتی مانگانگەی خۆیدا كە لەسەر سایتەكەی بڵاویكردوەتەوە، دەڵێ: خواستی جیهانیی لەسەر نەوت لە ساڵی 2024دا بۆ (2.25 ملیۆن) بەرمیلی رۆژانە بەرزدەبێتەوە، لە ساڵی 2025دا خواستی رۆژانە بریتی دەبێت لە (1.85 ملیۆن) بەرمیل.  ئۆپێك بەمشێوەیە پێشبینی مانگی رابردووی خۆی بۆ دۆخی نەوت دووبارەكردوەتەوەو هیچ گۆڕانكارییەكی تێدا نەكردووە.  راپۆرتەكە ئاماژەی بەوەكردووە، چاوەڕوان دەكرێت گواستنەوەی بەهێزو گەشتی ئاسمانیی پێشبینیكراو لە نیوەی باكوری گۆی زەوی لە وەرزی پشووەكانی هاویندا، خواست لەسەر سوتەمەنی ئامرازەكانی گواستنەوە بەهێز بكات و پاڵ بە گەشەی ئابوری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە بنێت.  جیاوازییەكان لە پێشبینی سەبارەت بە گەشەی خواست لە 2024دا تادێت زیاتر دەبێت، ئەمەش بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازیی لەبارەی ئاستی خێرایی گواستنەوەی جیهان بەرەو سوتەمەنی خاوێن. كۆمپانیای (بی پی) رایگەیاند، ساڵی داهاتوو خواست لەسەر نەوت دەگاتە لوتكە.  هاوپەیمانی (ئۆپێك +) كە رێكخراوی ئۆپێك و هاوپەیمانەكانی لەخۆدەگرێت لەنێویاندا روسیا، لە كۆتاییەكانی 2022وە زنجیرەیەك كەمكردنەوە لە ئاستی وەبەرهێنان پەیڕەو دەكات، ئەمە بەمەبەستی پاڵپشتیكردن لە بازاڕی نەوت.  هاوپەیمانێتییەكە لە 2ی حوزەیرانی رابردوو بڕیاریدا بە درێژكردنەوەی ئاستی كەمكردنەوەی وەبەرهێنان كە دەگاتە (2.2 ملیۆن) بەرمیل لە رۆژێكدا، ئەمەش تاوەكو كۆتایی مانگی ئەیلولی داهاتوو بەردەوام دەبێت و دواتر لە مانگی ئۆكتۆبەرەوە وردە وردە دەست بە هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكە دەكرێت.  هەر لە راپۆرتەكەیدا، ئۆپێك پێشبینی خۆی بۆ گەشەی ئابوری جیهانیی لەمساڵدا لە 2.8% بۆ 2.9% بەرزكردوەتەوەو باسلەوە دەكات ئەگەر هەیە ئەم رێژەیە زیاد بكات، ئەمەش بە ئاماژەدان بەو جوڵەی ئەمساڵ لە دەرەوەی وڵاتانی پێشكەوتوو لە رێكخراوی هاریكاری ئابوری و گەشەپێدان روویداوە.   

راپۆرت: درەو دوای نزیكەی حەوت مانگ لە هەڵبژاردن، لەسەر داوای محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بڕیارە سبەینێ ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك یەكەم كۆبوونەوەی خۆی بكات، ئەم كۆبوونەوەیە سەرەتای گۆڕانكاری دەبێت لەو هاوكێشە سیاسییەی كە دەرەنجامی هەڵبژاردنی ساڵی 2005 لە كەركوك جێگیری كردووە، كۆبونەوەی سبەینێ زیاتر بۆ دەستبەكاربوونی ئەندامانی نوێیە، بەڵام فشار لەسەر لایەنە براوەكان دروست دەكات بەشێوەیەكی خێرا لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستەكان بگەنە رێككەوتن، چونكە بەپێی یاسای بەركار دەبێت لە یەكەم كۆبوونەوەدا سەرۆك و جێگری سەرۆكی ئەنجومەن هەڵبژێردرێت. لەڕووی یاساییەوە ئیدارەی خۆجێی كەركوك چۆن دروست دەكرێت ؟ وردەكاری لەم راپۆرتەدا.  سودانی بڕیاریدا محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، سبەینێی وەكو وادەی یەكەمین كۆبوونەوەی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك دیاریكرد. ماوەی نزیكەی حەوت مانگە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق تەواو بووە، بەڵام كەركوك هێشتا ناكۆكی تێیدایەو لایەنە براوەكانی هەڵبژاردن لەسەر چۆنیەتی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی رێكنەكەوتوون، ئەمە لەكاتێكدایە لەدوای هەڵبژاردنەوە سەرۆك وەزیرانی عێراق چوارجار لایەنەكانی لە بەغداد كۆكردوەتەوە بۆ ئەوەی بگەنە رێككەوتن.  لەكاتێكدا سبەینێ بڕیارە ئەنجومەنی پارێزگا یەكەم كۆبوونەوەی خۆی بكات، هێشتا هیچ ئاماژەیەك بۆ رێككەوتنی نێوان لایەنە براوەكان لەبەردەستدا نییە، بۆیە پێدەچێت كۆبوونەوەی سبەینێ تەنیا وەكو دەستبەكاربوونی ئەندامانی نوێی ئەنجومەنی پارێزگا بێت.  لەماوەی رابردوودا، ئەوەی سەرۆك وەزیرانی عێراق كردی تەنیا ئەوە بوو بتوانێت لەلایەنە براوەكانی لەناو ئیتئیلافێكدا كۆبكاتەوە بەناوی ئیئتیلافی (ئیدارەی كەركوك)، كە ئەمەش لە ناوی ئیئتیلافی (ئیدارەی دەوڵەت)ەوە وەرگیراوە كە لایەنە بەشدارەكانی كابینەی حكومەتی سودانی لەخۆدەگرێت. ئەوەی تائێستا هەیەو هەڵوێستی فەرمییە، یەكێتیی نیشتمانی كوردستان وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن داوای وەرگرتنەوەی پۆستی پارێزگار دەكات، كە لە دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە لەدەستیداوە، پارتی دیموكراتی كوردستان مەرجی هەیەو دەڵێ: پارێزگار دەبێت كورد بێت، بەڵام كوردێكی (بێلایەن). لایەنە عەرەبی و توركمانییەكانیش بە هەندێك جیاوازییەوە داوای ئەوە دەكەن پۆستی پارێزگار بە (نۆرە) بێت، هەر ماوەیەك و لای یەكێك لە پێكهاتەكان بێت.  نه‌خشه‌ی سیاسی كه‌ركوك دوای هه‌ڵبژاردن هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان كە 18ی كانونی یەكەمی 2023 بەڕێوەچوو، كورسییه‌كانی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوكی (15 كورسی گشتیی+ 1 كورسی كۆتای مه‌سیحی) به‌مشێوه‌یه‌ دابه‌شكرد به‌سه‌ر لایه‌نه‌ سیاسییه‌كاندا:  •    یەكێتیی: 5 كورسی •    هاوپەیمانی عەرەبی: 3 كورسی (ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه‌ (راكان جبوری) پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات، هەریەكە لە پرۆژەی عەرەبی خەمیس خەنجەرو كەرامە‌و یەكێتی هێزە نیشتمانییەكان لەخۆدەگرێت‌) •    بەرەی توركمانی: 2 كورسی •    پارتی: 2 كورسی •    قیادە: 2  كورسی (ئه‌مه‌ هاوپه‌یمانێتییه‌ محەمەد تەمیم سەرۆكایەتی دەكات‌و هەریەكە لە حزبی (تەقەدوم)ی محه‌مه‌د حه‌لبوسی ‌و (سیادە)ی خه‌میس خه‌نجه‌ر لەخۆدەگرێت)‌ •    عروبە: 1 كورسی (ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه‌ وه‌سفی عاسی سه‌رۆك هۆزی عوبێد سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات و هاوپه‌یمانی عه‌زمی موسه‌ننا سامه‌ڕائی و به‌ره‌ی یه‌كگرتووی عه‌ره‌بی له‌خۆده‌گرێت) •    بابلیۆن: 1 كوسی "كۆتا"ی مه‌سیحی (ره‌یان كلدانی له‌چوارچێوه‌ی ریككه‌وتنێكداو به‌ پشتیوانی یه‌كێتیی ئه‌م كورسییه‌ی برده‌وه‌) له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م ئه‌نجامه‌و به‌گوێره‌ی رێوشوێنه‌كانی یاسای ژمارەی (10)ی ساڵی 2018ی هەمواری سێیەمی یاسای پارێزگا ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم، سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاو جێگره‌كه‌ی له‌گه‌ڵ پارێزگارو دوو جێگره‌كه‌ی هه‌ڵده‌بژێرێن. سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌ن چۆن هه‌ڵده‌بژێردرێت ؟ یاسای ژمارەی (10)ی ساڵی 2018ی هەمواری سێیەمی یاسای پارێزگا ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم، لە ماددەی  (7)دا، رێوشوێنی هەڵبژاردنی سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاكانی بەمشێوەیە دیاریكردووە:  •    یەكەم كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا بە سەرۆكایەتی بەتەمەنترین ئەندامی ئەنجومەنەكە بەڕێوەدەچێت، لەم كۆبونەوەیەدا سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەن بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەن هەڵدەبژێردرێت، مەبەست لە زۆرینەی رەها دەنگی (50+1)ی تێكڕای ئەندامانی ئەنجومەنەكەیە. واتا ئه‌و كه‌سه‌ی ده‌بێت به‌ سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك، ده‌بێت له‌كۆی (16) ئه‌ندام (9) ئه‌ندام ده‌نگی پێبده‌ن.   به‌ته‌مه‌نترین كاندیدی سه‌ركه‌وتوو بۆ ئه‌نجومه‌نی نوێی پارێزگای كه‌ركوك (راكان جبوری) پارێزگاری به‌وه‌كاله‌تی ئێستای كه‌ركوكه‌، جبوری هێشتا لەبەردەم دادگا وەكو ئەندامی نوێی ئەنجومەن سوێندی نەخواردووە، بەڵام پێشبینی دەكرێت ئەمڕۆ سوێند بخوات، خۆئەگەر سوێندی نەخوارد له‌دوای ئه‌و به‌ته‌مه‌نترین ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌ن بریتییه‌ له‌ (په‌روین فه‌تاح) له‌ لیستی یه‌كێتیی نیشتمانی.  پارێزگار چۆن هه‌ڵده‌بژێردرێت ؟ بەپێی یاسای پارێزگا ناڕێكخراوەكانی لەچوارچێوەی هەرێمدا، پارێزگارو دوو جێگرەكەی بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگا هەڵدەبژێردرێن، ئەمە لە ماوەیەكدا كە (30) رۆژ تێپەڕ نەبووبێت بەسەر رێكەوتی یەكەم دانیشتنی ئەنجومەندا، واتا هاوشێوه‌ی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌ن، پارێزگاریش ده‌بێت له‌كۆی (16) ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌ن، (9) ئه‌ندام ده‌نگی پێبده‌ن . به‌ڵام ئەگەر هیچ یەكێك لە كاندیدەكان بۆ پۆستی پارێزگار دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی بەدەست نەهێنا، لەهەمان دانیشتنی ئەنجومەندا دەنگدانێكی تر رێكدەخرێت، لە دەنگدانی دووەمدا هەر كاندیدێك زۆرینەی دەنگەكانی بەدەستهێنا، دەبێت بە پارێزگار.  ئەوەی لە یاسای (پارێزگا ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم) تێبینی دەكرێت ئەوەیە مەرجی دیاری نەكردووە بۆ ئەوەی ئەو كەسەی خۆی بۆ پۆستی پارێزگار یان جێگرانی پارێزگار كاندید دەكات دەبێت ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا بێت، واتا كه‌سانی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا مافی خۆكاندیدكردنیان بۆ پۆسته‌كه‌ هه‌یه‌. یاساكە لەم بوارەدا ناڕوونی تێدایە، هەندێك لەو شارەزا یاساییانەی كە (درەو) لەمبارەیەوە قسەی لەگەڵ كردوون، پێشبینی دەكەن دوای هەڵبژاردنە خۆجێییەكان، ئەم یاسایە روبەڕووی شەپۆلێك تانەی یاسایی ببێتەوە لە دادگای باڵای فیدراڵی. كورتەیەكی مێژوویی له‌ یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردنی خۆجێیی دوای كه‌وتنی رژێمی پێشووی عێراقدا كه‌ ساڵی 2005 به‌ڕێوه‌چوو، ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك له‌ (41) كورسی پێكهاتبوو، كورسییه‌كان به‌مشێوه‌یه‌ به‌سه‌ر پێكهاته‌كانی كه‌ركوكدا دابه‌شبوو بوو:  •    پێكهاته‌ی كورد: 26 كورسی (كورد ئه‌وكات به‌ لیستی برایه‌تی كه‌ركوك به‌شدار بوو كه‌ زۆرینه‌ی حزبه‌ كوردییه‌كانی له‌خۆگرتبوو، له‌م هه‌ڵبژادنه‌دا كورد رێژه‌ی 63%ی تێكڕای كورسی پارێزگای وه‌رگرتبوو).  •    پێكهاته‌ی توركمان: 9 كورسی (به‌ره‌ی توركمانی و هاوپه‌یمانی ئیسلامی توركمانی نوێنه‌رایه‌تی ئه‌م كورسیانه‌یان ده‌كرد). •    پێكهاته‌ی عه‌ره‌بی: 6 كورسی (گردبوونه‌وه‌ی عه‌ره‌بی و گردبوونه‌وه‌ی نیشتمانی عێراق نوێنه‌رایه‌تی ئه‌م كورسیانه‌یان ده‌كرد) ساڵی 2005 له‌چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوكدا كورد پۆستی پارێزگاری برد (عه‌بدولڕه‌حمان مسته‌فا پۆسته‌كه‌ی وه‌رگرت، وه‌كو سه‌ربه‌خۆیه‌ك و به‌ نوێنه‌رایه‌تی پێكهاته‌ی كورد)و  دواتر جێگری پارێزگاری كەركوك درایە (راكان جبوری) له‌چوارچێوه‌ی رێككه‌وتنه‌كه‌دا، پۆستی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا پێكهاتەی توركمان وەری نەگرت (رزگار عەلی ) بووە سەرۆكی ئەنجومەن و (رێبوار تاڵەبانی) بە جێگری دانرا. ئەمە یەكەم هەڵبژاردنی خۆجێی بوو لە كەركوك كە تائێستاش كار بە ئەنجامەكانی دەكرێت سەرباری ئەوەی سەرباری ئەوەی 19 ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە. كۆبوونەوەی سبەینێی ئەنجومەنی پارێزگا سەرەتایەك دەبێت بۆ كۆتایهێنان بە دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنی ساڵی 2005ی كەركوك. كەركوك جارێكی تر بەگوێرەی یاسا، دۆخێكی تایبەتی پێدراوە، بڕگه‌ی (چواره‌م) له‌ مادده‌ی (13)ی یاسای ژماره‌ی (4)ی ساڵی 2023 (هه‌مواری سێیه‌می یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان) ده‌ڵێ:" ده‌سه‌ڵات به‌ نوێنه‌رایه‌تییه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌ دابه‌شده‌كرێت، به‌جۆریك زامنی به‌شداری هه‌موو پێكهاته‌كان پارێزگای كه‌ركوك بكرێت، به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن)، له‌ به‌ر رۆشنایی ئه‌م بڕگه‌ یاساییه‌دا، ده‌بێت له‌ هه‌موو سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوكدا، به‌شداری سێ پێكهاته‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌ (كورد+ عه‌ره‌ب+ توركمان) له‌به‌رچاو بگیرێت.  ئێستا كە ئیتر بڕیار لەسەر بەڕێوەچوونی دانیشتنی یەكەمی ئەنجومەنی پارێزگا دراوە، سه‌ره‌تای دانوستان بۆ پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوك له‌سه‌ر دابه‌شكردنی (5) پۆستی سه‌ره‌كی ده‌بێت كه‌ ئه‌مانه‌ن:  •    پۆستی پارێزگار •    پۆستی جێگری یه‌كه‌می پارێزگار •    پۆستی جێگری دووه‌می پارێزگار •    پۆستی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا •    پۆستی جێگری سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا  

راپۆرتی: درەو 🔻 لەسەرەتای ئۆپەراسیۆنەكەی تورکیاوە لە (15ی حوزەیرانەوە تا ئەمرۆ) (238) جار بۆردوومان و هێرشی كردووە لەناو خاكی هەرێم 🔻 لە 1991 – تا ئیێسال (702) هاوڵاتی مەدەنی لەناو هەرێم بوونەتە قوربانی (344) هاوڵاتیان شەهیدن و (358)یان بریندارە  🔻 (162) گوند چۆڵكراوەو (602) گوند مەترسی چۆڵبوونیان لەسەرە. 🔻 لەسەرەتای ساڵی (2024)ەوە تا ئێستا (هەزار و 76) هێرش و بۆردوومانی لە هەرێمی كوردستان ئەنجامداوە بەجۆرێک؛ 🔹 لە پارێزگای دهۆك: (526) هێرش و بۆردومان بەڕێژەی (49%). 🔹 لە پارێزگای هەولێر: (405) هێرش و ۆردومان بەڕێژەی (38%). 🔹 لە پارێزگای سلێمانی: (135) هێرش و بۆردومان بەڕێژەی (12%). 🔹 لە پارێزگای نەینەوا: (10) هێرش و بۆردومان بەڕێژەی (1%). ) 🔻 71( بنكەو بارەگای سەربازی لە هەرێم هەیە، بەجۆرێک؛ 🔹 (17) بنكەو بارەگا دەكەوێتە سیدەكان و مێرگەسور لە ئیدارەی سۆران (%24). 🔹 (23) بنكەو بارەگا لە ئامێدی (32%).    🔹 (31) بنكەو بارەگا لە زاخۆ (44%)   لەشكركێشی توركیا لە خاكی هەرێمی كوردستان لە (15ی حوزەیرانی 2024)ەوە سوپای توركیا دەستی بە ئۆپەراسیۆنێکی نوێ كردووە، لەو كات بەدواوە (7) بارەگای نوێی لە سنوری قەزای باتیفی دهۆك داناوە، لە بەرواری باڵا (15) كیلۆمەتر هاتووەتە ناو خاكی هەرێمەوە. لەم ئۆپەراسیۆنە نوێیدا (1000) سەربازی هێناوەتە نێو خاکی هەرێمی کوردستانەوە کە (درێژكراوەی ئۆپەراسیۆنی چنگی قفڵ). لەسەرەتای ئۆپەراسیۆنەكەوە تا ئەمرۆ (238) جار بۆردوومان و هێرشی كردووە لەناو خاكی هەرێم واتە بە تێكرا رۆژانە (11) بۆردوومان و لەسەرەتای ساڵی (2024) تا ئێستا (هەزار و 76) هێرش و بۆردوومان لە هەرێمی كوردستان ئەنجامدراوە بەجۆرێک؛ -    لە پارێزگای دهۆك: (526) هێرش و بۆردومان بەڕێژەی (49%). -    لە پارێزگای هەولێر: (405) هێرش و ۆردومان بەڕێژەی (38%). -    لە پارێزگای سلێمانی: (135) هێرش و بۆردومان بەڕێژەی (12%). -    لە پارێزگای نەینەوا: (10) هێرش و بۆردومان بەڕێژەی (1%). ژمارەی هێرشەكان: لە ساڵی (2020) بۆ حەوت مانگی یەکەمی 2024 گەیشتووە بە (6 هەزار و 185)، تەنها لە ساڵی (2020) بۆ ساڵی (2022) ژمارەی هێرشەکان بە ڕێژەی (105%) زیادی کردووە، بە جۆرێک؛ -    ساڵی    (2020): 755 هێرش لە هەرێمی كوردستان -    ساڵی    (2021): (هەزار و 115) هێرش لە هەرێمی كوردستان -    ساڵی (2022): (هەزار و 691) هێرش لە هەرێمی كوردستان -    ساڵی (2023): (هەزار و 548) هێرش لە هەرێمی كوردستان -    حەوت مانگی یەکەمی ساڵی (2024): (هەزار و 76) هێرش لە هەرێمی كوردستان لێکەوتەو قوربانیانی هێرشەکان تەنها لە سەرەتای ساڵی (2024)ەوە تا ئیێستا (8) هاوڵاتی مەدەنی شەهید بوون. لەماوەی ساڵی (2015 بۆ 2022) بەهۆی هێرشە درۆنییەکانەوە؛ -    (149) هاوڵاتی مەدەنی شەهید بوون و(227) هاوڵاتی مەدەنی برینداربوون و (54%) یان قوربانی درۆنەكان بوونە، (9%)ی قوربانییەكان منداڵن (20%)یان ژنانن. -    لە 1991 – تا ئیێسال (702) هاوڵاتی مەدەنی بوونەتە قوربانی (344) هاوڵاتیان شەهیدن و (358)یان بریندارەو (162) گوند چۆڵكراوەو (602) گوند مەترسی چۆڵبوونیان لەسەرە. بنكەو بارەگاكانی توركیا لە هەرێمی كوردستان بەپێی ئەو نەخشیەی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا لە ساڵی (2021) بڵاویكردووەتەوە (37) بنكەو بارەگای توركیا لە هەرێمی كوردستانن. پاشتر و لە ساڵی (2022)عەبدولئەمیر یارەڵا سەرۆك ئەركانی سوپای عێراق ڕایگەیاند: توركیا (5) بنكەی گەورەی سەربازی و فرۆكەخانە سەربازی و (4 هەزار) سەرباز و (100) خاڵی سەربازی لە هەرێمدا هەیە. هاوکات بەپێی ئامارەکانی (CPT) توركیا )71( بنكەو بارەگای سەربازی لە هەرێم هەیە، بەجۆرێک؛ -    (64) بنكەو بارەگای كۆن و (7) بنكەو بارەگای نوێ. -    (9) بنكەی سەربازی و (62) بارەگای سەربازی. ئەوانیش بەجۆرێک دابەشبوون؛ -    (3) بنكەكان لە سیدەكان -    (6) بنكە لەناوچەی هەفتانین -    (17) بنكەو بارەگا دەكەوێتە سیدەكان و مێرگەسور لە ئیدارەی سۆران (%24). -    (23) بنكەو بارەگا لە ئامێدی (32%).    -    (31) بنكەو بارەگا لە زاخۆ (44%) مێژووی ئۆپراسیۆنەكانی توركیا مێژووی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان سەرەتاكەی بۆ ساڵی 2007 دەگەڕێتەوە، بەڵام ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای توركیا لە دەرەوەی سنور لەدژی پەكەكە، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ هەشتاكانی سەدەی رابردوو. توركیا لە ساڵی 1983وە تائێستا لەناو سنوری وڵاتەكەی‌و لە دەرەوەی سنوریش ئۆپراسیۆنی سەربازی دەكات لەدژی پارتی كرێكارانی كوردستان: -     لە ئایاری 1983دا توركیا یەكەمین ئۆپەراسیۆنی سەربازی لە دەرەوەی سنور ئەنجامدا، ئەوەش بە رێككەوتنێك لەگەڵ حكومەتی عێراقدا، لەو ئۆپراسیۆنەدا هەزاران سەربازی تورك بەشدارییان كرد. -    لە تشرینی یەكەمی 1984و ئابی 1986 توركیا دوو ئۆپراسیۆنی سەربازی تری ئەنجامدا، بەڵام لە هیچ یەكێكیاندا سەركەوتوو نەبوو لە لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكاران. -    دوای ماوەیەك بێدەنگی، توركیا ئۆپراسیۆنی چوارەمی لە ساڵی 1991 دەستپێكرد لەژێر ناوی "گۆچان"، ئەوە ئەو ساڵە بوو كە تێیدا بارەگا‌و بنكە سەربازییەكانی توركیا لەسەرتاسەری پارێزگاكانی كوردسان زیادیان كرد. -    لە ساڵی 1992 سەرۆك وەزیرانی كۆچكردووی توركیا (تورگوت ئۆزال) نامەیەكی بۆ (عەبدوڵا ئۆجەلان) رێبەری پارتی كرێكارانی كوردسان (لە ساڵی 1999وە لە توركیا لە زینداندایە) نوسی، تێیدا داوای لێكرد هێرشە سەربازییەكان لەدژی سوپای توركیا كەمبكاتەوە وەكو سەرەتایەك بۆ دەستپێكردنی دانوستان لەنێوان هەردوولادا، بەڵام هەوڵەكان شكستیان هێنا لە گەیشتن بە ئەنجامێكی دیار. -    لە هەمان ساڵدا توركیا ئۆپراسیۆنێكی تری كرد‌و (15 هەزار) سەرباز بەشدارییان تێدا كرد، تانك‌و تۆپهاوێژی قورس‌و فڕۆكەوانی جەنگیی بەكارهێنرا، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، هێزەكان دوای (20 رۆژ) لە دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنەكە، كشانەوە. -    دوای ئەوەش ژمارەیەك ئۆپراسیۆنی تر ئەنجامدران لە ساڵەكانی 1993و 1994و 1995 بەبەشداری دەیان هەزار سەرباز، لە دواین ئۆپراسیۆندا بەهاوكاری پارتی دیموكراتی كوردستان (30 هەزار) سەرباز بەشدارییان كرد، ئۆپراسیۆنەكە ماوەی (45 رۆژ)ی خایاند بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچەی "حەفتانین"، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، دوای مانگ‌و نیوێك توركیا لە هێرشەكە كشایەوە. -    لە سەرەتای 1999دا ژمارەی ئەو ئۆپراسیۆنانەی كە توركیا لەناو هەرێمی كوردستان ئەنجامیدا بۆ لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكارانی كوردستان گەیشتە (24 ئۆپراسیۆن)، لە ساڵەكانی 2000و 2007و 2008 توركیا ئۆپراسیۆنی هاوشێوەی كرد. توركیا لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەردەوامی هێرش و لەشكركێشیەكانی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان، رۆژ لە دوای رۆژیش بنكە سەربازی‌و هەواڵگرییەكانی توركیا لەسەر خاكی هەرێم زیاتر دەبن. توركیا دەیان بنكەو بارەگای لە ناو خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە، لەدوای هاتنی "داعش"، بە بیانوی رزگاركردنی موسڵ، جێگەی ئاماژە پێدانە لە مانگی كانوونی یەكەمی (2015)دا توركیا هێزێكی گەورەی هێنایە باشیكی نزیك موسڵ كە نزیكەی (900) سەرباز و (16) تانك ‌و (20) زرێپۆش بوون، بە بیانوی، روبەڕووبونەوەی "داعش"، بەڵام لەماوەی ساڵی (2015)دا لە كۆی (300) هێرش‌و ئۆپەراسیونی ئاسمانی سوپای توركیا، تەنها (3) هێرشیان بۆ سەر "داعش" بوو، لەبەرامبەردا (297) هێرشی بۆ سەر بنكەو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی (پەكەكە) بوو، واتا بەڕێژەی (1%)ی هێرشەكانی توركیا بۆسەر "داعش"‌و (99%)ی هێرشەكان بۆ سەر (پەكەكە) بووە. ئەمە لەكاتێكدایە توركیا لە هەرێمی كوردستان چەندین بنكەی سەربازی دیكەی هەیە، بەتایبەتیش لەدوای شەڕی ناوخۆوە بەرەزامەندی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لەچوارچێوەی هێزی "ئاشتیپارێز" هێزێكی گەورەی توركیا لە 1997 لە بامەڕنێی سەربە قەزای ئامێدی جێگیر بووە، كە لە فڕۆكەخانەیەكی سەربازی‌و (38 دەبابە)و (738 سەرباز) پێكهاتووە. هەر لە ساڵی 1997دا توركیا سێ بنكەی دیكەی سەربازی لە ناحیەی دێرەلوكی سەربە قەزای ئامێدی كە 40 كم دەكەوێتە باكوری ئەو قەزایەوە كردەوە، هەمان ساڵ بنكەیەكی دیكەی سەربازی لە ناحیەی كانی ماسی سەربە قەزای ئامێدی‌و لە گوندی سێرسی كە 30كم باكوری شاری زاخۆیە، بنكەیەكی دیكەی سەربازی جێگیركرد. تەواوی بنكە سەربازییەكانی سوپای توركیا لە خاكی هەرێمی كوردستان، لە نزیكی سنوری نێوان ناوچەی جێنفوزی (پەكەكە)و (پارتی)دان. بوونی ئەو بنكەو بارەگایانەی سوپای توركیا لە هەرێمی كوردستان تەنها لە پێناو پاراستنی ئاسایشی توركیا و كۆكردنەوەی زانیارییە لەسەر باشوری كوردستان و بەتایبەتیش لەسەر پارتی كرێكارانی كوردستان، بونی ئەو هێزە هیچ سودێكی بە هەرێم نەگەیاندووە بە جۆرێك لە كاتی هاتنی هێرشی "داعش" بۆسەر هەولێر توركیا ئامادە نەبوو هێز رەوانە بكات، تەنانەت ئامادە نەبوو هێزی ئەو بنكە سەربازیانەش بەكاربهێنێت لەكاتێكدا بنكەی سەربازی بامەڕنێ فڕۆكەخانەی سەربازیەو توركیا دەیتوانی لەوێوە پەلاماری "داعش" بدات. ئامانجی سەرەكی توركیا لە دروستكردنی بنكەی سەربازی زیاتر لە هەرێمی كوردستان بەتایبەتیش لەناوچەكانی باتۆفان‌و بامەڕنی‌و ئامێدی، كۆنتڕۆڵكردنی هەردوو ناوچەی "هەفتانین ‌و مەتینا"یە كە هەردوكیان بە بەدوو ناوچەی ستراتیژی دادەنرێن بۆ جێبەجێكردنی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكان لە داهاتوودا دژ بە پەكەكە. رێككەوتنی بەزاندنی سنور لەشكركێشی سوپای توركیا بۆ ناو خاكی هەرێم بە پێشیلكردنی سەروەری خاكی عێراق دادەنرێت، بەڵام تا ئێستا عێراق جگە لە هەندێك وردە ناڕەزایەتی، بێدەنگە‌و هەنگاوی كردەیی لەوبارەیەوە هەڵنەگرتووە، چونكە عێراق‌و توركیا لە ساڵی (1982)دا رێككەوتنێكیان واژووكردووە، بەپێی ئەو رێككەوتنە تائێستاش هەریەكەیان دەتوانن بەقوڵایی (20 كم) سنوری خاكی یەكدی ببەزێنن بەبیانوی پاراستنی سنورەكانەوە، ئەوكات ئامانجی سەرەكی رێككەوتنەكە لای توركیا لێدانی (پەكەكە)‌و لای حكومەتی عێراقیش لێدانی شۆڕشی كورد بوو لە باشوری كوردستان. ساڵی 1995 رێككەوتنێكی تر لەنێوان عێراق‌و توركیا واژۆ كرا، ساڵی (2007) لەو سەردەمەی كە (هۆشیار زێباری) وەزیری دەرەوەی عێراق نوێكرایەوە، لەبری كۆتایهێنان بە بەزاندنی سنور، مەودای بەزاندنی سنور لە (20 كیلۆمەترەوە) زیادكرا بۆ (25 كیلۆمەتر)، ئەم رێكەوتنانە هەموویان لەسەر داوای توركیا بووەو فشار بووە لەسەر عێراق بۆ وەردەرنانی گەریلاكانی (پەكەكە) لەسەر خاكی عێراق.   بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە ڕاپۆرتە رۆژنامەوانییەکانی درەوە میدیا؛ -    توركیا شەڕ دەهێنێتە ناوجەرگەی هەرێمی كوردستانەوە، 22/10/2019؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=4693 -    توركیا‌و پەكەكە لە هەرێمی كوردستان، 19/6/2020؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=6135 -    توركیا دەیەوێت شەڕی پەكەكە بە كورد بكات، 9/6/2021 https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8520 -    تورکیا لە ساڵی (2018)ەوە زیاتر لە (6 هەزار) هێرشی ئەنجامداوە، 15/10/2023؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=13982    

ئیسلام زێباری- ئەفسەر لە وەزارەتی پێشمەرگە ھێزی پێشمەرگەی کوردستان لە چەندین یەکە و دامەزراوەیەک پێکدێت، لەوانە:  -  وەزارەتی پێشمەرگە -   یەکەی 70 -  یەکەی 80 -  زێرەڤانی -  بەرگری فریاکەوتن -  ھێزەکانی پشتیوانی یەک -  ھێزەکانی پشتیوانی دوو -  دژە تیرۆری پارتی - دژە تیرۆری یەکێتی -  لیوا تایبەتەکانی پارتی -  لیوا تایبەتەکانی یەکێتی -  ھێزی سۆسیالیست - پێشمەرگەی ڕۆژ  لە وەتەی پێکھێنانی یەکەمین کابینەی حکومەتی ھەرێمی کوردستان دوای ڕاپەرینی 1991 دۆسیەی پێشمەرگە بە نادامەزراوەیی و ناڕێکخراوەیی ماوەتەوە، ڕۆژ بە ڕۆژ ژمارەی ھێزەکانی پێشمەرگە بەرەو زیادبوون دەڕوات تائێستا گەیشتووە زیاتر لە 200 ھەزار پێشمەرگە، ئەوەش قورساییەکی زۆر گەورە بەسەر بودجەی ھەرێمی کوردستان دروستکردووەو سرۆشتێکی سەربازی و ئەمنی بەسەر کۆمەڵگای  کوردستان بەخشیوە.  ماوەی چەندین ساڵە، بەتایبەتی دوای یەکگرتنەوەی وەزارەتی پێشمەرگە لەساڵی 2010، بانگەشەی یەکگرتنەوەی ھێزی پێشمەرگە دەکرێت، بەڵام بەداخەوە پرۆسەکە زۆر بە سستی و خاوی بەڕێوەدەچێت، ڕێگرییەکی زۆری لێ دەکرێت، ئەوەش بووەتە جێگای دڵگرانی ئەفسەرو پێشمەرگە و خەڵکی کوردستان، هەروەها ھاوپەیمانانیش لەو دۆخە بێزار و نیگەرانن. بەداخەوە، ھێزی پێشمەرگە ھاوشێوەی حەشدی شەعبی، بەش بەش کراوە بەسەر چەندین گروپ و لایەن و کەسایەتی. دەبێ دان بەو راستییە بنێین که ھیچ ھێزێک، بە حکومەتی ھەرێمی کوردستانیشەوە دەسەڵاتی تەواوی نییە بەسەر ھەموو ھێزەکانی پێشمەرگەوە، تەنانەت هێزەکانی پارتی و یەکێتیش، لهژێر دەسەڵاتی یەک چەتردا بەڕێوە ناچن، واتە پارتی و یەکێتیش دەسەڵاتی تەواویان نیە بەسەر ھێزە حیزبییەکانی خۆیاندا. دوای ساڵی 2005 ژمارەی ھێزەکانی پێشمەرگە بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد، پارتی و یەکێتی کەوتنە کێبرکێ بۆ ڕازیکردنی خەڵک لە ڕێگای دامەزراندنیان بۆ بەرژەوەندی تایبەتی حیزبی خۆیان، لەناویاندا ھونەرمەندو ڕاگەیاندکارو بەناو نوسەرو رۆشنبیرو شێخ و ئاغاو کورو کچ و کەسوکاریان، جاش و شوان و گاوان و شۆفێریان دامەزراند، ژمارەیان ھێندە زۆر بوو لە ژێر دەسەڵاتی حیزب و حکومەت دەرچوو، ئەوەش وایکرد نەیانتوانی سوپایەکی رێک و پێک و نیشتیمانی لەو ژمارە زۆرەی پێشمەرگە دروست بکەن، ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی متمانە لەنێوانیاندا. سەرەڕای ھەوڵی ھاوپەیمانان بۆ یەکگرتنەوەی ھێزی پێشمەرگە و دروست کردنی سوپایەکی نیشتیمانی بۆ کوردستان، پارتە سیاسییەکان بەردەوامن لە دامەزراندنی پێشمەرگە لە دەرەوەی وەزارەتی پێشمەرگە بۆ مسۆگەرکردنی دەنگی خەڵک لە ھەڵبژاردنەکاندا، ئەوەش پاشەرۆژی خەڵکی کوردستان دەخاتە مەترسییەوەو پرۆسەی یەکگرتنەوەی ھێزی پێشمەرگەش دەخاتە ڕێگایەکی نادیار. ئامانجی پارتی و یەکێتی لە دامەزراندنی پێشمەرگە ھیچ کات بە گوێرەی پێویست و ئامانجێکی نیشتیمانی نەبووە، بەڵکو بۆ بەرژەوەندی تایبەتی حیزبی خۆیانە. ئەو پێشبڕکێیەی پارتی و یەکێتی بۆ زیادکردنی ھێزی پێشمەرگە بەدرێژایی تەمەنی حکومەتی ھەرێمی کوردستان بەردەوامی ھەیە، بەپێی تۆماری بایۆمەتری ساڵی 2020 ژمارەی ھێزەکانی پێشمەرگە زیاتر لە 200 ھەزارە، ھاوپەیمانان داوا دەکەن ببێتە 90 ھەزار پێشمەرگە. سەرەڕای ئەو ژمارە زۆرەی پێشمەرگە، پارتی و یەکێتی و سۆسیالیست بەردەوامن لە دامەزراندنی پێشمەرگە بۆ مەرامی حیزبی، ئەمه لە کاتێکدایه، وەزارەتی پێشمەرگە خۆی خاوەن بەڕێوەبەرایەتییەکە بەناوی (بەڕێوەبەرایەتی تاکەکان و خۆبەخشەکان) کە تایبەتە بە دامەزراندنی پێشمەرگە بەپێی مەرج و ڕێنمایی سەربازی. لێرەوە دەپرسم، ئایا ئەگەر ھەر پارتە سیاسییەکان پێشمەرگە دابمەزرێنن فەلسەفەی هەبوونی ئەم بەڕێوەبەرایەتییە چیە؟ ژمارەی پلەباڵاکانی ھێزەکانی پێشمەرگە پێچەوانەی ستانداردە جیھانییەکانە. پۆڵ برێمەر لە کتێبەکەیدا دەڵێت: سوپای ئەمریکا 500 - 800 پلەی سەربازی لەنێوان عمید - فریق ھەیە، بەڵام لە ھەرێمی کوردستان پلەی عەمیدو لیواو فریق زۆر زیاترە لە سوپای ئەمریکا. قوباد تاڵەبانیش لە دانیشتنێکی پەرلەمانی کوردستان لە ساڵانی ڕابردوو ئاماژە بە زۆربوونی پلەداری ھێزی پێشمەرگە کردو گوتی: پلەی عەمیدو لیوا لە ھەرێمی کوردستان زیاترە لە چین و ئەمریکا. ھێزەکانی پێشمەرگە کەمترین موچەی ھێزە سەربازییەکانی عێراقیان ھەیە، بەداخەوە ئەوانەی خۆیان بە نوێنەری پێشمەرگە دەزانن لە ھەولێرو بەغدا نەیانتوانیوە موچەی پێشمەرگە ھاوتای سوپای عیراق و حەشدی شەعبی بکەن، یاخود ھاوتای ئاسایش و پۆلیسی ھەرێمی کوردستان بکەن، پارتی و یەکێتی ئەو ھەموو شاندە دەنێرن بۆ بەغدا تەنھا جارێک شاندێکیش بنێرن بۆ بەرژەوەندی پێشمەرگە؟ ژمارەی ھێزەکانی پێشمەرگەی دەرەوەی وەزارەتی پێشمەرگە زۆر زیاترە لە ھێزەکانی پێشمەرگەی سەر بە وەزارەتی پێشمەرگە. بوونی ھیزی حیزبی لە دەرەوەی وەزارەتی پێشمەرگە وایکردووە حکومەتی ھەرێمی کوردستان نەتوانێت کارەکانی خۆی ئەنجام بدات، بۆ نموونە ‏لە 7/1/2021، حکومەتی ھەرێمی کوردستان بڕیاریدا ھێزێکی تایبەت لە ھەردوو وەزارەتی پێشمەرگەو ناوخۆ دروستبکات بۆ بەرەنگاربوونەوەی قاچاخچێتی و کاری نایاسایی لە سەرجەم دەروازە سنورییەکانی ھەرێمی کوردستان، بەڵام بەداخەوە ھێزەکە دروست نەبوو لەبەر بوونی ھێزی حیزبی دەرەوەی وەزارەتی پێشمەرگە. بەڕێز نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە رێوڕەسمی دەرچووانی خولی 27ی ئەکادیمیای سەربازیی زاخۆدا گوتارێک پێشکەش کردو گوتی "دەستوەردانی حیزبی لە کاروباری پێشمەرگەدا رێگرە لە پێشکەوتنی پێشمەرگەو وادەکات بەردەوام مەترسیی ئەوە هەبێت پێشمەرگە بکەنە بەشێک لە ناکۆکیی حیزبی، ئەوەش مەترسییەکی جدییە لەسەر پرۆسەی دیموکراسی و یەکڕیزی و یەکێتیی هەرێمی کوردستان، لێرەوە وەکو داخوازییەکی خەڵکی کوردستان، وەکو پێویستییەکی نیشتمانی، وەکو ئەرکی یاسایی خۆم داوا لە پارتی و یەکێتیی دەکەم دەستوەردان لە کاروباری پێشمەرگەدا ڕابگرن." بەڵام بەداخەوە، دەستوەردانی حیزبی لە کاروباری پێشمەرگە لە لایەن پارتی و یەکێتیەوە بەردەوامە. ھێزەکانی جیھان ڕۆژ بە ڕۆژ لە پێشکەوتندان، ئێمەش ڕۆژ بە ڕۆژ لە شوێنی خۆمان دەخۆڵینەوە. یەکێک لەو هێزانە کە بەردەوام لە هەوڵی پێشکەوتندایە، "ھێزی حەشدی شەعبی"یە، کە دوای ماوەیەکی کەم لە دروستبوونیان، توانیان چەندین جۆری چەک بە دەستی خۆیان بەرهەم بهێنن که دیارترینیان فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و گولەھاوەن و موشەکی مامناوەندو دوورھاوێژە. بەڵام بەداخەوە دوای ئەو ماوە زۆرە بە سەر دروستبوونی ھێزی پێشمەرگەو ھاوکاری نێودەوڵەتی، ئێمه نەمانتوانیوە فیشەکێکی کلاشینکۆف دروستبکەین یاخود بچوکترین کەرەستەی سەربازی بەرھەم بهێنین، لە کاتێکدا کەسانی شارەزاو دڵسوزمان زۆره لە بوارە جیاجیاکانی سەربازیدا بەڵام پشتگوێخراون و سود لە بەھرەکانیان وەرناگیرێت، چونکە فەرماندە باڵاکانی ھێزی پێشمەرگە هێشتا له بازنەی عەقلی ساڵەکانی شەستدا دەسوڕێنەوهو تێناگەن ھێزی پێشمەرگە پێویستی بە چیەو ئایندەی خاکەکەمان بەرەو چ مەترسییەک هەنگاو دەنێت، بینیمان لە شەڕی داعش بەرپرسان لە بازاری ڕەش چەکیان دەکڕی بۆ ھێزەکانی خۆیان تائێستا پارەی ھەندێک لەو چەک فرۆشانە نەدراوە.  هەموومان به باشی دەزانین که چواردەوری کوردستان به دوژمنەوه تەنراوه، چەندین گروپی جۆراوجۆر دروستبوون که لە پاشەرۆژێکی نزیکدا دەبنە مەترسی بەسەر ھەرێمی کوردستان. نابێت بەردەوام چاوەڕێ ھاوکاری نێودەوڵەتی بین، ڕۆژێک دێت ھاوکارییەکان کۆتایی پێی دێت، پێش ئەوەی بگاتە کۆتایی با ئێمە ببینە خاوەن ھێزێکی رێکوپێک و بەرھەمھێنەر. نابێت بەسادەیی سەیری مەترسیەکان بکەین بەڵکۆ دەبێت بیر بکەینەوە چۆن ببینە خاوەن سوپایەکی یەکگرتوو لەماوەیەکی کورتدا بۆ ئەوەی بتوانین بەرگری لە خۆمان و خاکەکەمان بکەین. لە کۆتاییدا، ئەگەر چاکسازی و یەکگرتنەوەی هێزی پێشمەرگە لەوە زیاتر دوابخرێت و هاوکار نەبین لەگەڵ هاوپەیمانان، دڵنیابن ئەمەریکاو ھاوپەیمانان مامەڵەی حەشدی شەعبی لەگەڵ ھێزەکانی دەرەوەی وەزارەتی پێشمەرگە دەکات و بە میلیشیا قەڵەمییان دەدات.

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)   بە درێژایی مێژووی فیکر مرۆڤ بە شێوازی جیاواز پێناسکراوە و ئاکاری تایبەتی، پێبەخشراوە. ھەندێک دەڵێن مرۆڤ ”بوونەوەرێکی سیاسییە“، ھەندێکی دیکە وەک ”بوونەوەرێکی خاوەن زمان“ پێناسیدەکەن، کەسانێکیتر وەک ”بوونەوەرێکی ئامراز دروستکەر“ و ھەندێکی تر وەک ”بوونەوەرێکی خاوەن ویژدان“، ناویدەبەن. دەشێت پێناسێکیتر بۆ ئەم پێناسانە زیادبکەین و بڵێن مرۆڤ ”بوونەوەرێکی وەرزشکارە“. وەرزش وەک چالاکییەکی تایبەت بە مرۆڤ کە تیایدا لە پاڵ چێژوەرگرتندا، کێبڕکێ و بردنەوە و دۆڕاندن پێکھێنەرە سەرەکییەکانیەتی. لە ئێستادا گەورەترین وەرزشێکی جەستەیی کێبڕکێکاری پڕ لە ململانێ لەسەر زەوی، یاری فوتبۆڵ، یان تۆپی پێیە. فوتباڵ یارییەک ھەم شارەزایی و لێزانین و بەھرە و توانا و ڕاھێنان، رۆڵ لە بردنەوەیدا دەبینن، ھەم شانس و رێکەوتیش. یارییەکە ھەم توندوتیژیی تێدایە، ھەم رۆحی ھاریکاریی و پێکەوەکارکردن، ھەم ململانێ و پەلاماردانی یەکتریش. تۆپی پێ یارییەکە دەشێت مرۆڤ تیایدا بپێکرێت، بریندارببێت، پەکیبکەوێت، دەشێت تا ئاستی مردنیش، بڕوات. فوتبۆڵ گەورەترین یاریی سەر زەوییە، ژمارەیەکی گەورە لە مرۆڤ ئەنجامدانی ئەم یارییە بەشێکی گرنگیی ژیانی ڕۆژانەیانە، سەیرکردنی یارییەکەش یەکێکە لە چالاکییە سەرەکییەکانی ناو ژیانیان. یاری کۆتایی جامی جیھان لە ساڵی ٢٠٢٢دا لەلایەن ملیار و نیوێک مرۆڤەوە، سەریکراوە. فوتبۆڵ چیدی دیاردەیەکی ناوچەیی دیارکراو نییە، سەر بەم یان بەو بەش و میلەتی جیھانبێت بەتەنھا، بەڵکو دیاردەیەکی بەجیھانیبووە. یەکێکە لە دیاردە تازەکانی نیوەی دووھەمی سەدەی بیستەم، کە لەدوای پێشکەوتنە بەرچاوەکانی تەکنۆلۆژیای پەیوەندییەوە، بە تایبەتی لەدوای داھێنانی تۆڕەکانی ئینتەرنێت و تەلەفیزیۆنی ساتالایتەوە، چووەتە ھەموو کون و قوژبنێکی جیھانەوە. ئەم دۆخی بەجیھانیبوونە وایکردوە یانە گەورەکانی جیھان و یاریزانە بەناوبانگەکانیان، لە ھەموو شوێنکی جیھاندا ناسراوبن و ھاندەر و بەرگریلێکەری تایبەت بەخۆیان، ھەبێت. ئەگەر لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمدا فوتبۆڵ بە پلەی یەکەم یاری ناو شارەکان بووبێت، ھەر تیپ و یانەیەک تیپ و یانەی شار یان ناوچەیەکی سنوورداریی بچووک بوووبێت، ئەوا لە ئێستادا ئەو تیپ و یانانە تیپ و یانەی جیھانین و سنوورەکانی دەوڵەتی نەتەوەشیان تێپەڕاندوە و لە زۆر شوێنی جیھاندا ھاندەری سەرسەخت و پەڕگیریان ھەیە. ھەر دوێنێ لە ھەولێر گەنجێک لەسەر بەرگریکردن لە یەکێک لە تیپەکان لەلایەن بەرگریکەران لە تیپێکی ترەوە کوژرا. ئەو ھەڵچون و داچونە سایکۆلۆژییەش کە یارییەکە دروستیدەکات، بووە بە ھەڵچون و داچونێکی جیھانیی و ڕێیکەوتۆتە ناو دونیای سایکۆلۆژیی ملیۆنەھا مرۆڤەوە. خاوەندارێتی یانەکان خۆیشیان بەجیھانیبوون، خاوەی یانەی پاریس سان جێرمان فەرەنسییەکی خەڵکی پاریس یان ھەر بەشێکی تری فەرەنسا نییە، بەڵکو ملیاردلێردێکی خەلیجییە. ئەمڕۆ فوتبۆڵ یەکێک لە رووکارە ھەرەبەرچاوەکانی ئەو سیستمی سەرمایەدارییە بەجیھانیبووەیە کە ملیارەھا دۆلاری لەخۆیگرتوە. تا دێتیش گرانتر و بازرگانیتر و سەرمایەگوزارتردەبێت و دەبێتە یەکێک لە بزنسە پارەپەیداکەرە گەورەکانی جیھان. تیپەکان خۆیشیان تیپی بەجیھانیبوون، ھەڵبژاردەکانی وەک ھۆڵەندا و ئەڵمانیا و فەرەنسا و ئینگلتەرە، تەنانەت ھەڵبژاردەی وڵاتانی ئەسکەندەنافیش، یاریزانی ھەمەجۆریان تێدایە، ھەیانە نیوە ئەفریقیی، نیوە ئاسیایی رەشپێستن، کە پاشخانێکی تەواو جیاوازیان ھەیە، لەو یاریزانە ئەوروپییانە کە چەندان نەوەیە خەڵکی وڵاتەکەن. ھەڵبژاردەی ھەندێک لەو وڵاتانە کەسانی ڕەشپێست و نائەوروپییان لێدەربھێنە ھیچی ئەوتۆیان نامێنێتەوە. ئەم فرەشێوەییەی ھەڵبژاردە نەتەوەییەکان، تەواو نانکۆکە بەو سیاسەتە راستڕەوە و ڕاسیستیی و نیمچەراسیستییانەی ئەمڕۆکە لە بەشێکی زۆری وڵاتە ئەوروپییەکاندا دروستبووە و کاردەکات. ھەڵبژاردە نەتەوەییەکان ھێما بۆ دروستبوونی نەتەوەیەکی تازەدەکەن، لە کاتێکدا ڕاسیستەکان بەرگریی لە مانا کۆن و تێپەڕەکانی نەتەوە، دەکەن. کەم بوار وەک فوتبۆڵ نیشانیئەدات پێکھاتی دانیشتوانی وڵاتانی ئەوروپا، چ گۆڕانکارییەکی گەورە و ھەمەجۆری بەسەرداھاتوە. یەکێک لە جوانییەکانی یارییەکەش لە کۆکردنەوەی ئەو ھەموو مرۆڤە جیاوازەدایە لەناو یەک تیپدا. بەڵام فوتبۆڵ تەنھا فوتبۆڵ نییە، تەنھا یارییەک نییە لە پاڵ یارییەکانی دیکەدا، ھەر وەرزشیش نییە و بەس، بەڵکو ھاوکات چەندان شتی دیکەشە. فوتبۆڵ لە ئێستادا جۆرێکە لە شوناس، شوناسی تاکەکەسیی و دەستەجەمعیی. کەسانێک دروستبوون فوتباڵیان لێبسێنەرەوە شوناسێکی گونجاویان بۆ نامێنێتەوە. شوناسی ”بەرشەیی“ یان ”ڕیاڵی“ دوو جۆر شوناسی بەجیھانیبوون و  بوون بە بەشێک لەو شێوازی خۆوێناکردن و خودبینینانەی کەسانێکی زۆر، لە دەرەوەی بەرشلۆنە و مەدریدا، بۆ خۆیان و ناسنامانەی خۆیان ھەیە. ئەم شوناسە بەجیھاینبووانە تاکە شێوازی دروستبوونی شوناسی دەستەجەمعی تازە نییە، لەپاڵ ئەمانەدا تیپە نەتەوەیی و ناوچەییەکانیش ھەوادار و بەرگریلێکەری خۆیان ھەیە و لە فۆری گروپی جیاوازدا ھەریەکێکیان شوناسێکی پێکەوەیی جیاواز بەخۆیان دەبەخشن. واتە فوتبۆڵ ھەم دروستکەری شوناسێکی بەجیھانیبو و ھەم دروستکەری شوناسی ناوچەیی و لۆکاڵیی ھەمەجۆریشە. ھاوکات فوتبۆڵ بووتە ھۆکارێک بۆ گرێدانی تاکەکەس بە دەرەوەی تاکەکەس خۆیەوە، شوناسی تاکەسیی گرێئەدات بە شوناسی گروپیی و دەستەجەمعیەوە، تا گرێدانی بە شوناسی نەتەوەیی و بە شوناسی بەجیھانیبوونیشەوە. گروپەگەرایی و دەستەجەمعیبوون بەشێکی ھێجگار گرنگی شوناسی ئەو گروپە ھاندەرانەیە کە فوتبۆڵ لە کۆمەڵگاکاندا، دروستیاندەکات. ئەم گروپانە دەشچنە پەیوەندیی تایبەتەوە لەناو خۆیان و لەگەڵ گروپەکانی دیکەدا. لەدوای دروستبوونی سوشیال میدیاشەوە جۆرێک لە شوناسی دەستەجەمعی دیگیتاڵی دروستبووە کە بەشێکی سەرەکیی و بنەڕەتیی شوناسی ژمارەیەکی گەورە لە تاکەکەسەکانە. زۆربەی جاریش فوتباڵ دەربڕی شوناسی نەتەوەیی و بەھێزکردنەوە و پێداگرتنەوەیە لەسەر ئەم شوناسە. زۆرجار نەتەوە لەناو فوتبۆڵدا خۆی سەرلەنێ دروستدەکاتەوە و پێ لەسەر بوونی بەھێزی خۆی دادەگرێت. ھاندەرە پرتەقاڵییەکانی ھۆڵەندا لەناو شارەکانی ئەڵمانیا و لەناو یاریگاکاندا، چین، ئەگەر ھۆڵەندییەکی پرتەقاڵیی نەبن و ھێما بۆ نەتەوەی ھۆڵەندیی نەکەن. لە ڕاستیدا فوتبۆڵ، ھەم ئەنجامدانیی و ھەم سەیرکردنی دەتوانێت تا ئەو ئاستە بڕوات کە ببێت بە جۆرێکی تایبەت لە ژیان و شێوازێکی تایبەتی پێکەوەبوونی کۆمەڵایەتیی. بە دەوری فوتبۆڵدا ھەم ژێرخانێکی مادیی گەورە و ھەم پەیوەندیی جیاواز و ھەم فۆرمی تازەی پێکەوەبوون دروستبووە، کە لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا بوونی نەبووە. ھەموو ئەمانە بەشێکن لە ژیانی خەڵک، بە تایبەتی کە ئینتەرنێت و ساتالایت دەتوانن یاریگاکانی جیھان بھێننە ناو ژووری دانیشتن و خەوتنەکانی ژمارەیەکی گەورەوە لە تەماشاکەران. بێگومان شێوازی ھاندەربوون و پشتگیریکردنیش جیاواز و فرەجۆرە. جیاکردنەوەی ھاندەرانی ئاسایی، کە شتێک لە چێژ و شتێک لە ئینتیما و شتێک لە خۆشەویستیی دەیانجوڵێنێت، جیاوازە لەو ھاندەرانەی ناوی ”ئولترا“ و ”ھولیگەن“یان لێنراوە. ”ئولترا“ و ”ھولیگەن“ ئەو ھاندەرانەن کە پەڕگیرن و ئاژاوە دەنێنەوە و پەنا بۆ بەکارھێنانی توندوتیژییش دەبەن، زۆرجار توندوتیژیی رێکخراو و دەستەجەمعیی. بڕێک لە ڕق و بڕێک لە ململانێی توند و بڕێک لە ئاژاوەگێڕی لەناو ھەندێک لە ھاندەراندا ھەیە. ھولیگەنیزم دیاردەیەکە لەئینگلەتەرەدا دروستدەبێت و ھەر لەوێشەوە بەجیھانیی دەبێت. بەڵام دیاردەی ئولترا لە ئیتالیادا دروستدەبێت و لەوێوە بەجیھاندا بڵاودەبێتەوە. ھەردوو دیاردەکە بەستراونەتەوە بە توندوتیژیی و تێکدان و ئاژاوەگێڕییەوە، ھەندێکجار توندوتیژییەکی دڵڕەق و دوژمنکارانەش، کە بە شەڕ و پەلاماردان کۆتاییاندێت و دەشێت تا ئاستی کوشتن و خوێنڕشتنیش، بڕۆن. بەڵام لە زۆر وڵاتدا ھاندەرە پەڕگیرەکان تەنھا کەسانێکی پەڕگیر نین، بەڵکو ھەڵگری دیدگای سیاسیی تایبەتیشن، جا یان سەر بە ھێزە چەپگەرەکانن، یان سەر بە ھێزە ڕاسترەوەکان. لە ساتەوەختی ڕاپەڕینەکانی بەھاری عەرەبیدا، ھاندەرە پەڕگیرەکان لە میسر، ڕۆڵێکی گرنگیان لە بەرفراوانبوونی سنووری خۆپیشاندانەکان و بەجەماوەریکردنی ڕاپەڕینەکاندا، بینیی. لە وڵاتێکی وەک ھۆڵەندادا یانەی ئاجاکس ئەمستردام نوێنەری بەشە دەوڵەمەندەکەی وڵاتەکە و یانەی فاینۆرد نوێنەری بەشە کەم دەرامەتەکەی، وڵاتەکەیە. بە مانایەک لە ماناکان، بەرشلۆنە بەشێکە لە خەونی ھەندێک لە کاتالۆنییەکان بۆ سەربەخۆیی، بەڵام ڕیاڵ مەدریدە نوێنەری دەسەڵاتی ناوەندیی دەوڵەتی ئیسپانیایە. بردنەوەی ھەڵبژاردەی تۆپی پێی ھۆڵەندا لە تورکیا، لە پاڵەوانێتی وڵاتانی ئەوروپادا کە دوێنێ شەو لە بەرلین ڕوویدا، بۆ خەڵکی کوردستان مانایەک و بۆ ھەوادارانی گورگە بۆرەکانی تورکیا مانایەکی دیکەی ھەبوو. لە عێراقیشدا یانەی ”ڕەشید“ی سەردەمی عودەی کوڕی سەدام حوسەین، یانەیەک بوو زۆربەی خەڵکی عێراق ڕقیان لێیبوو، لەبەر ئەوەی خاوەنەکەی عودەی کوڕی سەدام حوسەین بوو. بەم مانایە ھەم فوتباڵ و ھەم یاریگاکان دەتوانن ڕووبەرێکی تایبەتی ئیشکردنی سیاسەت و پەرەدان بە مەیل و ئینتیمای سیاسیی تایبەت، بن. ئەگەرچی بەردەوام پێ لەسەر جیاکردنەوەی وەرزش و سیاسەت دادەگیرێت، بەڵام فوتباڵ دەتوانێت شوێنێک بێت بۆ دەربڕینی ڕەخنەی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی ھەمەجۆر. لە جامی جیھانی ڕابردوودا لە قەتەر، ھەم پاڵەوانێتییەکە و ھەم ھەندێک لە یارییەکان وەک جۆرێک لە ڕەخنەکردنی پێگەی مافەکانی مرۆڤ لەو وڵاتەدا بەکارھات. یاریزانەکەی ھەڵژاردەی تورکیاش یاریگاکەی بۆ پرۆپاگەندەکردن لە شوناسی گورگەبۆرەکان بەکارھێنا. لە ھەموو ئەو دۆخانەدا یاریگا دەبێتە ھەڵگری رەھەندێکی سیاسیی تایبەت. فوتبۆڵ لە ھەمانکاتدا ئەزموونێکی ئیستاتیکی تایبەتیشە، جۆرێکی تایبەتە لە جوانیی. ئەم جوانییە ھەندێکجار لە توانا تاکەکەسییەکانی ئەم یان ئەو یاریزانەوە دروستدەبێت، وەک توانا تایبەتییەکانی میسیی یان ڕۆنالدینۆ، یان لە کاریی پێکەوەیی و دەستەجەمعیی تیپەکەوە وەک گشتێک، وەک یارییەکانی ھەڵبژاردەی ھۆڵەندا و ئەڵمانیا و ئیسپانیا. راستە زۆرجار ئەنجامی یارییەکە لە ھەمووشتێکی دیکە گرنگترە، بەڵام ئەنجامی دابڕاو لە جوانیی ئەنجامێکی بێچێژە، دابڕاوە لە رەھەندە ئیستاتیکییەکەی یاریەکە.