.jpg)
درەو: وەزیری سامانە سرووشتییەکانی هەرێمی کوردستان بە وەکالەت رایدەگەیەنێت، کێشەی سەرەکیی بەردەم هەناردەکردنەوەی نەوتی کوردستان بەپێی وتەی وەزارەتی نەوتی عێراق، زۆریی تێچووی بەرهەمهێنانە. چاوەڕوانیش دەكەین بەمزووانە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم دەستپێبكاتەوە. کەمال محەمەد ساڵح وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بە وەكالەت: کێشەی سەرەکیی بەردەم هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی کوردستان ئەوەیە کە وەزارەتی نەوتی عێراق دەڵێت تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم زۆرە. هۆکارەکە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کۆمپانیاکان لە کەرتی نەوتی وەبەرهێنانیان کردووە. بەڵام عێراق ساڵانە چەندین تریلیۆن دینار بۆ کەرتی نەوتەکەی تەرخان دەکات. بۆیە بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت لە عێراق و هەرێمی کوردستان جیاوازن. لە عێراق کەرتی گشتییە و لە هەرێم کەرتی تایبەتییە. لە ئێستادا عێراقیش گەیشتووەتە ئەم قەناعەتە دەست بە هەناردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بکرێت. بڕیارە رۆژی یەكشەممە 9ی ئەم مانگە شاندی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لەگەڵ کۆمپانیاکانی کەرتی نەوت سەردانی بەغدا بکات. چاوەڕێ دەکەین بەم نزیکانە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم دەستپێبکاتەوە، کۆمپانیاکانی بە بڕە پارەیەکی زۆر وەبەرهێنانیان لە کێڵگەکانی نەوتی هەرێم کردووە و پێویستە بەغدا ڕەچاوی ئەمە بکات. سه‌ره‌تای هه‌فته‌ی داهاتوو وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم و كۆمپانیا بیانییه‌كانی نه‌وت ده‌چنه به‌غداد بۆ گفتوگۆ له‌باره‌ی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت، له خشته‌كانی بودجه‌دا بڕی 2 ترلیۆن و 700 ملیار دینار بۆ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت ته‌رخانكراوه، ئه‌ندامی لیژنه‌ی نه‌وت و غازی په‌رله‌مانی عێراق ده‌ڵێ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت له هه‌رێمی كوردستان له 6 دۆلاره‌وه زیادكراوه بۆ 14 تا 15 دۆلار، به‌مه‌ش كێشه‌ی نرخی به‌رهه‌مهێنان چاره‌سه‌ر بووه‌و چاوه‌ڕوان ده‌كرێت دوای جه‌ژنی قوربان هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم ده‌ستپێبكاته‌وه.
.png)
(دره‌و): سه‌ره‌تای هه‌فته‌ی داهاتوو وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم و كۆمپانیا بیانییه‌كانی نه‌وت ده‌چنه به‌غداد بۆ گفتوگۆ له‌باره‌ی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت، له خشته‌كانی بودجه‌دا بڕی 2 ترلیۆن و 700 ملیار دینار بۆ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت ته‌رخانكراوه، ئه‌ندامی لیژنه‌ی نه‌وت و غازی په‌رله‌مانی عێراق ده‌ڵێ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت له هه‌رێمی كوردستان له 6 دۆلاره‌وه زیادكراوه بۆ 14 تا 15 دۆلار، به‌مه‌ش كێشه‌ی نرخی به‌رهه‌مهێنان چاره‌سه‌ر بووه‌و چاوه‌ڕوان ده‌كرێت دوای جه‌ژنی قوربان هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم ده‌ستپێبكاته‌وه. سەباح سوبحی ئه‌ندامی لیژنه‌ی نه‌وت و غاز له په‌رله‌مانی عێراق رایگه‌یاند، شاندی حکومەتی ھەرێمی کوردستان، دانوستان لەگەڵ بەغدا لەبارەی ھەناردەکردنەوەی نەوتی ھەرێمی کوردستان دەستپێدەکاتەوەو خۆیان ئامادە کردووە کێشەو گرفتەکان بەپێی دەستور چارەسەر بکرێن. ئه‌م ئه‌ندامه‌ی فراكسیۆنی پارتی كه قسه‌ی بۆ سایتی فه‌رمی حزبه‌كه‌ی كردووه، باسی له‌وه كردووه، شاندی هه‌رێمی كوردستان خۆی ئاماده كردووه بۆ ئه‌وه‌ی تێچووی دەرھێنانی نەوت چارەسەر بکرێت، بە جۆرێک لەگەڵ کۆمپانیاکان بگونجێت. "دوو ترلیۆن و ٧٠٠ ملیار دینار تەرخانکراوە بۆ دەرھێنانی نەوت، کە لە خشتەکانی بودجەدا پەسەند کراوە، ئەمەش کارێکی باشەو ئیرادەیەکی باش لەلایەن سەرۆک وەزیرانی عێراق ھەیە ئەو گرفتە چارەسەر بکرێت" سه‌باح سوبحی وا ده‌ڵێ. له‌دوای راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم له 25ی ئازاری 2023، یه‌كێك له به‌ربه‌سته سه‌ره‌كییه‌كانی به‌رده‌م پرۆسه‌ی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت، نرخی ده‌رهێنانی نه‌وت بوو له كوردستان، كه ناكۆكی له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد دروستكردبوو، ئه‌مه له پاڵ ناكۆكی له‌باره‌ی گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم له‌گه‌ڵ كۆمپانیا بیانییه‌كان، سه‌باح سوبحی ئاماژه به‌وه ده‌كات" وەزیری نەوتی عێراق ھەندێک تێبینیی لەسەر گرێبەستەکان ھەیە، کە ئەوانیش چارەسەر دەکرێن و دواتر مەلەفی نەوت کۆتای پێدێت". دوێنێ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان كۆبوونه‌وه‌ی هه‌بوو، له كۆبوونه‌وه‌كه‌دا بڕیاردرا سه‌ره‌تای هه‌فته‌ی داهاتوو وه‌فدی وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كان و كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم بچنه به‌غداد بۆ گفتوگۆ له‌باره‌ی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، له كۆبوونه‌وه‌ی حكومه‌تدا میكانیزمی دانوستان له‌باره‌ی ئه‌م پرسه بۆ وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كان دانرا. سه‌باح سوبحی ده‌ڵێ: پێشتر عێراق بۆ تێچووی دەرھێنانی ھەر بەرمیلێک نەوت شەش دۆلاری دانابوو، کۆمپانیاکانیش داوای ٢٢ دۆلاریان دەکرد، ئێستا لە بودجەی پەسەندکراودا کراوەتە ١٤ بۆ ١٥ دۆلار، کە رێژەیەکی باشە بۆ ئەوەی ئەو گرفتە چارەسەر بکرێت". به‌پێی قسه‌ی ئه‌م ئه‌ندامه‌ی لیژنه‌ی نه‌وت و غاز له په‌رله‌مانی عێراق، چاوەڕێ دەکرێت لە دوای جەژن پرۆسەی ھەناردەکردنەوەی نەوتی ھەرێمی کوردستان بۆ دەرەوە دەستپێبکاتەوە. به‌پێی یاسای بودجه‌ی عێراق، له‌حاڵی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتدا، ده‌بێت هه‌رێم نه‌وته‌كه‌ی راده‌ستی كۆمپانیای به‌بازاڕخستنی نه‌وتی عێراق بكات بۆ فرۆشتن و داهاتی نه‌وته‌كه‌ش به‌شێوه‌ی راسته‌وخۆ بگه‌ڕێته‌وه بۆ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ.
.jpg)
هێمن خۆشناو: سیاسه‌تی دانانه‌وه‌ی (قه‌یووم) به‌سه‌ر شاره‌وانیه كوردیه‌كان له باكووری كوردستان كه ده‌سه‌ڵاتی جووت پارتی له توركیادا، پارتی داد و گه‌شه‌پێدان (ئاكپارتی) و پارتی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رست (مه‌هه‌په)، هانای بۆ ده‌به‌ن، ته‌نیا به شاره‌وانی (جۆله‌مێرگ) سنووردار نابێت، پێده‌چێت ئه‌م سیاسه‌ته زۆر له‌وه فراوانتر بێت كه ده‌یبینین. له رۆژی (31 ئایاری 2024) به فه‌رمانی وه‌زاره‌تی ناوخۆی توركیا (قه‌یووم) له‌سه‌ر شاره‌وانی شاری (جۆله‌مێرگ) دانرا، بیانووی وه‌زاره‌تی ناوخۆ له‌م بڕیاره‌یدا تۆمار كردنی سكاڵایه‌كه له‌لایه‌ن داواكاری گشتی له ساڵی 2014 له دژی (محه‌مه‌د سادق ئاكش) سه‌رۆكی شاره‌وانی ناوبراو بووه. ئه‌وه‌ی جێگای سه‌ره‌نج و مشتومڕه، ئه‌م دادوه‌ره‌ی له ساڵی 2014 له‌سه‌ر سادق ئاكش به تۆمه‌تی هاوكاریكردنی تیرۆر سكاڵای تۆمار كردووه، له ئێستادا به تۆمه‌تی ئه‌ندامیه‌تی له (بزوتنه‌وه‌ی گوله‌ن) له‌لایه‌ن ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌كانی توركیا داواكراوه. ئه‌و وێنه‌یه‌ی له هه‌مووان دیاره و هه‌موو كه‌س له‌سه‌ری هاوڕایه ئه‌وه‌یه: سه‌پاندنی (قه‌یووم) به‌سه‌ر شاره‌وانیه كوردیه‌كان، لێككه‌وته‌ی هاوسه‌نگی ده‌سه‌ڵاته له نێوان (ئاكپارتی) و (مه‌هه‌په) یه. بڕیاری په‌نا بردنه‌وه به‌ر سیاسه‌تی (قه‌یووم) ده‌ره‌نجامی كۆبوونه‌وه‌ی نێوان (عه‌لی یه‌رلیقایا) وه‌زیری ناوخۆی توركیا و ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی سه‌رۆكی (مه‌هه‌په) یه له به‌رواری (28 ئایاری 2024) دا، تیایدا هه‌ردوولا له باره‌ی (قه‌یووم) و ناكۆكیه‌كانی نێوانیان له‌سه‌ر چه‌ند پرسێكی دیكه سازشیان له‌گه‌ڵ یه‌كتر كرد. به‌هۆی كه‌یسی كوشتنی (سینان ئاته‌ش) كه سه‌ركرده‌یه‌كی دیاری ناو بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی تورك بوو له (30 كانوونی دووه‌می 2022) ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی و پارته‌كه‌ی به قۆناخێكی سه‌خت تێپه‌ڕده‌بێت، چونكه ئه‌و زانیاری و به‌ڵگانه‌ی له‌مباره‌یه‌وه له‌ناو رای گشتی بڵاوده‌كرێته‌وه سه‌ره‌داوی تاوانه‌كه به به‌رپرس و سه‌ركرده‌كانی نزیك له (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) و (سوله‌یمان سۆیلو) وه‌زیری پێشووی ناوخۆی توركیا ده‌به‌ستێته‌وه. ئه‌وه‌ی دیار ده‌بێت، (عه‌لی یه‌رلیقایا) وه‌زیری ناوخۆی توركیا چۆته ژێر باڵی (مه‌هه‌په) به‌ڵێنی به سه‌رۆكی ئه‌م پارته داوه، له كه‌یسی (سینان ئاته‌ش) نه‌رمی بنوێنێت و هه‌روه‌ها به‌سه‌ر سیاسه‌تی كوریدا بچێت و هه‌وڵه‌كانی بخاته‌گه‌ڕ بۆ لاوازكردنی كورد و له‌ناوبردنی ده‌ستكه‌وته‌كانی. ئه‌وه‌ی له (جۆله‌مێرگ) رووده‌دات، سیاسه‌تی فره ره‌هه‌ندی ده‌وڵه‌تی توركیایه بۆ لاوازكردن و له‌ناوبردنی سیاسه‌تی كوردی. بڕیاری ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی شاره‌وانی (جۆله‌مێرگ) له كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی ئه‌م وڵاته دراوه، كه ئه‌مه ره‌هه‌ندی ستراتیژی به مه‌سه‌له‌كه ده‌به‌خێت. ماوه‌یه‌كی درێژه توركیا دژ به (په،كه،كه) له‌ناو خاكی هه‌رێمی كوردستان، ئاماده‌كاری بۆ ئۆپه‌راسیۆنێكی به‌رفراوان كردووه. ئه‌نقه‌ره بۆ ئه‌نجامدانی ئۆپه‌راسیۆنێكی به‌م شێوه له سێ ناوه‌ندی (به‌غدا – هه‌ولێر – سلێمانی) داوای هاوكاری كردووه. به‌ڵام هێشتا ئه‌م سێ لایه‌نه له‌باره‌ی سنووری ئۆپه‌راسیۆن و فراوانبوونی رێكنه‌كه‌وتوون، ئه‌مه‌ش بۆته هۆی دواخستنی ئه‌نجامدانی ئۆپه‌راسیۆنه‌كه. له دوای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانیه‌كانی توركیا له (31 ئاداری 2024) ده‌سه‌ڵاتی توركیا ویستی به فرتوفێڵ سه‌رۆكی شاره‌وانی گه‌وره‌ی (وان) له پۆسته‌كه‌ی دوور بخاته‌وه، به‌ڵام به ناڕه‌زایبوونی خه‌ڵكی كورد و كاردانه‌وه‌ی توندی پارتی گه‌لی كۆمار (جه‌هه‌په) ئه‌و پڵانه سه‌رینه‌گرت. له‌لایه‌كی دیكه، له ئێستادا دانانی (قه‌یووم) له‌سه‌ر شاره‌وانی (جۆله‌مێرگ)، په‌یوه‌سته به به‌رنامه و سیاسه‌تی ده‌وڵه‌ت له‌مه‌ڕ كورد له‌ناو توركیا و له پارچه‌كانی دیكه كوردستانیشدا. ده‌ستپێكردن به پڕۆسه‌ی دانانه‌وه‌ی (قه‌یووم) له جۆله‌مێرگ، زیاتر په‌یوه‌ندی به بچووكی ئه‌م ناوچه‌یه هه‌یه، كه له‌وانه‌یه پڕۆڤه‌ی ده‌وڵه‌ت بێ بۆ ئه‌وه‌ی ئاستی كاردانه‌وه‌ی كورد بزانێت. به دوور نابیندرێـت له دوای (جۆله‌مێرگ) (قه‌یووم) له‌سه‌ر هه‌ریه‌ك له شاره‌وانیه‌كانی (ماردین، وان، ئاگری، جه‌یلان پنار و دیاربه‌كر) دابنرێت و جارێكی دیكه ئیرداه‌ی ده‌نگده‌ری كورد زه‌وت بكرێته‌وه. له ئێستادا له‌ناو رای گشتی باوه‌ڕیه‌ك دروستبووه، كه لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان ئاماده‌كاری بۆ پڕۆسه‌یه‌كی به‌م شێوه‌یه ده‌كه‌ن و كارمه‌ندانی ده‌وڵه‌ت جێگای سه‌رۆك شاره‌وانیه كوردیه‌كان ده‌گرنه‌وه. ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ستیشه به پارچه‌كانی دیكه‌ی كوردستانه‌وه، هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانیه‌كانه له باكوور و رۆژهه‌ڵاتی سوریادا، كه بڕیاره له 11 حوزه‌یرانی 2024 بكرێت. نه له ئاستی نێوده‌وڵه‌تی و نه له ئاستی ناوچه‌ییدا جگه له توركیا هیچ وڵاتێكی دیكه دژ ئه‌نجامدانی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه نه‌وه‌ستاوه‌ته‌وه. توركیا پێیوایه ئه‌نجامدانی ئه‌م پڕۆسه‌یه ته‌نیا بریتی نابێت له هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانیه‌كان، به‌ڵكو له رووی چۆنایه‌تیه‌وه سروشتی ریفڕاندۆم وه‌رده‌گرێت و له‌سه‌ر خۆی وه‌كو هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی ئه‌منی ده‌بینێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه ئه‌نقه‌ره ده‌خوازێت له باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا و له ناو توركیا ئه‌م په‌یامه بداته نوێنه‌ره سیاسیه‌كانی كورد: ئه‌گه‌ر له باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌بچێت، من له‌ناو توركیادا (قه‌یووم) له‌سه‌ر شاره‌وانیه كوردیه‌كان داده‌نێم. به‌م شێوه‌یه ده‌خوازێت پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی په‌كبخات. ده‌سه‌ڵاتی (ئاكه‌په - مه‌هه‌په) سه‌ره‌ڕای دۆخی خراپی ئابووری، بۆ شكاندنی ئیراده‌ی سیاسی كورد هه‌موو رێگایه‌ك به شه‌ڕیشه‌وه تاقیده‌كاته‌وه. ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م دۆخه‌ش له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگای كورد به ڕوونی دیاره و ده‌بیندرێت. (هاوپه‌یمانی كۆمار) كه ئه‌م دوو پارته‌ی سه‌ره‌وه له‌خۆ ده‌گرێت، هه‌موو دینامیكه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی له ناوچه كورد نشینه‌كان له‌ده‌ستداوه. سیاسه‌تمه‌دارانی كورد له‌ناو (ئاكه‌په) به‌ره‌و سفر بوونه‌وه ده‌چن له‌ناو كۆمه‌ڵگای كورد سه‌نگیان نه‌ماوه. ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆ ته‌نیا له شاره كوردیه‌كان هه‌ڵبژاردن دووباره بكرێته‌وه، ره‌نگه (ده‌مپارتی) به زۆرینه‌ی ره‌ها سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت، ده‌وڵه‌ت به‌م راستیه ده‌زانێت. هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام بدرێته‌وه، (ئاكه‌په) زۆرینه‌ی ئه‌م شاره‌وانیه كوردانه له ده‌ستده‌دات كه له 31 ئاداری 2024 به‌ده‌ستی هێناوه. نموونه‌ی به‌رچاو بۆ ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه دووباره كردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن بوو له شارۆچكه‌ی (حیلوان). له هه‌ڵبژاردنی 31 ئادار (ده‌مپارتی) به جیاوازی 500 ده‌نگ ئه‌م شاره‌وانیه‌ی برده‌وه، به‌ڵام به‌هۆی تانه‌ی (ئاكه‌په) له ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن، كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن بڕیاری دووباره ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی دایه‌وه. رۆژی یه‌كشه‌ممه (2 حوزه‌یرانی 2024) هه‌ڵبژاردن دووباره له‌م شارۆچكه‌یه ئه‌نجام درایه‌وه، ئه‌مجاره (ده‌مپارتی) به جیاوازی سێ هه‌زار و 500 ده‌نگ دووباره سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنایه‌وه. سه‌ره‌ڕای هه‌موو گوشار و هه‌ڕه‌شه‌كانی ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵات، خه‌ڵكی ناوچه‌كه له كاردانه‌وه نه‌كه‌وت و دژ به ده‌سه‌ڵات ده‌نگی دا. دۆخی (مه‌هه‌په) ش له‌ناوچه كوردیه‌كاندا له‌و په‌ڕی خراپی دایه، ده‌نگی ئه‌م پارته له‌ناوچه كوردیه‌كان 2-3٪ تێپه‌ڕ ناكات، ئه‌وه‌ش ره‌نگه ته‌نیا ده‌نگی ئه‌و سه‌ربازانه بێت كه له‌ناوچه‌كه‌دا خزمه‌ت ده‌كه‌ن. ئه‌مه ده‌یسه‌لمێنێ كه ده‌وڵه‌ت له رووی ده‌روونی و سیاسیه‌وه سه‌نگی خۆی له‌ناو كورد له‌ده‌ستداوه. بۆیه تێكشكاندنی كورد له رێگای دانانه‌وه‌ی (قه‌یووم) و ئۆپه‌راسیۆنی سه‌ربازی زۆر زه‌حمه‌ت بووه. ئه‌وه‌ی له‌مباره‌یه‌شه‌وه كاری ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵات زه‌حمه‌تتر ده‌كات، هه‌ڵوێستی سیاسه‌تی كورد و نوێنه‌رانی كورده له توركیا و باكووری كوردستان، كه مكوڕن له‌سه‌ر سیاسه‌تی ئاشتی و یاسایی، به واتایه‌كی دیكه سیاسه‌تی كوردی خۆی له دووباره كردنه‌وه‌ی سیاسه‌ت و هه‌ڵه‌كانی ساڵانی رابردوو ده‌پارێزێت، له جیاتی سیاسه‌تی شه‌ڕ سیاسه‌تی ئاشتی به بنه‌ما ده‌گرێت. ئه‌وه‌ی به روونی دیاره، هێشتا ده‌سه‌ڵاتی (ئاكه‌په) به شێوه‌یه‌كی راست ئه‌و تابڵۆ سیاسیه‌ی نه‌خوێندۆته‌وه كه له ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی له 31 ئادار دروست بووه. سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئاسته‌نگی، ترس و تۆقاندن، ده‌نگده‌ری كورد دژ به سیاسه‌تی دانانه‌وه‌ی (قه‌یووم) ده‌نگی دا. مكوڕبوونی (ئاكه‌په) له‌سه‌ر سیاسه‌تی (قه‌یووم) ئه‌م پارته تووشی شكستی گه‌وره‌تر و ستراتیژی ده‌كات. به‌رده‌وامی سیاسه‌تی كوردی له‌سه‌ر هه‌ڵوێستی دیموكراتیانه دژ به (قه‌یووم) و دیزاینكردنه‌وه‌ی كاردانه‌وه‌كان به ره‌نگ و سیاسه‌تی دیموكراتی، پێگه‌ی كورد به‌هێزتر ده‌كات. ئه‌م سیاسه‌ت و هه‌ڵوێسته ره‌نگه ده‌وڵه‌ت ناچار بكات تا له (جۆله‌مێرگ) هه‌نگاو بۆ دواوه بنێت و رێگر بێت تا ده‌سه‌ڵاتی (ئاكه‌په) (مه‌هه‌په) واز له سیاسه‌تی (قه‌یووم) بێنن و (قه‌یووم) له‌سه‌ر شاره‌وانیه‌كانی دیكه دانه‌نرێت.
.jpg)
درەو: ڕاپۆرتی تۆڕی (نیریج - NIRIJ) ئامادەکردنی؛ حەنان سالم دەیەو نیوێک زیاترە، هەزاران دانیشتووی قەزای دەربەندیخان کە بە دەریاچە و بەنداوەکەی ناسراوە، بەدەست کێشەی پیسبوونی ئەو ئاوەی دەگاتە ماڵەکانیان دەناڵینن، کە سەرچاوە فەرمی و لێکۆڵینەوە زانستییەکان پشتڕاستی دەکەنەوە ئاوەکەیان بۆ بەکارهێنان ناشێت و مەترسییە بۆ سەر تەندروستیان، لەکاتێکدا دەیان بەڵێنی حکومەت بۆ دۆزینەوەی چارەسەرەکان و بەهەڵمکردن شکستیان هێناوەو سێ کۆمپانیا کاریانکرد بۆ تەواوکردنی پڕۆژەکە تا ئێستا بە ئەنجام نەگەیشتوون، هیچ بەدیلێک لەبەردەستدا نییە بۆ ڕزگارکردنی دانیشتووانی شارەکە تا دەستیان بە ئاوی پاک بگات. هەموو بەیانیەک پێش ئەوەی بچێتەسەر کارەکەی وەک مامۆستای فیزیای قوتابخانەی ناوەندی، فەرهاد عەبدوڵڵای تەمەن (48 ساڵ) چەند دەبەیەکی پلاستیکی گەورەی بەتاڵ لەناو سندوقی ئۆتۆمبێلەکەیدا دادەنێت، بە ئۆتۆمبێلەکەی دوو کیلۆمەتر دەڕوات بۆ شوێنی بیرێکی ئیرتیوازی لە سنوری قەزای دەربەندیخان لە پارێزگای سلێمانی، بۆ ئەوەی پڕیان بکات لە ئاو و بیهێنێتەوە بۆ خێزانەکەی. یەکەم دەبەی لە ژێر بەلوعەی ئاوی تانکییەکی سپی گەورەدا دادەنێت کە دەکەوێتە تەنیشت بیرەکەوە، دەڵێت ئەوە کارەی دەیکات ساڵانێکە پێی ڕاهاتووە، پەنجەکانی بەرز دەکاتەوە: "چوار ساڵ تێپەڕیوەو من لەم بیرە ئاو دەهێنم، کە موحسن لەسەر حیسابی خۆی هەڵیکەندووە، پێشتر لە بیرێکی دوورتر ئاوم دەهێنا، ماوەیەکیش ئاوم لە کانییەکی باکووری قەزاکە دەهێنا". مامۆستا فەرهاد دەڵێت: لە ساڵی (٢٠٠٨)ەوە ئەو ئاوەی لە ڕێگەی تۆڕی ئاوی گشتییەوە دەگاتە ماڵەکانمان پیس بووە و بە تەواوی ناشایستەیە بۆ خواردنی مرۆڤ، لەو کاتەوە من و زۆرێک لە دراوسێکان و خزم و ناسیاوەکانم لە شارۆچکەکە و قەزاکە بەگشتی ئاویان لە بیر و کانیاوەکانەوە هێناوە، ئەوانەشی دۆخی داراییان باش بێت ئاوی کانزایی و بوتڵ لە بازاڕە دەکڕن". دوای دڵنیابوون لەوەی کە دەبە بیست لیترەکە پڕ دەبێت هەڵیدەگرێت، دەڵێت: “بەکارهێنانی تەواو سەلامەت نییە بۆ خواردنەوە، بەڵام زۆر باشترە لەو ئاوەی کە لە ڕێگەی بۆرییەوە دەگاتە ماڵەکەمان". دەستکی دەبەکە دەگرێت و هێواش هێواش دەیباتە سەر سندوقی ئۆتۆمبێلەکەی لە نیوەی ڕێگاکەدا دەوستێت و بە وریاییەوە دەیخاتە سەر زەوی، و دوای بەرزکردنەوەی قۆڵەکانی دەڵێت: "لە ساڵی ٢٠٠٨ەوە بەشداری زۆرێک لە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکانم کردووە لە شاری دەربەندیخان، بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین بەرامبەر پیسبوونی ئاو، بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێک بۆ کێشە درێژخایەنەکەمان". دەستەکانی دادەگرێت و بە دەنگێکی نزمەوە دەپرسێت و لە هەمان کاتدا سەری بادەدات: "پێشبینی بکە چی ڕوویدا؟ چاوەڕێی وەڵام ناکاتەوە جارێکی دیکە دەبە ئاوەکە هەڵدەگرێت و دەچێتە لای ئۆتۆمبێلەکە لە کاتێکدا دەنگی بەرز دەبێتەوە لە وەڵامدا: "هیچ، هیچ، بێگومان هەر جارێک بەڵێنمان پێدەدەن ئەنجامەکەی سفرە". دەیان ساڵە دانیشتووانی قەزای دەربەندیخان کە ژمارەیان زیاتر لە 100 هەزار کەسە، پشتیان بە ئاوی دەریاچەیەک بەستووە کە هەمان ناوی قەزاکەی هەڵگرتووە و دەکەوێتە دیوی ڕۆژهەڵاتییەوە، بەستراوە بە دوو ڕووباری: سیروان، کە لە ئێرانەوە دادەبەزێت، و ڕووبارێکی ناوخۆیی بە ناوی تانجەرۆ. بەڵام لەم چەند ساڵەی دواییدا دۆخەکە گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە لەگەڵ کەمی ئاوی دەریاچەکە لە ئەنجامی ئەو وشکەساڵیەی ڕووبەڕووی ناوچەکە بووەتەوە، هەروەها لە ئەنجامی کەمبوونەوەی ئاوی ئێران و هەندێکجاریش بڕینی ئاوی ڕووباری سیروان. سلێمان محەمەد قائمقامی قەزاکە دەڵێت، گۆڕانی کەشوهەوا و کەمی ئاوی باران لەم وەرزەی دواییدا بووەتە هۆی کەمبوونەوەی بەرچاوی ئاستی ئاوی دەریاچەکە و زیادبوونی چڕیی پیسکەرەکانی ناوی، و بەمجۆرە " وێستگەی چارەسەرکردنەکە توانای پاککردنەوەی ئاوی نەماوە بۆ ئەوەی بە سەلامەتی بیگەیەنێتە ماڵ و شوێنی کارکردنی هاوڵاتیان بۆ خواردنەوە”. ئاماژە بەوەش دەکات، هەمان شت لەگەڵ ئەو دوو ڕووبارەدا ڕوویدا کە ئاو بۆ دەریاچەکە دابین دەکەن؛ "ئاوی سیروان کەم دەبێتەوە تا دەگات بە دەریاچەکە دوای تێکەڵبوون لەگەڵ ئاوە پیسەکەی تانگرۆ بەهۆی چالاکیی مرۆیی و کارگەکانی سلێمانی کە پاشماوەکانیان فڕێدەدەنە ناو ڕووبارەکەوە بەبێ هیچ چارەسەرێکی ژینگەیی، بەمەش دۆخەکە لە دەریاچەکەدا خراپتر دەبێت". قائیمقامی شارەکە ئاماژە بەوە دەکات کە (20%)ی دانیشتوانی قەزاکە پشت بەو ئاوە دەبەستن کە دەگاتە دەستیان، بۆ بەکارهێنانی ڕۆژانە ئەوان ناچارن ئاوی پیس بەکاربهێنن، ئەوان ئەمە دەزانن ، بەڵام بژاردەی تریان نییە: "هەموو کەس ناتوانێت ئاو لە بیرەوە بگوازێتەوە بۆ ماڵەکانیان یان ئاو لە بازاڕ بکڕێ". بەپێی بۆچوونی پسپۆڕانی ئاو کە چاوپێکەوتنیان لەگەڵ نووسەری ئەم بەدواداچوونەدا کردووە، هەوڵ بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە نادرێت، بە تایبەت دوای ئەو شەپۆلەی ئاوی بارانبارینی زۆر ناوازە کە لەم وەرزەدا باریوە، بەهۆیەوە دەریاچەی بەنداوی دەربەندیخان پڕ بووە، هەروەها بەپێی خەمڵاندنە فەرمییەکان گەیشتووەتە زیاتر لە چوار ملیار سێجا مەتر لە مانگی ئازاری ساڵی 2024، بەو پێیەی پێشبینی دەکەن بە خێرایی کەم ببێتەوە، وەک لە وەرزەکانی دوای ساڵی 2019 ڕوویدا، لە ئەنجامی زیادبوونی ئاوی دەردانی بەنداوەکە و لاوازی ئەو بڕە کە لە ڕووباری سیروانەوە دێت. هاوکات هاوڕان لەسەر ئەوەی سەرەڕای بڕێکی زۆری ئاوی گلدراوە، بەڵام چڕیی پیسکەرەکانی ناو بەنداوەکە، هێشتا زۆرە، ئاماژەش بەوە دەکەن، کە ڕووباری تانجەڕۆ دەڕژێتە ناو دەریاچەکە بە تەواوی پیسە بەهۆی ئەو پاشەڕۆیەی فڕێدراونەتە سەر کەناراوەکانی، وەک پیسکەرەکانی ڕۆن و چەورییەکانی وەرشەی پیشەسازی، پاشماوەی پاڵاوگە سەرەتاییەکانی سووتەمەنی، و پیسکەرەکانی کارگە و شارەوانییەکان، هەروەها ئاوی پیس. وادەکەن ئاوی دەریاچەک بە پیسی بمێنێتەوە. کێشەیەکی کۆن دوابەدوای زیادبوونی گوشاری جەماوەری بۆ سەر حکومەتی خۆجێی سلێمانی لە دوای ساڵی (٢٠٠٨)، وەزارەتی ناوخۆ لە هەرێمی کوردستان لیژنەیەکی پێکهێنا بۆ چارەسەرکردنی کێشەی پیسبوونی ئاوی دەربەندیخان بە هەوڵدان بۆ ڕێگریکردن لە سەرچاوەکانی پیسبوون، بەڵام "نەیتوانی هیچ شتێک بکەن، لیژنەکانی دواتریش کە پێکهێنران هەمان دەرئەنجامی کاری لیژنەی پێشتریان هەبوو، بەجۆرێک پیسبوونەکە هەر ماوە، لەگەڵ ئەو هەموو مەترسییەی کە لەسەر ژیانی دانیشتوانی شارەکە دروستی دەکات" بە گوتەی هاوکار قادر، چالاکوانی ژینگە. تەنها شتێک کە دەسەڵاتداران دەیتوانی بیکەن هۆشداری بدەن لە بەکارهێنانی ئەو ئاوە. فەرمانگەی کاروباری تەندروستی لە وەزارەتی تەندروستی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژی (8ی تشرینی یەکەمی 2008)، داوای لە بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی گەرمیان کرد، هاووڵاتییانی دەربەندیخان ئاگادار بکاتەوە لە بەکارهێنانی ئەو ئاوەی پێیان دەگات بۆ خواردنەوە ناشێت بەهۆی پیسبوونییەوە. ئەو نوسراوانەی کە لە هەمان ئەو ساڵەدا لەنێو ئۆرگانە فەرمییە پەیوەندیدارەکاندا بڵاوکراونەتەوە، داوایان کردووە کە ئامۆژگاری دانیشتووانی قەزاکە بکرێت کە پەنا بۆ سەرچاوەی ئاوی بەدیل ببەن، وەک بیرە ئیرتیوازییەکان و ئاوی کانیاو، یان ئاوی دەریاچەکە گەرم بکەن تا پلەی کوڵان، تا کێشەی پیسبوون چارەسەر دەکرێت، ئاماژەش بەوە دەکەن کە حکومەت بەدوای جێبەجێکردنی پڕۆژەیەکدایە بۆ دەستەبەرکردنی ئاوی پاک بۆ دانیشتوانی ناوچەکە. ئەو کێشەیە بە درێژایی مانگەکانی ساڵی دواتر بەردەوام بوو، بەپێی ئەوەی لە نوسراوێکی فەرمیدا کە لە وەزارەتی کاروباری تەندروستییەوە بۆ فەرمانگەی تەندروستی سلێمانی لە مانگی ئابی 2009 دا نێردراوە، کە تیایدا ئاگاداری کردۆتەوە لە ئەنجامی "باش نەبوون"ی پشکنینی (مایکرۆبایۆلۆجی) کە لە مانگەکانی حوزەیران و تەمموزدا ئەنجامدرا لەسەر ئەو ئاوەی کە بڕیار بوو بۆ چارەسەرکردنی دەریاچەی دەربەندیخان ڕێگەی وێستگەی پاککەرەوەی کارپێکردنی کۆنەوە ئەنجامدرابێت. لە نوسراوەکەدا پشتڕاستکراوەتەوە کە ئاوەکە شیاو نییە بۆ خواردنەوە، هەروەها داوای سەپاندنی چاودێری زیاتر و ئەنجامدانی پشکنینی ڕۆژانە، و پێکهێنانی لیژنەی هاوبەش لەگەڵ شارەوانییەکان بۆ ئەنجامدانی سەردان بۆ ئەو شوێنانەی کە کلۆریان بۆ ئاوەکە زیاد دەکرێت، لە نزیکەوە پێداچونەوەی خۆیان بکەن، و هەر کەموکوڕییەک کە ڕوویدا ڕاستی بکەنەوە. شکستی کارەکانی پاککردنەوە بۆ بەرهەمهێنانی ئاوی گونجاو بۆ بەکارهێنان، پێویستی بەپەلەی بۆ پڕۆژەیەکی نوێ بە تەکنەلۆجیای مۆدێرن ئاشکرا کرد، حکومەتی هەرێمی کوردستانیش لە مانگی تشرینی یەکەمی 2009 نیازی خۆی ڕاگەیاند بۆ دامەزراندنی وێستگەیەکی پێشکەوتووی پاککردنەوەی ئاو کە لەلایەن کۆمپانیای (Ukfilter)ی بەریتانی جێبەجێ دەکرێت بە تێچووی سێ ملیۆن دۆلار، کە ئاوەکە لە دەریاچەی دەربەندیخان وەردەگرێت. بڕیار بوو کۆمپانیاکە تەنها لە ماوەی هەشت مانگدا کارەکانی تەواو بکات، بۆ ئەوەی دانیشتووانی قەزاکە تا ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٠ ئاوی پاکیان پێبگات. بەڵام ئەمە هەرگیز بەدی نەهات بەهۆی دواکەوتنی پڕۆژەکەوە. بە گوتەی یەکێک لە کارمەندانی پڕۆژەکە کە پێی باشبوو ناوی ئاشکرا نەکرێت، ناکۆکی لەنێوان دەزگا پەیوەندیدارەکانی حکومەت و کۆمپانیای جێبەجێکار ڕوویداوە، ئەمەش ڕێگر بووە لە تەواوبوونی پرۆژەکە، لەگەڵ ئەوەی کێشەکە زیاتر بووە بەهۆی کەمبوونەوەی بڕی ئاو و زیادبوونی ڕێژەی ئاستی پیسکەرەکانی ناوی. ئەو کارمەندە ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە لە ساڵی 2010 بەڕێوەبەرایەتی ئاوی سلێمانی ئەنجامی نوێی شیکاری ئاوەکانی ئاشکرا کرد کە جیاواز بوو لە پێشوو، بەو پێیەی دەریخست ئەو ئاوەی لە ڕێگەی تۆڕی ئاوی گشتییەوە دەگەیەنرێتە هاووڵاتیان سەلامەتە بۆ خواردنەوە. "ڕەنگە بەم درۆیە هەوڵیان دابێت توڕەیی هاووڵاتیان هەڵبمژن". ئەو فەرمانبەرە ئاماژە بەوە دەکات، نوسینگەی ڕاوێژکاری زانستی لە زانکۆی سلێمانی بۆچوونێکی جیاوازی هەبووە لە ئەنجامی شیکارییەکانی بەڕێوبەرایەتی ئاو لەو ماوەیەدا، بەو پێیەی ئەنجامی شیکارییەکی بۆ پارێزگای سلێمانی ناردووە کە لەلایەن کارمەندانی نوسینگەی ڕاوێژکارییەوە لەسەر ئەو ئاوە ئەنجامدراوە، دەریدەخات کە "مس، کرۆم و کادمیۆم"ی تێدایە، کە لە پاشماوەی کارگە پیشەسازییەکانەوە سەرچاوەی گرتووە. نوسینگەی ڕاوێژکاری زانستی ڕایگەیاند، جگە لەوەی ئەم ئاوە نەگونجاوە بۆ خواردنی مرۆڤ، دەبێتە هۆی مردنی بەشێک لە زیندەوەرانی نێو ئاوەکەش، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی گۆڕانکارییەکی مەترسیدار لە کوالێتی ئاوی بەنداوی دەربەندیخان ڕوویداوە. نوسینگەکە پێشنیاری بۆ ئیدارەی پارێزگای سلێمانی کردووە کە وێستگەیەکی پاککردنەوەی ئاوی هاوشێوەی ئەو وێستگەیەی کە لە پارێزگاکانی باشووردا کاری پێدەکرێت، "کە تەنها لە ماوەی شەش مانگدا دەتوانرێت دابمەزرێت و کاریپێبکرێت، و ڕێگری لە دزەکردنی پیسکەرەکان لە ئاوی تانجەڕۆ و سیروان بکرێت کە سەرچاوەی دابینکردنی ئاوی دەریاچەی دەربەندیخانن" بە وتەی ئەو کارمەندە. ناوبراو لە درێژەی قسەکانیدا دەڵێت: "بەم ئەنجامانە و لەژێر فشاری ناڕەزایەتی جەماوەر و سکاڵا دووبارەبووەکاندا، ئیدارەی پارێزگای سلێمانی ناچار بوون لیژنەیەک بۆ خێراکردنی تەواوکردنی وێستگەی پاککردنەوە پێکبهێنێت ئەمە لە ساڵی ٢٠١٠ بوو، بەڵام لەسەر زەمین هیچ شتێک بەدەست نەهات بەهۆی نەبوونی بودجە". دەشڵێت: "گرفتەکە بەردەوام بوو، تا پێش دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەکان لە هەولێر، گواستنەوەی پرۆژەکە بۆ کۆمپانیای (ئۆهیتان)ی تورکی". کە کۆمپانیایە کە بەشداربوو لە تەواوکردنی زۆرێک لە پڕۆژەکانی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ ئەوەشدا بەرپرسان بەڵێنیان دا کە پڕۆژەکە بە زووترین کات تەواو دەبێت، بەمەش دەیان هەزار دانیشتوو لە مەترسی تووشبوون بە کۆمەڵێک نەخۆشی مەترسیدار ڕزگاریان دەبێت لە گەڕانی ڕۆژانە بۆ ئاوی گونجاو تا بەکاریبهێنن. لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی 2013، لەژێر فشاری ناڕەزایەتیییەکی نوێدا، پارێزگاری سلێمانی بڕیار درا ئاوی خواردنەوەی سەلامەت بۆ هاوڵاتیانی دەربەندیخان بە بەکارهێنانی 30 تانکەر کە ڕۆژانە دەیگوازنەوە بۆ قەزاکە تا تەواوبوونی پرۆژەی وێستگەی نوێی پاککردنەوە، بەڵام ئەم هەوڵەش درێژەی نەکێشا. بە وتەی هاوکار قادری چالاکوان. زیاتر لەوەش دەڵێت: لە سەرەتای ساڵی 2014دا پێش سەرهەڵدانی داعش و کۆنتڕۆڵکردنی نەینەوا و سەڵاحەدین و بەشێکی کەرکوک، چالاکی گروپە تیرۆریستییەکان زیادی کرد و هەمووان سەرقاڵی ئەو مەترسیانە بوون کە لەسەر ناوچەکە دروستی کردبوو، بۆیە هەموو شتێک وەستا!". هاکار دووپاتی دەکاتەوە کە کۆمپانیا تورکییەکە لەو کاتەدا بەردەوام بوو لە جێبەجێکردنی پڕۆژەکە، بەڵام بەهۆی شەڕی داعش و زیادبوونی مەترسییەکان نەیتوانی کارەکانی تەواو بکات پێش ئەوەی ڕێژەی تەواوکردنی بگاتە 50% دەستی لە کارەکانی هەڵگرت... ئێستاش دوای 10 ساڵ ئەوەی لەو پڕۆژەیە دروستبووکرابوو لەناوچوو، دەبێت هەموو شتێک دەستپێبکاتەوە، ڕەنگە لە سفرەوە. کۆنتڕۆڵکردنی ناوچەکانی باشووری کوردستان و بەشێک لە کەرکوک و دیالە لەلایەن داعشەوەو شەڕی ڕزگارکردنیان لێی، تەنیا هۆکار نەبوون بۆ پەکخستنی جێبەجێکردنی پرۆژەی وێستگەی پاککردنەوەی ئاوی دەربەندیخان، بەڵکو قەیرانی ئابووریش بوو کە هەرێم دوای ساڵی ٢٠١٤ لە ئەنجامی دابەزینی نرخی نەوت لەسەر بازاڕی جیهانی و بڕینی پشکی هەرێم لە بودجەی فیدراڵی کاریگەری ناکۆکی لەسەر فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت لە کێڵگەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەشێکی دیکەی هۆکارەکان بوون. دواین بەڵێن درابێت لە مانگی ئازاری ساڵی 2023 بوو، کاتێک حکومەتی خۆجێی لە سلێمانی ڕایگەیاند، پڕۆژەی پاککردنەوەی ئاوی دەربەندیخان دەگوازرێتەوە بۆ کۆمپانیایەکی نوێ، کە ئەمە سێیەم کۆمپانیابوو لە ماوەی 12 ساڵدا پرۆژەکەی پێبدرێت، ئەمجارە ڕاستەوخۆ لەلایەن جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێم، (قوباد تاڵەبانی)ەوە سەرپەرشتی دەکرێت، بە گوژەمی (10 ملیۆن) دۆلار کە پارەکەی لە "لە فرۆشتنی خانووبەرەی میرییەوە بەدەست هێنراوە"، بە وتەی هاکار قادر، دەڵێت: "بەڵێنەکە هەرگیز جێبەجێ نەکرا". ماددە شێرپەنجەییەکان ڕێبواران لە دەریاچەی دەربەندیخان دەتوانن بۆنێکی ناخۆش هەست پێ بکەن، هەمان شت بۆ دەریاچەی دیوانەش دەگونجێت کە بۆ ئاودانی زەوییە کشتوکاڵییەکانی قەزای دەربەندیخان بەکاردەهێنرێت، بەو پێیەی دەرچەی ئاوەڕۆی تێکەڵ دەبێت. بەگوێرەی دوو لێکۆڵینەوە کە لە ساڵی 2022 لە زانکۆی سلێمانی ئەنجامدراون، ئاوی دەریاچەی بەنداوی دەربەندیخان مادەی شێرپەنجەیی تێدایە، هەروەها ئاستی ترش لە ئاوی بەنداوەکەدا زۆرە، ئەمە جگە لەوەی ڕێژەی تاڵبوون زۆر زیاترە لەو ئاستەی کە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی دیارییکردووە ڕێکخراو. ئاستی ئەلەمنیۆم وا دەکات ئاوەکە نەگونجێت بۆ خواردنەوە یان ئاودێریکردنی بەروبوومەکان. ئەو دوو توێژینەوەیە هۆکاری پیسبوونەکە دەگەڕێننەوە بۆ پاشماوەی ناوچە پیشەسازییەکانی نزیک قەزاکە، گەیشتوون ئەو ئەنجامەی کە ئاوی بەنداوی دەربەندیخان تەنها بۆ ئاودێریکردنی جۆرە تایبەتەکانی ڕووەک گونجاوە، هەروەها بۆ مەبەستی پیشەسازیی تایبەت، لە کاتێکدا بۆ خواردنەوە گونجاو نییە بەبێ پرۆسەی پرۆسێسکردنی بەرز. ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی دەریاچەکە "پێویستی بە جێبەجێکردنی پلانێکی ستراتیژی هەیە، لەگەڵ بەڕێوەبردنی درێژخایەن لەپێناو پاراستنی کوالێتی ئاوی بەنداوی دەربەندیخان، بەو پێیەی یەکێکە لە گرنگترین سەرچاوە ئاوییە ناوخۆییەکان بۆ دانیشتوانی ناوچەکە". حەمزە ڕەمەزان شارەزای ستراتیژی ئاو، دەرەنجامەکانی ئەو دوو توێژینەوەیە پشتڕاست دەکاتەوە، ئاماژە بەوە دەکات، پڕۆژەکانی پاککردنەوەی ئاو بە دیزاینی کۆن و تەنانەت هەندێکیان کە بڕیارە جێبەجێ بکرێن، تواناییان ڕێژەیی دەبێت لەگەڵ قەبارەی پیسبوونی ئاو لە بەنداو و دەریاچەکانی عێراق بەهۆی کەمیی ئاوەوە لە ساڵانی ڕابردوودا. ئەو دەڵێت: "پاککردنەوەی کلاسیکی کوالیتی ئاو وەک پێویست ناگۆڕێت، دەبێت ڕوو لە پرۆژەی پاککردنەوەی سیرامیک یان شێوازی مۆدێرنتر بکەین کە ڕێگری لە دزەکردنی کانزا قورسە شێرپەنجەییەکانی وەک کرۆمیۆم و کادمیۆم بۆ ناو ئاوی ماڵان بکەن". تێبینی؛ ئەم لێکۆڵینەوەیە بە سەرپەرشتی تۆڕی "NERIJ" لە چوارچێوەی پڕۆژەی ڕۆژنامەگەریی ژینگەیی کە لەلایەن ڕێکخراوی ئینتەرنیوزەوە بەڕێوەدەبرێت، ئەنجامدراوە، لەم لینکەوە تەواوی لێکۆلێنەوەکە بەزمانی عەرەبی بەردەستە؛ https://shorturl.at/onbE0
.jpg)
درەو: 🔻 بەپێی نوێترین ڕاپۆرتی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ؛ 🔹 تێکڕای بەرهەمی گشتی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا (36 هەزار و 763)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە. لە کاتێکدایە لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بەرهەمی کێڵگەکە (35 هەزار و 31)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، واتا ئاستی بەرهەم (هەزار و 732) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بە رێژەی (5%) زیادی کردووە. 🔹 هەموو فرۆشتنێکی نەوتی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکە لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا بۆ بازاڕی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان بووەو هەر بەرمیلێکیش بە (40.52) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان (83) دۆلار بووە. هاوکات لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2023)دا نرخی بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی کێڵگەکە بە (66.28) دۆلار فرۆشرابوو، بەم پێیەش هەر بەرمیلێک نەوت بە رێژەی (39%) نرخەکەی لەدەستداوە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو. 🔹 داهاتی کۆمپانیای (HKN Energy) بۆ چارەکی یەکەمی 2024 بەڕێژەی (35.1%) کەمیکردووە بە بەراورد بە چارەکی یەکەمی 2023. کۆمپانیای (HKN)ی ئەمریکی لە کێڵگەی نەوتی سه‌رسه‌نگ کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ دەکەوێتە سنوری (پارێزگای دهۆک)ەوە، ڕوبەری کێڵگەکە (420) کیلۆمەتر دووجایە، دابەشبووە بەسەر دوو ناوچەی نەوتی جیاوازدا کە بریتین لە ناوچەی (سوارە توکەو ڕۆژهەڵاتی سوارە توکە)، هەر یەکێک لەو دوو ناوچەیە سێ کۆگای نەوتی سەربەخۆی تێدایە. پشكی (62%)ی کێڵگە نەوتییەکە كۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی کاری تێدا دەکات، (18%)ی پشکەکانی کێڵگەکە کۆمپانیای) شاماران)ی کەنەدی لە کانوونی دووەمی 2021 ەوە لە (تۆتاڵ)ی فەرەنسی کریوەتەوە، بەم شێوەیەش شاماران لە هەردوو کێڵگەی ئەتروش و سەرسەنگ بووە خاوەن پشک. پشكی (20%)ی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم کوردستان. کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئینێرجی لە ساڵی 2007 لەلایەن (ڕۆس پیرۆت جونیۆر) دامەزراوە، کۆمپانیایەکی تایبەتی وزەی سەربەخۆیە و کاری گەڕان و بەرهەمهێنانی نەوتی لە هەرێمی کوردستاندا هەیە. بارەگای سەرەکی کۆمپانیاکە لە شاری داڵاسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایەو لقی لە هەردوو شاری تەکساس و هەولێر هەیە. دەرەنجامی کارەکانی کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئێنرجی لە چارەکی یەکەمی (2024) لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ بەپێی نوێترین ئەو زانیارییانەی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی لە (29ی ئایاری 2024) بۆ (چارەکی یەکەمی 2024) خستوویەتیەڕوو؛ 1. تێکڕای بەرهەمی گشتی کێڵگەی نەوت سەرسەنگ لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا (36 هەزار و 763) بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە. ئەمە لە کاتێکدایە بەرهەمی نەوتی کێڵگەی ناوبراو لە چارەکی یەکەمی (2023)دا (35 هەزار و 31) بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، بەم پێیەش تێکڕای ئاستی بەرهەمهێنان لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی پار (هەزار و 732) بەرمیل نەوتی رۆژانە بە رێژەی (4.9%) زیادی کردووە. هەر بە پێی زانیارییەکانی کۆمپانیا نەوتییەکە هەموو فرۆشتنێکی نەوتی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکە لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا بۆ بازاڕی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان بووەو هەر بەرمیلێکیش بە (40.52) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان (83) دۆلار بووە. واتا هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە کەمتر لە نیوەی نرخ و بە رێژەی (51%) و (42.5) دۆلار کەمتر فرۆشراوە. هاوکات لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2023)دا نرخی بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی کێڵگەکە بە (66.28) دۆلار فرۆشرابوو، بەم پێیەش هەر بەرمیلێک نەوت رێژەی (39%) نرخەکەی لەدەستداوە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو. 2. بەهۆی فشاری لە داخستنی بۆریی نەوتی کوردستان-جەیهانی تورکی، کە لە کۆتایی چارەکی یەکەمی ساڵی 2023دا دروستبووە، داهاتی کۆمپانیای (HKN Energy) بۆ چارەکی یەکەمی 2024 بەڕێژەی (35.1%) کەمیکردووە بە بەراورد بە چارەکی یەکەمی 2023. ئەو دابەزینەش ڕەنگدانەوەی زیادبوونی (4.9%) بەرهەمهێنان و دابەزینی (38.9%) نرخی نەوتە لە (66.28) دۆلارەوە لە چارەکی یەکەمی 2023 بۆ (40.52) دۆلار لە چارەکی یەکەمی 2024. 3. هەر بە گوێرە ڕاگەیەندراوی کۆمپانیاکە، کۆمپانیای (HKN Energy) بەردەوامە لە فرۆشتنی نەوت لە بازاڕی ناوخۆدا. ئەگەر بارودۆخی ئێستا بەردەوام بێت، ئامانجیان بەرهەمهێنانی نزیکەی (30 هەزار) بۆ (40 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەیە لە ماوەی ساڵی 2024دا. پوختەی دەرەنجامی کارەکانی کۆمپانیای (HKN) لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ سەرچاوە؛ - ڕاپۆرتی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی، بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی 2024. - HKN ENERGY; Q1 2024 – Management Update, May 29, 2023 https://shorturl.at/UvLqe
.png)
(درەو): كۆمه‌ڵه‌ی پیشه‌سازی نه‌وتی كوردستان كه به "ئه‌پیكور" ناسراوه‌و كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وت و غازی هه‌رێمی كوردستان له‌خۆده‌گرێت، قسه‌یه‌كی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق له‌باره‌ی هه‌مواری گرێبه‌سته‌كانه‌وه ره‌تده‌كاته‌وه. پێگەی (Argus)ی تایبەت بە وزە له راپۆرتێكدا ئاشكرایكرد، كۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی كوردستان (ئەپیكۆر) قسەكانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق رەتدەكاتەوە كە وتویه‌تی "كۆمپانیا نەوتییە جیهانییەكان لە هەرێمی كوردستان، ئامادەنین گرێبەستەكانیان هەمواربكەنەوە. ئەپیكۆر ئاماژە بە بەیاننامەكەی هەفتەی رابردوی دەكات كە تیادا هاتووە، كۆمپانیاكانی ئامادەن بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی گۆڕانكاریكردن لە گرێبەستەكانی ئێستا، بەرمەرجی رازیبونی حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان و كۆمپانیاكان لەسەری. ئارگۆس ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه، بەغداد پێشنیازێكی مامناوەندی خستوه‌ته‌ڕوو، كە لەڕێی هەمواری بودجەی فیدراڵییەوە بتوانێت پارەی كۆمپانیا نەوتییەكان بدات كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن، لەبەرامبەر گەیشتن بە چارەسەر لەگەڵ حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا جیهانییەكان، لەبارەی تێچوی دەرهێنانی نەوتی بەرهەمهێنراو لە كوردستان. سایته‌كه نوسیویه‌تی: لێدوانەكان دەریدەخەن، تائێستا ناكۆكییەكان گەورەن لەنێوان هەردوولا لەبارەی چارەسەركردنی ئەو پرسە. هاوكات داواكەی ئەم دواییەی وەزیری نەوتی عێراقیش بۆ ئەنجامدانی كۆبونەوە لەگەڵ هاوتاكەی لە هەرێم و كۆمپانیا نەوتییەكان بۆ گەیشتن بەرێككەوتن و خێراكردنی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی خاوی عێراق لەڕێی بەندەری جەیهانی توركییەوە، كێشەكان هێورتر دەكاتەوە. "حكومەتی عێراق روبەڕوی دۆخێكی قورس بووەتەوە، لەبارەی بەدیهێنانی هاوسەنگی لەنێوان چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان و جێبەجێكردنی پابەندییەكانی، لەچوارچێوەی رێژەی دیاریكراوی هەناردەی نەوت لەلایەن ئۆپێك پڵەسەوە".
.jpg)
مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ڕۆژانە ئامێرە جەنگییەکەی ئیسرائیل لە غەزەدا ھەر شتێک بخوازێت وێرانیبکات، وێراندەکات، رۆژ نییە دەیەھا و سەدەھا مرۆڤی بێگوناھ و بێتاوان، ڕاستەوخۆ پەلامار نەدرێن و بە شێوەیەکی بەربەریانە ژیانیان لێ نەسێندرێتەوە. ڕۆژ نییە ماڵ بەسەر دانیشتوانە گیرخواردوەکەی ناو غەزەدا خاپور نەکرێت، لەم شارە و بۆ ئەو شار و لەم کەمپەوە بۆ ئەو کەمپی ئاخنراو بە کەسانی بێدەرەتان ڕاونەنرێن و بڕستیان لەبەر نەبڕێت. دۆخەکە بە ئاستێک گەیشتوە ئەوەی ئیسرائیل ئەنجامیئەدات جگە لە ناونانی بە تاوانی جەنگ، ھەوڵی ھۆشیارانەی لەناوبردنی میلەتێک، برسیکردن و کوشتنێکی سیستماتیکی، نەکرێت ھیچ ناوێکی تری لێبنرێت. ئەم جەنگە توانای دڵڕەقیی و ڕووبەری ڕق و ھەوڵی بێنرخکردنی ژیانی مرۆڤەکانی لە سەدەی بیست و یەکەمدا بە چڵەپۆپە گەیاندوە. دۆخەکە بە ئاستێک گەیشتوە فەلەستینییەکان تادێت زیاتر و زیاتر بکوژرێن و ڕۆژانەش ئیسرائیلیەکان زیاتر و زیاتر مرۆڤبوونی خۆیان لەدەستبدەن. ئیسرائیلیەکان بە کوشتن ژیان لە فەلەستینییەکان دەسێننەوە و فەلەستینیەکانیش لە ڕێگای بەناھەق کوژرانیانەوە دڵۆپێک مرۆڤایەتی لەناو دەوڵەت و کۆمەڵگای ئیسرائیلیدا ناھێڵنەوە. ئەوەی دەبینین ھەم سەندنەوەی ژیانە لە ھەندێک لە مرۆڤەکان و ھەم سەندنەوەی مرڤبوونە لە بکوژەکان. لە غەزەدا ئێمە لەبەردەم پرۆسەیەکی بەرفراوانی لەئینسانخستنی ئینسانداین. بەڵام غەزە تەنھا دۆخێکی نائینسانيی ناوچەکە نییە. تورکیاش لەشکرێکی گەورەی لەسەر سنوورەکانی ڕۆژئاوای کوردستان کۆکردۆتەوە و بەردەوامیش باس لە پەلاماردانی ئەو بەشەی کوردستان دەکات. پەلاماری ئەو بەشەی کوردستانیش بێپێشینە نییە. سوپاکەی ئەردۆغون ساڵی ١٩١٨ پەلاماری عەفرینی دا و ھەموو ئەو تاوانانەی سوپایەکی دڕندە بتوانێت ئەنجامیبدات، لەو شارەدا ئەنجامیدا. سوپای تورکیا لە سوپای ئیسرائیل دڕندەتر و تاوانبارتربێت، کەمتر نییە. ئەوەی رێگای لەم سوپایە گرتوە نەھێڵێت ھەمان ئەو تاوانانە ئەنجامبدات کە ئیسرائیل لە ئێستادا لە غەزە، ئەنجامیئەدات، ڕێگریەکانی ئەمریکا و وڵاتە رۆژئاواییەکانی ترە. ئەوانن ناھێڵن تورکیا سنوورەکان ببەزێنێت و کارەساتی گەورە و خوێناوی ئەنجامبدات. لە جیھانی ئەمرۆدا زیاد لە بەشێکی بەرچاوی مرۆڤایەتیی توانای بەرگریکردنیان لە خۆیان نییە و قابیلی لەناوبردن و تێکشکاندنن. ھێزی دڕندەی واش دروستبوون توانای پیادەکردنی ھەمووجۆرە وێرانکاریی و دڕندەییەکن. ھانا ئارێنت، ژنە فەیلەسوفیی جولەکە، لە خوێندنەوەیدا بۆ ئەزموونی مامەڵەکردنی نازیەت بۆ جولەکە و ھەوڵدانی لەناوبردنی سەرتاسەریان، بەو دەرەنجامە دەگات کە لە جیھاندا کۆمەڵە مرۆڤێک ھەن ئاسانتر قابیلی تێکشکاندن لەوانیتر، ئاسانتر لەناودەبرێن، تەنھاتر و بێمافترن لە کەسانیتر، بە تایبەتی لە ئاستی کۆیی و دەستەجەمعیدا. ئەم ژنە فەیلەسوفە بە تایبەتی باس لەو مرۆڤانەدەکات کە وەک کەمینە و گروپی لاواز و پەراوێزیی دێنە جیھانەوە. ئەو کەمینانەی ناتوانن بەرگریی لە خۆیان و لە مافەکانیان بکەن، لە پێش ھەمووانیشەوە، مافە ھەرە سەرەتایی و بنەڕەتییەکەی مرۆڤ: مافی ژیان. ئارێنت لە پێناسەکردنی ئەم کەمینانەشدا ھێما بۆ کەسانی ”کۆچبەر“ و ”پەناھەندە“ و ”نەخواستراو“ و ”نەفرەتلێکراو“یش دەکات. ئەمانەش ئەو جۆرەن لە مرۆڤ کە ژیانیان لە ژێر رەحمەت و ویستیی ئەو زۆرینانەدان کە لەگەڵیاندا دەژین. ئارێنت ئاکاری سەرەکیی ئەم کەمینانە بەوەوە گرێئەدات کە زۆربەی جار ”مرۆڤی بێدەوڵەت“ن، ئەو کەمینانەن کە لە دونیای ئەمڕۆدا، دونیای باڵادەستیی دەوڵەتی نەتەوە، بێدەوڵەتن. ئەو چوارچێوە سیاسییە سەروەر و قبووڵکراوەیان نییە کە میلەتان لەناویدا دەژین و پەیوەندییەکانیان بە خۆیان و بە دەرەوەی خۆیانەوە لەناویدا ڕێکدەخەن. ئارێنت پێیوایە رێکخستنی جیھانە لەسەر بنەمای دەوڵەت، کەسانێکی زۆری بێدەوڵەتی دروستکردوە کە وەک مرۆڤی لاواز و پەراوێزیی بە جیھاندا بڵاوبوونەتەوە. ئارێنت پێیوایە ئەم جۆرە تایبەتانە لە مرۆڤ کەسانێکن دەکرێتلە دونیای ئەمرۆدا ”ئیستیھلاک“ بکرێن و فرێبدرێنە دەرەوەی ئەو سنوورە سیاسییانەوە کە جیھانی لەسەر بونیادنراوە. ئەمانە ئەو کەسانەن سەرزەمینێکیان نییە تیایدا خودبوونی خۆیانی وەک مرۆڤ دروستبکەن و مرۆڤبوونیان، بپارێزن. ئەمانە کەسانێکن دەشێت بە ھەر شتێکی دیکە بگۆڕدرێنەوە کە سیستمە بەھێزەکان بیانەوێت، تا ئەو شوێنەی ڕاویانبنێنن و بیانگوازنەوە و لە دوا دەرنجامیشدا بەتەواوی بیانسڕنەوە. لە ئێستادا خەڵکی غەزە نموونەیەکی زیندووی ئەو جۆرە تایبەتەی مرۆڤن کە نەک تەنھا کەمینە و غەوارە و بێپەنان، نەک تەنھاش مرۆڤگەلێکن لە دەرەوەی دەوڵەت و ھەرجۆرە سەروەرییەکی سیاسیدان، بەڵکو کەسانێکن ھێز دەتوانێت شاربەدەریان بکات و بۆ ھەر شوێنێکشییان بنرێت کە ڕازیبێت بیانگرێتەخۆی. ھەموو دانیشتوانی غەزە لە ژێر زەبری سوپای ئیسرائیلدا بوون بە مرۆڤی زیادە، بە دانیشتوانێکی بێماف، کەسانێک مامەڵەی ئاژەڵیشیان پێ رەوانابینرێت. کوردەکانی ڕۆژئاوا، بە تایبەتی دانیشتوانەکەی شاری عەفرین، لە سەردەمی پەلاماردانەکەی سوپای تورکیا لە ساڵی ٢٠١٨دا بۆسەر شارەکە، لە ھەمان دۆخی دانیشتوانەکەی ئەمڕۆکەی غەزەدا بوون. دوای ئەوەی سوپاکەی ئەردۆغان شارەکەی داگیرکرد دانیشتوانە کورد و ناموسوڵمانەکانی شارەکە، خرانە پێگەی ئەو مرۆڤە پەراوێزیی و نەفرەتلێکراوانەوە کە ھانا ئارێنت باسیان دەکات. ھەمووان گۆڕان بۆ کەسانی ناپێویست، کەسانێک سوپا و میلیشیاکانی سەر بە تورکیا، دەیانتوانیی بەوشێوەیەی دەیانەوێت ئیستیھلاکیان بکەن و چوۆنیان بوێت وا مامەڵەیان بکەن. ھەم لە دۆخی غەزە و ھەم لە دۆخی رۆژئاوادا، وەک ئارێنت دەڵێت، ئێمە ئەو جۆرە لە کەمینە دەبینین کە ناھێڵن خێمەیەکی سیاسیی تایبەت بەخۆیان، لە پاڵ کۆی خێمە سیاسییەکانی تری جیھاندا، ھەبێت،. خێمەیەک بیانکات بە کەسانێک خاوەنی ئەو لانیکەمە لە سەروەریی کە نەکرێت پەلاماربدرێن و لەناوببرێن. ئەم جۆرە تایبەتە لە مرۆڤ، لە دونیای ئەمڕۆدا، ئەو بەشەی مرۆڤایەتین کە ژیانیان لەبەردەم ڕەحمەتی کەسانیتر و ھێزی لە خۆیان بەھێزتردایە. کەسانێکن ھیچ ھێزێکی جیھانیش خۆی ناکات بە خاوەن و ھاوڕێ و ھاوچارەنووسیان، بە تەنھایش لەبەردەمی سوپا مۆدێرنە دڕندەکان و توانا گەورەکانی لە کوشتن و لەناوبردندا، بەجێھێڵراون. ئەمانە میلەتی بێدەوڵەت و گروپی ئەتنی ژێردەستە و پێکھاتەی دینیی ھەڕەشەلێکراو و گروپی کولتوریی پەراوێزخراون. کورد و فەلەستینییەکان دوو نموونەی بەرچاوی ئەزموونی ژیانی ئەم جۆرە مرۆڤەن، کە لە زیاد لە بەشێکی جیھاندا ھەن و دەژین. ئەمەش ئەزمونی بە کەمینەکردنێکی گەمارۆدراوە بە ھەموو تەکنیکەکانی لەناوبردن و ستراتیژەکانی بێماف و بێنرخ و بێپەناکردن. ئەوەی ئەمڕۆ لە غەزەدا ڕووئەدات و ئەوەیش کە دەشێت سبەینێ، بۆ جاری چەندھەم، لەم یان لەو بەشی کوردستاندا ڕووبدات، بە تایبەتی لە رۆژئاوادا، لە یەک سەرچاوەوە ھەڵدەقوڵێت: گیرخواردنی میلەتێک لە شێوەی کەمینەدا، بەدەست ھێزێکی دڕندەی بارکراو بە رقێکی گەورە و تەیار بە تەکنۆلۆژیای کوشتن و وێرانکردن. لەناو جیھانێکیشدا کە دەشێت تەنانەت ئامادەنەبێت سەیری ئەنجامدانی تاوانە گەورەکانیش بکات،چجای رێ لە ڕوودانیان بگرێت.
.png)
(دره‌و): سبه‌ینێ لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق كۆبونه‌وه‌یه‌كی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی ده‌بێت و راپۆرتی خۆی سه‌باره‌ت به خشته‌كانی بودجه‌ی 2024 ته‌واوده‌كات، رۆژی دوو شه‌ممه په‌رله‌مان ده‌نگی له‌سه‌ر ده‌دات، له‌م خشتانه‌دا، خه‌رجی ده‌رهێنانی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان له خه‌رجییه سیادییه‌كان ده‌رهێنراوه‌و خراوه‌ته ناو خه‌رجی وه‌به‌رهێنانی هه‌رێمه‌وه، ئه‌مه گرفتی دروستكردووه. لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق سبه‌ینێ كۆبوونه‌وه‌ی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی ده‌بێت بۆ ته‌واوكردنی راپۆرتی تایبه‌ت به خشته‌كانی بودجه‌ی ساڵی 2024. لیژنه‌كه ئه‌مڕۆ به سه‌رۆكایه‌تی عه‌توان عه‌توانی كۆبووه‌وه، ئه‌م كۆبونه‌وه‌یه بۆ دانانی جێ په‌نجه‌ی كۆتایی بوو له‌سه‌ر راپۆرتی خشته‌كانی بودجه. عه‌توان عه‌توانی ده‌ڵێ: لیژنه‌ی دارایی سوره له‌سه‌ر ته‌واوكردنی سه‌رجه‌م ورده‌كارییه‌كانی تایبه‌ت به خشته‌كان و ئاماده‌كردنی راپۆرتی كۆتایی به‌مه‌به‌ستی خسته‌ڕووی له دانیشتنی رۆژی دووشه‌ممه‌ی په‌رله‌ماندا. بڕیاره رۆژی دوو شه‌ممه په‌رله‌مانی عێراق ده‌نگ له‌سه‌ر خشته‌كانی بودجه‌ی 2024 بدات، بهگوێرهی قسه‌ی سه‌رۆكی لیژنه‌ی دارایی، ئه‌و راپۆرته‌ی كه لیژنه‌كه ده‌یخاته به‌رده‌م په‌رله‌مان، ته‌نیا له خشته‌كانی بودجه‌دا كورت نابێته‌وه، به‌ڵكو روانگه‌ی لیژنه‌ی داراییش سه‌باره‌ت به رێڕه‌وی دارایی وڵات له‌مساڵ و ساڵانی ئاینده ده‌خاته‌ڕوو، تایبه‌ت به به مه‌ترسییه‌كانی زیادبوونی خه‌رجی به‌كاربردن له‌سه‌ر حسابی بودجه‌ی وه‌به‌رهێنان. بهگوێرهی ئه‌و خشته‌ی كه حكومه‌تی عێراق ره‌وانه‌ی په‌رله‌مانی كردووه، پشكی هه‌رێم له بودجه‌ی عێراق بۆ ساڵی 2024 به‌مشێوه‌یه ده‌بێت: • كۆی گشتی خەرجی هەرێم: (20 ترلیۆن و 910 ملیارو 463 ملیۆن و 950هەزار) دیناره، لەم بڕە: - خەرجی موچەی فەرمانبەران: (9 ترلیۆن و 556 ملیارو 348 ملیۆن) دینارە - موچەی چاودێری كۆمەڵایەتی: (2 ترلیۆن و 20 ملیارو 173 ملیۆن) دینارە - كۆی گشتی بۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێم: ( 11 ترلیۆن و 576 ملیارو 521 ملیۆن) دینارە - مانگانە دەكاتە: ( 964 ملیارو 710 ملیۆن) دینار - كۆی بودجەی بەكاربردن: ( 14 تریلیۆن و 840 ملیار و 223 ملیۆن و 778 ) دینار - بڕی قەرز: ( یەك ملیار و 116 ملیۆن ) دینار - خەرجیی وەبەرهێنان: ( 4 تریلیۆن و 954 ملیار و 240 ملیۆن و 172 هەزار) دیناره، له‌م بڕه (2 ترلیۆن و 700 ملیار) دیناری بۆ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی 400 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی رۆژانه‌ی هه‌رێمه، وه‌زاره‌تی پلاندانانی عێراق ده‌ڵێ ئه‌م پاره‌یه به هه‌رێم نادرێت، چونكه هه‌نارده‌ی نه‌وت راوه‌ستاوه. وه‌زاره‌تی پلاندانانی عێراق هه‌فته‌ی رابردوو راگه‌یه‌ندراوێكی له‌باره‌ی ئه‌و پاره‌یه بڵاوكرده‌وه، كه له خشته‌كانی بودجه‌دا بۆ خه‌رجی وه‌به‌رهێنان له هه‌رێمی كوردستان ته‌رخانكراوه، رایگه‌یاند، خه‌رجكردنی ئه‌م پاره‌یه مه‌رجداره به‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان داهاتی نه‌وت راده‌ستی حكومه‌تی فیدراڵ بكات. نه‌رمین مه‌عروف ئه‌ندامی كورد لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق ده‌ڵێ: لەکۆی تەرخانکراوی بودجەی وەبەرهێنان بۆ عێراق کە زیاتر لە ٥٥ تریلیۆن دینارە بڕی 4 تریلیۆن و 954 ملیار و 240 ملیۆن دینار بۆ هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە، لە کاتێکدا لەو بڕە 2 تریلیۆن و 700 ملیار دیناری تایبەتە بە تێچووی دەرهێنانی 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم و لە بنەڕەتدا خەرجی بەگەڕخستنەو سیادییە، و نابێت لەسەر پشکی هەرێم و خەرجی وەبەرهێنان ئەژماربکرێت. نه‌رمین مه‌عروف باسله‌وه ده‌كات، ئەم شێوازە لە ئەژمارکردنی ئەو خەرجییانە بوه‌تە هۆکاری گەورە نیشاندانی پشکی هەرێم و مایەی گازندەکردنی پارێزگاکانی تری عێراق دژی هەرێم .
.jpg)
راپۆرتی: درەو 🔹 ئەمڕۆ (31/5/2024) سەرژمێریی ئەزموونی لە سەرجەم پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان دەستیپێکردو (14) رۆژ دەخایەنێت. 🔹 سەرژمێرییە ئەزموونیییەکە لە (86) ناوچەی عیراق و هەرێمی كوردستان ئەنجامدەدرێت و (764) توێژەر و كارمەندی وەزارەتی پلاندانان سەرپەرشتی دەكەن، ئامادەکاری دەکرێت بۆ سەرژمێریی گشتی، کە بڕیار وایە لە (20ی تشرینی یەکەمی ساڵی 2024) لە عێراقدا بەڕێوە بچێت. 🔹 بەگوێرەی خشتەکانی بودجەی ساڵی (2024)، حکومەتی عێراق، بڕی (300 ملیار) دیناری بۆ ئەنجامدانی سەرژمێری گشتیی دانیشتوان تەرخانکردووە، کە (38 ملیار) دیناری پشکی هەرێمی کوردستان دەبێت. 🔻 بە بۆچونی توێژەران؛ 🔹 ئەنجامدانی سەرژمێریی ناکۆکی مێژوویی لەسەر مافی حوکمڕانی ناوچە جێناکۆکەکان یەکلایی دەکاتەوە، ئەمەش وایکردووە زۆرێک لە لایەنە سیاسییەکان لە دەرەنجامەکانی سڵ بکەنەوە. 🔹 هەندێک لە هۆزەکانی عێراق بە گونجاوترین دەرفەتی دەزانن کە قەبارەی دانیشتوانی خۆیان لە چوارچێوەی پارێزگا یان قەزاکەیاندا پیشان بدەن. 🔹 هەندێ هۆزی تریش وەک نیشانەیەکی نەخوازراو بۆ نەمانی کاریگەری خۆیان سەیری سەرژمێری دەکەن، پێیان وایە دەبێتە هۆی نیشاندانی لاوازی و کەمینەیی ئەوان. 🔹 دابەشکردنی بودجەی نێوان پارێزگاکاندا بەندە بە ژمارەی دانیشتووانەکانیانەوە. بۆیە سەرژمێری دەبێت هۆی سەرهەڵدانی ژینگەیەکی لەباری ململانێ ی نێوان ئەو پارێزگایانەی کە هەوڵدەدەن پشکی دارایی خۆیان زیاد بکەن. 🔹 سەرژمێری دانیشتوان پەیوەستە بە دیاریکردنی سروشتی پرۆسەی هەڵبژاردن لە عێراق، بەتایبەتی سەبارەت بە دیاریکردنی کورسی پەرلەمان، کە زۆرجار دەبێتە هۆی ڕێگریکردن لە سەرژمێری لەلایەن هەندێک کەمینە کاریگەر و پارێزگا کەم دانیشتووانەکانەوە. سەرەتا (27) ساڵ پێش ئێستا و لە ساڵی 1997، عێراق دوایین سەرژمێری گشتی دانیشتوانی ئەنجامدا. سەرەڕای ئەوەی لەو سەرژمێرییەدا چەندین گرفت لە ئارادابوو کە پرۆسەکە بەسەرکەتوو لە قەڵەم نەدرێت، لە سەروو هەمووشیانەوە ئەنجام نەدانی ئەو سەرژمێرییەبوو لە (3) پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان و پرۆسەکە تەنها (15) پارێزگاکەی عێراقی لەخۆگرتبوو. ئەمەش وایکرد بەشێک لە توێژەران دان بە ئەنجامەکانیدا نەنێن و هێشتا داتاکانی سەرژمێری پێش خۆی کە (10) ساڵ بوو ئەنجام درابوو، بەڵام هەموو پارێزگاکانی عێراقی لەخۆگرتبوو بە گونجاوتر دەزانرا. بەڵام دوای تێپەڕبوونی چارەکە سەدەیەک بەسەر ئەو سەرژمێرییە ناتەواوەشدا، سەرەڕای بایەخە گرنگەکەی ئەو پرۆسەیە، هێشتا نەتوانراوە سەرژمێرییەکی گشتی لە عێراق ئەنجام بدرێت، چونکە سەرژمێریی گشتی تەنها پەیوەندی بە ژماردنی دانیشتوانەوە نییە، بەڵکو وردترین وردەکارییەکانی پێکهاتەی دیمۆگرافی وڵاتەکە دیاری دەکات، کە دواتر حکومەتەکان پشتی پێدەبەستن بۆ بنیاتنانی پلانەکانیان لە بوارەکانی پەروەردە، تەندروستی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و بازرگانی ... هتد. بۆیە دەبینین حکومەتەکانی عێراق بەناچاری بۆ داڕشتنی پلانەکانیان پشتیان بە ئاماری کۆن یان نافەرمی بەستووە، دەرەنجامیش هەڵەی گەورە و ناهاوسەنگی و نادادی کۆمەڵایەتی و ناعەدالەتی جوگرافی لە پلانەکانیان کەوتووەتەوەو دەکەوێتەوە، زیاتر لە گەیشتن بە ئەنجامە خوازراوەکان. هەر ئەم هۆکارانەشە پاڵ بەوەوە دەنێت و ناوێیەتی بەرپرسانی عێراق لە ئایندەی نزیکدا سەرژمێری گشتی لە عێراق ئەنجام بدەن. ئەمڕۆ (31/5/2024) سەرژمێریی ئەزموونی لە سەرجەم پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان دەستیپێکردو (14 رۆژ) دەخایەنێت سەرژمێرییە ئەزموونیییەکە لە 86 ناوچەی عیراق و هەرێمی كوردستان ئەنجامدەدرێت و (764) توێژەر و كارمەندی وەزارەتی پلاندانان سەرپەرشتی چۆنیەتی ئەنجامدانی پڕۆسەكە دەكەن، ئامادەکاری دەکرێت بۆ سەرژمێریی گشتی، کە بڕیار وایە لە (20ی تشرینی یەکەمی ساڵی 2024) لە عێراقدا بەڕێوە بچێت. بەگوێرەی خشتەکانی بودجەی ساڵی 2024، حکومەتی عێراق، بڕی (300 ملیار) دیناری بۆ ئەنجامدانی سەرژمێری گشتیی دانیشتووان تەرخانکردووە، کە (38 ملیار) دیناری بۆ هەرێمی کوردستان دەبێت. مێژووی سەرژمێری لە عێراق بەپێی توێژینەوەیەکی (سەعد موحسین)، بەناوی "سەرژمێرییە ئەنجامدراوەکانی دانیشتوان لە عێراق"، لە ناوچەی نێوان دوو رووبار (میزۆپۆتامیا) کە لە ئێستادا بە عێراق ناودەبرێت لە سەردەمی سۆمەرییەکانەوە "سەرژمێری دانیشتووان"یان ئەنجام داوە. لەو سەردەمەدا سەرژمێرییەکان بۆ مەبەستی ئابووری و سەربازی ئەنجام دراوە بۆ دیاریکردنی ژمارەی گەنجان بە تایبەتیش لە ڕەگەزی نێر، کە توانای هەڵگرتنی چەکیان هەیە یان ژمارەی ئەو بازرگان و خێزانە دەوڵەمەندانەی کە باج دەدەن. لە سەردەمی شازادە کۆدیا، کە فەرمانڕەوایی میرنشینی "لەگش"ی سۆمەری لە ساڵی (2144 پێش زایین تا 2124 پێش زایین)کردووە، سەرژمێری بۆ دانیشتوانی میرنشینەکەی ئەنجامداوە، کە بە خەمڵاندن ژمارەیان نزیکەی (450 هەزار) کەس بووە. لە عێراقی هاوچەرخدا، لە ساڵی (1927)، حکومەتی ئەو کات هەوڵیدا یەکەم سەرژمێری دانیشتوان دوای دامەزراندنی دەسەڵاتی پاشایەتی لە عێراق ئەنجام بدات، بەڵام هەڵەو کەم و کورتی زۆر هاوشانی جێبەجێکردنی پڕۆسەکە بوو، ئەمەش وایکرد بەغدا ئەنجامەکانی هەڵبوەشێنێتەوە. لە ساڵی (1934) سەرژمێرییەکی تر بۆ دیاریکردنی ژمارەی ئەو دانیشتووانەی کە توانای بەشداریکردنیان لە هەڵبژاردن و جەنگدا هەیە ئەنجامدرا. ئەم سەرژمێرییە ژمارەی دانیشتووانی عێراقی بە زیاتر لە (3 ملیۆن و 200 هەزار) کەس دیاری کرد. سەرەڕای سادەیی داتاکانی، بەڵام وەک ئاماژەیەک بۆ دەوڵەت لە پلان و بەرنامە حکومییەکانیدا مایەوە، تا سەرژمێرییەکی دیکە لە ساڵی (1947) ئەنجامدرا، کە تێیدا ژمارەی عێراقییەکان گەیشتە (4 ملیۆن و 826 هەزار) کەس. ئەمجارە یەکەم هەوڵی عێراقە بۆ سەرژمێریکردنی دانیشتوان بە بەکارهێنانی ئامرازە تەکنیکییە مۆدێرنەکان، بە بەراورد بەو ئامێرانەی لەو کاتەدا لەبەردەستدا بوون، کە هانی بەغدای دا بۆ ئەوەی سیاسەتێک بگرێتەبەر، هەر دە ساڵ جارێک سەرژمێری دانیشتوان ڕێکبخات. ئەو سەرژمێرییانەش لەو کات بەدواوە رێکخرا، بریتی بوون لە؛ سەرژمێری ساڵی (1957) کە تێیدا ژمارەی دانیشتوان گەیشتە (6 ملیۆن و 300 هەزار) کەس، 1965 (لە بری ساڵی 1967)، سەرژمێریەکانی ساڵانی (1977)و (1987) و (1997) ڕێکخرا، کە دوایین جار بوو سەرژمێری تێدا ئەنجامدرا. مەترسییەکانی پەکخستنی سەرژمێری بەبێ داتابەیسێکی بەهێز، "وڵات بە چاوی داخراوەوە بە ڕێگایەکی تاریکدا دەڕوات" ئەمەش وتە و تێڕوانینی "سەمیر خزەیەر هادی" بەڕێوەبەری جێبەجێکاری سەرژمێرییە لە عێراق. موحسین حەسەن، لە لێکۆڵینەوەکەیدا بە ناونیشانی "بەربەستەکانی بەردەم سەرژمێری دانیشتووان و کاریگەرییە نەرێنییەکانیان لەسەر ئایندەی گەشەپێدان لە عێراق"، ئاماژەی بەوە داوە، خۆبەدوورگرتن لە جێبەجێکردنی سەرژمێری دانیشتوان بەو مانایەیە کە پێوەرەکانی ئاماری لە عێراقدا دەچنە ناو کایەی پێشبینیکردنەوە، ئەمەش ئەنجامەکەی دەرکەوتووە کە شکستی زۆربەی پلانەکانی گەشەپێدانی نیشتمانی لێکەوتووەتەوە، چونکە لەسەر بنەمای داتای خەمڵێنراوی جێی متمانە نییە. لە سایەی ئەنجامنەدانی سەرژمێری، عێراق شکستی خواردووە لەوەی قەبارەی گەشەی دانیشتوان بە وردی دیاری بکات، کە ئەمەش بووە بە ڕێگر لە سیاساتی کەمکردنەوەی خێرایی گەشەی دانیشتوان و سەریکێشاوە بۆ سەرهەڵدانی زیادڕەوییەکانی سەر زەوییە کشتوکاڵییەکان و زیادبوونی بەکاربردن و سەرهەڵدانی بێکاریی بەرفراوان. (لە بارەی خێرایی گەشەی دانیشتوانەوە بڕوانە خشتەکە). گەشەی دانیشتوانی عێراق (2015 - 2030) هەروەها دەوڵەت کورتی هێناوە لەوەی بتوانێت ئاماری باوەڕپێکراوی لەبەردەست بێت، تا یارمەتی بدات لە دروستکردن و دەرکردنی بڕیارەکان، بۆ داڕشتنی پلانی سەرکەوتوو، کە هاوسەنگی لە نێوان قەبارەی دانیشتوان و دابەشکردنی خزمەتگوزارییەکانی پەروەردە و تەندروستی، خزمەتگوزارییە گشتییەکان بکات، ئەمەش زیانی جیددی بە هەموو لایەنەکانی گەشەپێدان لە عێراقدا بەجێهێشتووە. هۆکارەکانی دواخستنی ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی لە عێراق یەکەم؛ ئەمن، ئابوری و کۆرۆنا وەک زۆربەی وڵاتانی جیهان سەرژمێری دانیشتوان لە عێراق دە ساڵ جارێک ئەنجام دەدرێت، بۆیە بڕیار بوو لە ساڵی 2007 ئەنجام بدرێت، بەڵام بەهۆی بارودۆخی ئەمنیەوە بۆ ساڵی 2009 دواخرا، دواتر بۆ ماوەی (10) ساڵ بە یەکجار دواخرا، لە ساڵی (2019) دووبارە دواخرا. پێی سندوقی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ دانیشتوانی عێراق، ئامادەکارییەکان بۆ جێبەجێکردنی سەرژمێرییەکەی ساڵی (2019) دەستیپێکرد، ئومێدیان وابوو کە لە ساڵی (2020)دا بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، بەڵام بەهۆی پەتای کۆرۆنا دواخرا، چونکە مەحاڵ بوو ڕێکخەران و ڕاسپێردراوان کە ژمارەیان (150 هەزار) توێژەری مەیدانی بوو بتوانن سەردانی ماڵەکان بکەن لەو بارودۆخەدا، بۆیە ناچار بوون کە وەزارەتی پلاندانان پڕۆژەکە دوابخات. لە ساڵی 2022 بەغدا نیازی خۆی ڕاگەیاند بۆ دووبارە ئەنجامدانی سەرژمێری، ئەوەش بەهۆی ئەو بودجە زۆرەی کە مەکتەبی ناوەندی ئامار پێویستی بوو، ڕووی نەدا، کە بڕەکەی (120 ملیۆن) دۆلار بوو، حکومەتی عێراقیش لەو کاتەدا نەیتوانی دابینی بکات. مەهدی ئەلعەلاق، ڕاوێژکاری باڵای سندوقی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند، لەگەڵ هاتنی حکومەتی نوێ و پەسەندکردنی بودجەی نوێ، تەرخانکردنی پێویست بۆ جێبەجێکردنی سەرژمێریی گشتی دابینکراوە. محەممەد شیعە ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق، لە مانگی شوباتی 2023، لە میانەی سەرۆکایەتیکردنی کۆبونەوە ئەنجومەنی باڵای دانیشتوانی عێراق، ڕایگەیاند، هەموو توانایەکی پێویست بۆ تەواوکردنی سەرژمێری لە کاتی خۆیدا دابین دەکرێت. سودانی جەختی لەوەش کردەوە کە حکومەتەکەی پشت بە ئەنجامی سەرژمێرییەکە دەبەستێت لە دانانی سیاسەتەکانی و جێبەجێکردنی بەرنامە ئابوورییەکانی، هەروەها ئامادەکردنی پلانی داهاتوو کە هاوکارە بۆ پێشخستنی کۆمەڵگا. هاوکات لە ئێستادا هەوڵەکان بۆ سەرژمێری گشتی لە وەزارەتی پلاندانانی عێراق خراوەتە گەڕ، عەبدولزەھرە ھنداوی، وتەبێژی وەزارەتی پلاندانانی عێراق رایگەیاند، لە مانگی (ئایاری 2024)دا سەرژمێری ئەزموونی ئەنجامدەدەن _هەر بەو جۆرەش لە ئێستادا دەست پێکردووە_ و پرۆسەکەش بەشێوەیەکی ھەڕەمەکی لە چەند ناوچەیەکدا ئەنجامدەدرێت کە سەرژمێری گشتی دەیانگرێتەوە. وا بڕیارە لە مانگی تشرینی یەکەمی (2024) کۆی پرۆسەکە لە عێراقد بە فەرمی بەڕێوەبچێت. دووەم؛ ناکۆکی و ململانێی سیاسی موحسین حەسەن، لە لێکۆڵینەوەکەیدا ئاماژەی بەوە کردووە، ئەنجامدانی سەرژمێری دانیشتوان پەیوەستە بە دیاریکردنی سروشتی پرۆسەی هەڵبژاردن لە عێراق، بەتایبەتی سەبارەت بە دیاریکردنی کورسی پەرلەمان و دیاریکردنی پشکی هەر پارێزگارێک لەو کورسیانە بەپێی دەستوور، کە زۆرجار دەبێتە هۆی ڕێگریکردن لە سەرژمێری لەلایەن هەندێک کەمینە کاریگەر و پارێزگا کەم دانیشتووانەکانەوە. بە مەبەستی پاراستنی نوێنەرایەتی پەرلەمانی خۆی لەسەر بنەمای پێوەرە خەمڵێنراوەکان. هەروەها ئەنجامدانی سەرژمێری ناکۆکی مێژوویی لەسەر مافی حوکمڕانی ناوچە جێناکۆکەکان یەکلایی دەکاتەوە، ئەمەش وایکردووە زۆرێک لە لایەنە سیاسییەکان لە دەرەنجامەکانی سڵ بکەنەوە. لە مادەی 140ی دەستووری عێراقدا هاتووە، سەرژمێرییەکی وردی دانیشتوانی ئەو ناوچانە ئەنجام بدرێت و دواتر ڕیفراندۆم لەسەر خواستی دانیشتووانیان بۆ پەیوەستبوون بە هەرێمی کوردستان یان مانەوە لەگەڵ بەغدا ئەنجام بدرێت. هەروەها ئەنجامی سەرژمێرییەکە پێویستی بە گۆڕانکاری لە بودجەی گشتیدا دەبێت. هەرێمی کوردستان پشکی لە بودجەدا بەرامبەر بەڕێژەی دانیشتوانەکەی وەردەگرێت، پرسێک کە ناکۆکی هەمیشەیی لە نێوان هەردوولا دروست کردووە، دوای ئەوەی بەغدا بڕیاری دا پشکی هەرێم بۆ 12.6% کەم بکاتەوە لەبری 17%، سەرەڕای ناڕەزایەتی کورد لەو بارەیەوە، بەهۆکارەکەی جیاوازیە لە دیاریکردنی ژمارەی دانیشتوانی هەرێم لە نێوان دوو لایەن. هەروەها دابەشکردنی بودجەی گشتی فیدراڵی لە نێوان پارێزگاکاندا بەندە بە ژمارەی دانیشتووانەکانیانەوە. بۆیە سەرژمێری دانیشتووان پاڵنەر دەبێت بۆ سەرهەڵدانی ژینگەیەکی لەباری ململانێ ی نێوان ئەو پارێزگایانەی کە هەوڵدەدەن پشکی دارایی خۆیان زیاد بکەن. بە بڕوای ئەو توێژەرە (حەسەن)، بیرۆکەی ئەنجامدانی سەرژمێری خۆی هێشتا بابەتی ناکۆکی نێوان پێکهاتەکانی کۆمەڵگەی عێراقییە. کورد بە دەرفەتی دەزانێت کە هێزی ڕەگەزی کورد پیشان بدات بەوی زۆرینەی لە ناوچە جێناکۆکەکاندایە و لە ڕێگەیەوە ئامانجیان لکاندنی ناوچە جێناکۆکەکانە بۆ بەدیهێنانی پێشکەوتن لە مەلەفی چارەی خۆنووسین، لە کاتێکدا هەندێک لە هۆزەکانی عێراق بە گونجاوترین دەرفەتی دەزانن کە قەبارەی دانیشتوانی خۆیان لە چوارچێوەی پارێزگا یان قەزاکەیاندا پیشان بدەن، لە کاتێکدا هۆزەکانی تریش وەک نیشانەیەکی نەخوازراو بۆ نەمانی کاریگەری خۆیان سەیری سەرژمێری دەکەن، پێیان وایە دەبێتە هۆی نیشاندانی لاوازی و کەمینەیی خۆیان. سەرەڕای ئەم کەشوهەوای گرژییە، ئامادەکارییەکان بۆ سەرژمێری بەردەوامە لە کاتێکدا حکومەت دڵنیایی دەدات لە پێویستی جێبەجێکردنی لە کاتی خۆیدا. پرسیاری سەرەتا و کۆتایی ئەوەیە؛ ئایا ئەمجارە سەرژمێری لە کاتی خۆیدا ئەنجام دەدرێت؟، یان دووبارە دوادەخرێتەوە؟ سەرچاوەکان وزارة التخطیط (جهاز المرکزي للإحصاء)، المٶشرات السکانیة، تقديرات سكان العراق للفترة (2015-2030)؛ https://shorturl.at/eQ32p الحرة (ارفع صوتك - بغداد)، لماذا عجز العراق عن إجراء تعداد سكاني منذ ربع قرن؟، 23 فبراير 2023؛ https://shorturl.at/h0t9x العالم الجديد، هل ينجح التعداد السكاني في 2024؟.. التخطيط تكشف عن التفاصيل، 27 تشرين الثاني 2023، (تقاریر)؛ https://shorturl.at/zxrwL
.jpg)
سان ساراڤان لە ساڵی ٢٠٢٢ تا وەکو ئەمڕۆ زیاتر لە ٤٥ کەس لە عێراق و هەرێمی کوردستان بە نەخۆشی تای خوێنبەربەربوون گیانیان لە لەدەستداوە و زیاتر لە ٣٥٠ کەسیش تووشی نەخۆشییەکە بوون. ئەم کارەساتە هەندێکیان لە پارێزگاکانی خواروی عێراق بوون و هەرێمی کوردستانیش بێبەش نەبوو لەم پشکە ، پارێزگاکانی زیقاربوون، میسان موسەنا، واسیت ، دیوانیە، بەغداد، کەرکوک ، بەسرە ، نەجەف، نەینەوا ، بابل و کەربەلا و هەولێری گرتۆتەوە. لە ئێستادا و لەم چەند رۆژەی رابردوودا بەر هەواڵی بڵاو بوونەوەی تای خوێنبەربوون دەکەوین و دەبیستین کە چەند کەسێک لە شاری کەرکووک بوونەتە قوربانی و ئەگەری بڵاوبوونەوەی زیاتریشی هەیە. لێرەدا وا بەباش ئەزانم کە چەند زانیارییەک بخەمە بەر دیدی خوێنەران تا زیاتر بەرچاو ڕوونی زیاتری هەبێت لە نەخۆشییەکە و بزانێت کە گۆڕانی ژینگەیی چەند کاریگەری هەیە لە بڵاوبوونەوەی وەم نەخۆشیانە، هەروەها خۆپارزیش چۆن بکات. زۆنۆتیک ئەو زاراوەیە کە باس لەنەخۆشییەک دەکات کەدەتوانێت لە ئاژەڵ و بوونەوەرە نابڕبڕەییەکانەوە باز بدات بۆ مرۆڤ، کە بەزۆنەتتیک یان زۆنەسیس دەناسرێت. پاڵنەرەکانی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی لەئاژەڵەوە بۆ مرۆڤ: فراوانبوونی ژمارەی دانیشتووان و خراپتربوونی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا فشاری زیاتر دەخاتەسەر زەوی، چونکە دارستانبڕین، شارنشینی، چڕبوونەوەی کشتوکاڵ و دەرهێنانی سەرچاوەکان دەرفەتی زیاتر دەڕەخسێنن بۆ گواستنەوەی ماددە نەخۆشخوازەکان لەئاژەڵەوە بۆ مرۆڤ. نەهێشتنی دارستانەکان و ناوچە سروشتییەکان و فراوانبوونی شوێنی نیشتەجێبوون لەڕێی گۆڕینیان بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی دەستکرد، ئەگەری سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە ئاژەڵییەکان زیاتر دەکات. کاتێک مرۆڤەکان دەستوەردان لەئیکۆسیستەمی جۆراوجۆردا دەکەن، ڤایرۆسە خەوتووەکان لەخانەخوێ سروشتیەکانیان لادەبەن و دەرفەتیان پێدەدەن دەست بەسەر خانەخوێیەکی نوێدا بگرن - مرۆڤ. ئاژەڵە کێوییەکان و هەندێك لەقرتێنەوکان و جۆرێك لەشەمشەمەکوێرە میوەخۆرەکان و مێشولەکان دەبن بەهەڵگر، کاریگەری لەسەر خۆیان نابێت بەڵکو دەبنە هۆی گواستنەوەی نەخۆشییەکە بۆ مرۆڤ. هەندێك نموونەی نەخۆشیە زونۆتیکیەکان: کۆڤید-١٩، تای خوێنبەربوونی قرم - کۆنگۆ ڤایرۆسی ئیبۆلا و نەخۆشی ڤایرۆسی ماربورگ، تای لاسا ڤایرۆسی، نەخۆشی هەناسەدانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (MERS)، سارس ، ڤایرۆسی نیپاو نەخۆشییە ڤایرۆسییەکان تای دۆڵی ریفت، زیکا. تای خۆێنبەربوون تای خوێنبەربوونی ڤایرۆسی (VHF) کۆمەڵێک نەخۆشییە کە بەهۆی چەند ئەندامێکی سەر بەیەک خێزانی ڤایرۆسەوە دروستدەبێت زاراوەی «تای خوێنبەربوونی ڤایرۆسی» ئاماژەیە بۆ حاڵەتێک کە کاریگەری لەسەر زۆرێک لەسیستەمی ئەندامەکانی جەستە دەبێت و زیان بەکۆی سیستەمی دڵ و خوێنبەرەکان دەگەیەنێت و توانای کارکردنی جەستە لەسەر خۆی کەمدەکاتەوە. نیشانەکانی ئەم جۆرە حاڵەتە دەتوانن جیاواز بن بەڵام زۆرجار بریتین لەخوێنبەربوون یان خوێنتێزان. هەندێک لە VHFەکان دەبنەهۆی نەخۆشییەکی تاڕادەیەک سووک، لەکاتێکدا هەندێکی تر دەتوانن ببنەهۆی نەخۆشییەکی توندو مەترسی لەسەر ژیان. زۆربەی VHFەکان هیچ چارەسەرو ڤاکسینێکی ناسراویان نییە. تای خوێنبەربوونی ڤایرۆسی (VHF) لەڕێگەی بەرکەوتنی راستەوخۆ، خواردن، خواردنەوە، یان ژینگەوە بگوازرێتەوە بۆ مرۆڤەکان و دەتوانێت لەسروشتدا بەکتریا، ڤایرۆسی، یان مشەخۆر بێت. هەروەها بەشێوەی ناڕاستەوخۆ ش بڵاودەبیتەوە وەك بەکارهێنانی کەلوپەل و کەرەسە ی بەرکەوتوانەوە. بەهۆی بەرکەوتنی نزیکمان لگەڵ ئاژەڵان لەکشتوکاڵدا، مەترسییەکی گەورەی تەندروستی گشتییە لەسەرانسەری جیهاندا. VHF چەند خێزانێکی ڤایرۆسەوی هەیەو هەریەکێکیکان لەچەند ناوچەیەکی جیهاندا زیاتر کارایەو بڵاودەبێتەوە، بەپێی ئەو تایبەتمەندیانە پۆلێنکراون و ناویان لێنراوە، وەك ئەم خشتەیەی خوارەوە: هەرچەندە VHF بەهۆی چەند خێزانێکی ڤایرۆسەوە دروست دەبێت، بەڵام ئەم ڤایرۆسانە کۆمەڵێک تایبەتمەندی هاوبەشیان هەیە: •ئەوان ڤایرۆسی RNAن، واتە ئەو ڤایرۆسانەی کەترشی ڕیبۆنۆکلیک (RNA)یان وەک مادەی بۆماوەیی خۆیان هەیە. ئەم ڤایرۆسانە باوترین هۆکارن بۆ سەرهەڵدانی نەخۆشی لەمرۆڤەکاندا چونکە ڤایرۆسەکانی RNA بەتێپەڕبوونی کات بەڕێژەیەکی بەرز دەگۆڕدرێن. •بەچینێکی چەوری پرۆتین لەدەرەوەیدا داپۆشراون، ئەمەش وا دەکات کەئاسانتر ئەم ڤایرۆسانە بەشێوازی فیزیایی (گەرمی، تیشکی خۆر، تیشکی گاما) و کیمیایی (بلیچ، پاککەرەوە، توێنەر) لەناوببرێت.. تای خۆێنبەربوونی ڤایرۆسیی قرم -کۆنگۆ چییە ؟ ئەو جۆرەی کەزۆر کارایە لەڕۆژهەلاتی ناوەڕاست و عێراق جۆری تای خۆێنبەربوونی ڤایرۆسیی قرم -کۆنگۆیە کە بەهۆی تووشبوون بەڤایرۆسێکی ( Nairovirusلە خێزانی Bunyaviridae) کە لەڕێی گەنەوە دروست دەبێت و بڵاو دەبێتەوە. ئەم نەخۆشییە بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٤٤ لەقرم تایبەتمەند کرا و ناوی تای خوێنبەربوونی قرمی لێنرا. پاشان دواتر لەساڵی ١٩٦٩ وەک هۆکاری نەخۆشی لەکۆنگۆ ناسێندرا، بەم شێوەیە ناوی ئێستای نەخۆشییەکەی لێکەوتەوە. تای خوێنبەربوونی قرم-کۆنگۆ لەڕۆژهەڵاتی ئەوروپا، بەتایبەتی لەیەکێتی سۆڤیەتی پێشوو، لەسەرانسەری دەریای ناوەڕاست، لەباکووری رۆژئاوای چین، ناوەڕاستی ئاسیا، باشووری ئەوروپا، ئەفریقا، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کیشوەری هیندستان دەبینرێت. رەگەزی ڤایرۆسی نایرۆ دوو سەرچاوەی نەخۆشین کەتووشی مرۆڤ دەبن: گروپی تای خوێنبەربوونی قرم-کۆنگۆ (CCHFV)و ڤایرۆسی هەزارا لەخۆدەگرێت و هەروەها گروپی نەخۆشی مەڕەکانی نایرۆبی کە (NSDV) و دوگبێ ڤایرۆس (نایجیریا). بەشێوەیەکی بەرفراوان لەسەرانسەری ئاسیای ناوەڕاست و ئەفریقاو NSDV لەبەشێک لە ەفریقادا بڵاوبووەتەوە. هەردووکیان لەلایەن ئاژەڵە ماڵییەکانەوە وەک مەڕو بزن و رەشەوڵاخ لەژینگەدا دەپارێزرێن، مرۆڤەکان یان لەڕێگەی گەستنی گەنە تووشبووەوە یان بەکوتان لەسەربڕینی ئاژەڵە تووشبووەکانەوە تووشی ڤایرۆسەکە دەبن. کەواتە لەڕێگەی پێوەدانی گەنەی جۆری هیالۆممەی تووشبووەوە دەگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ. ئاژەڵە ماڵیەکان لەخولی گواستنەوەدا وەک خانەخوێ یان خەزێنەی گەشەی ڤایرۆس خزمەت دەکەن. گەنەکان ڤایرۆسەکە لەژینگەدا دەپارێزن و دەتوانن بۆ ماوەیەکی زۆر بەتووشبووی بمێننەوەو بەگواستنەوە لەڕێگەی هێلکەدانەوە نەوەکانیان تووش بکەن. نایرۆڤایرۆسەکان جینۆمێکی زۆر گەورەتریان هەیە لەئەندامانی رەگەزەکانی تر، بەپلەی یەکەم لەبەرئەوەی بەشی L دوو هێندە گەورەترە لەڕەگەزەکانی تری ڤایرۆسە ئاژەڵییەکان هێماو نیشانەکان نیشانە سەرەتاییەکان، ماندووێتی، لاوازی گشتی، تا یان بەرزبوونەوەی گەرمی لەش، هێڵنج، رشانەوە، سکچوون، ئازاری جومگەو ماسولکەو ئێسك نیشانە مەترسیدارەکان خوێن بەربوون لەژێر پێست و لەئەندامەکانی ناوەوەو دەموچاو و گوێ.، تێکچوونی کارکردنی کۆئەندامی دەمار.، وڕێنە، کۆما. لەکارکەوتنی گورچیلە.، لەکارکەوتنی کۆئەندامی هەناسەدان.، لەکارکەوتنی جگەر. چەندە کوشندەیە؟ لەگەڵ گەشەکردنی نەخۆشییەکە، رەنگە پەڵەی گەورەی خۆێنتێزان و خوێنبەربوونی توندی لووت و خوێنبەربوونی کۆنترۆڵنەکراو لەشوێنی دەرزی لێدان ببینرێت، کە لەنزیکەی چوارەمین رۆژی نەخۆشییەکە دەستپێدەکات و بۆ ماوەی نزیکەی دوو هەفتە بەردەوام دەبێت. ڕێژەی مردن لەنەخۆشی تای خوێنبەربوون بەپێی سەرچاوەی رێکخراوی تەندروستی جێهانی WHO لە ١٠٪ بۆ ٤٠٪ دایە، بەڵام رێکخراوی سی دی سی CDC دەڵێت رێژەی مردن بەم نەخۆشییە لە ٩٪ بۆ ٥٠٪یە. ئەوەی شایانی باسە ئەم نەخۆشییە ڤاکسینی نییە. رێكارەكانی خۆپارێزی و هۆشیارکردنەوەی خەڵکی بۆ كۆنترۆڵكردنی نەخۆشی تای خوێنبەربوون: - قه‌ده‌غه‌كردنی دیارده‌ی سه‌ربڕینی ئاژه‌ڵ له‌ده‌ره‌وه‌ی سەربڕخانە فه‌رمییه‌كان، سه‌ربڕینی ئاژه‌ڵ له‌ڕێگاكان و كۆڵانه‌كان و مه‌یدانی ئاژه‌ڵان قه‌ده‌غه بکرێت. پشكنینی پێش سه‌ربڕین و پشكنینی دوای سه‌ربڕین ئەنجامبدرێت به‌مه‌به‌ستی دڵنیایی له‌ته‌ندروستی گۆشتی ئاژه‌ڵه‌كان. -راوکردکردنی ئاژەڵی کێوی قەدەغە بکرێت چونکە ئەشێت هۆکار بن بۆ بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکە. -هاوردەکردنی ئاژەڵان لەو شوێنانەی کە پەتاکەی تێدا بڵاوبووەتەوە. -تێگەیشتن و شرۆڤەکردنی گۆرانکارییەکانی کەشوهەواو دروستکردنی ئەو هۆشیارییە لەناو خەڵکدا. -فراوانبوونی ناوچەی نیشتەجێ بەبێ پلان لەسەر ناوچە کێویەکان و کشتوکاڵیەکان بەووردی لێکۆڵینەوەی لەسەربکرێت چونکە دەبێتە رەوکردنی گیاندارە کێوییەکان بەرەو ناوچەی نیشتەجێ، کە بەشێکیان هەڵگری نەخۆشییەکانن
.png)
(دره‌و): گواستنه‌وه‌و هه‌نارده‌كردنی نه‌وت و غاز له رێگه‌ی پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه)، ته‌وه‌ری سه‌ره‌كی كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆی لیژنه‌ی باڵای پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه) بوو، پرۆژه‌یه‌ك كه به عێراقدا تێده‌په‌ڕێت و توركیاو ئه‌وروپا به وڵاتانی كه‌نداوی عه‌ره‌بییه‌وه ده‌به‌ستێته‌وه. محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق سه‌رۆكایه‌تی كۆبووونه‌وه‌ی لیژنه‌ی باڵای پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه)ی كرد، ئه‌مه ئه‌و پرۆژه‌یه كه رۆژی 22ی نیسانی ئه‌مساڵ له به‌غداد له‌نێوان عێراق و توركیاو ئیمارات و قه‌ته‌ردا ئیمزا كرا، پرۆژه‌یه‌ك كه توركیا ده‌به‌ستێته‌وه به كه‌نداوی عه‌ره‌بییه‌وه. هێڵی گه‌شه له دیمه‌نه گه‌وره‌كه‌یدا پرۆژه‌ی هێڵێكی شه‌مه‌نده‌فه‌ره كه توركیا به كه‌نداوی عه‌ره‌بییه‌وه‌و ده‌به‌ستێته‌وه‌و كه‌نداوی عه‌ره‌بیش به وڵاتانی ئه‌وروپاوه، به‌ڵام به‌ته‌نیش شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌كه‌وه هێڵی بۆری نه‌وت و غازیش دروست ده‌كرێت، ئه‌م پرۆژه‌یه به‌پێی دیزاینی به‌رایی به‌ناو هه‌رێمی كوردستاندا تێناپه‌ڕێت و مه‌ترسی گه‌وره له‌سه‌ر ده‌روازه‌ی (ئیبراهیم خه‌لیل) دروست ده‌كات كه به‌ر له دۆزینه‌وه‌و هه‌نارده‌ی نه‌وت شاده‌ماری گه‌وره‌ی ئابوری هه‌رێمی كوردستان بوو. له كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆدا، وه‌زیری گواستنه‌وه‌و ژماره‌یه‌ك له به‌رپرسانی وه‌زاره‌ته‌كانی پلاندانان، نه‌وت، كاره‌باو گه‌یاندن و راوێژكاره‌كانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق به‌شداربوون. ئه‌و رێوشوێنانه خراونه‌ته‌ڕوو كه گیراونه‌ته به‌ر بۆ جێبه‌جێكردنی پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه). له كۆبوونه‌وه‌كه‌دا تاوتوێی رێڕه‌وی خزمه‌تگوزارییه‌كان كراوه له پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه)دا، كه خۆی له رێڕه‌وی هێڵه‌كانی (كێبلێ روناكی)و هێڵه‌كانی (نه‌وت و غاز)و (گواستنه‌وه‌ی كاره‌با)و (وزه‌ی نوێبووه‌وه) ده‌بینێته‌وه. سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق فه‌رمانی به وه‌زاره‌تی نه‌وت كردووه، به روانگه‌یه‌كی ستراتیژییه‌وه، توێژینه‌وه‌یه‌كی راوێژكاریی ئاماده بكات بۆ به‌ستنه‌وه‌ی پرۆژه‌كانی وه‌زاره‌ته‌كه‌ی به (رێگای گه‌شه‌وه)، له‌بواری گواستنه‌وه‌ی نه‌وت و غازدا، ئه‌مه له‌پاڵ هه‌نارده‌كردنیدا بهگوێرهی نه‌خشه‌ی وه‌به‌رهێنان و به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت و غاز. هه‌رێمی كوردستان هه‌ر له‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌دا، سودانی رێنمایی وه‌زاره‌ته په‌یوه‌ندیداره‌كانی كردووه به‌وه‌ی بیرۆكه‌و توێژینه‌وه‌كان وه‌ربگرن، به‌ڵام به‌بێ لیژنه‌ی باڵای پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه) هیچ بڕیارێك نه‌ده‌ن. به‌شێكی تری كۆبوونه‌وه‌كه تایبه‌ت بووه به‌وه‌ی پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه) له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی پلاندانانه‌وه بخرێته ناو بودجه‌وه، دواین په‌ره‌سه‌ندنه‌كانی ترانزێت و گومرگ باسكراوه، بڕیاردراوه له ئێستادا كۆمپانیای گشتی گواستنه‌وه‌ی وشكانی ئه‌ركی گواستنه‌وه‌ی كه‌لوپه‌ل له‌سه‌ر (رێگای گه‌شه) بگرێته‌ئه‌ستۆ. هه‌رێمی كوردستان كه ده‌رگای سه‌ره‌كی عێراقه به‌ڕووی توركیادا، پێشتر هێڵی بۆری نه‌وتی تایبه‌ت به‌خۆی دروستكردووه‌و بۆرییه‌كه‌ی بردوه‌ته سه‌ر سنوری توركیا، به‌ر له راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم له 25ی ئازاری 2023دا، نه‌وتی هه‌رێم له‌م بۆرییه‌وه ده‌گه‌یه‌ندرایه سه‌ر بۆری سه‌ره‌كی نه‌وتی عێراق- توركیا له‌ناو خاكی توركیادا، به‌ڵام به‌هۆی سكاڵای حكومه‌تی عێراقه‌وه، دادگای ناوبژیوانی پاریس به‌كارهێنانی بۆرییه‌كه‌ی له‌لایه‌ن توركیاوه بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم به‌بێ ره‌زامه‌ندی حكومه‌تی به‌غداد به نایاسایی ناوبرد، به‌وهۆیه‌شه‌وه توركیا ناچار بوو هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم رابگرێت كه‌نزیكه‌ی 80%ی تێكڕای داهاته‌كانی حكومه‌تی له هه‌ولێر پێكده‌هێنا. رۆژی سێ شه‌ممه‌ی ئه‌م هه‌فته‌یه وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق بانگه‌وازی كرد وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كانی هه‌رێم و كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم سه‌ردانی به‌غداد بكه‌ن به‌مه‌به‌ستی گفتوگۆكردن و رێككه‌وتن له‌سه‌ر ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، دوێنێ وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كانی هه‌رێم ئاماده‌یی خۆی بۆ گفتوگۆو رێككه‌وتن له‌سه‌ر هه‌نارده‌كردنه‌وه‌ی نه‌وت نیشاندا. وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق به‌مدواییانه بۆری نه‌وتی كه‌ركوك- جه‌یهانی به‌گه‌ڕخستوه‌ته‌وه‌و ده‌یه‌وێت له‌م بۆرییه‌وه ده‌ست به هه‌نارده‌ی نه‌وت بكاته‌وه، واتا ئه‌گه‌ر هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمیش ده‌ستپێ نه‌كاته‌وه، بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وتی كه‌ركوك چیتر وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق پێویستی بۆ بۆری نه‌وتی كوردستان نییه. باسكردنی هه‌نارده‌ی نه‌وت و غاز له داهاتوودا له‌رێگه‌ی بۆری پرۆژه‌ی (رێگای گه‌شه)ه‌وه، ده‌كرێت ئاڵنگارییه‌كی تر بێت كه روبه‌ڕووی ژێرخانی وزه‌ی هه‌رێمی كوردستان ببێته‌وه.
.png)
راپۆرت: دره‌و رۆژی یه‌كه‌می ناونوسین كۆتایی هات، (5) كه‌س ناوی خۆیان بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی ئێران تۆماركرد، نزیكه‌ی 30 كه‌سیش كه بۆ ناونوسین رۆیشتن، هه‌ر له بنه‌ڕه‌ته‌وه به‌هۆی ئه‌وه‌ی مه‌رجه‌كانیان تێدا نه‌بوو، ناویان تۆمار نه‌كرا، دیارترین ئه‌وانه‌ی ئه‌مڕۆ ناوی خۆیان نوسی (سه‌عید جه‌لیلی) بوو، سه‌رباری پێشبینییه‌كان بۆ دابه‌زینی ئاستی به‌شداری ده‌نگده‌ران له هه‌ڵبژاردندا، به‌رپرسێكی ئێران ده‌ڵێ ئه‌مجاره ئاستی به‌شداری له‌سه‌روو 70% ده‌بێت، له‌پاڵ ئه‌و مه‌رجانه‌ی كه ده‌ستور بۆ كاندیدی سه‌رۆكایه‌تیی دیاریكردووه، ئه‌مجاره مه‌رجی به‌شدارنه‌بوون له "فیتنه‌كه‌ی 2009" بۆ كاندیده‌كان زیاد كراوه. ورده‌كاری زیاتر له‌م راپۆرته‌دا. كردنه‌وه‌ی ده‌رگای ناونوسین له به‌یانی ئه‌مڕۆوه تۆماركردنی ناوی كاندیده‌كانی بۆ هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی ئێران ده‌ستیپێكردووه‌و ماوه‌ی (5) رۆژ ناونوسین به‌رده‌وام ده‌بێت.ئه‌مه چوارده‌یه‌مین خولی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تییه له ئێران، ئه‌م هه‌ڵبژاردنه ده‌بوو له 14ی حوزه‌یرانی 2025 به‌ڕێوه‌بچێت، به‌ڵام به‌هۆی مردنی ئیبراهیم ره‌ئیسی سه‌رۆكی وڵاته‌وه له رووداوی هێلیكۆپته‌ره‌كه‌دا له رۆژی 19ی ئه‌م مانگه‌دا، واده‌ی هه‌ڵبژاردن پێشخرا. بهگوێرهی ده‌ستوری كۆماری ئیسلامی، ئه‌گه‌ر سه‌رۆكی وڵات گیانی له‌ده‌ستدا، ده‌بێت له‌ماوه‌ی 50 رۆژدا هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی بكرێت. دوای ته‌واوبوونی پرۆسه‌ی ناو تۆماركردن بۆ هه‌ڵبژاردن، ئه‌نجومه‌نی پاراستنی ده‌ستور، وردبینی له‌ناوی كاندیده‌كان ده‌كات، رۆژی 11ی مانگی داهاتوو لیستی كۆتایی ناوی كاندیده‌كان راده‌گه‌یه‌نێت و رۆژی 12ی مانگی داهاتوو تاوه‌كو 26ی مانگ پرۆسه‌ی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌ده‌چێت، له 28ی مانگدا ده‌نگدانی گشتیی بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی نوێ ده‌كرێت، به‌پێی ئه‌م خشته‌یه، كه وه‌زاره‌تی ناوخۆ دایناوه، كاندیده‌كان ته‌نیا 15 رۆژ مۆڵه‌تیان له‌به‌رده‌مدایه بۆ بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن. كاندیده‌كانی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی له ئێران، بهگوێرهی مه‌رجه‌كانی ئه‌نجومه‌نی پاراستنی ده‌ستور رێگه‌یان پێده‌درێت به‌شداری پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن بكه‌ن، ره‌خنه‌گران ده‌ڵێن ئه‌م ئه‌نجومه‌نه له هه‌ڵبژاردنه‌كانی رابردوودا به‌پێی "حه‌ز"ی خۆی و به‌سودی گروپێكی سیاسی دیاریكراو ناوی كاندیده‌كانی پشتڕاست یاخود ره‌تكردوه‌ته‌وه. عیزه‌توڵا زرغامی وه‌زیری رۆشنبیری و گه‌شتوگوزار دوێنێ قسه‌ی بۆ رۆژنامه‌نوسان كرد، هیوای خواست ئه‌نجومه‌نی پاراستنی ده‌ستور "بیر ته‌سك" نه‌بێت، بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنێكی "گه‌رم و گوڕ" به‌ڕێوه‌بچێت. له دواهه‌مین هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی ئێراندا كه ساڵی 2021 به‌ڕێوه‌چوو، ئه‌نجومه‌نی پاراستنی ده‌ستور كاندیدبوونی ژماره‌یه‌كی زۆر له روخساره سیاسییه دیاره‌كانی ره‌تكرده‌وه، له‌وانه مهحمود ئه‌حمه‌دی نه‌ژادی سه‌رۆكی پێشووی وڵات، ئیسحاق جهانگیری جێگری یه‌كه‌می سه‌رۆك كۆماری ئه‌وكاته‌و عه‌لی لاریجانی سه‌رۆكی پێشووی په‌رله‌مان، به‌وهۆیه‌وه هه‌ڵبژاردنه‌كه ركابه‌رێتیی تێدا نه‌بوو، دوای ئیبراهیم ره‌ئیسی، ده‌نگی پوچه‌ڵ له ده‌نگی كاندیده‌كانی تری هه‌ڵبژاردن زیاتر بوو، ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌و دواین هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیی له ئێران كه‌مترین ئاستی به‌شداریی ده‌نگده‌ریانیان تێدا تۆماركراوه. یه‌كه‌م كه‌س كه ئه‌مڕۆ ناوی خۆی بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی وه‌كو كاندید تۆمار كرد (محه‌مه‌ڕه‌زا سه‌باغیان بافقێ) بوو، كه نوێنه‌ری گه‌وره‌ترین بازنه‌ی هه‌ڵبژاردنه له په‌رله‌مانی ئێران، ئه‌م پیاوه دوای ناونوسین قسه‌ی بۆ میدیاكان كرد، وتی: ئه‌وله‌ویه‌تم چاكسازیكردنه له په‌یكه‌ری ئیداری و سیاسی ئێراندا. دووه‌م كه‌س كه ناوی خۆی تۆمار كرد، (مسته‌فا كه‌واكبیان) سكرتێری حزبی (مردم سالاری) واتا حزبی دیموكراتی بوو، ئه‌میش دوای ناونوسین قسه‌ی بۆ میدیاكان كردو وتی ئه‌گه‌ر له هه‌ڵبژاردندا سه‌ركه‌وێت، حكومه‌ته‌كه‌ی "حكومه‌تێكی دیموكراتی" ده‌بێت به دروشمی "راستگۆیی له‌گه‌ڵ خه‌ڵك"دا. عه‌باس موقته‌دایی نوێنه‌ری خه‌ڵكی ئه‌سفه‌هان له په‌رله‌مان، به‌هه‌مان شێوه له یه‌كه‌م رۆژدا ناوی خۆی نوسی، له‌دوای ئه‌ویش قودره‌تعه‌لی حیشمه‌تیان سه‌رۆكی خانه‌ی حزبه‌كان، ئاغای حیشمه‌تیان كه له‌دایكبووی ساڵی 1953ی شارۆچكه‌ی (سنقر)ی پارێزگای كرماشانه، ئه‌ندامی خولی پێنجه‌می په‌رله‌مانی ئێرانه. هه‌ر له سه‌ره‌تای كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندیدكردنه‌وه، 30 كه‌س سه‌ردانی لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانیان كردووه، به‌ڵام موحسین ئیسلامی وته‌بێژی لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان رایگه‌یاند، دوای وردبینیكردن له به‌ڵگه‌نامه‌كانیان مه‌رجی ئه‌وه‌یان تێدا نه‌بووه ناوی خۆیان بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی تۆماربكه‌ن. جه‌لیلی خۆی كاندید كرد له یه‌كه‌م رۆژی ناونوسین و ئه‌م ئێواره‌یه، سه‌عید جه‌لیلی ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی دیاریكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی رژێم، ناوی خۆی وه‌كو كاندید بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی تۆماركرد. جه‌لیلی ئێستا ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی ستراتیژی په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئێرانه، ئه‌و پێشتر ئه‌مینداری ئه‌نجومه‌نی باڵای ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی بووه، له‌ماوه‌ی ساڵانی 2007 بۆ 2013 سه‌رۆكایه‌تی تیمی دانوستانكاری ئه‌تۆمی ئێرانی كردووه، ئاغای جه‌لیلی پیشتر دووجاری تر خۆی بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی ئێران كاندید كردووه، له هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی 2013 به دروشمی "حیات گیبه " واتا ژیانێكی باش به‌شداری كرد، زیاتر له 4 ملیۆن ده‌نگی به‌ده‌ستهێناو سێیه‌می هه‌ڵبژاردنه‌كه بوو، به‌ڵام له دواین هه‌ڵبژاردنی ساڵی 2021دا تا كۆتایی نه‌ڕۆیشت و له به‌رژه‌وه‌ندی ئیبراهیم ره‌ئیسی سه‌رۆكی كۆچكردوو له ركابه‌رێتیی هه‌ڵبژاردن كشایه‌وه. مه‌رجی كاندیدبوون چییه؟ لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌ربه وه‌زاره‌تی ناوخۆی ئێران ئه‌مڕۆ داوای كرد ئه‌و كه‌سانه‌ی كه "مه‌رجی یاساییان تێدایه"، ئه‌گه‌ر ده‌یانه‌وێت خۆیان بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی كاندید بكه‌ن، سه‌ردان بكه‌ن بۆ تۆماركردنی ناوه‌كانیان. بهگوێرهی ده‌ستوری ئێران، ئه‌وانه‌ی خۆیان بۆهه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی كاندید ده‌كه‌ن، ده‌بێت (دیندار، سیاسیی، به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ك ئێرانی، هه‌ڵگری ره‌گه‌زنامه‌ی كۆماری ئیسلامی، به‌ڕێوه‌به‌رو كارزان بن، پێشینه‌یان باش بێت، به باوه‌ڕو ئه‌مانه‌ت پارێز بن و باوه‌ڕیان به بنه‌ماكانی كۆماری ئیسلامی و مه‌زهه‌بی فه‌رمی وڵات هه‌بێت). له‌پاڵ ئه‌مانه‌دا، مه‌رجی ته‌مه‌نیش بۆ كاندیده‌كان دیاریكراوه‌و ده‌بێت ته‌مه‌نیان له‌نێوان 40 بۆ 75 ساڵ بێت. رۆژی 27ی ئه‌م مانگه، لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئێران چه‌ند مه‌رجێكی تریشی خسته پێش چاوی ئه‌وانه‌ی به‌نیازی خۆكاندیدكردنن، رایگه‌یاند" وابه‌سته نه‌بوون به گروپه نایاساییه‌كان و نه‌بوونی دۆسیه‌ی ئه‌منیی له‌نمونه‌ی به‌شداریكردن له فیتنه‌كه‌ی ساڵی 2009" له‌و مه‌رجانه‌ن كه بۆ خۆكاندیدكردن دانراون. سه‌رباری ئه‌مه‌ش، هێشتا هه‌ندێك له سیاسه‌تمه‌داران و چالاكانی سیاسی ئێران پێیانوایه به‌له‌به‌رچاوگرتنی دابه‌زینی ئاستی به‌شداری خه‌ڵك له‌دواین هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی و هه‌ڵبژاردنی ئه‌مدواییه‌ی په‌رله‌مان كه هاوكات له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی شاره‌زایان به‌ڕێوه‌چوو، ره‌نگه ئه‌مجاره‌یان حكومه‌ت به‌مه‌به‌ستی زیادكردنی رێژه‌ی به‌شداریی، رێگه به كاندیدبوونی هه‌ندێك كه‌س بدات كه پێشتر كاندیدبوونیان ره‌تكراوه‌ته‌وه. مهحمود ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد كه پێشترو له هه‌ردوو هه‌ڵبژاردنی 2016و 2021 كاندیدبوونی ره‌تكراوه‌ته‌وه، ئه‌مجاره‌ش به‌نیازه خۆی كاندید بكاته‌وه‌و وه‌كو خۆی ده‌ڵێ جارێ بیری لێ ئه‌كاته‌وه. عه‌لی لاریجانی یه‌كێك له‌و كه‌سانه‌ی تره كه له هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی 2021دا كاندیدبوونی ره‌تكرایه‌وه، به‌پێی قسه‌ی كه‌سه نزیكه‌كانی، ئه‌مجاره به‌نیازه سه‌رله‌نوێ خۆی كاندید بكاته‌وه. له‌سه‌رده‌می هه‌ڵبژاردنه سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌ی 2009دا كه ناكۆكی لێكه‌وته‌وه‌و بزوتنه‌وه‌ی سه‌وز له ئێران سه‌ریهه‌ڵدا، ئاغای لاریجانی سه‌رۆكی په‌رله‌مان بوو، ماوه‌ی 12 ساڵ بوو ئه‌م پۆسته‌ی به‌ده‌سته‌وه بوو، هه‌ندێك له جوڵانه‌وه سیاسییه‌كان، ئه‌و سه‌رده‌مه لاریجانییان تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن به‌وه‌ی پشتیوانی له "فیتنه‌كه‌ی ساڵی 2009" كردووه، له ئه‌ده‌بیاتی سیاسی كۆماری ئیسلامی ئێراندا مه‌به‌ست له "فیتنه‌كه" ئه‌و ناڕه‌زایه‌تییانه بوو كه به‌هۆی ده‌ره‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن و سه‌ركه‌وتنی مهحمود ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد له هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا سه‌ریهه‌ڵدا، كه ناڕه‌زایه‌تی له‌و شێوه‌یه له ئێراندا، تا ئه‌و سه‌رده‌مه بێ پێشینه بوو، ئه‌وكات محه‌مه‌د خاته‌می سه‌رۆكی پێشووی ئێران ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی وه‌كو "كوده‌تای هه‌ڵبژاردن به‌سه‌ر خه‌ڵك"دا ناوبرد. له‌وكاته‌وه تائێستا (میر حسێن موسه‌وی)و (مه‌هدی كه‌ڕوبی) كه دوو كاندیدی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی بوون، ماڵبه‌ند كراون، واتا له ماڵه‌كه‌ی خۆیاندا ده‌ستبه‌سه‌رن. سه‌ید مه‌جید میرئه‌حمه‌دی سه‌رۆكی لیژنه‌ی ئاسایشی هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئێران، له‌دواین ساته‌كانی ناونوسینی ئه‌مڕۆی كاندیده‌كانی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی ئێران قسه‌ی بۆ میدیاكان كرد، له‌باره‌ی ئاستی ئاماده‌یی وه‌زاره‌تی ناوخۆ بۆ پرۆسه‌ی ده‌نگدان به‌شێوه‌ی ئه‌لیكترۆنی وتی: ئێمه له‌ڕووی ئه‌منییه‌وه هیچ كێشه‌یه‌كمان بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن به‌شێوه‌ی ئه‌لیكترۆنی نییه‌و ژێرخانمان هه‌یه، به‌ڵام ئه‌م بابه‌ته په‌یوه‌ندی به رێككه‌وتنی نێوان وه‌زاره‌تی ناوخۆو ئه‌نجومه‌نی پاراستنی ده‌ستوره‌وه هه‌یه. میرئه‌حمه‌دی باسی له‌وه‌كرد، وه‌زاره‌تی ناوخۆ كێشه‌ی نییه له‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌شێوه‌ی ئه‌لیكترۆنی به‌ڕێوه‌بچێت، بڕیاربوو هه‌ڵبژاردنی 2025 به‌ته‌واوه‌تی به ئه‌لیكترۆنی بكرێت، به‌ڵام وه‌كو ئاغای شاهچراغی سه‌رۆكی لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان رونیكرده‌وه، به‌و ژێرخانه ئه‌لیكترۆنییه‌ی ئێستا هه‌یه، وه‌زاره‌تی ناوخۆ ئاماده نییه هه‌ڵبژاردنی به‌شێوه‌ی ئه‌لیكترۆنی به‌ڕێوه‌ببات. به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌وانه‌ی كه پێشبینی ده‌كه‌ن ئه‌مجاره‌ش ئاستی به‌شداری له هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی ئێران دابه‌زین به‌خۆوه ببینێت، ئاغای میرئه‌حمه‌دی ده‌ڵێ: بهگوێرهی دواین راپرسی كه به‌ر له سێ رۆژ له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی ئیرشاده‌وه بۆمان نێردراوه، ئاستی به‌شداری گه‌یشتوه‌ته سه‌روو 70%.
.jpg)
درەو: ئەمڕۆ لایەنە براوەكانی هەڵبژاردنی كەركوك لە شاری بەغداد و بەسەر پەرشتی محەمەد شیاع سودانی كۆبوونەوە، لە كۆبوونەوەكەدا ناكۆكی و دەنگەدەنگ لە نێوان نوێنەرانی پارتی و یەكێتی درووست بووەو یەكێتی پێی وایە پارتی بە پاڵپشتی توركیا لەگەڵ بەرەی توركمانی و خەمیس خەنجەر رێككەوتووە بۆ پێكهێنانی حكومەتی خۆجێیی كەركوك. لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیراندا لەگەڵ پێكهاتەكانی كەركوك، لە یەكێتیی نیشتمانی كوردستان (خالید شوانی) وەزیری دادی عێراق و لە پارتی دیموكراتی كوردستان (رێبەر ئەحمەد) وەزیری ناوخۆو (شاخەوان عەبدوڵ)ا جێگری سەرۆكی پەرلەمان بەشداربوون. لە بەرەی توركمانی (حەسەن تۆران) سەرۆكی بەرەكەو (ئەرشەد ساڵحی) سەرۆكی كوتلەی توركمانی لە پەرلەمانی عێراق، لە لایەنە عەرەبییەكانیش (خەمیس خەنجەر)ی سەرۆكی هاوپەیمانی سیادەو چەند كەسێكی تر بەشداربوون لە كۆبوونەوەكەدا. سەرچاوەیەك لە كۆبوونەوەكەی ئەمڕۆ بە (درەو)ی راگەیاند: لە كۆبوونەوەكەدا ناكۆكی و دەنگەدەنگ لە نێوان خالید شوانی نوێنەری یەكێتی و رێبەر ئەحمەد نوێنەری پارتی درووست بووە، ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەكرد، دوای ئەوەی پێشنیازێك خرایە روو بۆ پێكهێنانی حكومەتی خۆجێیی لە كەركوك لە نێوان كورد و توركمان و عەرەبی سونە، بە جۆرێك پێشنیازەكە بۆ پارێزگار بەم شێوەیە بووە: • حەوت مانگی یەكەم بۆ كوردێكی بێلایەن بێت • ساڵێك بۆ توركمان بێت • 2 ساڵ بۆ عەرەبی سونە بێت. كاتێك ئەم پێشنیازە خراوەتە روو لەلایەن خەمیس خەنجەر سەرۆكی هاوپەیمانی سیادە، رێبەر ئەحمەد نوێنەری پارتی لە كۆبوونەوەكە پشتیوانی لەو پێشنیازە كردووەو رەزامەندی لەسەر دەربڕیوە، بەڵام خالید شوانی نوێنەری یەكێتی وتویەتی ئێمە بەو رێككەوتنە رازی نین و یەكێتی دەنگی زۆرینەیە، وتویەتی پارتی مافی ئەوەی نیە بەناوی كوردەوە مافی كورد هەرازن فرۆش بكات و ئەجێندای وڵاتێك لە كەركوك جێبەجێبكات، نوێنەرانی پارتی وتوویانە ئێمە عەرەبێكی باشمان پێ باشترە لە كوردێكی خراپ، بەم شێوەیە رێككەوتنەكە هەڵوەشاوەتەوە چونكە تەنیا (7) كورسی بووەو نەیانتوانیوە نیساب تەواو بكەن، بۆیە كۆبوونەوەكە لەسەر بەردەوامی كۆبوونەوەكانی ئەنجومەن رێككەوتوون. راگەیەندراوی نوسینگەی سودانی ئاشكرایكردووە، لایەنە براوەكانی هەڵبژاردن لە كەركوك، لەچوارچێوەی ئیئتیلافێكدا بەناوی (ئیئتیلافی ئیدارەی كەركوك) كۆبوونەتەوە، ئەمە هەمان ناوی ئیئتیلافی حوكمڕانی عێراقە (ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت)، تەنیا لەبری دەوڵەت، ناوی كەركوك دانراوە. لە كۆبوونەوەی ئەمڕۆدا، هەوڵ و گفتوگۆكان لەبارەی ئامادەكردنی وەرەقەی سیاسی نێوان پێكهاتەكانی پارێزگاكە خراوەتەڕوو، لەگەڵ میكانیزمەكانی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی كەركوك، "بەگوێرەی یاساو بەبێ پەراوێزخستنی هیچ پێكهاتەیەك"، چونكە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان دۆخێكی تایبەتی بە كەركوك داوەو دەڵێ لە پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی ئەم پارێزگایەدا دەبێت هەموو پێكهاتەكان بەشدار بن. لە كۆبوونەوەكەدا، بنەماكانی وەرەقەی سیاسی نێوان لایەنە براوەكان پەسەندكراوە، بەڵام هەندێك تێبینی لەسەر هەبووەو پێداچوونەوەی بۆكراوە، هەروەها رێككەوتن كراوە لەسەر سازدانی دانیشتنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لەماوەیەكدا كە رێككەوتنی لەسەر بكرێت، ئەمەش لەپێناو دەستپێكردنی رێوشوێنە دەستورییەكانی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی و پەسەندكردنی كرۆكی وەرەقەی رێككەوتنە سیاسییەكە.
.png)
(دره‌و): لایه‌نه براوه‌كانی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی كه‌ركوك رێككه‌وتن له‌سه‌ر بنه‌ماكانی وه‌ره‌قه‌ی سیاسی نێوان پێكهاته‌كان و سازدانی كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا به‌مه‌به‌ستی په‌سه‌ندكردنی وه‌ره‌قه‌كه‌و پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی. محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق سه‌رۆكایه‌تیی سێیه‌می كۆبوونه‌وه‌ی لایه‌نه براوه‌كان هه‌ڵبژاردنی خۆجێی كه‌ركوكی كرد. بهگوێرهی راگه‌یه‌ندراوی كۆبونه‌وه‌كه، كه نوسینگه‌ی سه‌رۆك وه‌زیران بڵاویكردوه‌ته‌وه، رێككه‌وتن كراوه له‌سه‌ر سازدانی كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك. دوای زیاتر له پێنج مانگ له به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان، كه‌ركوك تاكه پارێزگایه كه به‌هۆی ناكۆكی لایه‌نه سیاسییه‌كانه‌وه، ئه‌نجومه‌نه‌كه‌ی كۆنه‌بووه‌ته‌وه‌و حكومه‌تی خۆجێیش دروست نه‌كراوه. راگه‌یه‌ندراوی نوسینگه‌ی سودانی ئاشكرایكردووه، لایه‌نه براوه‌كانی هه‌ڵبژاردن له كه‌ركوك، له‌چوارچێوه‌ی ئیئتیلافێكدا به‌ناوی (ئیئتیلافی ئیداره‌ی كه‌ركوك) كۆبوونه‌ته‌وه، ئه‌مه هه‌مان ناوی ئیئتیلافی حوكمڕانی عێراقه (ئیئتیلافی ئیداره‌ی ده‌وڵه‌ت)، ته‌نیا له‌بری ده‌وڵه‌ت، ناوی كه‌ركوك دانراوه. له كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆدا، هه‌وڵ و گفتوگۆكان له‌باره‌ی ئاماده‌كردنی وه‌ره‌قه‌ی سیاسی نێوان پێكهاته‌كانی پارێزگاكه خراوه‌ته‌ڕوو، له‌گه‌ڵ میكانیزمه‌كانی پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوك، "بهگوێرهی یاساو به‌بێ په‌راوێزخستنی هیچ پێكهاته‌یه‌ك"، چونكه یاسای هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان دۆخێكی تایبه‌تی به كه‌ركوك داوه‌و ده‌ڵێ له پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی ئه‌م پارێزگایه‌دا ده‌بێت هه‌موو پێكهاته‌كان به‌شدار بن. له كۆبوونه‌وه‌كه‌دا، بنه‌ماكانی وه‌ره‌قه‌ی سیاسی نێوان لایه‌نه براوه‌كان په‌سه‌ندكراوه، به‌ڵام هه‌ندێك تێبینی له‌سه‌ر هه‌بووه‌و پێداچوونه‌وه‌ی بۆكراوه، هه‌روه‌ها رێككه‌وتن كراوه له‌سه‌ر سازدانی دانیشتنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای كه‌ركوك له‌ماوه‌یه‌كدا كه رێككه‌وتنی له‌سه‌ر بكرێت، ئه‌مه‌ش له‌پێناو ده‌ستپێكردنی رێوشوێنه ده‌ستورییه‌كانی پێكهێنانی حكومه‌تی خۆجێی و په‌سه‌ندكردنی كرۆكی وه‌ره‌قه‌ی رێككه‌وتنه سیاسییه‌كه. له كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆی سه‌رۆك وه‌زیراندا له‌گه‌ڵ پێكهاته‌كانی كه‌ركوك، له یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان (خالید شوانی) وه‌زیری دادی عێراق و له پارتی دیموكراتی كوردستان (رێبه‌ر ئه‌حمه‌د) وه‌زیری ناوخۆو (شاخه‌وان عه‌بدوڵ)ا جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌مان به‌شداربوون. له به‌ره‌ی توركمانی (حه‌سه‌ن تۆران) سه‌رۆكی به‌ره‌كه‌و (ئه‌رشه‌د ساڵحی) سه‌رۆكی كوتله‌ی توركمانی له په‌رله‌مانی عێراق، له لایه‌نه عه‌ره‌بییه‌كانیش (خه‌میس خه‌نجه‌ر)ی سه‌رۆكی هاوپه‌یمانی سیاده‌و چه‌ند كه‌سێكی تر به‌شداربوون له كۆبوونه‌وه‌كه‌دا. كۆبوونه‌وه‌ی یه‌كه‌می سودانی له‌گه‌ڵ لایه‌نه براوه‌كانی هه‌ڵبژاردن له كه‌ركوك، له رۆژی 24ی شوباتی ئه‌مساڵدا به‌ڕێوه‌چوو، له‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌دا بڕیاردرا له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی ئیئتیلافێك له لایه‌نه براوه‌كان بۆ به‌ڕێوه‌بردنی كه‌ركوك دروست بكرێت و سودانی سه‌رۆكایه‌تیی ئیئتیلافه‌كه بكات تا ئه‌وكاته‌ی پۆسته‌كان دابه‌ش ده‌كرێن و حكومه‌تی خۆجێی كه‌ركوك دروست ده‌كرێت. له‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌دا سودانی ماوه‌ی 7 رۆژ مۆڵه‌تی خسته به‌رده‌م لایه‌نه براوه‌كانی كه‌ركوك بۆ ئه‌وه‌ی پێشنیازی خۆیان له‌باره‌ی چۆنیه‌تی پێكهێنانی ئیداره‌ی خۆجێی كه‌ركوك گه‌ڵاڵه بكه‌ن. كۆبوونه‌وه‌ی دووه‌می سودانی له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌كان رۆژی 3ی ئازاری ئه‌مساڵ به‌ڕێوه‌چوو، هیچ ئه‌نجامێكی نه‌بوو، لایه‌نه‌كان نه‌گه‌یشتنه رێككه‌وتن. ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لە 16 كورسی پێكدێت، ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی 18ی كانونی یه‌كه‌می 2023ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان، به‌مشێوه‌یه كورسییه‌كانی كه‌ركوكی دابه‌شكرد: • یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان: 5 كورسی (براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنه، ئه‌م حزبه كه له 16ی ئۆكتۆبه‌ری 2017وه پۆستی پارێزگاری له‌ده‌ستداوه، زیاد له جارێك هه‌وڵه‌كانی بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی پۆستی پارێزگار شكستی هێناوه‌و ئه‌مجاره‌ش گره‌وێكی گه‌وره‌تری له‌به‌رده‌مدایه) • هاوپەیمانی عەرەبی: 3 كورسی (ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه (راكان جبوری) پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات، هەریەكە لە پرۆژەی عەرەبی خەمیس خەنجەرو كەرامە‌و یەكێتی هێزە نیشتمانییەكان لەخۆدەگرێت) • بەرەی توركمانی: 2 كورسی • پارتی دیموكراتی كوردستان: 2 كورسی • هاوپه‌یمانی قیادە: 2 كورسی (ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه محەمەد تەمیم سەرۆكایەتی دەكات‌و هەریەكە لە حزبی (تەقەدوم)ی محه‌مه‌د حه‌لبوسی و (سیادە)ی خه‌میس خه‌نجه‌ر لەخۆدەگرێت) • هاوپه‌یمانی عروبە: 1 كورسی (ئه‌م هاوپه‌یمانێتییه وه‌سفی عاسی سه‌رۆك هۆزی عوبێد سه‌رۆكایه‌تیی ده‌كات و هاوپه‌یمانی عه‌زمی موسه‌ننا سامه‌ڕائی و به‌ره‌ی یه‌كگرتووی عه‌ره‌بی له‌خۆده‌گرێت) • بابلیۆن: 1 كوسی "كۆتا"ی مه‌سیحی (ره‌یان كلدانی له‌چوارچێوه‌ی ریككه‌وتنێكداو به پشتیوانی یه‌كێتیی ئه‌م كورسییه‌ی برده‌وه)
(دره‌و): دوای بانگه‌وازه‌كه‌ی وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كان راده‌سپێرێت به‌شداری كۆبونه‌وه‌ی وه‌زاره‌تی نه‌وت و كۆمپانیاكان بكات سه‌باره‌ت به پرسی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت له‌رێگه‌ی توركیاوه، نرخی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت و گرێبه‌ستی كۆمپانیاكان ئاسته‌نگی سه‌ره‌كی به‌رده‌م ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمن. ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان ئه‌مڕۆ كۆبوونه‌وه‌ی ئاسایی خۆی هه‌بوو، بهگوێرهی قسه‌ی پێشه‌وا هه‌ورامانی وته‌بێژی حكومه‌ت، له‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌دا بڕیاردراوە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بەشداریی لە کۆبوونەوەی نێوان کۆمپانیاکانی نەوتی هەرێمی کوردستان و وەزارەتی نەوتی عێراق بکات. ئه‌م بڕیاره دوای ئه‌وه دێت دوێنێ وەزارەتی نەوتی عێراق له راگه‌یه‌ندراوێكدا وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی هەرێم و كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێمی بانگهێشت كرد بۆ كۆبونه‌وه‌یه‌كی به‌په‌له له به‌غداد، بەمەبەستی گفتوگۆكردن لەبارەی پرسی گەیشتن بە رێككەوتن و ده‌ستپپێكردنه‌وه‌ی هەناردەكردنی نەوتی هه‌رێم لەڕێی بەندەری جەیهانی توركیاوه، بەگوێرەی ئەو بڕەی لە یاسای بودجەدا چەسپێنراوە. هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان به‌هۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسه‌وه، له رۆژی 25ی ئازاری 2023وه راوه‌ستاوه، به‌وهۆیه‌وه حكومه‌تی هه‌رێم رێژه‌ی 80%ی داهاته‌كانی خۆی له‌ده‌ستدا. له ئۆكتۆبه‌ری رابردووه‌وه توركیا ئاماده‌یی خۆی بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم نیشانداوه، به‌ڵام حكومه‌تی عێراق مه‌رجی هه‌یه‌و به‌بێ راده‌ستكردنی گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كان له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێم و هه‌مواركردنه‌وه‌یان به‌پێی یاساكانی عێراق، ئاماده نییه هه‌نارده‌ی نه‌وت ده‌ستپێبكاته‌وه، ئه‌مه له‌كاتێكدایه كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم هه‌ر جۆره ده‌ستكاریكردنێكی گرێبه‌سته‌كانیان له‌لایه‌ن به‌غداده‌وه ره‌تده‌كه‌نه‌وه. له‌پاڵ كێشه‌ی گرێبه‌ستی كۆمپانیاكان، نرخی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت گرفتێكی تری نێوان حكومه‌تی فیدراڵی عێراق و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه كه ئاسته‌نگی بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم دروستكردووه، یاسای بودجه‌ی گشتیی عێراق بڕی 8 هه‌زار دیناری ته‌رخانكردووه بۆ به‌رهه‌مهێنانی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت، به‌ڵام حكومه‌تی هه‌رێم بۆ به‌رهه‌مهێنانی هه‌ر به‌رمیلێك داوای زیاتر له 20 دۆلار ده‌كات، ئه‌مه له‌پاڵ بڕی 6 دۆلاری تر بۆ گواستنه‌وه‌ی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت له‌ناوخۆی هه‌رێم. به‌پێی یاسای بودجه‌ی عێراق، حكومه‌تی فیدراڵ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت پشكی هه‌رێم له بودجه بدات، ده‌بێت هه‌رێم نه‌وت و داهاته‌كه‌ی راده‌ستی به‌غداد بكات، بهگوێرهی یاسای بودجه‌ی 2024، ئه‌و بڕه نه‌وته‌ی كه ده‌بێت هه‌رێم ئه‌مساڵ راده‌ستی كۆمپانیا به بازاڕخستنی نه‌وتی عێراق (سۆمۆ)ی بكات، رۆژانه 329 هه‌زار به‌رمیله.
.jpg)
.jpg)
.png)
