راپۆرت: درەو دابەشكردنی میراتیە سیاسییه‌كەی سەدر لە پەرلەمانی عێراق، زۆرینەی لایەنەكانی بوژاندەوە، بەتایبەتیش هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح كە گەورەترین دۆڕاوی هەڵبژاردنەكەی ساڵی رابردوو بوو، كێكەكەی سەدر چۆن بەشكرا ؟ دوای كشانەوەی سەدر نەخشەی دابەشبوونی پەرلەمان چی بەسەر دێت ؟ بەبێ سەدر، چوارچێوەی هەماهەنگیی كابینەی نوێی حكومەتی پێ دروست دەكرێت ؟ چوارچێوه‌ ده‌توانیت پارتی و یه‌كێتی له‌سه‌ر پۆستی سه‌رۆك كۆمار رێكبخات یان كاره‌كه‌ ده‌داته‌ ده‌ست ئێران ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  میراتە سیاسییەكەی سەدر بەشكرا پەرلەمانی عێراق دوێنێ بەتەواوەتی دەرگای لەسەر ئەگەری گەڕانەوەی سەدرییەكان بۆ ناو پەرلەمان داخست، ئەمە دوای پڕكردنەوەی كورسی پەرلەمانتارە دەستلەكاركێشاوەكانی سەدر.  لەكۆی (73) كورسی بەتاڵی سەدرییەكان، پەرلەمان (64) كورسی بە كاندیدە جێگرەوەكان پڕكردەوە (كاندیدی جێگرەوە ئەوانەن پێیان دەوترێت گەورەترین دۆڕاو لە بازنەكانی هەڵبژاردندا)، (9) كورسی بەتاڵی سەدرییەكان پڕنەكرایەوە، ئەم (9) كورسییە (5)یان بەر (حەرەكەی حقوق) كەوتبوو، ئامادەنەبوون كورسی سەدرییەكان وەربگرن. حەرەكەی حقوق باڵی سیاسی كەتیبەكانی حزبوڵای عێراقە، (حسێن موئنس) سەرۆكایەتی دەكات، ئەم پیاوە هاوپەیمانی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییە، بەپێی قسەی سەرچاوەكان داوای پۆستی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان كردووە واتە شوێنەكەی (حاكم زاملی) كە دەستی لەكاركێشاوەتەوە، بەڵام لایەنە شیعەكان رەتیانكردوەتەوە‌و پێیانوابووە پڕكردنەوەی پۆستە بەتاڵەكەی سەدر لەلایەن حەرەكەی حقوقەوە، جۆرێك لە ئیستفزازی تێدا دەبێت بۆ سەدرییەكان‌و بۆ شەقامیش، بەوپێیەی ناڕەزایەتی دژی كەتیبەكانی حزبوڵاو هێرشەكانیان هەیە‌و ناكرێت ئەو پۆستە گەورەیە بدرێت بەوان، ئەمە وایكرد حسێن موئنیس كە تەنیا خۆی سەركەوتبوو بۆ پەرلەمان لەگەڵ سەدرییەكان دەستلەكاربكێشێتەوە‌و وەرگرتنی كورسی بەتاڵی سەدرییەكانیش رەتبكاتەوە.  (4) كورسییەكەی تری سەدرییەكان، كاندیدە جێگرەوەكانیان هەر لە رەوتی سەدر خۆی بوون، ئەوانیش بەهۆی بڕیاری رێبەری رەوتەكەیانەوە نەچونە پەرلەمان‌و كورسییەكانی خۆیان  پڕنەكردەوە.  بۆ پڕكردنەوەی ئەو (9) كورسییە بەتاڵە، دەبێت كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق ناوی (9) كاندیدی جێگرەوەی تر دیاری بكات كە بریتی دەبن لە دووەم گەورە دۆڕاوەكان لە بازنەكانی هەڵبژاردندا.  سه‌در نه‌یاره‌كانی به‌ كورسی په‌رله‌مان ده‌بوژێنێته‌وه‌ ! كێكی (73) كورسییەكەی سەدر دابەشكرا، هەریەكە‌و پشكی خۆی برد، عامری سودمەندی یەكەم‌و سەربەخۆكان سودمەندی دووەم، حەكیم‌و عەبادی‌و مالیكیش پشكی خۆیان چینییەوە: •    هاوپەیمانی (فەتح)ی هادی عامری پشكی شێری كێكی كورسییە بەتاڵەكانی سەدری بەركەوت، لەكۆی (64) كورسی سەدرییەكان كە دوێنێ پڕكرایەوە (12) كورسی برد، ئەمە ژمارەی كورسییەكانی عامری لەناو پەرلەمانی عێراق لە (17)  كورسییەوە بەرزكردەوە بۆ (29) كورسی. •    (قوی الدولە) كە هاوپەیمانێتی نێوان (عەممار حەكیم‌و حەیدەر عەبادی)یە‌و لە دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا تەنیا (4) كورسی بردەوە، لە پڕكردنەوەی شوێنی پەرلەمانتارانی دەستلەكاركێشاوەی سەدر سودمەند بوو، ئەم هاوپەیمانێتییە لە كێكەكەی سەدر (8) كورسی بەركەوت، بەمەش ژمارەی كورسییەكان لە پەرلەمان بۆ (12) كورسی بەرزبووەوە، سەرباری ئەم زیادبوونە، عەممار حەكیم هێشتا سورە لەسەر بڕیاری خۆی‌و دەڵێ بەشداری كابینەی نوێی حكومەت ناكەم، بەڵام عەبادی چاوێكی لەوەیە ببێت بە كاندیدی یەكلاكەرەوەی ناو ماڵی شیعە لەنێوان مالیكی‌و سەدردا، حەكیم‌و عەبادی بەشێكن لەلایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ حەكیم+ عەبادی).  •    ئەوانەی لەژێر ناوی (سەربەخۆ)دا بەشداربوون، سودمەندی دووەمی كێكەكەی سەدر بوون لە پەرلەمان‌و (11) كەسیان بوون بە شوێنگرەوەی سەدرییەكان.   •    بزوتنەوەی ئیمتیداد كە نوێنەرایەتی خۆپیشاندەرانی ئۆكتۆبەری 2019ی عێراقی دەكرد‌و (9) كورسی بردەوە، بەهۆی كشانەوەی سەدرییەكانەوە (7) كاندیدی تری سەركەوت بۆ پەرلەمان، ئەمە لەكاتێكدا روودەدات بەمدواییە ناكۆكی كەوتە ناو بزوتنەوەكەی لە كۆی (9) پەرلەمانتار (5) پەرلەمانتاریان جیابوەنەوە، بزوتنەوەی ئیمتیداد كە عەلا ركابی سەرۆكایەتی دەكرد لەگەڵ جوڵانەوەی نەوەی نوێدا لە پەرلەمانی عێراق هاوپەیمانێتییەكیان هەیە بەناوی (هاوپەیمانی لەپێناو خەڵك).  •    ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا كە نوری مالیكی سەرۆكایەتی دەكات‌و نەیاری سەرسەختی سەدرە، ئەویش (5) كورسی سەدرییەكانی چنییەوە‌و بەمەش ژمارەی كورسییەكانی لە (33) كورسییەوە زیادی كرد بۆ (38) كورسی، مالیكی رێبەرایەتی لایەنە شیعە دۆڕاوەكانی هەڵبژاردنی كرد، لەرێگەی دادگای فیدراڵییەوە سەركەوتوو بوو لە كاراكردنی (یەك لەسەر سێی پەكخەر) لەناو پەرلەمانی عێراق‌و بەمەش رێگری لە سەدر كرد "حكومەتی زۆرینە" دروست بكات، مالیكی كە سەری گەورەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییە‌و لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێت، خەونی هەیە جارێكی تر پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق وەربگرێتەوە.  •     كوتلەی (نەهجی وەتەنی) كە بریتییە لە (حزبی فەزیلە)ی پێشوو و بەشێكە لەلایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، ئەویش سودمەندبوو لە كورسییە بەتاڵەكانی سەدر‌و (3) كورسی تری دەستكەوت، بەمەش تێكڕای ژمارەی كورسییەكانی لە پەرلەمانی عێراق بۆ (4) كورسی بەرزبووەوە. •    هاوپەیمانی (تصمیم) كە ئەسعەد عیدانی پارێزگاری  بەسرە سەرۆكایەتی دەكات‌و دابەشبووە بەسەر هەردوو بەرە ناكۆكەكەی ناو ماڵی شیعەدا (چوارچێوەی هەماهەنگی‌و سەدر)، ئەویش لە شوێنی بەتاڵی سەدرییەكان (3) كورسی سودمەند بووە‌و بەمە ژمارەی كورسییەكانی لە پەرلەمانی عێراق بۆ (8) كورسی بەرزبووەوە، ئەسعەد عیدانی دەیەوێت خۆی وەكو كاندیدی یەكلاكەرەوەی نێوان چوارچێوەی هەماهەنگی‌و سەدر نیشان بدات بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، بۆیە ناوی لە لیستی ئەوانەدا دەهێنرێت كە لەناو ماڵی شیعەوە كاندید دەكرێن بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران.  •    هاوپەیمانی (عەقدی وەتەنی) كە فالح فەیاز سەرۆكی  دەستەی حەشدی شەعبی سەرۆكایەتی دەكات، ئەویش (4) كورسی بەتاڵی سەدرییەكان پڕدەكاتەوەو بەمە ژمارەی كورسییەكان لە (4) كورسییەوە بۆ (8) كورسی زیاد دەكات.  •    رەوتی (الفراتین) كە محەمەد سودانی وەزیری پێشووتری مافی مرۆڤ سەرۆكایەتی دەكات‌و بەشێكە لەلایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و (1) كورسی پەرلەمانی هەیە، بەهۆی كشانەوەی سەدرییەكانەوە (2) كورسی تری دەستكەوت‌و تێكڕای كورسییەكانی بوو بە (3) كورسی.  •    عامر عەبدولجەبار وەزیری پێشووی گواستنەوەی عێراق یەكێك لەو تاكە كەسانەیە كە سودمەند بوو لە كشانەوەی سەدرییەكان، عامر لەچوارچێوەی رەوتێكی نوێدا بەناوی رەوتی (گردبونەوەی فاو و زاخۆ) بەشداری هەڵبژاردنی كرد، سەرنەكەوت بۆ پەرلەمان، بەڵام ئێستا بەهۆی كشانەوەی سەدرییەكانەوە كورسییەكەی خۆی لە بەسرە بردەوە.  •    حزبی (قادمون للتغییر) كە یەكەمجارە بەشداری هەڵبژاردنی كرد‌و لە هەموو ناوچەكانی عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە كاندیدی هەبوو، بەهۆی كشانەوەی سەدرەوە لە هیچەوە بوو بە خاوەنی (2) كورسی پەرلەمان لە پارێزگاكانی بەغدادو بەسرە. •    عەدنان زورفی كاندیدی پۆستی سەرۆك وەزیران دوای دەستلەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی، ئەویش بۆ یەكەمجار بەهۆی كشانەوەی سەدرییەكانەوە دوو كورسی پەرلەمانی لەسەر بازنەكانی پارێزگای نەجەف دەستكەوت، یەكێك لەوانە خۆیەتی كە بوو بە ئەندامی پەرلەمان. •    بزوتنەوەی (نور) كە پەرلەمانتاری پێشووی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا (محەمەد هینداوی) سەرۆكایەتی دەكات، كورسییەكی سەدرییەكانی لەسەر پارێزگای بەسرە بەركەوت، بەڵام ناخۆشییەكەی ئەوەیە ئەو كەسەی لە حزبەكەی شوێنی سەدرییەكانی پڕكردەوە هینداوی خۆی نەبوو، بەڵكو ژنێكە، ئاخر هینداوی لە هەڵبژاردندا خۆی‌و كوڕەكەشی كاندید كردبوو، بەڵام كەسیان سەرنەكەوتن.  •     ئیشراقەی كانون كە ئەویش وەكو ئیمتیدا بە هێزێكی سەربەخۆ ناودەبرێت، كورسییەكی لە كشانەوەی سەدرییەكان دەستكەوت.  •    هاوپەیمانی (تەقەدوم) كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان سەرۆكایەتی دەكات، بە (2) كورسی لە كشانەوەی سەدر سودمەند بوو، بەمەش ژمارەی كورسییەكانی بۆ (39) كورسی زیادی كرد، حەلبوسی لەگەڵ بارزانیدا هاوپەیمانی سەدر بوو، بەڵام هەر دوای كشانەوەی سەدرییەكان سەرۆكایەتی هەوڵی پڕكردنەوەی كورسییە بەتاڵەكانی كرد.  •    گردبونەوەی خەڵكی واست، كە محەمەد میاحی پارێزگاری واست سەرۆكایەتی دەكات‌و لە هەڵبژاردندا یەك كورسی بردەوە‌و چووە پاڵ سەدرییەكان، ئێستا بەهۆی كشانەوەی سەدرەوە كورسییەكەی تریشی دەستكەوت‌و ژمارەی كورسییەكانی بوو بە (2) كورسی.  نەخشەی پەرلەمان دوای سەدرییەكان  ئێستا كە ئیتر كورسییە بەتاڵەكانی سەدر پڕكراوەتەوە، نەخشەی دابەشبوونی كوتلە سیاسییەكان لە پەرلەمانی عێراق گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە: •    لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی ژمارەی كورسییەكانیان لە پەرلەمان (88) كورسییەوە بۆ (120) كورسی بەرزبووەوە‌و ئێستا گەورەترین كوتلەی پەرلەمانن، دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، ئەم كوتلەیە رادەسپێردرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت‌و دیاریكردنی كاندیدی سەرۆك وەزیران.   •    بارزانی‌و حەلبوسی كە دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق هاوپەیمانێتییان لەگەڵ سەدر كرد (هاوپەیمانی رزگاركردنی نیشتمان)، ئێستاو دوای كشانەوەی سەدر هەوڵی مامەڵەكردن لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی دەدەن، بارزانی‌و حەلبوسی بەبەشداریكردنی پەرلەمانتارەكانیان لە كۆبونەوەی دوێنێی پەرلەمان‌و پڕكردنەوەی كورسییە بەتاڵەكانی سەدر، یەكەمین كاری هاوبەشی خۆیان لەگەڵ مالیكی‌و هاوپەیمانە شیعەكانی تری دەستپێكرد.  •    لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی لەحاڵی دەستپێكردنی دانوستان بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی، دەبێت ناكۆكی نێوان ئەم دوو لایەنە كوردییە لەبارەی پۆستەكە چارەسەر بكەن، چوارچێوەی هەماهەنگیی رێز لە هەڵوێستی یەكێتی هەشت مانگی رابردووی یەكێتی دەگرێت كە لەو ماوەیەدا لەدژی سەدر پشتیوانی لە چوارچێوە كردووە‌و بە (18) پەرلەمانتاری خۆی نیسابی (یەك لەسەر سێی پەكخەر)ی لەناو پەرلەمان بۆ مالیكی‌و دۆستەكانی تەواو كردووە، بەڵام دەبێت ئەوەش لەبەرچاوبگرێت بەبێ بەشداریكردنی پارتی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت تاڕادەیەك ئاستەم دەبێت.  •    پارتی بەهۆی هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ سەدر، هەرێمی كوردستان روبەڕووی ژمارەیەك فشاری سەربازی‌و یاسایی‌و سیاسی كردەوە، لەسەرو هەموشیانەوە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بۆ رادەستكردنی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان، پارتی ئێستا بۆ رێككەوتن لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی داوای چارەسەركردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی دەكات، ئەمە دانوستانی مالیكی‌و هاوپەیمانەكانی لەگەڵ بارزانی قورس دەكات، ئایا مالیكی‌و عامری دەچنە ژێر باری هیچ بەڵێنێك بۆ راگرتنی جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی لەسەر هەرێمی كوردستان ؟ •    بۆ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی دانوستانی پێكهێنانی حكومەت لەگەڵ سوننەكان هێندەی كورد قورس نابێت، چونكە پۆستی سەرۆكی پەرلەمان كە پشكی سوننەكانە پڕكراوەتەوە، بەڵام لە پڕكردنەوەی پۆستە وزارییەكانی پێكهاتەی سوننەدا دەبێت جگە لە حەلبوسی‌و خەمیس خەنجەر، هەندێكیش هاوپەیمانی عەزم لەبەرچاوبگرێت كە لەماوەی رابردوودا وەكو بەشێك لە پێكهاتەی سوننە لەگەڵ مالیكی‌و هاوپەیمانەكانی دژی سەدر راوەستاون.   •    لەناو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدا عەممار حەكیم هێشتا سورە لەسەر ئەوەی نایەوێت بەشداری كابینەی نوێی حكومەت بكات، رەنگە ئەمە وابكات چوارچێوە پۆستی جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان (واتە شوێنەكەی حاكم زاملی پەرلەمانتاری دەستلەكاركێشاوەی سەدر) بۆ ئەو بەجێبهێڵن.  •    لەحاڵی رێكنەكەوتنی بارزانی لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، ئەگەری هەیە ئەویش هاوشێوەی سەدر لە پەرلەمان یاخود بەشداریكردن لە حكومەت بكشێتەوە‌و ئەمە ئاستەنگێكی زیاتر پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت لەلایەن مالیكی‌و هاوپەیمانەكانییەوە دروست دەكات.  •    سەربەخۆكان كە ژمارەیان (45) پەرلەمانتار بوو، ئێستا بەهۆی كشانەوەی سەدرییەكانەوە 11 كورسی تریش زیادیان كردووە، لەماوەی رابردوودا كە بەهۆی ناكۆكی هەردوو بەرەكەی ناو ماڵی شیعە (چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و سەدر) رۆڵیان لەخۆیان گەورەتر دەركەوت، ئیتر ئەو رۆڵەیان نابێت، رەنگە ئەمجارەیان زیاتریش پەرت ببن لەنێوان چوارچێوەی هەماهەنگیی وەكو لایەنی سەرەكی پێكهێنەری حكومەت‌و سەدر وەكو رێبەری ناڕەزایەتی شەقام.  •    كشانەوەی سەدر چەندە سودی بەلایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی گەیاند‌و باری لاری ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی بۆ راستكردنەوە، رەنگە زیانی گەورەشیان پێ بگەیەنێت، چونكە لەمەودوا زیاتر ناكۆكییەكانیان لەبارەی كاندیدی سەرۆك وەزیران‌و دانوستان لەگەڵ لایەنەكانی چۆنیەتی پڕكردنەوەی پۆستە وزارییەكان دەردەكەوێت، چونكە ئەم هاوپەیمانێتییە بەپلەی یەكەم هاوپەیمانێتی روبەڕووبونەوەی سەدر بوو، نەك هاوپەیمانێتی بۆ پێكهێنانی حكومەت. •    مانەوەی سەدر لە دەرەوەی پەرلەمان، مەترسییەكی ئامادەیە لەبەردەم هەر حكومەتێكدا كە چوارچێوەی هەماهەنگیی دروستی بكات، سەرباری بەشدارییان لە حكومەتی چوارچێوەی هەماهەنگیی، رەنگە بارزانی‌و حەلبوسی هەروەكو هاوپەیمانی شاراوەی سەدر لەناو حكومەت‌و پەرلەماندا بمێننەوە‌و لەحاڵی دروستبوونی مەترسی لەسەر بەرژەوەندییەكانیان بگەڕێنەوە بۆ لای سەدر.  •    خاڵی بەهێزی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی پاڵشتی ئێرانە، ئێرانییەكان رەنگە رۆڵی گەورە بگێڕن لەسەرپێخستنی حكومەتی نوێی عێراق، بەتایبەتیش چارەسەركردنی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتی لەبارەی پۆستی سەرۆك كۆمار. 

درەو فەرمانگەی میدیا و زانیاری حكومەتی هەرێمی كوردستان بڵاویكردووەتەوە:  خواستی هاووڵاتیان بۆ کڕینی ئۆتۆمبێلی نوێ لە هەرێمی کوردستان، بەردەوام ڕووی لە زیادبوونە، و بەپێی ئامارێکی وەزارەتی ناوخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستانیش، تەنیا لە هەفتەی ڕابردوودا لە هەرێمی کوردستان، ٢ هەزار و  ٥٢٨ ئۆتۆمبێل بۆ یەکەمجار تۆمار کراون، کە هەزار و ٨٥٠ ئۆتۆمبێلیان لە پارێزگای هەولێر و  ٤٩٩ یان لە پارێزگای سلێمانی و ١٧٩ یان لە پارێزگای دهۆک بوون. گۆڕینی تابلۆ گۆڕینی تابلۆی نوێش لە لایەن هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستانەوە، لە دوای یەکخستنی تابلۆکان لە نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی عێراق، بووتە جێگەی بایەخی هاووڵاتیان و تەنیا لە هەفتەی ڕابردوودا هەزار و ٣٩٣ تابلۆی ئۆتۆمبێل گۆڕاوە، کە ٨٢٥ یان لە پارێزگای هەولێر و ٦٨یان لە پارێزگای سلێمانی و ٣٢٢ یان لە پارێزگای دهۆک و ١٢٩ یان لە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران و ٢٢ یان لە ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆبوون. بەدەستهێنانی مۆڵەتی شۆفێری بە دەستهێنانی مۆڵەتی شۆفێری لەلایەن هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستانەوە ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر دەبێت و لە هەفتەی ڕابردووشدا  یەک هەزار ٥٢٢ مۆڵەتی شۆفێری بۆ یەکەمجار دراوە بە هاووڵاتیان، کە ٤٩٥ یان لە پارێزگای هەلێر و  ٢٦٣یان لە پارێزگای سلێمانی و ٣١٤یان لە پارێزگای دهۆک و ٦٣ یان لە پارێزگای هەڵەبجە و ٤٨ یان لە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران و ١٠٤ یان لە ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان و ١٦٨ لە ئیدارەی سەربەخۆی راپەڕین و ٦٧ لە ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ بوون.  رووداوی هاتووچۆ و سەرپێچی هاتووچۆ سەرەڕای هەوڵە بەردەوامەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ دروستکردنی جادە و شەقامی نوێ و نۆژەنکردنەوەی شەقامەکان و دانانی هێماکانی هاتووچۆ و توندکردنەوەی سزاکان بۆ کەمکردنەوەی ڕووداوەکانی هاتووچۆ، بەڵام بەهۆی پابەندنەبوونی هاووڵاتیان تەنیا لە هەفتەی ڕابردوودا ٥٣ ڕووداوی هاتووچۆ  لە هەرێمی کوردستان ڕوویانداوە کە ١٢ ڕووداویان لە پارێزگای هەولێر و ١١ یان لە پارێزگای سلێمانی و ١٢ یان لە پارێزگای دهۆک و ٢ یان لە پارێزگای هەڵەبجە و ٨ یان لە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران و ٢ یان لە ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان ٣ یان لە ئیدارەی سەربەخۆی ڕاپەڕین و ٣ یان لە ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ بوون.  هەروەها ٣٤ هەزار و ٣٠١ سەرپێچی هاتووچۆ لە هەرێمی کورستان تۆمار کراوە کە ٤ هەزار و ٦٧١ یان لە پارێزگای هەولێر و ١١ هەزار و ٣٢ یان لە پارێزگای سلێمانی و ١٢ هەزار و ٨٨٠ یان لە پارێزگای دهۆک و ١٢یان لە پارێزگای هەڵەبجە و ٨٤ یان لە ئیدارەی سەربەخۆی سۆران و ٥٨٨ لە ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان و ١٥٨ یان لە ئیدارەی سەربەخۆی راپەڕین و ٤ هەزار و ٨٧٦ یان لە ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ بوون. فەرمانگەی میدیا و زانیاری ٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٢  

درەو - شۆڕشنامە  موحسین عەلی ئەكبەر لە كتێبی بیرەوەریەكانیدا بەم شێوەیە باس لە سەرچاوەی داهاتی شۆڕش,و باوڵەكەی دلێری سەید مەجید دەكات: یەكێتی نیشتیمانی كوردستان دوو سەرچاوەی داهاتی هەبوو. یەكێكیان بریتی بوو لەو كۆمەك‌و یارمەتی‌و هاوكارییانەی كە لە ڕێگەی رێكخستنەكانی ناوەوەی وڵات كۆدەكرایەوە، لەگەڵ ئەو باجە گومركیانەی سەر سنورەكان‌و بەكرێدانی ئەو سامانە سروشتیانەی لەژێر دەسەڵاتی پێشمەرگەدا بوون. بەشەكەی تریشی ئەو كۆمەك‌و یارمەتیانە بوو كە لەلایەن دۆستەكانمانەوە لە دەرەوەی وڵاتەوە دەهات.. ئەمیش ناو بەناو، بەپێی پێویست بە جانتای دیبلۆماسی لەڕێگەی باڵێوزخانەی سوریاوە دەهات. هەر جارەو (10 بۆ 12) دەفتەر دۆلار  زیاتر یان كەمتر  بوو. بێگومان وەرگرتنی ئەو بڕە پارەیە لەو زەمان‌و سەردەمەو گەیاندنی بۆ ناوزەنگ، كارێكی ئاسان نەبوو. بەتایبەتی هیچ كەسێكی ئێمەومانان، بەڵگەنامەیەكی فەرمی ئێرانمان پێ‌ نەبوو شایانی ئەوە بێ‌ كە لە خاڵەكانی پشكنیندا بە ئاسانی‌و بێ‌ كێشە تێپەڕبین‌و هیچ گێچەڵێكمان پێ نەكرێ‌.. كارێكی وا هەردەبێ‌ رووبەڕووی كەسێكی وردەكارو خاوەن سەلیقەو بە تەدبیری وەك دلێری سەید مەجید بكرێتەوە. هەر ئەو دەیتوانی ئەو ئەركە قورسە لە ئەستۆ بگرێ‌. كاك دلێر باوڵێكی پێ‌ بوو، پێشتر بۆ ئەو مەبەستە ئامادەكرابوو. بەرگە ناواخنێكی پلێتی هەبوو، بە ئەندازەی ناوەوەی باوڵەكە، بنەكەی لەگەڵ بنی باوڵەكە بۆشاییەكی دروستدەكرد. دەفتەرە دۆلارەكان لەو بۆشاییەی بنی باوڵەكە بە ریز دادەنران‌و ئەمجا بەرگە ناواخنەكەی لەسەر دادەنراو بە بورغو قایم دەكرا، ئیتر كەس هەستی پێنەدەكرد. جاری وایش هەبوون كاك دلێر بۆ ئیشوكاری تر دەهات، كەچی رووبەڕووی ئەو ئەركە دەبووەوە، بەڵام باوڵەكەی پێ‌ نەدەبوو. هەموومان دۆش دادەماین. بیرمان لێدەكردەوەو بە هیچ ئەنجامێك نەدەگەیشتین، تەنیا ئەوە نەبێ‌ كە بگەڕێتەوە بۆ ناوزەنگ‌و باوڵەكە لەگەڵ خۆیدا بێنێ‌. دوای تۆزێك لە بیركردنەوە چارەسەرێكی دەدۆزییەوە كە بە خەیاڵی كەسدا نەدەهات. باسیشی نەدەكرد. ئەوەندە نەبێ‌ كە دەیگوت ئاسانە خۆم چارەسەری دەكەم! دوایی لەگەڵ مندا پێكەوە دەكەوتینە جێبەجێكردنی داهێنانەكەی، ئەویش كڕینی تایەو ویلێكی ئۆتۆمبێل بوو، لەگەڵ پامپێكی گەورەی دەستی. دەفتەرە دۆلارەكانمان لەسەر پارچە نایلۆنێك بەڕیز رێكدەخست‌و دەمانپێچایەوەو دەماننووساند بە بنی تایەكە لە ناوەوە، ئەمجا چوپ‌و ویلەكەمان لەسەر قایم دەكرد‌و بە پامپەكەش هەوامان تێدەكرد، ئیتر هی ئەوە نەبوو گومانی كەس بەلای شتێكی وادا بچێ‌ كە ئەوە جگەلە تایەیەكی ئاسایی بەولاوە هیچی تر بێت، ئا ئەمە یەكێك بوو لەو كارە داهێنەرانەی دلێر كە دەیان كاری لەو بابەتانەی ئەنجامداوە، لەكاتێكدا كاری وا لەو سەردەمەدا هی ئەوە بوو لەسێدارە بدرێ‌. ئێستاش هەندێك ئەوەندە بەبێ‌ بایەخ باسی ئەو سەردەمەو ئەو كارانە دەكەن‌و بە هیچی دەزانن‌و دەڵێن جا ئەوە چییەو چیتان كردووە! سەرچاوە: موحسین عەلی ئەكبەر (1950 - 2021): نەمریی بیرەوەری/ گێڕانەوەو بیرەوەری (1970 - 1983)، چاپی یەكەم، 2021، سلێمانی، لاپەڕەكانی (351 تا 353).  

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   جەنگی داهاتوو بە شێوەیەکی زۆر خێرا لە جەنگی مرۆڤەکانەوە بۆ جەنگی نێوان ماشینەکان هەنگاودەنێت. جەنگی ماشێنەکان، جەنگێکی بێبەزەییە، نە لێبوردنی تێدایە نە خۆبەدەستەدان، بەڵکو یەک ئامانج ئاراستەیدەکات، ئەویش لەناوبردنی دوژمنە. بەکارهێنانی چەکی دوورمەودا لە سەدەی دوازدەوە کێشەی ئێتیکی بۆ سیاسەت و جەنگگێڕان دروستکردووە. بۆ نموونە ڕمکەوان Crossbow کە دەزگایەکی کوژەرترە لە تیروکەوان، لەسەدەکانی ناوەڕاستدا لە چین و ئەوروپا و پاشان لە لەشکری عوسمانییەکانیشدا بەکاردەهێنرا. ڕمکەوان گۆڕانکارییەکی خێرای لە ڕێڕەوی جەنگدا دروستکرد، چونکە هیچ سوارچاکێک نەیدەتوانی بەو بەرگە قەڵغانییەی لەبەریدایە، خۆی لە مەترسییەکانی ڕمکەوان بپارێزێت. ڕمکەوان چەکێکی کوژەری نوێ بوو بەپێچەوانەی چەکەکانی ترەوە پێویستی نەدەکرد جەنگاوەربیت بۆئەوەی بەکاریبهێنیت، بەڵکو هەم پیر و هەم ژن و هەم هەرزەکاریش دەیانتوانی لەکاتی جەنگدا ئەم چەکە بەکاربهێنن و بەو شێوەیە وەک جەنگاوەرێک ڕۆڵی کاریگەر لە هێرشکردن یان بەرگرییکردندا بگێڕن. لەسەدەی دوازدەیەم داهێنانی ڕمکەوان وای لە پاپا ئینۆزێنزی دووەم کرد نەفرەت لەم چەکە بکات، چونکە هەموو بەهاکانی جەنگی سوارچاکیی هەڵگێڕایەوە. داوادەکرا لانی کەم ئەم چەکە لە جەنگی نێوان دەوڵەتە مەسیحییەکان بەکارنەهێنرێت و لە جەنگی دژ بە دوژمنانی مەسیحییەتدا بەکاربهێنرێت.  لە قۆناغێکی تردا کەم تا زۆر هەمان وتووێژ سەبارەت بە چەکی قەناس دروستبوو، بەڵام لەم دوو چەکە پڕگرفتتر و پڕگفتوگۆتر چەکی دڕۆنە کە تادێت گەشەی زیاتری پێدەدرێت و خەریکە لەهەندێ حاڵەتدا سەربەخۆیی خۆشی لە کۆماندۆی ئینسان وەربگرێت و خۆی بیربکاتەوە و بڕیاربدات. ئەم چەکە مۆدێرنە لای رێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ وەک هەڕەشەیەک بۆ کۆتایی مرۆڤایەتیی ناودێڕدەکرێت.  چەکی فوڵئۆتۆماتیکی رۆبۆتئاسا و درۆن کە سەربەخۆ کاردەکەن، ئەو تەکنەلۆژیایەیە کە وڵاتانێکی زۆر کاری گەشەپێدانی دەکەن. هەر ئێستا ئەمریکا فرۆکەی درۆنی هەیە کە بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی لەفڕین بەردەوامدەبێت کاتێک دەکەوێتە ناو نشێو و دۆڵەوە و هیچ پەیوەندییەکی لەگەڵ نێوەندی بڕیاردا نامێنێت. پرسیارەکە لەڕووی ئەخلاقیی و یاساییەوە بۆیە پڕکێشە و پڕگرفتە، چونکە ئەم ماشێنە کوژەرە تاوەکو ئێستا، ناتوانێت لەنێوان سەربازێک کە خۆی بەدەستەوە دەدات و سەربازێک کە دەجەنگێت و ئامادەی دیلێتیی نییە جیاکاریی بکات. کێشەیەکی تری رۆبۆت و درۆن ئەوەیە کە دەتوانرێن لەلایەن دوژمنەوە هاکبکرێن و پاشان ڕاستەوخۆ دژ بە دروستکەرەکەی خۆی بەکاربهێنرێنەوە. بە پێچەوانەی دیلەوە کە شەڕ بۆ دوژمنەکەی ناکات، رۆبۆت، درۆن یان چەکی ئاراستەکراوی کۆمپیوتەریی بێ هیچ کێشەیەکی ئەخلاقیی و ویژدانیی و سڵەمینەوەیەک دەتوانێت ببێت بە جاشی هێزەکەی تر و دژ بەو لایەنە بجەنگێت کە دروستیشی کردووە. بەم چەشنە شەرەف و وەلائەت و مێرخاسیی کە سێ خەسڵەتی بەناوبانگی سوارچاکەکانی جەنگی کۆن و تەقلیدین، لە جەنگی مۆدێرنی ئەلەکترۆنییدا بوونی نامێنێت.  گەر لەئاستی ئێتیکییدا بەکارهێنانی درۆن مەترسییەکی گەورە بێت بۆ یاسای نێودەوڵەتیی ئەوا لە ئاستی ستراتیژی جەنگدا دڕۆن گەورەترین بازدانی نەوعییە بۆ یەکلاکردنەوەی جەنگ و کەمکردنەوە یان نەهێشتنی قوربانیی سەربازیی لەکاتی جەنگدا. جەنگی درۆن جەنگێکی تاکلایەنەیە. تاکلایەنەیە، چونکە هێزی خاوەن درۆن وەک ڕاوچییەکی بێترس و هیچ ڕیسکێکی گیانیی، دەتوانێت شەو و ڕۆژ دوژمنەکانی ڕاوبکات و ڕاوکراویش لە دڵەڕاوکێیەکی بەردەوامدا بژی و کونە مشکی لێببێتە قەیسەری. دڕۆن ئەو تەکنەلۆژیایەیە کە تەنها چاودێری و دیسپلینی دوژمن ناکات، وەک فوکۆ لە شیکاری بەندیخانەی مۆدێڕندا بۆمان ڕووندەکاتەوە، بەڵکو رەهەندێکی تری دەبێت کە لەناوبردنە. واتە کاتێک باس لە چەکی درۆن دەکەین هەردوو رەهەندی چاودێرییکردن و لەناوبردن لە دۆخی باڵای خۆیاندان. درۆن واتە پرۆسەی دەستکاریکردنی قووڵی ڕووبەری ژیانی ئەوانەی ڕاویاندەنێت و گۆڕینێتی بە زیندانێک کە کەسەکان خۆبەخشانە و ئازادانە خۆیان دیلدەکەن، بۆئەوەی نەچنە دەرەوە و نەکەونە بەر چاوی هەڵۆئاسای دڕۆنەکان. دڕۆن پرۆسەی بەگەمەکردنی Gamification کردەی کوشتنە لەناو دونیای واقیعییدا. واتە کوژەر کەسێکە لەژوورێکی فێنکدا، لەپشت کۆمپیوتەرەکەی دانیشتووە و لە یەکێک لە شارە دوورەکانی ئەمریکاوە کۆنترۆڵی درۆنەکەی لە ئەفغانستان یان یەمەن، پاکستان یان عێراق و سوریا دەکات و بەدوای ئامانجەکانیدا دەگەڕێت. کەسی ڕاونراویش لەناو شاخی سارد، یان بیابانی گەرمدا وەک نێچیرێکی دەستەمۆ و بێدەسەڵات ڕاودەکرێت. وەزیفەی سەرباز لە سەردەمی درۆندا دەگۆڕێت بۆ جەلادێک کە دواچرکەی ژیانی قوربانییەکەی دیاریدەکات. جەلاد بەو مانایەی هەستسڕ دەبن. ژمارەیەکی زۆری ئەو سەربازە ئەمریکییانەی کە بە چەندین رۆژ و هەفتە چاودێری قوربانییەکانیان دەکەن و پاشان لە چرکەساتێکدا دەکرێنە ئامانج و دەیانکوژن، تووشی نەخۆشی زەبری دەروونی (تراوما) دەبن.   گەر وەزیفەی درۆن وەک درێژکراوەی وەزیفەی پۆلیس تەماشابکرێت بۆ جێبەجێکردنی یاسا، ئەوا دووبارە کێشەی ئێتیکی گەورە لە بەکارهێنانی درۆندا هەیە. پۆلیس بۆئەوەی یەکێک دەستگیربکات، دەبێت فەرمانی دادگای پێبێت یان وەک بەرگریی لەخۆکردن چەک دەردەهێنێت، بەڵام دەبێت کەسەکە ئاگاداربکاتەوە لەوەی کە خۆی بەدەستەوە بدات، ئەگینا تەقەی لێدەکرێت. لەهەردوو حاڵەتەکەدا درۆن کێشەی یاسایی هەیە، کەسی بەئامانجگیراو نە فەرمانی دەستگیرکردنی بۆ دەرکراوە و نە داواشی لێدەکرێت خۆی بەدەستەوەبدات. تەنها وەزیفەیەک درۆن لە ڕاوکردنی دوژمندا دەیگێڕێت بریتییە لە کوشتنی ڕووت. زۆرێک لە جەنگناسان و بیریاران پرسی مۆڕاڵ لە ڕووە فەلسەفییەکەی بەکارهێنانی درۆن دەگێڕنەوە بۆ ئەو خاڵەی کە کوشتن لە جەنگدا بۆیە لەڕووی یاساییەوە ڕێگەپێدراوە، چونکە کەسی بکوژ دەشێت خۆشی لەکاتی ڕووبەرووبوونەی لەگەڵ دوژمنەکەی لە گۆڕەپانی جەنگدا، بکوژرێت. واتە سەرباز لەکاتی جەنگدا سەرباز دەکوژێت، چونکە هەردوولایان یەکتر دەبینن و ڕووبەڕووی یەکتر دەبنەوە. هەرچی جەنگی درۆنە تەنها بکوژ کوژراو دەبینێت و کوژراو نە لە سەنگەردایە و نە دەتوانێت بەرگریی لە خۆی بکات و نەدەتوانێت هەڵبێت. بۆیە ئەم پرسە لەڕووی ئەخلاقیی جەنگەوە پڕکێشەیە.  ماویەتی  

درەو: پێشەکی: ڕوانگەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبارەی ئیدارەدانی مەلەفی نەوت حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان دوو كۆمپانیای گشتی داده‌مه‌زرێنێت ئه‌وانیش كۆمپانیای هه‌رێمی كوردستان بۆ نه‌وت و غاز (KROC) كه‌ تایبه‌تمه‌ند ده‌بێت له‌ بواری دۆزینه‌وه‌ و ده‌رهێنان و به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت و غاز، هه‌روه‌ها كۆمپانیای كوردستان بۆ به‌بازاڕكردنی نه‌وت (KOMO) كه‌ تایبه‌تمه‌ند ده‌بێت به‌ بازاڕكردنی نه‌وت.  ده‌كرێ له‌ لایه‌ك هه‌ماهه‌نگی له‌ نێوان هه‌ر دوو  كۆمپانیاكه‌ هه‌بێت، له‌ لایه‌كی تره‌وه‌ ئه‌م هه‌ماهه‌نگییه‌ له‌گه‌ڵ كۆمپانیای نه‌وتی نیشتمانی و كۆمپانیای سۆمۆ له‌ بواره‌كانی هه‌مان په‌یوه‌ندی هه‌بێت، هاوكات له‌گه‌ڵ بوونی هه‌مان په‌یوه‌ندی و هه‌ماهه‌نگی له‌ نێوان وه‌زاره‌تی نه‌وتی فیدڕاڵ و وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان. هه‌موو ئه‌مانه‌ و ته‌واوكردنی ستراكچه‌ری كۆمپانیای سۆمۆ و هه‌مواركردنه‌وه‌ی په‌یڕه‌وی ناوخۆی و كردنی به‌ دامه‌زراوه‌یه‌كی فیدڕاڵی پێویست به‌ بڕیاری هاوبه‌ش ده‌كات، كه‌ ده‌بێته‌ مایه‌ی ئه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان به‌شدارییه‌كی ڕاسته‌قینه‌ له‌و كۆمپانیایه‌ بكات و پۆستی جێگری سه‌رۆكی كۆمپانیاكه‌ بۆ ئه‌و بێ، هاوكات له‌گه‌ڵ بوونی دوو نوێنه‌ری هه‌رێمی كوردستان له‌ به‌ڕێوه‌بردن و جومگه‌كانی كۆمپانیاكه‌، هه‌روه‌ها هه‌رێمی كوردستان مافی ڕه‌تكردنه‌وه‌ (ڤیتۆ)ـی هه‌بێت سه‌باره‌ت به‌و پرسانه‌ی په‌یوه‌ندیان به‌ هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ هه‌یه‌. ١. سه‌باره‌ت به‌ دۆسیه‌ی پابه‌ندییه‌ داراییه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ ده‌رئه‌نجامی دۆسیه‌ی نه‌وت و غاز، بۆچوونی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌وه‌دا كورت ده‌بێته‌وه‌ كه‌ به‌رده‌وام بێت له‌ فرۆشتنی بڕی هه‌نارده‌كردنی نه‌وت له‌ هه‌رێم له‌ ڕێگه‌ی هه‌مان كۆمپانیاكان، هاوكات له‌گه‌ڵ پێویستی دووباره‌ چاو خشاندنه‌وه‌ به‌ گرێبه‌سته‌كان له‌ ڕووی نرخ و لابردنی هه‌موو كۆت و ئاسته‌نگه‌كان كه‌ كۆمپانیای سۆ به‌رانبه‌ر به‌ پرۆسه‌كانی فرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان دایناوه‌. ٢. له‌ باره‌ی داهاتی نه‌وتی هه‌نارده‌كراو له‌ لایه‌ن هه‌ریمه‌وه‌، پێویسته‌ ئه‌م داهاتانه‌ بۆ هه‌ژمارێكی بانكی بگوازرێته‌وه‌ كه‌ هه‌رێمی كوردستان خۆی هه‌ڵیبژێرێ و سه‌رپه‌رشتی به‌ڕێوه‌بردنی بكات، هاوكات له‌ میانه‌یه‌وه‌ گواستنه‌وه‌ی دارایی بۆ هه‌رێمی كوردستان ڕاسته‌وخۆ بێت بۆ ئه‌وه‌ی شایسته‌ی كۆمپانیاكانی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ بدات، هه‌روه‌ها ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه‌ بۆ وه‌زاره‌تی دارایی و ئابووری هه‌رێمی كوردستان بگوازرێته‌وه‌ وه‌ك به‌شێك له‌ پشكی بودجه‌ی فیدڕاڵی، تا ئه‌و كاته‌ی كه‌ به‌شه‌كانی تری له‌ پشكی بودجه‌ی فیدڕاڵی له‌ لایه‌ن حكومه‌تی فیدڕاڵه‌وه‌ به‌ ده‌ست ده‌گات. بەشی یەکەم: ساڵ: ٢٠١٩ چوونی شاندی هەرێم بۆ بەغدا ١. پێکهێنانی لێژنەی هاوبەش لە نێوان حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان: دوای متمانەدان بە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە لایەن پەرلەمانی کوردستان لە ١٠ ی تەمموزی ٢٠١٩ زایینی، شاندێک بە سەرۆکایەتی سەرۆکی حکومەت لە ١٦ی تەممووزی ٢٠١٩ سەردانی بەغدای کرد، ئەنجامی ئەم سەردانەش پێکهێنانی لێژنەیەکی باڵا بوو لە نێوان هەردوولا. ٢. لە ڕێکەوتی ٢٥/٧/٢٠١٩ی زایینی، حکومەتی هەرێمی کوردستان کارنامەیەکی پێشکەش کرد بۆ چارەسەرکردنی هەموو ئەو گرفتانەی بە هەڵواسراوی لە نێوان هەرێم و حکومەتی فیدراڵ ماونەتەوە، گرفتەکانیش بریتین لە: ـ پرسی ناوچە کێشە لەسەرەکان ـ پرسی نەوت و غاز ـ پرسە داراییەکان ـ پرسی پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی گشتی فیدراڵی. ئەم کارنامەیەش لە یەکەمین کۆبوونەوەی لێژنەی باڵای هاوبەش لە ڕێکەوتی ٢٥/٧/٢٠١٩ی زایینی، گفتۆگۆی لەسەر کرا و حکومەتی هەرێم جەختی لەسەر پابەندبوونی خۆی لە بواری نەوت و دارایی کردووە بەرامبەر پێدانی ماف و شایستە داراییەکانی هەرێم. ساڵ: ٢٠٢٠ ڕێککەوتن لەگەڵ حکومەتی عادل عەبدولمەهدی لە حکومەتەکەی د.عادل عەبدولمەهدی، لەسەر یەکەمین پڕۆژەی بودجەی گشتی فیدراڵی بۆ ساڵی ٢٠٢٠ ڕێککەوتن کرا. لەمبارەیەوە شاندێکی حکومەتی هەرێم بە سەرۆکایەتی وەزیری دارایی و ئابووری، چەندین کۆبوونەوەی گرنگی لەگەڵ نوێنەرانی حکومەتی فیدراڵ ئەنجام دا لەم کۆبوونەوەیەش ڕێککەوتنی هاوبەشی نێوان هەردوولای لێکەوتەوە، لەبارەی پڕۆژەیاسای بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵی دارایی ٢٠٢٠، لەم پڕۆژە یاسایەدا جەخت لەسەر پابەندییەکانی هەرێمی کوردستان کراوەتەوە بەتایبەت نەوت و دارایی، کارنامەی بنەما سەرەتاییەکانیش بەم شێوەیەیە:  ١. حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەند دەبێت بە پێدانی ٢٥٠ هەزار بەرمیلی نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو بە کۆمپانیای (سۆمۆ) داهاتەکانیش لە ئەژماری حکومەتی فیدراڵ دادەنێت، لەگەڵ ئاگادارکردنەوی (سۆمۆ) دەربارەی هەموو گرێبەستەکانی رابردووی لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان، هەروەها نرخ و بەهای گواستنەوەی نەوتە خاوەکە، ڕێککەوتنی فرۆشتنی نەوت بۆ ئەو کۆمپانیایانە لەسەر بنەمای ڕێککەوتنی نێوان حکومەتی هەرێم و ئەو کۆمپانیایانە دەکرێت.  ٢. ڕێککەوتن لەسەر ئەوە کرا توانای بەرهەمهێنانی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢٠ بڕی ٤٥٠ هەزار بەرمیل بێت لە ڕۆژێکدا، هەروەها حکومەتی هەرێم هەموو زانیاری و داتای تایبەت لەو بڕەی دەمینێت لە بەرهەمی گشتی هەرێم بە تێچووی پێشبینیکراو پێشکەش بکات بە بڕی ٢٠٠ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لەم بارەوەش چەندین ڕاپۆرت بە وردەکاریی لەبارەی بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی هەرێم و هەناردەکردن و فرۆشتن و بەکارهێنان و سەرمایەگوزاریی و وردەکاریی خەرجی تایبەت بە پڕۆسە و کاروباری تایبەت بە نەوت پێشکەشی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ کران.  ٣. گواستنەوەی داهاتە نەوتییەکان لەسەر ئاستی عێراقی فیدراڵ بۆ وەزارەتی دارایی فیدراڵ، بەپێی حوکمی یاسایی کارگێری دارایی فیدراڵ ژمارە (٦) بۆ ساڵی ٢٠١٩ی زایینی. لە بەرامبەر ئەم خاڵەدا، پشکی هەرێمی کوردستان بە بڕی ١٢ تریلیۆن و ٥٧٧ ملیارو ٨٧ ملیۆن و ٢٢ هەزار دینار دەستنیشان کرا، کە دەکاتە (٨٥٧ ملیۆن دۆلار بۆ هەر مانگێک)، ئەمە جگە لە گوژمەی گواستنەوەی نەوت لە کێڵگەکانی هەرێم بەبڕی ٢٩ ملیۆن دۆلار بۆ هەر مانگێک و لەسەر بنەمای کۆی گشتی خەرجی فیعلی (خەرجی ڕەوەن) و(النفقات الجاریە و  خەرجی پڕۆژەکانی وەبەرهێنان)، بەڵام بارودۆخی سیاسی ئەوکات و دەستلەکارکێشانەوەی حکومەتی د.عادل عەبدولمەهدی ڕێگر بوون لەوەی ئەم پڕۆژەیە پێشکەشی ئەنجومەنی نوێنەران بکرێت.  ساڵ: ٢٠٢٠ ڕێککەوتن لەگەڵ حکومەتەکەی مستەفا کازمی ١. حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕەزامەندی خۆی لەسەر نامەی وەزیری دارایی فیدراڵ د.عەلی عەبدولئەمیر عەلاوی (ژمارە ٨٠٢) لە ١٩/٥/٢٠٢٠ی زایینی، لەسەر ئەم بنەمایە چەندین کۆبوونەوە لەنێوان نوێنەرانی حکومەتی فیدراڵ و هەرێمی کوردستان ئەنجام درا، لە ئەنجامدا ڕێککەوتن لەبارەی چەندین بەندی تایبەتییەوە کرا بۆ یەکلاییکردنەوەی پرسە داراییە هەڵواسراوەکان، ئەم خاڵەش ئەمینداریەتی گشتیی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ بە نووسراوی ژمارە (١٣٢٢٩) لە ڕێککەوتی ١٥/٨/٢٠٢٠ی زایینی جەختی لەسەر دەکاتەوە.  ئەم ڕێککەوتنە ئاماژە بەوە دەکات: ـ پێوسیتە وەزارەتی دارایی فیدراڵ مانگانە بڕی ٣٢٠ ملیار دینار بۆ هەرێمی کوردستان بنێرێت وەک بەشێک لە خەرجییەکانی هەرێم. ـ ئەم بڕە پارەیەش لەسەر بنەمای هاوکێشەیەکی ژمێریاری دەستنیشان کراوە. ـ ئەو بنەما هاوکێشییە ژمێریارییەش بریتییە لە خەمڵاندنی حکومەتی فیدراڵ بۆ ئەو داهاتە نەوتییانەی لە هەرێمی کوردستان بەرهەم دەهێندرێن و داهاتەکانی دیکەی هەرێم. ـ ئەمەش دەیسەلمێنێت کە حکومەتی فیدراڵ بڕی هەموو داهاتەکانی خەرێمی کوردستانی بە داهاتی نەوتی و داهاتەکانی دیکەی لە شایستە فیعلییەکانی هەرێمی کوردستان لە بودجەی فیدراڵ بڕیوە. ٢. بە پێی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵ، پشکی هەرێمی کوردستان ١٢,١٦% بوو، بەڵام هەرێمی کوردستان بڕی تەنیا ٣٢٠ ملیار دیناری لە حکومەتی فیدراڵەوە پێ دەگەیشت، سەرەڕای ئەم ڕێککەوتنەش هەرێمی کوردستان هیچ بڕە پارەیەکی لە بری مانگەکانی (ئایار، حوزەیران، تەمموز و تشرینی یەکەم)ـی ٢٠٢٠ وەرنەگرتووە و هیچ پاساوێکیش بۆ ئەم نەناردنە نەبوو، جگە لەوەش هیچ بڕە پارەیەک بۆ مووچەی پێشمەرگە خەرج نەکراوە، سەرەڕای دانانی خەرجی پێشمەرگە وەک بەشێک لە دەرماڵەکانی وەزارەتی بەرگری، بۆ زانیاریش ڕێککەوتن کراوە لەسەر پڕۆژەی دووەمی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی بۆ ساڵی ٢٠٢٠ و ناردراوە بۆ ئەنجومەنی نوێنەران.  تێپەڕاندنی یاسا بە پێچەوانەی بنەماکانی دەستوور تێپەڕاندنی یاسای پڕکردنەوەی کورتهێنانی دارایی بۆ ساڵی ٢٠٢٠ لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە بە پێچەوانەی بنەماکانی دەستوور: جگە لە ناڕەزایی هەرێم لەبارەی تێپەڕاندنی یاسای پڕکردنەوەی کورتهێنانی دارایی بۆ ساڵی ٢٠٢٠ لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەبێ بەشداری نوینەرانی فراکسیۆنە کوردستانییەکان، دەقی ماددەی (٧)ی ئەم یاسایە دەڵێت: پشکی هەرێمی کوردستان لە کۆی گشتی خەرجی فیعلی (خەرجی ڕەوەن – جاری و پڕۆژەی وەبەرهینان) ئەژمار دەکرێت هەروەها مەرجی بۆ ئەم خەرجیانە داناوە بۆ هەرێم بریتییە لە ڕادەستکردنەوەی نەوتی هەرێم جگە لە داهاتی دیکەی نەوتی.  هەڵوێستی حکومەتی هەرێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان  جەخت لەسەر هەڵوێستی خۆی کردووەتەوە. هەڵوێستی خۆی بە پێی هەردوو نووسراوی ژمارە (١٨٣٩) ڕێکەوتی ٥/١٠/٢٠٢٠ و ژمارە (٣٧٩) لە ڕێکەوتی ١٨/١٠/٢٠٢٠ دووپات کردەوە، جەخت لەسەر ئەم خاڵانە دەکاتەوە: ١. ڕادەستکردنی ئەو داهاتەی لە ئەنجامی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان هاتووە، هەروەها پشتبەستن بە حوکمی یاسای کارگێریی دارایی فیدراڵی ژمارە (٦) بۆ ساڵی ٢٠١٩. ٢. دەرچوواندنی یاساکانی (نەوت و غازی فیدراڵ، دابەشکردنی داهاتی فیدراڵ، کۆمپانیای نەوتی نیشتمانی، کۆمپانیای فرۆشتنی نەوت). ٣. ڕادەستکردنی داهاتی دەروازە سنوورییەکان بەو ڕێژەیەی لە یاساکەدا بڕیاری لەسەر دراوە. ٤. بە دووپاتکردنەوەی پڕەنسیپی شەفافیەت پشتبەستن بە حوکمی بڕگەی/دووەم، بەندی /ب لە ماددەی (٣٤)ـی یاسای کارگێریی دارایی فیدراڵ ژمارە (٦) بۆساڵی ٢٠١٩. ٥. حکومەتی هەرێمی کوردستان هیچ لارییەکی نییە لەبارەی به‌ڕێوەبردنی گومرگەکان بە پێی حوکمی بڕگەی/ یەکەم لە ماددەی (١١٤)ـی دەستووری عیراقی فیدراڵ. ٦. حکومەتی هەرێمی کوردستان وای دەبینێت ئەو بڕە پارەیەی حکومەتی فیدراڵ بە قەرز وەریدەگرێت پێویستە ڕێژەیەکی دادپەروەرانەی لێ دیاری بکرێت بۆ هەرێمی کوردستان، ئەم پرسەش بە ڕوونی لە ماددەی (١٠٦) ی دەستووری عێراق جەختی لەسەر کراوەتەوە. ٧. حکومەتی هەرێمی کوردستان ئامادەیی خۆی نیشان دەدات بۆ پاڵپشتیکردنی حکومەتی فیدراڵ  لە بواری وزەدا، بە هەر دوو دۆسیەی کارەبا و غازیشەوە، بە پێی ئەو ڕێکارە یاساییانەی هە ردوو لا لەسەری ڕێک کەوتوون.  ٨. نووسراوی حکومەتی هەرێمی کوردستان/ نووسینگەی سەرۆک وەزیران ژمارە (٥٠٠) لە ٢٦/١١/٢٠٢٠:  لە کۆبوونەوەی ژمارە (٤٥) له‌ ڕێکەوتی ٢٥/١١/٢٠٢٠ سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان پەیامێکی بۆ سەرۆکی حکومەتی فیدراڵ نارد، تیایدا جەخت لەسەر هەڵویستی نەگۆڕی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکاتەوە لەگەڵ دیدی حکومەت بۆ گەیشتن  بە ڕێککەوتن لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ لەبارەی پڕۆژ یاسای بودجەی فیدراڵ بۆ ساڵی ٢٠٢٠.  بەشی دووەم دیــوانی ئەنجوومــەنی وەزیــرانی حکومــەتی هەرێمــی کوردســتان نــووسراوی بــۆ ئەمیندارییه گشــتیی ئەنجومەنــی وەزیرانی عێراقــی فیــدراڵ کــردووە کــە خــۆی وەڵامــی "نــوورساوی ژمــاره ٢/٥/٨٨٥٧ لــه ڕێکــەوتی ١/٤/٢٠٢٠"ـــه کــە ئاراسـتەی وەزارەتـی دارایـی حکومـەتی هەرێـم كرابـوو بـۆ ڕاگرتنـی خەرجكردنـی مووچــەی فەرمانبەرانــی هەرێمــی كوردســتان و لــە وەڵامیــدا هاتــووە: یه‌كه‌م: سیاسه‌تی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پێشتریش و تا ئێستاش ئامانجی چاره‌سه‌كردنی كێشه‌كانه‌ له‌گه‌ڵ حكومه‌تی فیدڕاڵ به‌ پێی ده‌ستوور و پشت به‌ستن به‌ مادده‌كانی به‌و پێیه‌ی هه‌رێمی كوردستان قه‌واره‌یه‌كی ده‌ستوورییه‌ له‌ چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌تی عێراقی فیدڕاڵ. دووه‌م: دەستوور مافی بەشداریکردنی وەک بنەمایەکی دامەزرێنەری سیستەمی فیدراڵی بۆ ئەو هەرێم و پارێزگایانە مسۆگەر کردووە کە لە دەسەڵاتی فیدراڵیدا بە پێی بنەماکانی یەکسانی و دەرفەتی یەکسان و دادپەروەری ڕێک نەخراون بۆ هەرێمێک، كه‌ ناكرێت دروست ببێت به‌بێ بوونی بنه‌مای یه‌كسانی له‌ نێوان هاووڵاتیانی هه‌رێمه‌كان و پاڕێزگاكانی تری عێراق له‌ ڕووی سوود وه‌رگرتن و پیاده‌كردنی مافه‌كانیان، له‌ ناویشیاندا مووچه‌ و شایسته‌ داراییه‌كانی فه‌رمانبه‌ران، له‌ ڕاستیدا فه‌رمان كردن به‌ ڕاگرتنی خه‌رجكردنی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان پێشێلكارییه‌، به‌ تایبه‌تی خه‌رجكردنی مووچه‌ی فه‌رانبه‌رانی حكومه‌تی فیدڕاڵ له‌ پازده‌ پارێزگا عێراقییه‌كه‌ی تر به‌ ئاسانی ده‌ڕوات به‌بێ بوونی هیچ لێدوانێك له‌سه‌ر مه‌رجه‌كان، جه‌خت ده‌كه‌ینه‌وه‌ كه‌ فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان هیچ جیاوازییه‌كیان له‌گه‌ڵ فه‌رمانبه‌رانی ته‌واوی به‌شه‌كانی تری عێراق  نییه‌ و له‌ چوارچێوه‌ی قه‌واره‌ی یه‌ك ده‌وڵه‌تدا خزمه‌تی گشتی جێبه‌جێ ده‌كه‌ن. سێیه‌م: له‌ مادده‌ی (56)ـی یاسای كارگێڕی دارایی فیدڕاڵی ژماره‌ (٦)ـی ساڵی ٢٠١٩ دا هاتووه‌ كه‌ له‌ واده‌ی ده‌رچوونییه‌وه‌ ده‌ست ده‌كرێت به‌ ساڵی دارایی داهاتوو، هه‌روه‌ها مادده‌ی یه‌كه‌م/ بڕگه‌ی (نۆیه‌م) له‌ ساڵی دارایی وا پێناسه‌ی كردووه‌ كه‌ بریتییه‌ له‌و ماوه‌یه‌ی كه‌ كه‌ تێیدا یاسای بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵی جێبه‌جێ ده‌كرێت، به‌ شێوه‌یه‌ك یاسای بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵی بۆ ساڵی ٢٠٢٠ تا ئێستا بڕیاری له‌سه‌ر نه‌دراوه‌، بۆیه‌ ساڵی دارایی تا ئێستا ده‌ستی پێ نه‌كردووه‌، ئه‌مه‌ش واتای وایه‌ كه‌ ئه‌م یاسایه‌ نه‌چووه‌ته‌ واری جێبه‌جێكردن، هاوكات له‌گه‌ڵ ده‌رنه‌كردنی ڕێنماییه‌كان كه‌ كارئاسانی بۆ جێبه‌جێكردنی یاساكه‌ ده‌كات له‌ لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانه‌وه‌ به‌ گوێره‌ی مادده‌ی ٥٤ی یاساكه‌، هه‌روه‌ها نوێنه‌رانی وه‌زاره‌تی دارایی فیدڕاڵی جه‌ختیان له‌سه‌ر پێویستی ده‌ركردنی ئه‌و ڕێنماییانه‌ كرده‌وه‌ له‌ میانی كۆبوونه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ ٣٠ی نیسانی ٢٠٢٠ له‌ به‌غدا. چواره‌م: بۆ سه‌پاندنی ڕاستی جێبه‌جێكردنی یاسای به‌ڕێوه‌بردنی دارایی، بڕگه‌ی یه‌كه‌م له‌ مادده‌ (13)ـی یاساكه‌، وه‌زیری دارایی پابه‌ند كردووه‌ به‌ ده‌ركردنی گشتاندن بۆ خه‌رجكردن به‌ ڕێژە‌ی ١/١٢ له‌ كۆی گشتی خه‌رجییه‌ ڕاسته‌قینه‌كانی تایبه‌ت به‌ خه‌رجییه‌كانی ساڵی دارایی ڕابردوو واته‌ ساڵی (٢٠١٩) و له‌سه‌ر بنه‌مای مانگانه‌ تاكو په‌سندكردنی یاسای بودجه‌ی گشتی ساڵی ٢٠٢٠، هه‌روه‌ها بڕگه‌ی سێیه‌می هه‌مان مادده‌ زانیارییه‌ كۆتاییه‌كانی دارایی ساڵی ڕابردوو (٢٠١٩)ـی له‌سه‌ر بنه‌مای زانیارییه‌ داراییه‌كانی ساڵی ٢٠٢٠ دیاری هه‌ژمار كردووه‌. پێنجه‌م: هه‌رێم مانگانه‌ مافی خۆیه‌تی ١/١٢ـی خه‌رجییه‌ ڕاسته‌قینه‌كانی خه‌رجییه‌ داراییه‌كانی ساڵی دارایی ٢٠١٩ وه‌ربگرێت وه‌ك ته‌واوی پارێزگاكانی تری عێراق و به‌ پێی خشته‌ی ژماره‌ (١)ـی هاوپێچكراو، له‌و كاته‌ی هه‌روه‌ها پێچه‌وانه‌ی مادده‌كانی یاسای كارگێڕی دارایی ماوه‌ی سێ مانگی یه‌كه‌می ساڵی ٢٠٢٠ هیچ خه‌رجییه‌ك له‌ شایسته‌ داراییه‌كان بۆ هه‌رێمی كوردستان خه‌رج نه‌كراوه‌، جگه‌ له‌ خه‌رجییه‌ ڕاسته‌قینه‌كانی تایبه‌ت به‌ دابینكردنی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌كانی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان كه‌ ده‌گاته‌ 452 ملیار دینار، كه‌ ئه‌مینداریه‌تی گشتی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی داوای ڕاگرتنی ده‌كات، كه‌ ئه‌مه‌ش پێشلكاری ئه‌و یاسایه‌ كه‌ پشتی پێ ده‌به‌سترێت. شه‌شه‌م: مادده‌ی (١٠/ دووه‌م-ج) له‌ یاسای بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵی بۆ ساڵی دارایی ٢٠١٩ حكومه‌تی فیدڕاڵ پابه‌ند ده‌كات به‌ دانی شایسته‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌ ناویشیاندا قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی فه‌رمانبه‌ران و بڕینی بڕی زیانه‌كان له‌ پشكی هه‌رێمی كوردستان له‌ ئه‌گه‌ری ڕاده‌ستنه‌كردنی ئه‌و بڕه‌ نه‌وته‌ی كه‌ بڕیاری له‌سه‌ر دراوه‌، هه‌روه‌ها وه‌زاره‌تی دارایی فیدڕاڵ بڕی ٤٥٢ ملیار دیناری مانگانه‌ی بۆ هه‌رێمی كوردستان دابین كرد وه‌ك خه‌رجییه‌كان و قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی فه‌رمانبه‌ران كه‌ كۆی گشتی ساڵانه‌ ده‌گاته‌ پێنج تریلیۆن و ٢٢٨ ملیار دینار له‌ كۆی گشتی پشكی هه‌رێمی كوردستان له‌ بودجه‌ی خه‌رجی جاری و خه‌رجی وه‌به‌رهێنان له‌ ساڵی ٢٠١٩ كه‌ ده‌كاته‌ بڕی ١٠,٥٩٩,٠٢٥,٨١١ دینار له‌ ناویشیاندا دابینكردنی مووچه‌ی پێشمه‌رگه‌ كه‌ ده‌كاته‌ بڕی ٨١٦ ملیار دینار له‌ چوارچێوه‌ی خشته‌ی خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان، به‌ڵام هیچ بڕە شایسته‌ییه‌كی تری هه‌رێمی كوردستان له‌ ناویشیاندا مووچه‌ی هێزه‌كانی پێشمه‌رگه‌ خه‌رج نه‌كراوه‌ وه‌ك جێبه‌جێكردنی مادده‌ی (١٠/ دووه‌م-ج) له‌ یاسای بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵی بۆ ساڵی دارایی ٢٠١٩. كۆی گشتی ئه‌و بڕه‌ی كه‌ ده‌بوو به‌ هه‌رێمی كوردستان بدرێت، به‌ڵام كه‌ نه‌دراوه‌ وه‌ك له‌ خشته‌ی ژماره‌ (٢)ـی هاوپێچكراو ده‌رده‌كه‌وێت، زیاتره‌ له‌ به‌های ئه‌و زیانه‌ی كه‌ به‌ر داهاتی گه‌نجینه‌ی گشتی فیدڕاڵی كه‌وتووه‌ له‌ ئه‌نجامی ڕاده‌ستنه‌كردنی بڕی ٢٥٠ هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی ڕۆژانه‌ به‌ كۆمپانیای سۆمۆ له‌ لایه‌ن هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌. حه‌وته‌م: پشت به‌ستن به‌ بڕگه‌ی پێنجه‌می مادده‌ی (٢٧)ـی یاسای كارگێڕی دارایی بۆ ڕاگرتنی خه‌رجكردنی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢٠ به‌هۆی كۆمه‌ڵێك هۆكاره‌وه‌ جێبه‌جێ نه‌كراوه‌، له‌وانه‌: ١. مادده‌ی (٢٧) له‌ یاساكه‌، وه‌زاره‌تی دارایی ڕاسپاردووه‌ به‌ دابه‌زاندنی (مبالغ المترتبە) له‌سه‌ر حه‌واڵه‌نه‌كردنی داهاتی نه‌وت و غاز و هه‌ر بابه‌تێكی تر له‌ لایه‌ن هه‌رێمی كوردستانه‌وه ‌له‌وانه‌ش (ته‌مویلكردنی ساڵانه‌ی هه‌رێمی كوردستان) نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای مانگانه‌، جێبه‌جێكردنی ئه‌مه‌ پێویست به‌ دیاریكردنی پاره‌داركردنی ساڵانه‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌كات به‌ پێی یاسای بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵ بۆ ساڵی دارایی ٢٠٢٠ بۆ ئه‌وه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی ده‌ست به‌ دابه‌زاندنی داهاته‌كان بكات. ٢. خه‌رجكردنی ڕێژە‌ی ١/١٢ له‌ كۆی گشتی خه‌رجییه‌ ڕاسته‌قینه‌كان بۆ خه‌رجییه‌ جارییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان بۆ ساڵی دارایی ساڵی ڕابردوو واته‌ (٢٠١٩) له‌ لایه‌ن وه‌زاره‌تی داراییه‌وه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای مانگا تا ئه‌و كاته‌ی یاسای بودجه‌ی گشتی بۆ ساڵی ٢٠٢٠ په‌سند ده‌كرێت، ڕێكارێكی یاساییه‌ و پشت به‌ستووه‌ به‌ حوكمه‌كانی بڕگه‌ی یه‌كه‌م له‌ مادده‌ی ١٣ـی یاسای كارگێڕی دارایی كه‌ به‌ شێواز (صیغە)ـیه‌كی ڕه‌ها هاتووه‌ بێ بوونی هیچ لێدوانێك له‌سه‌ر جێبه‌جێكردنی بڕگه‌ی پێنجه‌م له‌ مادده‌ی ٢٧ی یاساكه‌، هه‌روه‌ها هیچ بۆچوون و ئیجتیهادێك له‌ ناوه‌ڕۆكی ده‌قه‌كه‌ بوونی نییه‌، بۆیه‌ هه‌ڵپه‌ساردنی خه‌رجكردنی ڕێژە‌ی ١/١٢ بۆ هه‌رێمی كوردستان هیچ به‌ڵگه‌یه‌كی یاسایی نییه‌، چونكه‌ له‌ یاساكه‌دا هیچ ده‌قێك نییه‌ بۆ هه‌ڵپه‌ساردنی خه‌رجكردنی ئه‌م ڕێژه‌یه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای دابه‌زاندنی (مبالغ المترتبە) به‌هۆی حه‌واڵه‌نه‌كردنی داهاته‌كان له‌ لایه‌ن هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌. ٣. بڕی ئه‌و زیانه‌ی به‌ر گه‌نجینه‌ی گشتی كه‌وتووه‌ به‌هۆی ڕاده‌ستنه‌كردنی ئه‌و بڕە‌ نه‌وته‌ی كه‌ ده‌بوو هه‌رێمی كوردستان بیدات له‌ لایه‌ن وه‌زاره‌تی دارایی فیدڕاڵ بۆ ساڵی ٢٠١٩ دابه‌زێندراوه‌، به‌ڵام  ئه‌م پرسه‌ بۆ ساڵی دارایی ٢٠٢٠ پێویستی به‌ ده‌ركردنی یاسای بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵی بۆ ساڵی ٢٠٢٠ هه‌یه‌ كه‌ پڕۆژە‌یاساكه‌ی به‌ ڕێككه‌وتن له‌ لایه‌ن هه‌ر دوو حكومه‌تی فیدڕاڵ و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ مانگی كانوونی یه‌كه‌می ٢٠١٩ ئاماده‌ كراوه‌، كه‌ تێیدا پابه‌ندییه‌ دارایی و نه‌وتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستانی دیاریكراوه‌ به‌رامبه‌ر به‌ خه‌رجكردنی شایسته‌ داراییه‌ جێگیركراوه‌كان له‌ یاسای بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵی بۆ ساڵی دارایی ٢٠٢٠، به‌م شێوه‌یه‌ له‌ ئێستادا میكانیزمێكی ڕوون بۆ دیاریكردنی چۆنیه‌تی دابه‌زاندنی داهاته‌كان له‌ پاره‌داركردن و خه‌رجی ساڵانه‌ی هه‌رێم بوونی نییه‌، كه‌ ئه‌م بابه‌ته‌ش پێویستی به‌ ده‌قێك هه‌یه‌ له‌ چوارچێوه‌ی یاسای بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵی بۆ ساڵی دارایی ٢٠٢٠ یانیش له‌ میانی لیژنه‌یه‌ك كه‌ له‌ میانی كۆبوونه‌وه‌یه‌كی هاوبه‌ش به‌ به‌شداری به‌ڕێزتان و به‌ڕێزان وه‌زیری دارایی فیدڕاڵ و نوێنه‌رانی هه‌رێمی كوردستان له‌ ٢٠ـی نیسانی ٢٠٢٠ به‌ ڕێوه‌ چوو، پێشنیاز كرا. ٤. جە‌خت له‌سه‌ر پابه‌ندبوونی ته‌واوه‌تی ده‌كه‌ینه‌وه‌ له‌و لێكتێگه‌یشتنه‌ی كه‌ له‌گه‌ڵ ئێوه‌دا له‌ مانگی كانوونی یه‌كه‌می ٢٠١٩ دروست بووه‌ له‌ چوارچێوه‌ی یاسای بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵی بۆ ساڵی ٢٠٢٠، هیوادارین كه‌ ڕه‌وانه‌ی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران بكرێت له‌ ئه‌گه‌ری پێكهێنانی كابینه‌ی نوێ، كه‌ بارودۆخی ئه‌م دواییانه‌ی عێراق حكومه‌تیان هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌ و كابینه‌ی ئێستای حكومه‌ت ده‌ستی له‌ كار كێشایه‌وه‌ و ئێستا بووه‌ته‌ حكومه‌تی كاربه‌ڕێكه‌ر، كه‌ به‌هۆیه‌وه‌ ئه‌م حكومه‌ته‌ ناتوانێت پڕۆژه‌یاسای پێشكه‌ش به‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران بكات. هه‌شته‌م: سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی پێشمه‌رگه‌ به‌ پێی ده‌ستوور به‌شێكه‌ له‌ سیستمی به‌رگری عێراق و چه‌ندین قوربانی داوه‌ به‌ تایبه‌ت له‌ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ و له‌ناوبردنی تیرۆر، به‌ڵام تا ئێستا شایسته‌كانی پێشمه‌رگه‌ له‌ مووچه‌ و خه‌رجییه‌كانی پڕچه‌ككردن و ئاماده‌كردن و مه‌شقپێدانه‌وه‌ی خه‌رج نه‌كراوه‌، سه‌ره‌ڕای بوونی ژماره‌یه‌ك ده‌ق له‌ ناو یاساكانی بودجه‌ی فیدڕاڵی له‌وه‌ته‌ی ساڵی ٢٠٠٥ـوه‌، كه‌ ئه‌مه‌ش وایكردووه‌ وه‌زاره‌تی دارایی و ئابووری هه‌رێمی كوردستان له‌وه‌ته‌ی ساڵی ٢٠٠٥ـوه‌ مووچه‌ی پێشمه‌رگه‌ بخاته‌ ئه‌ستۆی خۆی، هه‌روه‌ها له‌وه‌ته‌ی ساڵی ٢٠١٤ـوە به‌ هه‌مان شێوه‌ تێچووی جه‌نگی دژ به‌ داعشی له‌ ئه‌ستۆ گرتووه‌ سه‌ره‌ڕای بوونی ته‌نگژە‌ی دارایی به‌هۆی ئه‌وه‌ی له‌ شوباتی ٢٠١٤ـەوە پشكی هه‌رێمی كوردستان له‌ بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵ بڕاوه‌، هه‌روه‌ها مووچه‌ی پێشمه‌رگه‌ له‌ ساڵی دارایی ٢٠١٩ و ٢٠٢٠ خه‌رج نه‌كراوه‌ كه‌ ده‌گاته‌ بڕی ٦٨ ملیار دیناری مانگانه‌، سه‌رباری ئه‌وه‌ی له‌ خشته‌ی خه‌رجییه‌ سیادییه‌كان بۆ ساڵی ٢٠١٩ جێگیر كراوه‌. نۆیه‌م: هه‌رێم پێشتر و ئێستاش زیاتر له‌ ملیۆنێك ئاواره‌ و په‌ناهه‌نده‌ی له‌ خۆ گرتووه‌، كه‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان تێچووی خه‌رجی ئه‌و ئاواره‌ و په‌ناهه‌ندانه‌ی له‌ هاووڵاتیانمان له‌ پارێزگاكانی تر له‌ ئه‌ستۆ گرتووه‌ به‌ تایبه‌ت له‌ ڕووی چاودێری ئاسایش و ته‌ندروستی و فێركردن و دابینكردنی پێداویستی و پێویستییه‌كانی بژێویان له‌وه‌ته‌ی ساڵی 2014، ته‌واوی ئه‌وانه‌ش له‌ ڕاپۆرتی هاوپێچكراو خراونه‌ته‌ ڕوو، كه‌ هاوكات ڕوون كراوه‌ته‌وه‌ حكومه‌تی فیدڕاڵ هیچ به‌شدارییه‌كی نه‌كردووه‌. ده‌یه‌م: حكومه‌تی فیدڕاڵ له‌وه‌ته‌ی شوباتی ٢٠١٤ـەوە تا ساڵی ٢٠١٩ شایسته‌كانی هه‌رێمی كوردستانی ڕه‌وانه‌ نه‌كردووه‌، ئه‌مه‌ش وایكردووه‌ هه‌رێم په‌نا بباته‌ به‌ر دۆزینه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌ بۆ پاره‌داركردن و خه‌رجی و پێداویستییه‌كانی له‌ میانی قه‌زر كردن و گرتنبه‌ری ته‌قه‌شوف و ڕێكاری كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجییه‌ گشتییه‌كان و پاشه‌كه‌وتی ناچاری به‌ ڕێژه‌یه‌كی زۆر له‌ مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم، هاوكات له‌گه‌ڵ دابینكردنی خه‌رجی بۆ ژماره‌یه‌كی گه‌وره‌ له‌ په‌ناهه‌نده‌ و ئاواره‌كان و تێچووی جه‌نگی دژ به‌ تیرۆر، كه‌ هه‌موو ئه‌مانه‌ وایانكردووه‌ هه‌رێمی كوردستان ڕووبه‌ڕووی بارگرانییه‌كی گه‌وره‌ی دارایی ببێته‌وه‌، هاوكات هه‌رێم پشتوانی له‌ ساغكردنه‌وه‌ی شایسته‌كان ده‌كاته‌وه‌ له‌ نێوان هه‌رێم و حكومه‌تی فیدڕاڵ بۆ هه‌موو ئه‌و ساڵانه‌ی ڕابردوو، ئه‌مه‌ش له‌ میانی میكانیزمگه‌لێك كه‌ له‌ یاساكانی بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵ بۆ دیاریكردنی ماف و ئه‌ركه‌كانی هه‌ر دوو لا ئاماژە‌ی بۆ كراوه‌. له‌ كۆتاییدا بۆ حكومه‌تی فیدڕاڵ دووپات ده‌كه‌ینه‌وه‌ كه‌ هه‌ڵوێستی هه‌رێمی كوردستان نه‌گۆڕە‌ و سیاسه‌ته‌كانی بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م دۆسیه‌یه‌ به‌ پێی ده‌ستوور و یاسا و له‌سه‌ر بنه‌مای هاوبه‌شی ده‌بێت، داوا ده‌كه‌ین له‌سه‌ر بنه‌مای ڕاسپارده‌ی هاوبه‌ش كه‌ هه‌ر دوو لا له‌ ئه‌نجامی كۆبوونه‌وه‌ی به‌غدا له‌ ٢٠ـی نیسانی ٢٠٢٠ له‌ نێوان نوێنه‌رانی (ئه‌مینداریه‌تی گشتی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و نوێنه‌رانی وه‌زاره‌تی دارایی فیدڕاڵ و شاندی هه‌رێمی كوردستان) پێی گه‌یشتووین، چاو به‌و ڕێكاره‌ بخشێننه‌وه‌ كه‌ له‌ نووسراوی سه‌ره‌وه‌تان ئاماژه‌ی بۆ كراوه‌، كه‌ دیاره‌ ناوه‌ڕۆكی  ئه‌م لێكتێگه‌یشتنه‌ هاوبه‌شه‌ ڕاسپارده‌ی ڕاگرتنی جێبه‌جێكردنی نووسراوه‌كه‌تان ده‌كات و داوای به‌رده‌وامی خه‌رجكردنی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان ده‌كات وه‌ك سه‌رجه‌م فه‌رمانبه‌رانی تری حكومه‌تی فیدڕاڵ، هاوكات له‌گه‌ڵ پێكهێنانی لیژنه‌یه‌كی هاوبه‌ش له‌ نێوان هه‌ر دوو لا به‌ به‌شداری دیوانی چاودێری دارایی فیدڕاڵ و دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێم بۆ دیاریكردنی ئه‌وه‌ی له‌ ئه‌ستۆی هه‌رێمدایه‌ له‌ پابه‌ندبوونه‌كان و مافه‌كانی له‌ ژێر ڕۆشنایی ده‌ستوور و یاساكانی بودجه‌ی فیدڕاڵی بۆ ساڵه‌كانی 2014 تاكو 2019 به‌ مه‌به‌ستی یه‌كلاییكردنه‌وه‌یان. هه‌روه‌ها ئه‌م ده‌رفه‌ته‌ ده‌قۆزینه‌وه‌ بۆ دووباره‌كردنه‌وه‌ی هه‌ڵوێستی نه‌گۆڕمان به‌ پابه‌ندبوون به‌ لێكتێگه‌یشتنی هاوبه‌ش كه‌ له‌ چوارچێوه‌ی ئاماده‌كردنی پڕۆژیاسای بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵ بۆ ساڵی دارایی 2020 له‌سه‌ری ڕێككه‌وتووین و تێیدا چاره‌سه‌ری پابه‌ندییه‌ دارایی و نه‌وتییه‌كانی نێوان هه‌ردوولامان كرد به‌ شێوه‌یه‌كی هاوسه‌نگ كه‌ خزمه‌ت به‌ به‌رژه‌وه‌ندی گشتی بكات، بۆیه‌ ئومێده‌وارین بگه‌ینه‌ چاره‌سه‌رێكی ڕیشه‌یی بۆ ئه‌و كێشه‌ هه‌ڵواسراوانه‌ له‌ میانی گه‌یشتن به‌ ئاماده‌كردنی پڕۆژه‌یاسای فیدڕاڵی هاوبه‌ش بۆ نه‌وت و غاز و دابه‌شكردنی داهاته‌كان. هاوپێچه‌كان: 1-    خشته‌ی ژماره‌ (1) خه‌رجییه‌ ڕاسته‌قینه‌كان و خه‌رجییه‌ جارییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان بۆ ساڵی دارایی 2019. 2-    خشته‌ی ژماره‌ (2) خه‌رجییه‌ ڕاسته‌قینه‌كانی تایبه‌ت به‌ نه‌وت و غاز بۆ ساڵی دارایی 2019. 3-    خشته‌ی ژماره‌ (3) شایسته‌كانی هه‌ریمی كوردستان به‌ گوێره‌ی یاسای بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵی بۆ ساڵی دارایی 2019. 4-    خشته‌ی ژماره‌ (4) تایبه‌ت به‌ بڕی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی زیانه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌ ئه‌نجامی تاوانه‌كانی ڕژێمی پێشوو له‌ ساڵی 1963 تاكو ساڵی 2003. 5-    ڕاپۆرتێكی تایبه‌ت به‌ زانیارییه‌ تایبه‌ته‌كان سه‌باره‌ت به‌ ژماره‌ی ئاواره‌ و په‌ناهه‌نده‌كانی هه‌رێمی كوردستان و تێچووه‌كانیان. 6-    خشته‌ی ژماره‌ (5) پشكی هه‌رێمی كوردستان له‌ بودجه‌ی گشتی فیدڕاڵ و بڕی ناردراو له‌ ساڵی 2014 تاكو 2019. 7-    خشته‌ی ژماره‌ (6) خه‌رجییه‌كانی تایبه‌ت به‌ به‌های كڕینی كاره‌با له‌ هه‌رێم به‌ گوێره‌ی گرێبه‌سته‌كان له‌گه‌ڵ كۆمپانیاكانی (كار، قه‌یوان، فۆكس ئینه‌رجی، به‌ختیار گرووپ، ماس) كه‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ئه‌و خه‌رجییانه‌ی به‌ دۆلار به‌ وه‌به‌رهێنه‌ران داوه‌ له‌ ساڵی 2019. 8-    خشته‌ی ژماره‌ (7) تایبه‌ته‌ به‌ دیاریكردنی بڕی وزه‌ی كاره‌بای ئاماده‌كراو بۆ پارێزگای كه‌ركووك كه‌ له‌ لایه‌ن هه‌رێمه‌وه‌ سووته‌مه‌نی پێویستی بۆ دابین كراوه‌.

 درەو:  ئەحمەد عەزیز- کەرکوک 6/2022 وەک دەسپێک و پێش ئەوەی بچمە ناوەڕۆکی بابەتەکەوە، بە پێویستی دەزانم وەڵامی دو پرسیاربدەمەوە :- 1.    ئایا ئەگەر ڕیفراندۆم ئەنجام نەدرایا، سوپای عێراق هێرشی ئەنجام دەدا و دەستی بە سەرکەرکودا دەگرت!      بێگومان ئەگەر ڕیفراندۆمیش ئەنجام نەدرابایا حکومەتی عێراق هێرشی بۆ سەر کەرکوک ئەنجام دەدا وهەوڵی کۆنتڕڵکردنی دەدا، بەڵام لێکەوتە وئەنجامەکانی زۆر جیاوازتر دەبو وەک لەوەی ئێستا هەیە، لە حاڵەتێکی وەهادا، ئەوسا کورد دەیتوانی لوبی بۆ بکات وپشتیوانی نێودەوڵەتی بۆ بە دەست بهێنێت لە لایەن هاوپەیمانی نێودەوڵەتیەوە، کە پشتیوان وهاوکاری کورد بون لە سەرەتای ڕزگارکردنی کەرکوک لە ساڵی 2003 تا کوتایی هاتنی شەڕی دژی داعش  لە ساڵی 2017، چاوەڕوان دەکرا سوپای عێراق بە هەمان شێوەی پێش ساڵی 2014 بگەڕابایەتەوە بۆ کەرکوک بۆ هەمان ئەو سنور ودەسەڵاتەی هەیبو لە ڕابوردودا، بەڵام  وەک دیفاکتۆ دەسەڵاتی کورد وەکو خۆی دەمایەوە و بڕیاردەر دەبو، لە سەر بنەمای ئەوەش، کە لە مادەی ١٤٠دا هاتوە، ناوچەی جێناکۆک بە هاوبەشی لە نێوان هەرێم و ناوەند بەڕێوە دەبڕێت تا ئەو کاتەی چارەنوسی یەکلای دەبێتەوە.  2.     ئایا ئەگەر ڕیفراندۆم لە کەرکوک ئەنجام نەدرابایا، 16ی ئۆکتۆبەر ڕویدەدا، کەرکوک هەمان ئەو چارەنوسەی ئێسای دەبو!     ئەڵبەتە من پێم وایە ئەگەر ڕیفراندۆم لە کەرکوک ئەنجامنەدرایا، 16ی ئۆکتۆبەر ڕوی نەدەدا ، حکومەتی عێراق زەفەری بە کورد نەدەبرد، چونکە هیچ لایەنێکی کورد ئەوەندە لاواز نەدەبو تا بەو شێوە وئاستە بکەوێتە ژێر فشارەکانی (عێراق – ئێران -تورکیا) لە سایەی پشتیوانی هاوپەیمانان وئەمریکا، هەروەها پەیوەندی پارتی و عێراق نادەگەیشتە بنبەست لە گەڵ عێراق ولە کەرکوک ناوچەجێناکۆکەکان دەمایەوە، پێویستە ئەوەش بوترێت16 ی ئۆکتۆبەر بە دیویکی تردا کاردانەوە بو بەرانبەر بە کورد، چونکە کاتێک داعش سەری هەڵدا لە ساڵی 2014، لایەنی کورد لە کەرکوک هەڵیان کوتایە سەر هێزەکانی سوپای عێراق(فرقەی12  لە کەیون- لە موسڵیش کورد ڕۆڵی هەبو لە داڕمانی سوپای عێراق) و چەکیان کردن و بارەگاکانیشیان تاڵان کردن، هۆکارێکی تری سەرەکیش، کە پێویستە باسی بکەین ئەوەیە، کە یەکێتی وبزوتنەوەی گۆڕان ولایەنەکانی تریش بەشدار وهاوبەشی پارتی بون لە ئەنجامدانی ڕایفراندۆم، هەر لایەنەو بە گوێرەی دەسەڵات و قەبارەی خۆی، ئەگەر نا، پارتی بە تاقی تەنیا ئەستەم بو، بتوانێت ڕیفراندۆم ئەنجام بدات لە تەواوی کوردستان و کەرکوک، جگە لە کەمپینی نەخێر، کە دژی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بون.    دیارە کورد لە ماوەی سەدەی (100 ساڵ)ی ڕابوردو، پاش خەباتێکی بێوچان وبەخشینی ڕوبارێک خوێن لە پێناو ڕزگارکردنی کەرکوکدا، بۆ یەکەمین جار لە وەرچەرخان و ڕوداوێکی مێژویدا، لە ڕاپەڕینی ساڵی 1991 توانی بۆ ماوەی نزیەکەی یەک هەفتە کەرکوک ئازاد بکات، هاوکاتی هەر شارێکی تری کوردستان، کە بێ گومان ئەوە دەلالەتێکی سیاسی ومێژوی گەروەی کوردستانی بونی کەرکوک بو، بۆ جارێکی تر و  لە پاش 12 ساڵ، لە چوارچێوەی پڕۆسەی ئازادکردنی عێراق لە لایەن هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە سەرۆکایەتی ئەمریکا، لە ساڵی 2003 ئیدارە ودەسەڵاتی کەرکوک سپێردرایەوە کورد، سەرەڕای ناڕەزایی وڵاتانی ناوچەکە بە تایبەتی تورکیا، لە ماوەی ئەو 14 ساڵەی حوکمڕانی کورد لە کەرکوک، خراپترین نمونەی بەڕێوەبردن ودەسەڵاتی کوردی پێشکەش کرا، کە دەبو کورد پێچەوانەکەی بکردبایا، ئەو ئەزمونە تاڵە، تەنانەت خودی کوردی دانیشتوی ناوچەکەش لێی نیگەران وناڕازی بون، بەشی هەرە زۆری دیاردەکانی، دوئیدارەیی وململانێی تەسکی حزبایەتی و گەندەڵی دەسەڵاتی کوردستان گوێزرایەوە و شۆڕکرایەوە بۆ کەرکوک بە زیادەوە، لە نمونەی (دو ئاسایش، دو پەروەردە ودو هێزی پێشمەرگە وتاد).  بۆیە پێکهاتەکانی کەرکوک لە دەرفەت وهەلێک دەگەڕان بۆ ئەوەی لە دەسەڵاتی کورد خۆیان ڕزگار بکەن، ئەڵبەت کۆتای هاتنی شەڕ و سەرکەتن بەسەر داعشدا لە ساڵی 2017 و گلانی کورد بە ڕیفراندۆم لەو کاتە نامەدروس ونەگونجاوەدا، دو هەل ودەرفەتێکی زێڕین بو بۆ نەیاران، تا کۆتایی بە دەسەڵاتی کوردی لە کەرکوک و ناوچەدابڕێنداروەکان بهێنن، کە دەکاتە 51%ی  گەرنگترین بەشی خاکی کوردستان لە ڕوی جیوپۆلیتیکی و ئابوری وئیستراتیجی، کە هەردەم لە ڕوانگەی عەرەب ووڵاتانی ناوچەکە بە کلیل و سەرچاوەی دەوڵەتی کوردی پێناسە کراوە وکەرکوک سومبلەکەیەتی(بڕوانە بەڵگەنامەی هاوپێچ)، هاوشێوەی کۆتای هاتنی شەڕی ئێران – عێراق لە ساڵی 1988 ، کە دەوڵەتی ئەوسای عێراق لە سەردەمی سەدام حوسێندا قۆستێوەو پڕۆسەی ئەنفالی بەدناویان دژی جولانەوەی سیاسی کورد ئەنجامدا و شۆڕشیان پێ خامۆش کرد تا بەهاری ساڵی 1991. ئێستا پرسیارەکە ئەوەیە، ئایا کورد پێویستە چەندی تر چاوەڕوان بێت و تێبکۆشێت، تا جارێکی خەونی هێنانەدی گەڕانەوەی کەرکوک بۆ ئامێزی کورستان بە دی بهێنێت، ئایا ئەو کارەکتەرو حزبانەی لە سەر دەستی ئەوان دەسەڵاتی کورد لە کەرکوک  لە باربرا و کەوتنی عەفرینیشی لێ کەوتەوە، چاوەڕوانی ئەوەیان لێ دەکرێت جارێکی تر لە لایەن ئەوانەوە کەرکوک بگەڕێتەوە بۆ سەر کوردستان! بێ گومان نەخێر، چونکە ئەوانەی کەرکوکیان بەو دەردە برد، ئێساتشی لە گەڵدا بێت هیچ پەند وعیبرەتێکیان وەرنەگرتوە لە کەوتنی کەرکوک، گەر بڕوانینە شێوازی ئێستای حومکڕانی کوردستان و سیاسەت کردنیان بەرانبەر بە کەرکوک، دەبینین هیچ گۆڕانێکی ئەوتۆیان لێ بە دیناکرێت، دور نیە ئەو بەشەی هەرێمیش کە ماوەتەوە بە دەردی کەرکوکی بچێت لە سایەی ئەوان، بۆیە ئەگەر ئەو بۆشایەی کە ئێستا هەیە لە نێو دەسەڵاتی سیاسی کوردستان پڕ نەکرێتەوە و ئەڵتەرناتیفێکی بۆ نەیەتە کایەوە، نەک کەرکوک ناگەڕێتەوە، بەڵکو ئەوەی هەشمانە لە ناو دەبرێت، وەک نێردەی تایبەتی نەتەوەیەکگرتوەکان جینین پلاسەخارت و باڵوێزی پێشوی ئەمریکا (ماسیو تولەر)هۆشداریان داوە لەو بارەیەوە لە مانگی ئایاری ٢٠٢٢.  گەر بڕوانینە ئەو داتا وزانیاریانەی لە دوتوێی ئەم بابەتەدا دەیخەینە ڕو، دەبینین دەرئەنجامەکانی 16ی ئۆکتۆبەر هەر بەردەوامە، هەمو ئەوەی کورد بە دەستی هێنابو لە ماوەی سەد ساڵی ڕابوردو لە کەرکوک، (پارێزگاری کورد -75% ی  کورد لە ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگا – تەواوی ئەمنیەتی کەرکوک – بەڕێوەبەری بەشی هەرە زۆری فەرمانگەکان وفەرمانڕەوای کەرکوک، گشتی لێوەرگیرایەوە، ئێستا کورد لە ڕوی مافەکانێوە، گەڕاوەتەوە بۆ پێش ساڵی 2003، لە کاتێکدا هەمیشە کورد، لە پاش ساڵی 2003وە،  6 بۆ  8کورسی بە دەست هێناوە لە کۆی 12 کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، کە بۆ کەرکوک دیاری کراوە، واتا لە پاش ساڵی 2003وە، هەردەم کورد کەمتر لە 50%ی ڕێژە ودەنگی کەرکوکی نەبوە، بەڵام  لە پێدانی مافدا ستەمی گەوەری لێ دەکرێت، ئێستا لە فەرمانڕەوای  کەرکوکدا، کورد بە تەواوەتی بێ بەش کراوە، پارێزگار عەرەبە، قایمقامی سەنتەری کەرکوک تورکمانە، سەرۆکی دادگای کەرکوک عەرەبە، ئەمنیەتی کەرکوک بە دەست عەرەبەوەیە(سوپا وئەحکامی عورفی)، تەنانەت لە فەرمانگە خزمەتگوزاریەکانیش کورد ماف وئیستحقاقی خۆی پێنەدراوە، نە لە سەر ئاستی بەڕێوەبەری فەرمانگەکان و نە لە ڕێژەی کارمەند وفەرمانبەران لە کۆی داودەزگاکانی کەرکوکدا، وەک لەو گرافیکانەی لە خوارەوە نمایشی دەکەین، هۆکاری سەرەکیش ئەوەیە، کە یەکێتی وپارتی سەرکەوتو نەبونە لە نوێنەرایەتی و سەرکردایەتیکردنی کورد لە عێراق و کەرکوک و ناوچەدابڕێندراوەکاندا، لە ماوەی19  ساڵی ڕابوردو تا ئێستا کەمتر لە 20%ی قۆناغی یەکەمی مادەی 140 جێبەجێکراوە.  لێرەدا پێویستە بپرسین،  ئایا ئەو ستەم ونادادی وناوهاوسەنگیەی بەرامبەر بە کورد دەکرێت لە کەرکوک و ناوچەکوردستانیەدابڕێندراوەکان، لە گەڵ کام یاسا وبڕگەی دەستوری دەوڵەتی نوێی عێراق یەکدەگرێتەوە، ئەوەی بەرامبەر بە کورد دەکرێت ئەگەر پێچەوانەی دەستور ویاسایە، هەڵویست وڕوڵی سەرۆک کۆمار– جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق وەزیرە کوردەکان لە عێراق، هەروەها حکومەت وپارلەمان کوردستان بەرانبەر بەو پێشێلکاریانە چی بوە، وەڵامەکەی بە جێ دەهێڵم بۆ خوێنەر وڕای گشتی گەلی کورد. باڵانس وڕێژەی گشتی کارمەند وفەرمانبەرانی  کورد ونەتەوەکانی تر، لە داودەزگاکانی کەرکوکدا رێژەی کورد بۆ خۆی نزیکەی 50% ی کەرکوکە، بەڵام ڕێژی بەرکەوتەی لە فەرمانبەران 25.6%، بەڵام تورکمان رێژەی دانیشتوانی کەمتر لە 15%، بەڵام بەرکەوتەی نزیکەی 25.8% فەرمانی کەرکوکی هەیە, عەرەب ڕێژەی نزیکەی 35% دانیشتوان پێکدەهێنێت، بەڵام بەرکەوتەی لە ڕێژەی فەرمانبەران 47.7% هەیە. باڵانسی بەڕێوەبەری فەرمانگەکانی کەرکوک، لە نێوان کورد ونەتەوەکانی تر، پێش 16  ئۆکتۆبەری 2017 باڵانسی بەڕێوەبەری فەرمانگەخزمەتگوزاریەکان، لە نێوان کورد ونەتەوەکانی تر، پاش 16ی ئۆکتۆبەری 2017 لە کۆی 106 فەرمانگە، کورد بەڕێوەبەری 34 فەرمانگەی بەرکەوتوە، لە کاتێکیدا ڕێژەی دانیشتیوانی کورد لە کەرکوک نزیکەی 50%، ڕێژەی دانیشتوانت تورکمان کەمتر لە 15%، بەڵام بەڕێوەبەری 32 فەرمانگەیان بەرکەوتوە.  گرافیکی دابەش بونی ناحیەکانی کەرکوک بە سەر نەتەوەکاندا پاش 16ی ئۆکتۆبەر لە کۆی 8 ناحیە، تەنها بەڕێوەبەری  2 ناحیە کوردە (پرێ وسەرگەڕانە)، کوردێک بە وەکالەت دانراوە بۆ هەردو ناحیەکە، واتا کاتیە. گرافیکی دابەش بونی قەزاکان بە سەر نەتەوەکانی کەرکوکدا، پێش 16 ئۆکتۆبەری 2017 گرافیکی دابەش بونی قەزاکان بە سەر نەتەوەکانی کەرکوکدا پاش 16 ئۆکتۆبەری 2017 لە کۆی 8 قەزا، کورد هیچ قائمقامێکی پێنەدراوە. ​​​​​​​

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) یەکێک لە ژێرخانە ھەرە سەرەکییەکانی دروستبوونی ”مەسەلەی کورد“ لە سەدەی بیستەمدا مەسەلەی ”بەئەمنیکردن“ی خواستە سیاسیی و فەرھەنگییەکانی خەڵکی کوردستانە. مامەڵەکردنی ئەو خواستانەیە, چەندیش بچووکبن, وەک کێشەیەکی ئەمنی و بەگژاچوونەوەشیان وەک سیاسەتی پاراستن و دابینکردنی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ ئەو دەوڵەتانەی کورد، لە دوای جەنگی جیھانی یەکەمەوە، بوون بە بەشێک لە دانیشتوانەکانیان.  ئەم مەسەلەی ”بەئەمنیکردن“ە  وادەکات کورد وەک کەمینەی ناو ھەریەکێک لەو وڵاتانە، زیاتر وەک ھەڕەشە وێنابکرێت و وەک ھەڕەشەش ماماڵەی خواستەکانی بکرێت. تورکیا لەم بوارەدا لە ھەر سێ وڵاتەکەی تر کە کوردیان بەسەردا دابەشبووە، توندڕەوتر و توندوتیژتر و دژەمافتر، بووە. نووسەری ئەمریکی ڕۆبرت ئۆلسۆن لە کتێبە بەناوبانگەکەیدا لەسەر مێژووی کورد، باس لەوەدەکات چۆن تورکیا لە ماوەی ١٤ ساڵدا،  نێوان ساڵی ١٩٢٤ بۆ ،١٩٣٨ ھەژدە پەلاماری سەربازیی گەورە ئەنجامئەدات، لەو ھەژدەیە، ھەڤدەیان بەرامبەر بە کورد بووە. ئەم پەلاماردانە سەربازییە خوێناویانە یەکێکە لە دەرەنجامە سەرەتاییەکانی مەسەلەی ”بەئەمنیکردن“ی مەسەلەی کورد لە تورکیادا. ساڵانێکی درێژ ئەم فشارە سەربازیی و ئەمنییە گەورەیە وا لە کوردانی تورکیا دەکات بێدەنگبن، تا قۆناغی دروستبوون و سەرھەڵدانی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) لە کۆتایی ساڵانی ھەفتادا.   لەگەڵ سەرھەڵدان و بەرپاکردنی خەباتی چەکداریش لەلایەن پەکەکەوە، گوتارێکی نوێ لەدایکدەبێت، گوتاری بە تێرۆریست ناسینی ھەموو ئەو ھێزە کوردییانەی لەو تورکیادا دروستدەبن. بە مانایەکی دیکە ستراتیژیەتی بەئەمنیکردنی مەسەلەی کورد لەو وڵاتەدا، تێکەڵ بە گوتارێکی نوێ دەکرێت کە گوتاری بە تێرۆریستکردنی ھەموو ھێزە کوردییەکانی ناو ئەو وڵاتەیە، تەنانەت گەر ڕێگای ناچەکداریی و مەدەنیش بۆ بڤەرگریکردن لە خواستەکانی خەڵکی کوردستانیش، بگرنەبەر. ئەم گوتاری بەترێرۆسیت ناسین و ئەم ستراتیژیەتی بەئەمنیکردنە لەمڕۆدا شێوەیەکی ھێجگار بەرفراوانی وەرگرتوە. کردنی کورد بە ”ئەویترێکی ناحەز“ و ”تێرۆریست“ ئەو زمانەیە کە تورکیای ئەم ساتە قسەی پێدەکات، نەک تەنھا لە پەیوەندیدا بە کوردەکانی ناو سنوورە سیاسییەکانی خۆیەوە، بەڵکو لە قسەکردنیشیدا لەسەر ھەموو ئەو کوردانەی تریش کە لەگەڵ سیاسەت و ستراتیژیەکانی دەوڵەتی کوردیدا یەکناگرنەوە. لەمەدا ئەردۆگان ھەمان ئەو ڕوانینە کەمالیستییە دووبارەدەکاتەوە کە بەشێکە لە مێژووی تواندنەوە و پێشێلکردنی مافە ھەرەسەرەتاییەکانی خەڵکی کوردستان لە تورکیادا.   لە سەرەتای دەسەڵاتداریاندا لە ساڵی ٢٠٠٢دا، ئەردۆگان و پارتەکەی، ، ھەوڵی پیادەکردنی سیاسەتێکی جیاوازیان لە سیاسەتی فەرمی تورکیا بەرامبەر بە کورد دا، سیاسەتێک دەیخستنە دەرەوەی ستراتیژیەتی بەئەمنیکردنی مارەکراو لە گوتاری تێرۆر. ئەم دۆخە  تا ئەو شوێنە ڕۆیشت ئەردۆگان لە ساڵی ٢٠٠٥دا  لە دیاربەکر، لە بەردەم کۆبونەوەیەکی جەماوەریی گەورەدا بڵێت: ”کێشەی کورد کێشەی ھەموو نەتەوەی تورکە....ئێمە چارەسەر بۆ ھەموو کێشەکان ئەدۆزینەوە لەڕێگای دیموکراسیەتی زیاتر، مافی مەدەنی زیاتر، خۆشگوزەرانی زیاتر، لەھەمان ئەوکاتەدا کە دەستوری تورکیا دەپارێزین، پرنسیپەکانی سیستمی کۆماری دەپارێزین“. ئەمە سەرەتای ئەو سیاسەتە نوێیە بوو کە لە تورکیادا ناوی ”کردنەوە بەڕووی کوردا“ی لێنرابوو،  Kurdish opening. بەڵام ئەم دۆخە چەند ساڵێکی کەمی خایاند و ستراتیژیەتی بەئەمنیکردنی مەسەلەی کورد و گەڕانەوە بۆ گوتاری بەتێرۆریستکردن، بە توندی ھاتەوە مەیدان.   لە پەیوەندیدا بە مەسەلەی گەڕاندنەوە بۆ ستراتیژیەتی بەئەمنیکردنی مەسەلەی کورد و بە گەڕانەوەوە بۆ گوتاری بەتێرۆریستکردن، ھەندێک نووسەر باس لە بەردەوامی ”گرێی سیڤەر“ یان ”سێندرۆمی سیڤەر“ لە ناو سیاسەت و ھەڵسوکەوتی دەوڵەتی تورکیدا دەکەن. لەناو ئەم گرێ سیاسییە دەرونییە دەستەجەمعیەدا، ترسێکی گەورە لەو کەمە نەتەوایەتیانە ھەیە، کە لەناو تورکیادا دەژین. ترسی ئەوەی ئەمانە بە ھاریکاریی ھێزە دەرەکییەکان بتوانن لەناوەوەی تورکیادا خۆی،  دژ بە یەکپارچەیی و سەروەری دەوڵەتی تورکیی کاربکەن و تورکیا بۆ چەندان بەشی جیاواز بەشبەش و پارچەپارچەبکەن، وەکچۆن لە پەیماننامەی سیڤەردا ھەوڵی پارچەپارچەکردنێکی تەواوی سەرزەمینی تورکیا درا و تورکیا لە ئیمپراتۆریەتێکی گەورەوە بۆ دەوڵەتێکی نەتەوەیی سنووردار، بچووککرایەوە.  بە کورتییەکەی، لە سەردەمی کەمال ئەتاتورکەوە گوتارێک لە تورکیادا باڵادەستە کە گوتاری وێناکردنی کوردە وەک ھەڕەشە و مەترسییەکی ڕیشەیی، وەک بەشێک لە پیلانێکی دەرەکیی، بە تایبەتی خۆرئاوایی و ئیمپریالی، بۆ ھەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی تورکیی.  ئەوەی ئەمڕۆ لە تورکیای سەردەمی ئەردۆگاندا دەیبینین بە جیھانیکردنی ئەم گوتارەیە. چیتر ئەم گوتاری وێناکردنەی کورد وەک ھەڕەشە و وەک تێرۆریست، تەنھا لەناو سنوورەکانی تورکیا خۆیدا کارناکات، بەڵکو ھەم لەناو خاکی دەوڵەتانی ناوچەکەدا، لەوانە سوریا و ھەرێمی کوردستاندا کاردەکات، و ھەم تەماح و خەونی ئەوەی ھەیە بۆ وڵاتانی ئەسکەندەنافی وەک سوید و نەرویج دا بگواسترێتەوە و لەو شوێنانەشدا کاربکات. لەم ساتەدا  لەو شوێنانەدا کە ئەردۆگان دەستی پێیاندەگات درۆنەکانی ئامادەن و ئەو کەسانە دەکوژن کە ئەم ستراتیژیەتی بەئەمنیکردن و ئەم گوتاری تێرۆرە وەک ھەڕەشە وێنایاندەکەن. لەو شوێنانەشدا کە دەستیان پێناگات، داوای سزادان و تەسلیمکردنەوەی ئەو ھاوڵاتیانە بکەن، کە بەڕەچەک کوردن، بەڵام لە بەشێکی تری دونیادا،ا ھاوڵاتی وڵاتێکی سەرەوەری ترن.  ئەوەی کوشتنی منداڵێک یان چالاکەوانێکی ڕۆژئاڤایی لە کەلار، بە پەلاماری کەسایەتییەکی وەک ئامینە کاکە باوەوە لە سوید گرێئەدات، بەجیھانیکردنی ئەم ستراتیژیەتی  بەئەمنیکردنی مەسەلەی کورد و ئەم گوتاری بە تێرۆریست ناساننەی ھەموو ئەو کوردانەیە، کە تورکیا لە کات و ساتی جیاوازادا وەک ھەڕەشە و وەک مەترسیی بۆسەر دەوڵەتی تورکی وێنا و پێناسەیاندەکات.  ئەم دۆخە بە ئاستێک گەیشتوە گرنگ نەبێت ئەو ھێزەی لە تورکیادا حوکمڕانە ئایدیۆلۆژیا و بیرۆبۆچوونی چییە، کەمالیستێکی عەلمانیی یان ئیسلامییەکی ئیخوانییە، گرنگ ئەوەیە ھەم ستراتیژیەتی بەئەمنیکردنی مەسەلەی کورد و ھەم مارەکردنی ئەم ستراتیژە لە گوتاری بە تێرۆریستکردنی چالاکاوەنەکان، ئامادەیە. ئەم ستراتیژە و گوتارە ھەم لە کەلاردا دەستبەکارە، ھەم لە سویددا. لە کەلار خەڵک دەکوژێت، لە سوید کێشە بۆ ھاوڵاتییەکی کوردیی ئەو وڵاتە دروستدەکات

راپۆرت: درەو - ئالان بەرزنجی سلێمانی بەهۆی (كۆلێرا)وە لە دەستە خوشكی شاری (توسان)ی ئەمریكاوە بووە بە دەستەخوشكی شاری (ماریۆپول)ی ئۆكرانیا‌و یەمەن و پاكستان‌و كامیرۆن لە كیشوەری ئەفریقا، كۆلێرا نەخۆشی وڵات‌و ناوچە گەندەڵ و دواكەوتووەكانە، ئەوانەی بەهۆی جەنگەوە ئاوی خواردنەوە‌و ئاوەڕۆكانیان تێكەڵ بەیەكتر بوون یاخود بەهۆی گەندەڵی و پاشاگەردانیەوە هێشتا چارەسەری بنەڕەتیان بۆ كێشەی ئاوی پاكژی خواردنەوەو ئاوەڕۆی سەردەمیان نەكردووە، كۆلێرا چییە ؟ دۆخی سلێمانی لە كوێدایە ؟ كۆلێرا سلێمانی دەباتە ناو میدیای جیهانییەوە میدیا گەورەكانی جیهان هەواڵی بڵاوبونەوەی نەخۆشی كۆلێرایان لە سلێمانی بڵاوكردەوە، ئێستا لەكاتی گەڕان بەدوای ئەو ناوچانەی نەخۆشی كۆلێرایان تێدا بڵاوبونەوە ناوی سلێمانی لەپێش هەموو ناوچەكانی جیهانەوەیە.  هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی بەفەرمی هۆكاری بڵاوبونەوەی نەخۆشییەكەی بۆ (ئاوی پیس)‌و (خواردنی پیس) گەڕاندەوە. (10) حاڵەتی توشبوون بە نەخۆشی كۆلێرا  بەفەرمی لەلایەن تەندروستی سلێمانییەوە پشتڕاستكرایەوە كە سامپڵەكان لە بەغداد كۆنفێرم كراون، ئەمە جگە لە (56) حاڵەتی توشبوون كە لە تەندروستی سلێمانی پشتڕاستكراونەتەوە.  ئێستا سلێمانی لەڕووی تەندروستییەوە لەحاڵەتی "كتوپڕ"دایە، لە چەند رۆژی رابردوودا (4 هەزار) كەس لە سلێمانی چارەسەری سكچون‌و رشانەوەیان وەرگرتووە، ئێستا (3 هەزارو 965) كەس لە نەخۆشخانەكانی سلێمانیدا چارەسەر وەردەگرن. بەرپرسانی سلێمانی بۆ ئەوەی شانی خۆیان لەبەرپرسیارێتی خراپی ئاوی خواردنەوە بتەكێنن، باسلەوە دەكەن نەخۆشییەكە هەموو عێراق دەگرێتەوە‌و داوا دەكەن میدیاكان ئەم بابەتە گەورە نەكەن، ئەمە لەكاتێكدایە هەواڵی كۆلێراكەی سلێمانی گەیشتوەتە میدیا جیهانییەكان. گابرێل گارسیا ماركیز رۆمانی بەناوبانگی "خۆشەویستی لەزەمەنی كۆلێرادا" نوسی، دەسەڵاتدارێتی یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان لە سلێمانی، دوای دۆسیەی قاچاخچێتی سنورەكان‌و خراپی ئاستی خزمەتگوزارییەكان، ئێستا رۆژگاری حوكمڕانی خۆی لەسەردەمی (كۆلێرا)دا بەڕێوەدەبات. كۆلێرا چییە ؟ كۆلێرا نەخۆشییەكە كە دەگاتە ئاستی پەتا، بەتایبەتیش لە وەرزی هاویندا، بریتییە لە هەوكردنی ریخۆڵە، بەهۆی بەكتریایەكەوە دروست دەبێت كە پێی دەوترێت (Vibrio Cholerae). نیشانەی جیاكەرەوەی ئەم نەخۆشییە بریتییە لە سكچونێكی زۆر، دەكرێت ئەمە وەكو (نەخۆشییەك لەوڵاتێك یان ناوچەیەك)دا دەربكەوێت یاخود وەكو (پەتا) یان نەخۆشییەكی بەربڵاو خۆی نیشان بدات.  سەرباری ئەو پێشكەوتنەی لەبواری توێژینەوەی نەخۆشییەكان سەریهەڵداوە، بەڵام هێشتا كۆلێرا وەكو ئاڵنگارییەك لەبەردەم زانستنی پزیشكیی هاوچەرخدا راوەستاوە، جگە لە ڤاكسینی دژە پەتاكە، (پاكوخاوێنی) بە رەگەزی سەرەكی خۆپاراستن لەم نەخۆشییە دادەنرێت.  لەكاتێكدا توشبوونی ئاسایی بە كۆلێرا رەنگە هەندێك نیشانەی ئاسایی هەبێت یاخود هەر نیشانەی لەسەر نەخۆشەكە دەرنەكەوێت، بەڵام توشبوونی سەخت دەكرێت ببێتەهۆی لەدەستدانێكی مەترسیداری شلەو خوێی لەشی نەخۆشەكە‌و لەماوەی چەند كاتژمێرێكدا بیكوژێت.  كۆلێرا لەرێگەی دەمەوە دەگوازرێتەوە بەهۆی پسبوون بە پاشەڕۆی كەسی نەخۆش، لە وڵاتی پێشكەوتوو بەهۆی پاككردنەوەی ئاو و بوونی ئاوەڕۆی پێشكەوتوو، نەخۆشی كۆلێرا نەبووەتە سەرچاوەی هەڕەشەیەكی راستەقینە بۆ خەڵك. دەستنیشانكردنی ورد مەرج چارەسەری توشبوانی كۆلێرا نییە، چونكە كاری لەپێشینە لە هەر حاڵەتێكی سكچوونی توندا بریتییە لە قەرەبوكردنەوەی شلەمەنی‌و خوێی جەستە‌و پێدانی دژەبەكتریای گونجاو بە نەخۆشەكە لەكاتی پێویستدا.  مێژووی كۆلێرا كۆلێرا بە نەخۆشییەكی درێرین ئەژماردەكرێت، كە بەدرێژایی مێژوو دوچاری گەلان بووە لەسەرتاسەری جیهاندا، هیپۆكرات (460 بۆ 377)ی پێش زاین‌و هەندێك لە زانایانی هیند لە نوسینەكانیاندا باسی جۆرە نەخۆشییەك دەكەن كە رەنگە نەخۆشی (كۆلێرا) بێت.  پزیشكی بەریتانی (جۆن سنو) یەكەم كەسە كە لە سەدەی نۆزدەهەمدا ئەوەی سەلماندووە كە "لەرێگەی فەراهەمكردنی ئاوی خاوێنی خواردنەوە بۆ خەڵك، تاڕادەیەكی زۆر دەكرێت رێگری لە گواستنەوەی كۆلێرا بكرێت". لەكاتی بڵاوبونەوەی پەتای كۆلیرادا لە لەندەن لە ساڵی 1854دا، (جۆن سنو) گەیشتوەتە ئەو ئەنجامەی كە پەمپێكی ئاو لە شەقامی (برود ستریت) سەرچاوەی سەرەكی پەتاكەیە، هەرواش دەرچوو، چونكە دوای گۆڕینی پەمپەكە پەتاكە كۆنترۆڵكرا. بەكتریای كۆلێرا ساڵی (1883) لەلایەن بەكتریاناسی ئەڵمانی (رۆبەرت كوخ) دۆزراوەتەوە، ئەمەش لەكاتێكدا بووە كە پەتاكە لە میسر بڵاوبوەتەوە، بەشی یەكەم ناوی میكرۆبەكە بەواتای ئەوەدێت لەكاتی جوڵانیدا دەلەرزێت. لە ساڵی 1817وە جیهان (7) حاڵەتی بڵاوبونەوەی بەرفراوانی ئەم نەخۆشییەی بەخۆوە بینیوە كە سەرجەمیان لە خەزێنەی كۆلێرا لە نیمچە دورگەی هیندەوە سەرچاوەیان گرتووە، شەش حاڵەتی یەكەمی بڵاوبونەوەی پەتاكە لەنێوان ساڵانی 1817 بۆ 1923دا بووە، پێنج شەپۆلی نەخۆشییەكە ئەوروپای گرتوەتەوە، چوار شەپۆلیان گەیشتوەتە ئەمریكاو لەساڵی 1832دا بوەتە هۆی مردنی (150 هەزار) كەس‌و لەساڵی 1866دا بوەتەهۆی مردنی (50 هەزار) كەس.  بەڵام حاڵەتی بڵاوبونەوەی گشتگیری حەوتەم كە یەكەم شەپۆل بووە لە سەدەی بیستەمدا، لەساڵی 1961وە دەستیپێكردووە‌و لە سەرەتای ساڵی 1991دا گەیشتوەتە (5) كیشوەر‌و تاوەكو ئێستاش بەردەوامە.  كۆلێرا لە كۆێ بڵاودەبێتەوە ؟ بەپلەی یەكەم نەخۆشی كۆلێرا لەو وڵاتانەدا بڵاودەبێتەوە كە بەدەست جەنگێكی درێژخایەنەوە دەناڵێنن‌و بەهۆی شەڕەوە سەرچاوەی ئاوی خاوێنی خواردنەوەیان تێكەڵ دەبێت لەگەڵ ئاوەڕۆكاندا.  دواین ناوچەی جیهان كە هاوكات لەگەڵ شاری سلێمانیدا گومانی ئەوەی لێدەكرێت نەخۆشی كۆلێرای تێدا بڵاوبوبێتەوە شاری (ماریۆپول)ی ئۆكرانیایە، بەڵام جیاوازییەكە ئەوەیە ماریۆپول چەقی جەنگێكی سەختی نێوان روسیاو ئۆكرانیا بووە كە ماوەی سێ مانگی خایاندووە‌و ژمارەیەكی زۆر خەڵكی تێدا كوژراوە، بەڵام سلێمانی وەكو بەردەوام پارێزگارەكەی‌و دەسەڵاتدارانی یەكێتی باسی دەكەن یەكێك لەناوچە ئارامەكانی جیهانە. سلێمانی ماوەی زیاتر لە (15) ساڵە دەستەخوشكی شاری (توسان)ە لە ویلایەتی ئەریزۆنای ئەمریكا، بەڵام لەڕاستیدا ئێستا بەهۆی بڵاوبونەوەی كۆلێراوە زیاتر لە دەستە خوشكی (ماریۆپول) دەچێت.  دوای سێ مانگ هێرشی بەردەوام، مانگی ئایاری رابردوو شاری ماریۆپول كەوتە دەست هێزەكانی سوپای روسیا، بەشێكی زۆری ئەم شارە بەهۆی جەنگەوە وێران بووە، تەرمی كوژراوەكان بەشێوەیەكی كاتیی لە دەوروبەری شارەكە لە گۆڕنراون، هەندێكیش لە كوژراوەكان لە حەوشەی پشتی خانوەكان یاخود باخچە‌و گۆڕەپانەكانی شارەكە لەچاڵنراون.  ئەمە هاوكات لەگەڵ بڵاوبونەوەی خۆڵ‌و خاشاك لە كوچەو كۆڵانەكانی شارەكەدا دۆخێكی تەندروستی ناهەمواری دروستكردووە، بەگوێرەی قسەی وەزارەتی بەرگری بەریتانیا ئێستا خەڵكی شاری ماریوپۆل روبەڕووی مەترسی بڵاوبونەوەی نەخۆشی كۆلێرا بونەتەوە.  راپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان دەڵێ: بەهۆی شەڕەوە ژێرخانی ماریۆپول زیانی بەركەوتووە، ئەمە بوەتەهۆی تێكەڵبوونی ئاوی خواردنەوە بە ئاوەڕۆكانی شارەكە.  بەشێوەیەكی گشتی نەخۆشی كۆلێرا بەهۆی پیسبوونی خۆراك‌و ئاو و خراپی سیستمی ئاوەڕۆكانەوە بڵاودەبێتەوە، ئەوەی لە سلێمانی روودەدات بەپێی قسەی هەندێك لە پسپۆڕانی تەندروستی كە (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون بەپلەی یەكەم پەیوەندی بە پیسبوونی سەرچاوەی ئاوی خواردنەوەوە هەیە، بەتایبەتیش ئەو ئاوەی كە خەڵك بە تانكەر دەیكڕن بەهۆی ئەوەی ئاوی خاوێنیان وەكو پێویست بەدەست ناگات.  كۆلێرا نەخۆشی وڵاتە دواكەوتووەكانە، ئەوانەی كە هێشتا توانای دابینكردنی ئاوی پاكژی خواردنەوەیان نییە بۆ خەڵكەكەیان، بەر لە شاری (ماریۆپول)ی ئۆكرانیا، دواین ناوچەی جیهان كە كۆلێرای تێدا بڵاوبووەوە كامیرۆنە لە كیشوەری ئەفریقا‌و پاكستانە، پێشترو لە ساڵی 2017دا هاوكات لەگەڵ جەنگی ناوخۆیی‌و داڕمانی ئابوری وڵاتەكە، كۆلێرا لە یەمەن بڵاوبووەوە، بەمدواییە دەنگۆی بڵاوبونەوەی كۆلێرا لە ناوچەیەكی كۆریای باكوریش لەئارادایە. 

 (درەو):  ئەنجامی یاسای چاكسازی لە دۆسیەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لە هەرسێ سەرۆكایەتییەكەدا (سەرۆكایەتی هەرێم- پەرلەمان- حكومەت) بەتەنیا (210 ملیۆن) دینار پارەی بۆ خەزێنەی گشتی گەڕاندوەتەوە.  سەرۆكایەتی هەرێم لە سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان (338) فەرمانبەر بەدەر لەیاسا پلەبەرزكردنەوەیان بۆ كراوە.  بەگوێرەی راپۆرتی سێیەمی لیژنەی هەماهەنگی‌و بەدواداچونی تایبەت بە جێبەجێكردنی یاسای (چاكسازی لە موچە‌و دەرماڵە‌و بەخشین‌و ئیمتیازاتەكان‌و خانەنشینی) كە كۆپییەكی لەبەردەستی (درەو)دایە، دۆسیەی فەرمانبەران لە سەرۆكایەتی هەرێم بەمشێوەیە:  •    سەرۆكایەتی هەرێم بە تێكڕا (598) فەرمانبەری هەیە، دوای وردبینی دەركەوتووە (388) فەرمانبەریان بەدەر لەیاسا پلەبەرزكردنەوەیان بۆ كراوە، هەر لەم سەرۆكایەتییەدا (439) فەرمانبەر بەدەر لەیاسا سەرەموچەیان بۆ كراوە. بەپێی راپۆرتی لیژنەی بەدواداچون‌و هەماهەنگیی، هێشتا وردبینی لە دۆسیەی فەرمانبەرانی سەرۆكایەتی هەرێم تەواو نەبووە، بەڵام لەو بەشەی تائێستا وردبینی تەواوبووە بڕی (71 ملیۆن‌و 767 هەزار) دینار لە خەرجی موچەی فەرمانبەرانی سەرۆكایەتی هەرێم گەڕێندراوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی، كە ئەمەش بەهای ئەو پارانەیە بەنایاسایی بەهۆی پلەبەرزكردنەوە‌و سەرە موچەوە بە فەرمانبەرانی سەرۆكایەتییەكە دراوە.  تەنیا خەرجی موچە لە سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان مانگانە بڕەكەی (ملیارێك‌و 155 هەزار) دینارە. سەرۆكایەتی پەرلەمان  وردبینی دۆسیەی فەرمانبەران لە پەرلەمانی كوردستان تەواوبووە، بەگوێرەی راپۆرتی سێیەمی لیژنەی بەدواداچوون‌و هەماهەنگی:  •    پەرلەمانی كوردستان بە تێكڕا (620) فەرمانبەری هەیە، لەم ژمارەیە (53)  فەرمانبەر بەدەر لەیاسا پلەیان بەرزكراوەتەوە، (36) فەرمانبەریش بەدەر لەیاسا سەرەموچەیان بۆ ئەژماركراوە.  بەگوێرەی راپۆرتی لیژنەی بەدواداچوون‌و هەماهەنگیی، بەهۆی ئەو چاكسازی‌و پێداچونەوەی كە بەدۆسیەی فەرمانبەرانی پەرلەمانی كوردستاندا كراوە، بەتێكڕا بڕی (4 ملیۆن‌و 721 هەزار) دینار گەڕێندراوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتیی.  تەنیا خەرجی موچە لە پەرلەمانی كوردستان مانگانە بڕەكەی (ملیارێك‌و 820 ملیۆن) دینارە.    سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران  ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان (هەزارو  86) فەرمانبەری هەیە، لەم ژمارەیە دۆسیەی (هەزارو 35) فەرمانبەر وردبینی تێدا كراوە‌و دەركەوتووە لەناو ئەنجومەنی وەزیراندا (923) فەرمانبەر بەدەر لەیاسا پلەبەرزكردنەوەیان بۆ كراوە.  بەپێی راپۆرتی لیژنەی بەدواداچوون‌و هەماهەنگیی، بەهۆی ئەو چاكسازییانەی لەدۆسیەی فەرمانبەرانی ئەنجومەنی وەزیراندا كراوە بڕی (133 ملیۆن‌و 844 هەزار) دینار گەڕێندراوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتیی.  تەنیا خەرجی موچە لە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان مانگانە بڕەكەی (ملیارێك‌و 630 ملیۆن) دینارە.  دەرەنجام بەتێكڕای ئەو چاكسازییانەی لەدۆسیەی فەرمانبەراندا لە سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم (سەرۆكایەتی هەرێم- پەرلەمان- حكومەت)دا كراوە، بڕی (210 ملیۆن‌و 333 هەزار) دینار بۆ خەزێنەی گشتی گەڕاوەتەوە.        

 (درەو):  دیوانی چاودێری دارایی‌و دەستەی دەستپاكی كە دوو دامەزراوەی هەرێمی كوردستانن بۆ چاودێریكردنی پرسی دەستپاكی‌و كۆنترۆڵكردنی گەندەڵیی، خۆشیان لەژێر وردبینی یاسای چاكسازیی بە سەلامەت رزگاریان نەبووە، لە دیوانی چاودێری دارایی (39) فەرمانبەر بەدەر لەیاسا پلەی وەزیفییان پێدراوە، لە دەستەی دەستپاكیش (11) فەرمانبەر كە پێشتر لە 2014 لە  رێكخراوەكانەوە بۆ ئەو دوو دامەزراوەیە گواستراونەتەوە. دیوانی چاودێری دارایی لە راپۆرتی چاكسازیدا بەگوێرەی راپۆرتی سێیەمی لیژنەی هەماهەنگی‌و بەدواداچوون سەبارەت بە جێبەجێكردنی یاسای چاكسازیی كە كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە:  •    دیوانی چاودێری دارایی كە دامەزراوەیەكی سەربە پەرلەمانی كوردستانە (389) فەرمانبەری هەیە، وردبینی لەدۆسیەی هەموو فەرمانبەرەكانی ئەم دامەزراوەیە كۆتایی هاتووە‌و دەركەوتووە (39) فەرمانبەر بەشێوەی نایاسایی پلەی وەزیفییان پێدراوە‌و (31) فەرمانبەریش بەدەر لەیاسا سەرەموچەی زیادەیان بۆ بەستراوە. راپۆرتەكە ئاماژە بەوەدەكات بەهۆی ئەو چاكسازییەی لە دۆسیەی فەرمانبەرانی دیوانی چاودێری دارایدا كراوە بڕی (13 ملیۆن‌و 907 هەزار) دینار گەڕێندراوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتیی.  تەنیا خەرجی موچەی دیوانی چاودێری دارایی مانگانە بڕەكەی (749ملیۆن) دینارە. دەستەی نەزاهە لە راپۆرتی چاكسازیدا بەگوێرەی راپۆرتی سێیەمی لیژنەی هەماهەنگی‌و بەدواداچوون سەبارەت بە جێبەجێكردنی یاسای چاكسازیی: •    دەستەی دەستپاكی كە دەستەیەكی سەربە پەرلەمانی كوردستانە (202)  فەرمانبەری هەیە، وردبینی بە دۆسیەی هەموو فەرمانبەرانی ئەم دەستەیەدا كۆتایی هاتووە‌و دەركەوتووە (11) فەرمانبەر بەدەر لە یاسا پلەی وەزیفییان  پێدراوە‌و (7) فەرمانبەر بەدەر لەیاسا سەرەموچەیان بۆ بەستراوە.  راپۆرتەكە باسلەوە دەكات، بەهۆی ئەو چاكسازییانەی لەدۆسیەی فەرمانبەرانی دەستەی دەستپاكیدا كراوە بڕی (3 ملیۆن‌و 137 هەزار) دینار گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتیی.  تەنیا خەرجی موچەی فەرمانبەران لە دەستەی دەستپاكی مانگانە بڕەكەی (267 ملیۆن) دینارە.  بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو) ئەو فەرمانبەرانەی بەدەر لە یاسا پلەی وەزیفیان پێدراوە پێشتر لە 2014 لە رێكخراوەكان بوون و لەوێ گواستراونەتەوە بۆ ئەو دوو دامەزراوەیە.  دەرەنجام:  بەهۆی ئەو وردبینییەی لە دۆسیەی فەرمانبەرانی هەردوو دیوانی چاودێری دارایی‌و دەستەی نەزاهەدا كراوە، بڕی (17 ملیۆن‌و 44 هەزار) دینار گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتیی. 

درەو: ئامادەكردنی: ئیسماعیل عەبدوڵا   لە دوای ئەوەی یەکێتی ئەوروپا لە ٨ی ٤ی ٢٠٢٢دا پێنج پاکێجی سزادانی بەسەر رووسیادا سەپاند. لەوکاتەوەی کە جەنگی ئۆکرانیا دەستیپێکردووە یەکێتی ئەوروپا کۆمەڵێك سزای بەسەر رووسیادا سەپاندووە کە سنوورداری گواستنەوە و هاتووچۆی پارەکانی رووسیا لە بانکەکانی ئەوروپا و گواستنەوەی کاڵاکانی رووسیا دەکەن، سزایەکان بانکەکان، کۆمپانیایەکان، کەسایەتییە دیارەکان، وەرزشوانان، فیلم سازان و بازرگانەکانی رووسیاشی گرتەوە. وە یەکێتی ئەوروپا لە ٣١ی ٥ی ٢٠٢٢ پاکێجی شەشەمی سزایەکانی بەسەر رووسیادا سەپاند، پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە کە بۆچی پاکێجی شەشەمی سزایەکانی پەیوەست بە گواستنەوەی گازی سرووشتی رووسیا بۆ ئەوروپا درەنگ کەوتن، تەنانەت بەر لە پاکێجی شەشەمی سزایەکان گواستنەوەی وزە بە ڕێگەی ئۆکرانیاوە هیچ گۆڕانکاریێکی بەرچاوی بە خۆیەوە نەبینی و گواستنەوەی گاز وەکو ڕۆژانی بەر لە جەنگ ئاسایی بوو؟ "ڕێوشوێن و سزایەکان دەبێت لە داهاتوودا نەوت و تەنانەت گازی سرووشتیش بگرنەوە، جا چ زووتر بێت وە یانیش درەنگتر!" چارلس میشێڵ، سەرۆکی ئەنجوومەنی یەکێتی ئەوروپا وێنەی یەکەم: هێڵی بۆڕییەکانی گواستنەوەی وزە و غازی سرووشتی رووسیا بۆ ئەوروپا بەپێی ئامارێکی یۆرۆستات لە ساڵی ٢٠٢٠دا یەکێتی ئەوروپا ٢٤٪، واتا نزیکەی چارەگێکی وزەکەی لە گاز بەرهەم دەهێنێت، وە بە نزیکەیی نیوەی بڕی گازەکەی لە رووسیاوە هاوردە دەکات، کە رووسیا گەورەترین وڵاتی هەناردەکاری گازە لە جیهاندا، وە ئەو گواستنەوەی گازە لە ڕێگەی شەش بۆڕی هێڵی سەرەکی گواستنەوەی وزەیە لە رووسیا بۆ ئەوروپا، کە چوار بۆڕیان بە خاکی ئۆکرانیادا تێپەڕ دەبن کە یەکێك لەو بۆڕیانە بەسەر خاکی کازاخستانیشدا تێپەڕ دەبێت، وە بۆڕیێكی تر بە دەریای ڕەش و بۆڕیێکی تریش بە دەریای بەلتیقدا. ئەڵمانیا وەکو خاوەن بەهێزترین ئابووری ئەوروپا زۆرترین پشکی ئەو هاوردەکردنەی بەردەکەوێت، لەوکاتەوەی کە جەنگی ئۆکرانیا دەستیپێکردووە ئەڵمانیا بە نزیکەیی ڕۆژانە ٢٢٠ ملیۆن دۆلاری داوەتە رووسیا لە بەرامبەر هەناردەکردنی گاز بۆ ئەڵمانیا. ئەڵمانیا ئەو ڕێژە زۆرەی گاز بۆچی بەکاردەهێنێت؟ ئەڵمانیا گاز بۆ گەرم کردنەوەی نزیکەی زیاتر لە ٢٠ ملیۆن ماڵ بەکاردەهێنێت، وە بۆ بەگەڕخستنی بەشێکی گەورەی پیشەسازی وڵاتەکەی وە حکومەتەکەی بەرلین تاوەکو پاکێجی شەشەمی سزایەکانی لە دژی هەر سزایێك وەستاوەتەوە کە گواستنەوەی گاز بۆ ئەوروپا لە نێوانیاندا بە تایبەتی ئەڵمانیا سنووردار بکات. "ناکرێت، کە سەرچاوەکانی گواستنەوەی گاز سنووردار بکرێن." کریستیان لیندەر، وەزیری دارایی ئەڵمانیا بێ گومانە ئەمانە گشتی لە بەرژەوەندی رووسیا و کۆمپانیایەکانی گواستنەوەی گازی سرووشتی رووسیا بوون، وە بە هەمان شێوە لە بەرژەوەندی هێرشی رووسیا بوون بۆ سەر ئۆکرانیا. بۆچی ئەڵمانیا زۆر پشتی بەستووە بە گازی رووسیا وەکو سەرچاوەیێکی گرینگ لە کاتێکدا ئەڵمانیا لە ماوەی ڕابردوودا لە پێشەنگی ئەو وڵاتانەی ئەوروپا بووە، کە سوودی لە سەرچاوە نوێیەکانی وزە وەردەگرت؟ بۆچی ئەڵمانیا ناتوانێت دەستبەرداری گازی رووسیا ببێت؟ باکگراوندێکی مێژوویی ئەڵمانیا ڕاستەخۆ کەوتبوویە نێوەندی جەنگی ساردەوە، لە دوای جەنگی جیهانی دووەم سنوورێکی پتەو ئەڵمانیای ڕۆژئاوای لە ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات و وڵاتەکانی تری پەیوەست بە یەکێتی سۆڤیەتەوە جیاکردەوە. جەنگی جیهانی دووەم وێرانکاریێکی گەورەی دووچاری ئەڵمانیا کردەوە، بەڵام لە پەنجایەکانی سەدەی ڕابردوو ئەڵمانیای ڕۆژئاوا خاڵێکی وەرچەرخانی گرینگی لە گەشەسەندنی ئابووری بە خۆیەوە بینی، پیشەسازییەکانی ئەڵمانیا وەکو پیشەسازی ئاسن بە شێوەیێکی بەرچاو گەشەیسەند، بەڵام پیشەسازییەکانیان پێویستی بە وزەی زیاتر بوو بۆ وەگەڕخستنیان، ئەو گەشەسەندنە ئابوورییەی ئەڵمانیا هاوکات بوو لەگەڵ دۆزینەوەی یەدەگێکی گەورەی گازی سرووشتی لە ڕۆژئاوای سیبیریا لە لایەن یەکێتی سۆڤییەت، یەکێتی سۆڤییەت کۆمەڵێك هێڵی بۆڕی دامەزراند بۆ دابینکردنی وزە بۆ شارە گەورەکانی، بەڵام لە هەمان کاتدا درێژکردنەوەی ئەو بۆڕیانە بۆ پڕکردنەوەی وزەی وڵاتانی ئەوروپا کاریگەریێکی گەورەی دەکردە سەر بەهێزکردنی ژێرخانی ئابووری یەکێتی سۆڤییەت. لە ساڵی ١٩٦٩ کاتێك ئەڵمانیای ڕۆژئاوا ڕاوێژکارێکی نوێی بە ناوی ویڵی برادنت هەڵبژارد کە سیاسەتێکی نوێی بە ناوی ئۆستپۆلیتیك پەیڕەو کرد، کە جەختی لەسەر نزیك کردنەوەی پەیوەندییەکانی هەر دوو لا دەکردەوە لە ڕێگەی دیالۆگ و ڕێککەوتنەوە. بواری وزە هەلێکی گەورەی رەخساند کە ئەڵمانیای ڕۆژئاوا و یەکێتی سۆڤییەت بگەن بە ڕێککەوتنێك، بەپێی ڕێککەوتنەکەی نێوانیان یەکێتی سۆڤییەت پێداویستی وزەی ئەڵمانیای ڕۆژئاوای پڕدەکردەوە، وە لە بەرامبەردا ئەڵمانیای ڕۆژئاوا بۆڕیە لوولەی ئاسنی کوالێتی بەرزی بۆ یەکێتی سۆڤییەت بەرهەم دەهێنا، هەتاوەکو بۆڕییەکانی گواستنەوەی وزە درێژ بکاتەوە بۆ وڵاتانی ئەوروپا و ناوچەکانی تر، ئەو ڕێککەوتنەی نێوانیان نزیکەی ٢٠ ساڵی خایاند. بۆ تێگەییشتن لەوەی کە چۆن ئەڵمانیا ناچاری ئەو ڕێککەوتنە بوو، پێویستە لەوە تێبگەین کە چی وادەکات گازی سرووشتی گوازراوە لە ڕێگەی بۆڕییەوە جیاواز بێت لە سەرچاوەکانی تری وزە بۆ ئەڵمانیا؟ گازی سرووشتی لەگەڵ نەوت و خەڵووز سێ لە سووتەمەنییە فۆسل(پاشماوەی بەبەردبوو)ە سەرەکییەکانن کە لە جیهاندا بەکاردەهێندرێن، بەڵام بە پێچەوانەی خەڵووز و نەوتەوە کە دەکرێن لە ڕێگەی کەشتیەوە وە یانیش لە ڕێگەی ترەوە بگوازرێنەوە، گازی سرووشتی لە ڕێگەی بۆڕییەوە سەرچاوەیێکی وزەیە کە بەستراوە بە نزیکی جوگرافییەوە، بۆ گواستنەوەی گازی سرووشتی کۆمپانیایەکانی وەبەرهێنان بە ملیۆنان دۆلار خەرج دەکەن بۆ درووستکردنی بۆڕی گواستنەوە لە نێوان کڕیار و فرۆشیارەکانیانەوە، چونکە ئەو هێڵە بۆڕیانە بۆ ماوەیێکی زۆر دەمێننەوە و ڕێگایێکی پارێزراون بۆ گواستنەوەی وزە کە دەتوانن بۆ چەندین دەیە بمێننەوە. لە هەشتایەکانی سەدەی ڕابڕدوودا یەکێتی سۆڤییەت ئەو هێڵە بۆڕییانەی گواستنەوەی وزەی بۆ ئەوروپا درێژ کردەوە، وە لە دەیەی کۆتایی سەدەی بیستدا ڕێژەی گواستنەوەی گازی سرووشتی لە یەکێتی سۆڤییەتەوە بۆ رووسیا گەییشتە ٤٢٪، وە لە دوای ئەوەش یەکێتی سۆڤییەت ڕووخا و رووسیا شوێنی گرتەوە. وێنەی دووەم: هێڵی بۆڕییەکانی گواستنەوەی وزە و گازی سرووشتی رووسیا بۆ ئەوروپا، کە بە خاکی ئۆکرانیادا تێپەڕ دەبن سەرچاوەی ئینفۆگرافیکەکە: پەیمانگای ئۆکسفۆرد بۆ توێژینەوەکانی وزە کۆمپانیای گازپرۆمی رووسی، کە حکومەتەکەی مۆسکۆ خاوەنداریەتی دەکات دەستی بەسەر هێڵە بۆڕییە گازییەکانی سۆڤییەتی پێشوودا گرت، بەڵام نەخشەی رووسیا جارێکی تر گۆڕانکاری بەسەردا هاتەوە، کاتێك ئۆکرانیا سەربەخۆیی خۆی لە رووسیا ڕاگەیاند، لەوکاتەوە وەکو پێشتریش ئاماژەم پێکرد چوار هێڵی سەرەکی بۆڕی گواستنەوەی وزە لە رووسیاوە بۆ ئەوروپا بە ئۆکرانیاوە تێپەڕ دەبن، بەمەش بەشێکی سەرەکی سەرچاوەی ئابووری گازی رووسیا بەستراوە بە ڕێگای ئۆکرانیا، کە چیتر لە ژێر دەسەڵاتی مۆسکۆدا نییە، بۆیە لە ئەنجامدا لە پێناوی زیادکردنی ڕێگایەکانی گواستنەوەی گاز بۆ ئەڵمانیا، رووسیا دەستی بە بونیادنانی هێڵی بۆڕیێکی نوێ کرد، لەو پرۆسەیەدا و لە ساڵی ١٩٩٩ پڕۆژەی هێڵی بۆڕیێکی نوێ کە بە خاکی بێلارووسیادا تێپەڕ دەبوو کۆتایی هات، وە لە ساڵی ٢٠٠٥ دەستیان بە پڕۆژەی بونیادنانی هێڵی بۆڕی نۆرد ستریم کرد، کە لە پێشتردا ئاماژەم پێکرد بە دەریای بەلتیقدا تێپەڕ دەبێت لە پێناو گەییشتن بە ئەڵمانیا ڕاستەخۆ، نەوەك یەکەم جار بە خاکی وڵاتانی تردا تێپەڕ ببێت، وە جیا لەمەش هێڵی بۆڕی گواستنەوەی وزەیان لە نێوخۆی ئەڵمانیادا بونیادنا وەکو ڕێگایێك بۆ ڕێگا خۆشکردن بۆ گواستنەوەی وزەی گوازراوە لە رووسیاوە بۆ ئەڵمانیا و ڕێگایەکانی پاشەکەوتکردنی وزە و گازی سرووشتی، کە لە نێویاندا کۆگای گازی سرووشتی ئاستۆرا لە شاری رێهدنی باکووری ئەڵمانیا کە یەکێکە لە گەورەترین کۆگایەکانی گازی سرووشتی لە ڕۆژئاوای ئەوروپا بە توانای کارکردنی نزیکەی چوار ملیار سێ جا لەسەر ڕووبەرێك بە قووڵایی ٨ کیلۆمەتر چوار گۆشە، بەمەش لەوکاتەدا رووسیا بە ڕێگای ئۆکرانیاشەوە سێ هێڵی بۆڕی گواستنەوەی وزەی بۆ ئەڵمانیا هەبوو. پەیوەندییەکانی نێوان رووسیا و وڵاتەکانی تری ئەوروپا بازرگانی گازی سرووشتی لە نێوان ئەڵمانیا و رووسیا بەهێز بوو، بەڵام ئەمە تەنها کاریگەری نەکردە سەر لایەنی ئابووری، بەڵکو لە هەمان کاتدا گۆڕانکاری بەسەر پەیوەندییەکانی نێوان رووسیا و ئەوروپاشدا هێنا. لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠٠٨،  ڕێککەوتنەکان سەبارەت بە نرخی غاز لە نێوان رووسیا و ئۆکرانیا تەگەرەی تێکەوت، بەمەش تەنها لە چەند ڕۆژی دواتردا رووسیا هەناردەکردنی غازی لە ڕێگەی هێڵە بۆڕییەکانی خاکی ئۆکرانیاوە بۆ ماوەی ٢٠ ڕۆژ بڕی، وە بە هۆی ئەوەی هێڵی بۆڕییەکانی خاکی ئۆکرانیا گوێزەرەوەی سەرەکی گواستنەوەی وزە بوون بۆ ئەوروپا، ئەو بڕینە بۆشایێکی گەورەی بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی گازی سرووشتی زۆرێك لە وڵاتانی ئەوروپا درووست کرد. بە دەیان هەزار ماڵ گازی سرووشتیان بۆ گەرم کردنەوەی خانووەکانیان لە دەستدا، بەپێی راپۆرتێکی ڕاگەیاندنی گاردیانی بەریتانی لە کانوونی دووەمی ٢٠٠٩ بەهۆی خۆدزینەوە لە درێژکردنەوەی ڕێککەوتنی هاوردەکردنی گاز لەگەڵ رووسیا ١١ کەس بەهۆی رەق بوونەوە لە سەرما لە پۆڵەندا مردن. هەموو ئەمانە ئەوروپای خستە ئامادە باشییەوە. ڕوون بوو کە رووسیا لە ڕێگەی هەناردەکردنی گازی سرووشتی بۆ ئەوروپا هێز و کاریگەریێکی گەورەی لەسەر وڵاتانی ئەوروپادا هەبوو، بەڵام هەر لەوکاتەدا پڕۆژەیێکی تری هێڵی گواستنەوەی وزە ڕاگەیاندرا بە ناوی نۆرد ستریم ٢ بە گوژمەی ١١ ملیار دۆلار و بە درێژایی هێڵی بۆڕی نۆرد ستریم ١، لە پێناوی دوو هێندە کردنی گواستنەوەی غاز بۆ ئەڵمانیا. لە دواتردا و لە ساڵی ٢٠١٤ رووسیا نیمچە دوورگەی کریمیای بە سنوورەکانی لکاند و خۆرهەڵاتی ئۆکرانیاشی داگیر کرد. لە وەڵامی فراوانخوازی و داگیرکارییەکانی رووسیا یەکێتی ئەوروپا زنجیرەیێك لە سزای بەسەر مۆسکۆدا سەپاند، کە کار گەییشتە ئەوەی هەندێك لە وڵاتانی ئەوروپا بیر لە بنەبڕکردنی هەناردەکردنی گاز لە رووسیاوە بۆ وڵاتەکانیان بکەن، بەڵام هەموو ئەو سزا و هەوڵانە نەبوونە هۆی نەهێشتن وە یانیش کەم کردنەوەی هەناردەکردنی گاز لە رووسیاوە بۆ ئەڵمانیا، بەڵکو بە پێچەوانەوە ئەڵمانیا بەردەوام بوو لە هاوردەکردنی گاز تەنانەت ڕێژەکەی لە جاران بەرەو زیاتر بوون دەچوو. لەم ڕۆژانەی ئەمڕۆدا و لە کاتی هێرشەکانی رووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا و ئەو کارەساتانەی کە سوپای رووسیا لەوێ دەیخوڵقێنێت و هەموو جیهانی بە خۆیەوە سەرقاڵ کردووە، فشارەکانی سەر ئەڵمانیا لە زیادبووندان بۆ کەم کردنەوەی بڕی هاوردەکراوی غازی سرووشتی لە رووسیا، بەڵام بەپێی ئامارێکی (ئەوەر وێرلد ئین دەیتا)، کە بڵاوکراوەیێکی زانستییە تایبەت بە توێژینەوە و داتا، لە ساڵی ٢٠٢٠ بڕی خەملێندراوی بەکاربردنی گازی هاوردەکراوی رووسیا لە لایەن ئەڵمانیاوە بە ٢٦٪ دەخەملێنێت، بەمەش شوێنگرەوەی گازی رووسیا ئاسان نابێت چ بۆ ئەڵمانیا و چ بۆ وڵاتانی تری ئەوروپا، چونکە بۆ ماوەی چەندین دەیەیە کە هێڵی بۆڕییەکانی رووسیا بەستراون بە ماڵ و شوێنە بازرگانی و پیشەسازییەکانی ئەڵمانیا و ئەوروپا، بەمەش بەبێ گۆڕانکاریێکی گەورە لە ژێرخانی ئابووری ئەوروپا، پێداویستییەکانی گازی سرووشتی ئەوروپا تەنها دەبێت لە ڕێگەی گازی سرووشتی وڵاتانی تری دەرەوەی ئەوروپاوە شوێنی بگیرێتەوە، وە هەڵبژاردەکانی بەردەم ئەڵمانیا و وڵاتانی ئەوروپا سنووردارن، ئەمە لە کاتێکدایە کە گەورەترین یەدەگی گازی سرووشتی ئەوروپا لە هۆڵەندایە. لە کاتی گەڕان بۆ شوێنگرەوەی گازی سرووشتی رووسیا، هاوردەکردنی گازی سرووشتی لە جەزائیر و لیبیا لە لایەن وڵاتانی ئەوروپاوە ڕووی لە زیادبوونە کە پشکێکی زۆری ئەو هاوردەکردنەش بەر هەر دوو وڵاتی ئیتاڵیا و ئیسپانیا دەکەوێت، وە هێڵی بۆڕی ڕێڕەوی گازی باشوور، کە ئازەربایجان بە ئەوروپاوە دەبەستێتەوە و بەسەر خاکی هەر یەکێك لە وڵاتانی جیۆرجیا، تورکیا، یۆنان ئەلبانیا و ئیتاڵیادا تێپەڕ دەبێت. ڕێڕەوی هێڵی بۆڕی گازی باشوور پڕۆژەیێکی کۆمسیۆنی ئەوروپا بوو کە لە ساڵی ٢٠٠٨ پێشنیار کرا بۆ دابینکردنی ڕێڕەوێکی سەرچاوەی گازی سرووشتی لە وڵاتانی سەر دەریای قەزوین و ناوچەکانی خۆرهەڵاتی نێوەڕاست بۆ ئەوروپا، کە ئامانجی سەرەکی ئەو پڕۆژەیە کەم کردنەوەی پشتبەستنی وڵاتانی ئەوروپا بوو بە گازی رووسیا و هەمە جۆرکردنی سەرچاوەکانی وزە، بەڵام ئەو هێڵی بۆڕییەش لە ئاستی چاوەڕوانییەکاندا نەبوو. گشت ئەو ڕێگایانەی، کە وڵاتانی ئەوروپا گرتیانە بەر بۆ کەم کردنەوەی پشتبەستن بە گازی سرووشتی رووسیا کاریگەریێکی دیار و بەرچاوی نەکردە سەر سەرچاوەکانی وزەی ئەوروپا و لە ئاستی چاوەڕوانییەکاندا نەبوون. بژاردەیێکی تری بەردەم ئەوروپا (گازی سرووشتی شلەکراو) بوو، کە هەمان گازی سرووشتییە بەڵام گەرم دەکرێت هەتاوەکو دەچێتە دۆخی شلی، بەڵام هەندێك جار ‌گازەكە خۆی لەدۆخی شلی دایه ‌و بە تەنها كەمێك پەستان دەبێت بە ‌گازی شل، هەر وەكو (غازی پێترۆلیۆمی شلەکراو)، کە ئەویش پێی دەوترێت گازی شل كە پێكهاتەكەی لە پرۆپان و بیوتان پێكدێت، زیاتر لە ‌غازی ماڵان و ئۆتۆمبێل بەكار دێت، وە هەر دوو جۆر لە گازە شلەکراوەکە لە دواییدا لە رێگەی ئاوی و کەشتی گەورەی تایبەتەوە دەگوازرێنەوە لە هەر شوێنێکی ئەم جیهانەدا، ئەو وڵاتانەی لەو شێوەیەی گاز زیاتر سوود وەردەگرن بریتین لە وڵاتانی سەر دەریا، هەر وەكو وڵاتانی باشوری ئەوروپا و باشووری ئاسیا، بەڵام لە دەرئەنجامدا ئەم ڕێگایەش ڕێگایێکی شوێنگرەوەی درێژ خایەن و  تێچوویێکی زۆری گواستنەوەی گازە شلەکراوەکەیە لە ڕێگەی دەریاوە و کەشتییە گەورە و تایبەتەکانەوە، پێویستی بە زۆرێك لە ژێرخانی ئابووری، تەکنەلۆژی، تەکنیکی و کارگێڕی نوێ هەیە. لەم دوو دەیەی ڕابردوودا وڵاتانی ئەوروپا کۆمەڵێك وێستگەی گازی شلیان بە درێژایی کەناراوەکانیان بونیادنا، ئەڵمانیا پلانی وایە کە لە ٥ ساڵی داهاتوودا سێ وێستگەی بکاتەوە، بەڵام هەتاوەکو ئەم ڕۆژانەی ئەمڕۆ ئەڵمانیا هیچ وێستگەیێکی گازی شلی لە کەناراوەکانیدا نییە. شوێنگرتنەوەی گازی سرووشتی و سووتەمەنییە فۆسل(پاشماوە بەبەردبووەکان)ی تر بە سەرچاوە نوێیەکانی وزە ئامانجی کۆتایی ئەڵمانیایە. بەپێی پڕۆژەیێکی وەزارەتی ئابووری و کەشوهەوای حکومەتی فیدراڵی ئەڵمانیا، ئەڵمانیا لە پلانی دایە تاوەکو ساڵی ٢٠٣٥ گشت سەرچاوەکانی بەدەستهێنانی وزەی کارەبا لە سووتەمەنییە فۆسل(پاشماوەی بەبەردبووەکان)ی وەکو گازی سرووشتی و نەوت و خەڵووز بگۆڕێت بۆ سەرچاوە نوێیەکانی وزە وەکو تیشکی خۆر، با، باران، هەڵکشان و بەرزبوونەوەی ئاستی ڕووی دەریا، شەپۆڵەکانی دەریا و گەرمی ناخی زەوی، بەڵام بێ گومان ئەمە گۆڕانکارێکی گەورە دەبێت بە تێچوونێکی دارایی زۆرەوە، کە ئەستەمە هەتاوەکو ساڵی ٢٠٣٥ تەواو ببێت. لە هەمان ئەوکاتانەدا ئەڵمانەکان لە ماڵەکانیاندا هەڵوێست دەنوێنن و داوای دەستبەجێ کاردانەوەی ئەڵمانیا دەکەن لە بەرامبەر فراوانخوازی و داگیرکارییەکانی رووسیا، بەپێی سەرژمێریێکی (زێد دی ئێف)، زۆرینەی ئەڵمانەکان کە ٥٥٪ی سەرژمێرییکە پێکدەهێنن پاڵپشتی لە بایکۆتی غازی رووسیا لە لایەن وڵاتەکەیان دەکەن، ٣٩٪ لە دژی بایکۆتن و لە ٦٪یش هیچ هەبژاردەیێکیان هەڵنەبژاردووە، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا بەپێی پێشبینی ئابووریناسان بڕینی هاوردەکردنی گازی سرووشتی لە رووسیاوە کۆمەڵێك دەرئەنجامی خراپی ئابووری بە دوای خۆیدا دەهێنێت، بەپێی پێشبینی فیلیپ ئۆڵتێرمان لە ڕاگەیاندنی گاردیانی بەریتانی قەدەغەکردنی گازی رووسیا لە لایەن ئەڵمانیاوە دەبێتە هۆکاری پووکانەوەی ئابووری ئەڵمانیا کە بوندسبانك(بانکی فیدراڵی ئەڵمانی) هۆشداری پێش وەختەی داوە، وە کریستۆفەر ف. شوتزێ لە ڕاگەیاندنی نیویۆرك تایمس ئاماژە بەوە دەکات، کە بەرپرسەکانی ئەڵمانیا بەردەوام هۆشداری دەدەن لەوەی هەر جۆرە بایکۆتێك بۆ سەر وزە هاوردەکراوەکانی رووسیا ’بە سەدان هەزار هەلی کار دەخاتە مەترسییەوە.‘ بەڵام سەرەڕای هەموو ئەمانەش ئەڵمانیا هەندێك هەنگاوی ناوە بۆ کەم کردنەوەی هاوردەکردنەکە. "هێڵی بۆڕی نۆرد ستریم ٢ ناکرێت لە ئێستادا مۆڵەتی پێبدرێت، وە بەبێ ئەو مۆڵەت پێدانە ناکرێت لە ئێستادا بخرێتە کار." ئۆلاف شۆلتز، ڕاوێژکاری ئەڵمانیا پڕۆژەی هێڵی بۆڕی نۆرد ستریم ٢ وەستێندرا، وە لە هەمان کاتدا نزیکەی ١٥٪ی پشتبەستن بە گازی رووسیا کەم کرایەوە، وە دەستیان بەسەر سەرپەرشتی لقێکی کۆمپانیای گازپرۆمی  رووسی داگرت، کە سەرپەرشتی گواستنەوەی غازی سرووشتی لە ئەڵمانیا دەکرد، بەڵام سەرەڕای هەمووی ئەمانەش بەرپرسەکانی حکومەتی ئەڵمانی و بازرگانەکان بەردەوام بوون لە وەستانەوە لە دژی هەر سزایێك، کە هاوردەکردنی گازی سرووشی لە رووسیاوە بە تەواوی قەدەغە بکەن. پاکێجی شەشەمی سزایەکان لووتکەی یەکێتی ئەوروپا لە ٣١ی ٥ی ٢٠٢٢ بڕیاریدا، کە لە پاکێجی شەشەمی سزایەکانیدا گەمارۆ بخاتە سەر وزە و گازی سرووشتی و نەوتی رووسیا، بەڵام بەهۆی ناڕەزایی هەندێک لە وڵاتانی ئەندام سزایەکان بۆ ماوەیێکی کاتی نەوتی خاو ناگرنەوە، کە هەموو ئەمانەش بوونە هۆی زیاتر بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا. ڕەشنووسی پاکێجەکە بە گوێرەی ڕەشنووسەکە وڵاتانی ئەندام لە یەکێتی ئەوروپا نەیانتوانیوە بە زۆرینەی دەنگ لەسەر تەواوی وردەکارییەکان سەبارەت بە سەپاندنی پاکێجێکی نوێی سزا بەسەر وزە و گازی سرووشتی و نەوتی رووسیا هاوڕابن. بەپێی ڕەشنووسەکە "ئەنجوومەنی یەکێتی ئەوروپا هاوڕایە، کە پاکێجی شەشەمی سزاکان لە دژی رووسیا نەوتی خاو و بەرهەمە پێترۆلیۆمەکانی تر، کە لە رووسیاوە هەناردەی وڵاتانی ئەندام دەکرێت دەگرێتەوە، بەڵام بەشێوەیەکی کاتی ئەو نەوتە خاوەی کە لە ڕێگەی هێڵی بۆڕییەکانەوە هاوردە دەکرێت ناگرێتەوە." هەر بەپێی ڕەشنووسەکە "ئەنجوومەنی یەکێتی ئەوروپا داوا لە ئەنجوومەن دەکات کە پاکێجی سزایەکە بەبێ دواخستن جێبەجێ بکرێت، وە بە دڵنیاییشەوە زەمینە بۆ کێبڕکێیەکی دادپەروەرانە و گۆڕەپانێکی هاو ئاست لە ئاستی بازاڕی یەکێتی ئەوروپا برەخسێندرێت و هاوسۆزیش لە نێو وڵاتانی ئەندامدا هەبێت بۆ دۆخێك کە پچڕانی لە ناکاوی خستنەڕوو ڕووبدات." وە لە ڕەشنووسەکەشدا هاتووە، کە ئەو جیاکارییەی کە بۆ هەناردەکردنی نەوت لە رێگەی هێڵی بۆڕییەوە هەژمار کراوە پێویستە، کە بە زووترین کات چارەسەر بکرێت. وڵاتانی ئەوروپا ڕێککەوتوون، کە تاوەکو کۆتایی ئەمساڵ بە ڕێژەی ٩٠٪ نەوتی هاوردەکراوی رووسیا کەم بکەنەوە، کە ئەمەش نیگەرانی دروستکردووە لە کەمبوونەوەی خستنەڕووی نەوت لە بازاڕەکاندا و بەرزبوونەوەی ڕێژەیێکی بەرچاوی نرخی نەوتی لە جیهاندا. سەرەڕای هەموو ئەمانەش هەندێك لە شیککەرەوانی بواری نەوت پێشبینیان کردووە، کە لە ماوەیێکی کورتدا نرخەکانی نەوت هێندە بە خێرایی بەرز نابنەوە. ستێڤن ئێنەس، بەڕێوەبەری کۆمپانیای ئێس پی ئای ئەسێت دەڵێت، کە بازاڕی نەوت پێش وەختە پێشبینی رێککەوتنی سەرکردەکانی ئەوروپای سەبارەت کەم کردنەوەی ڕێژەی هاوردەکراوی نەوتی رووسیا کردووە و نرخەکانیش لە پێشینەدا کاردانەوەیان هەبووە و بەرز بوونەتەوە، بۆیە لە ماوەیێکی کورتدا نرخەکان بە شێوەیێکی بەرچاو بەرز نابنەوە. سەرچاوەکان German-Russian Gas Relations: A Special Relationship in Troubled Waters, Aurélie Bros, Tatiana Mitrova, and Kirsten Westphal, SWP Research Paper Stiftung Wissenschaft und Politik German Institute for International  and Security Affairs, December 2017, chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.swp-berlin.org/publications/products/research_papers/2017RP13_wep_EtAl.pdf. The Russo-Ukrainian gas dispute of a comprehensive assessment, Simon Pirani, Jonathan Stern and Katja Yafimava, Oxford Institute for Energy Studies, February 2009, chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2010/11/NG27-TheRussoUkrainianGasDisputeofJanuary2009AComprehensiveAssessment-JonathanSternSimonPiraniKatjaYafimava-2009.pdf. Sanctions adopted following Russia’s military aggression against Ukraine, Timeline: measures adopted in 2022, European Commision: An official European Union website, https://ec.europa.eu/info/business-economy-euro/banking-and-finance/international-relations/restrictive-measures-sanctions/sanctions-adopted-following-russias-military-aggression-against-ukraine_en. Reliance on Russian Fossil Fuels Data Explorer, IEA (2022), Paris, https://www.iea.org/reports/reliance-on-russian-fossil-fuels-data-explorer. Europe Beyond Coal, Eu member state spending on Russian fossil fuels, How many millions (M) of euros from the EU has been spent on Russian coal, oil, and gas since the war on Ukraine began on 24 February?, According to UN Comtrade trade data (2019 data is shown when 2021 is not yet available. Data for 2020 is not representative due to the impact of COVID-19), https://beyond-coal.eu/russian-fossil-fuel-tracker/. Why pipelines persist amid geopolitical turmoil, In a new book, Thane Gustafson analyses the Russia–Europe gas trade, By Andrew Moravcsik, Science in culture, Books & arts,  02 December 2019, Correction 27 January 2020, https://www.nature.com/articles/d41586-019-03694-y. Russian Energy Chains: The Remaking of Technopolitics From Siberia to Ukraine to the European Union, By Margarita M. Balmaceda, Columbia University Press, 2021, 440 pp, Reviewed by Maria Lipman, November 2021, https://www.foreignaffairs.com/reviews/capsule-review/2021-10-19/russian-energy-chains-remaking-technopolitics-siberia-ukraine. Why Germany is hooked on Russian gas: How Germany got stuck paying for Russia’s war, By Christina Thornell, Vox.com news website, May 18, 2022, 5:20pm EDT, https://www.vox.com/2022/5/18/23125845/germany-eu-natural-gas-russia-dependency. Red Gas: Russia and the Origins of European Energy Dependence(Transnational History Series), by Per Högselius, Palgrave Macmillan, Palgrave Macmillan, 2013th edition (December 28, 2012), https://www.amazon.com/Red-Gas-Dependence-Macmillan-Transnational/dp/1137293713. The Gas Pipelines Linking Russia and Europe, by  Katharina Buchholz, Statista – Energy - Russian natural gas industry, Feb 3, 2022, https://www.statista.com/chart/amp/26769/russian-european-gas-pipelines-map/. From Pipelines to Ports, These Are Ukraine’s Key Commodity Sites, ByAine Quinn, Elena Mazneva, and Megan Durisin, Bloomberg – Middle East Edition, The Oxford Institute for Energy Studies, February 24, 2022, 9:55 AM GMT+3Updated onFebruary 25, 2022, 4:57 PM GMT+3, https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-02-24/from-pipelines-to-ports-these-are-ukraine-s-key-commodity-sites. EXCLUSIVE Germany begins filling Rehden gas storage site, By Vera Eckert, Christoph Steitz and Tom Käckenhoff, Reuters, May 12, 2022, 1:43 PM GMT+3, https://www.reuters.com/business/energy/exclusive-gazprom-germania-trustee-says-rehden-gas-storage-unit-is-being-filled-2022-05-05/. Ban on Russian oil and gas imports will be needed at some point-EU's Michel, Reporting by Jan Strupczewski and Benoit Van Overstraeten, Reuters, April 6, 2022, 10:26 AM GMT+3, https://www.reuters.com/world/europe/ban-russian-oil-gas-imports-will-be-needed-some-point-eus-michel-2022-04-06/. The eighth Ministerial Meeting of the Southern Gas Corridor Advisory Council, Energy, Baku, European Commision: An official European Union website, 4 February 2022, https://ec.europa.eu/info/news/eighth-ministerial-meeting-southern-gas-corridor-advisory-council-2022-feb-04_en. Liquefied Natural Gas, The Editors of Encyclopaedia Britannica, 11 Aug. 2021, https://www.britannica.com/science/liquefied-natural-gas. Accessed 17 June 2022. EU sanctions against Russia explained, European Commision: An official European Union website, Policies, How and when the EU adopts sanctions, EU restrictive mesures against Russia over Ukraine,  8 June 2022, https://www.consilium.europa.eu/en/policies/sanctions/restrictive-measures-against-russia-over-ukraine/sanctions-against-russia-explained/.    

درەو: عەدنان ئەحمەد/ لە ژمارە (8)ی گۆڤاری ئاییندەناسی-یەوە وەرگیراوە     بەرایی جیهان لە کۆتایی سەدەی بیستەمدا هەنگاوێکی گەورەی نا، ئەویش پێشخستنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بوو. هەر چەندە درۆنەکان مێژوویەکی کۆنتریان هەیە، بەڵام هەشتا و نەوەدەکانی سەدەی بیست سەرەتای قۆناغێکی نوێ بوو لە جیهانی درۆنەکاندا، ئیتر فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بوون بە چەکی یەکلاکردنەوەی جەنگ و پێکدادانە گەورەکان، سوپاکان بەبێ ئەوەی سەربازەکانیان بنێرنە بەرەکانی جەنگ، توانییان جەنگەکان لە بەرژەوەندیی خۆیان کۆتایی پێ بهێنن. جیهانی هەنووکە لە قۆناغی چوارەمی شۆڕشی پیشەسازیدایە، پێشکەوتنەکان لە هەر کاتێک خێراترن و گۆڕانکارییەکانیش وردترن. پیشەسازیی فڕۆکە بێفرۆکەوانەکان یەکێکن لە پێشکەوتنەکانی ئەم قۆناغە. تورکیا یەکێک لەو وڵاتانەیە لە پێشخستنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان قۆناغی گەورە و وردی بڕیوە، لەم بوارەشدا هەوڵی داوە لە ئاستی جیهاندا کێبڕکێ لەگەڵ وڵاتە هەرە پێشکەوتووەکان بکات و دەرەئەنجامەکانیش دەریدەخەن کە لە بواری فڕۆکەی بێفڕۆکەواندا پێش دراوسێکانی کەوتووە، بەتایبەت ئێران و لە ئێستاشدا دەیەوێت شان لە شانی ئیسرائیل بدات، لە کاتێکدا تا ١٥ ساڵ لەمەوپێش پشتی بە فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی ئەم وڵاتە دەبەست. تورکیا کە ئامانجی ئەوەیە پارێزگاری لە هەژموون و پێگە سەربازییەکەی بکات و ببێت بە هێزی تاک و تەنیای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەردەوامە لە پێشخستنی درۆنەکانی و جگە لەوەی بووە بە سەرچاوەیەکی گەورەی داهات، پێگەکەی بەهێزتر و تواناکانی فراوانتر کردووە. بەپێی دەرئەنجامەکان، تورکیا (جگە لە ئیسرائیل) لە هەموو وڵاتەکانی دیکەی ناوچەکە زیاتر توانیویەتی لەگەڵ شۆڕشی چوارەمی پیشەسازیدا هەنگاو بنێت و دوا نەکەوێت. ئەگەر هیچ ڕێگرییەکی گەورە و گەمارۆیەکی قورس ڕووبەڕووی ئەنقەرە نەبێتەوە، چاوەڕوان دەکرێت تا چەند ساڵی داهاتوو تورکیا وەک پێشەنگی بواری فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بمێنێتەوە. سەرهەڵدانی درۆنەکان یەکەم هێرشی درۆن كە لە جیهاندا تۆمار کرابێت ساڵی ١٨٤٩ بووە، لەم ساڵەدا ئیمپڕاتۆریەتی نەمسا تەقەمەنیی لە باڵۆنە هەواییەکان دەبەست و بەسەر شاری ڤینیسیادا بەری دەدانەوە، لەگەڵ ئەوەی ئەم کارە بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان نەکراوە و باڵۆن بەکار هێنراوە، بەڵام بە یەکەم هێرشی درۆن دادەنرێت لە مێژوودا. بە هۆی ئەوەی باڵۆنەکان کۆنترۆڵنەکراو بوون و وزەی با کاریگەریی لەسەر ئاراستەکەیان هەبووە، ژمارەیەکی زۆریان ئامانجەکانیان نەدەپێکا. لە ساڵی ١٨٩٩دا لە “کۆنفڕانسی ئاشتیی لاهای”، بۆردوومانکردن بە باڵۆن بە نایاسایی دانرا، بەڵام لە ساڵانی داهاتوودا بە ڕێگای دیکە بۆردوومان بەردەوامیی پێ درا کە بەشێکە لە مێژووی درۆنەکان. لە ساڵانی دواتردا ئەمەریکا بە هەلیکۆپتەر مووشەکی ئاراستەی کەشتییەکانی سوپای ڕووسیا دەکرد و دواتریش و لە جەنگی ڤێتنامدا دەست كرا بە تاقیکردنەوەی بەکارهێنانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان. لە سەرەتای ساڵی (٢٠١٠)شەوە قۆناغێکی نوێ لە جیهانی درۆنەکاندا دەستی پێ کرد و پێشکەوتنێکی تەکنۆلۆجیی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی(1). یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی بەکارهێنانی درۆنەکان و گەشەپێدانیان، ئەوە بوو کە سوپاکانی جیهان لە شەڕەکاندا و بە هۆی کەوتنەخوارەوەی فڕۆکەکانیانەوە ژمارەیەکی زۆر فڕۆکەوانیان لەدەست دەدا، ئەم مەترسییە بە هۆی دروستکردنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانەوە ڕەوییەوە. فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان لەلایەن کەسێکەوە و لە شوێنێکی پارێزراوەوە کۆنترۆڵ دەکرێت و ژیانی فڕۆکەوان لە مەترسیدا نییە، هەر کەوتنەخوارەوەیەکی فڕۆکەکەش هیچ زیانێک بە کەسی کۆنترۆڵکار ناگەیەنێت. مانەوەی درۆنەکان بۆ ماوەیەکی زۆر لە ئاسماندا، یەکێکی دیکەیە لە سوودە هەرە گەورە و بەرچاوەکان، چونکە فڕۆکە ئاساییەکان ناتوانن ماوەیەکی درێژ لە ئاسماندا بمێننەوە. بەشێک لە درۆنە زۆر پێشکەوتووەکان دەتوانن خۆیان بفڕن و بشگەڕێنەوە فڕۆکەخانە و بەبێ هیچ دەستێوەردانێکی مرۆڤ بنیشنەوە، بۆیە لە کاتی پچڕانی پەیوەندیی ناوەندی کۆنترۆڵکردن لەگەڵ درۆنەکەدا، هیچ مەترسییەک لەسەر کەوتنەخوارەوەی درۆنەکە دروست نابێت(2). دوو جۆری سەرەکیی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان هەیە: فڕۆکە بێفڕۆکەوانە ئاساییەکان: کە لە چەندین بواری وەک چاودێریکردن، دۆزینەوە و ئاشکراکردن، گواستنەوەی تایبەت، ڤیدیۆ، دەرمانکردنی کشتوکاڵی و چەندین بواری دیکەی مەدەنی. فڕۆکە شەڕکەرە بێفڕۆکەوانەکان: لە جەنگەکان و بۆ هێرش و پێکانی ئامانجەکان بەکار دەهێنرێن(3). لە بارووتەوە بۆ درۆن ئەو کاتەی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی ڕووخا و دەوڵەتی کۆماریی تورکیا دروست بوو، وڵاتێکی تێكشكاو بوو كە پێویست بوو سەرلەنوێ خۆی بونیاد بنێتەوە. سەرجەم كەرتەكانی وڵات لە قەیراندا بوو و لە بواری پیشەسازیی جەنگی و چەک بەخاوی هەنگاوی دەنا. کۆماری تورکیا تاکوو کۆتایی سەدەی بیستەم پشتی بە وڵاتانی دیکە دەبەست، بەڵام لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوودا، تورکیا دەستی بە پێشخستنی بواری چەک کرد و بناغەکانی پیشەسازیی چەکی ناوخۆیی دانا. یەکەم هەنگاوی تورکیا بۆ پێشخستنی بواری چەک، گرنگیدان بوو بە دروستکردنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، لەبەر ئەوەی سەرەتا فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی لە ئەمەریکا و ئیسرائیل دەکڕی؛ هەنگاوەکانی خاو بوون، بەڵام لەگەڵ سەرهەڵدانی کێشەکان لەگەڵ ئەم دوو وڵاتە، ئیتر تورکیا هەنگاوەکانی خێراتر و هەوڵەکانی فراوانتر کرد. لەگەڵ ئەوەی  گەشەدان بە درۆنی ناوخۆیی لەلایەن تورکیاوە لە سەرەتای هەزارەی دووەمەوە هەنگاوی باشی نا، بەڵام دەرگای سەرەکیی ئەم پێشکەوتنە لەنێوان ساڵانی ٢٠٠٨ بۆ ٢٠١٠دا کرایەوە، بەتایبەت کاتێک داواکارییەکانی ئەنقەرە بۆ کڕینی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی “Predator” لە ئەمەریکا ئەنجامی دڵخۆشکەریان نەبوو، ئەو درۆنانەشی لە ئیسرائیلەوە دەهاتن بەمەبەست دوا دەخران، ئەمەش هێندەی دیکە تورکیای خستە سەر ڕێگای بەرهەمهێنانی درۆنە ناوخۆییەکانی(4). بەدیاریکراوی یەکەم گرووپی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکان لە ئەڵمانیا و دواتر لە ئەمەریکاوە هێنرا، بەڵام هەندێکیان بە هۆی کێشەی تەکنیکییەوە بەکارهێنانیان ڕاگیرا، یەکەم فڕۆکەش خرابێتە ناو سیستمی بەرگریی تورکی لە ساڵی ١٩٩٣دا بوو. لەگەڵ ئەوەی هەر لە سەرەتای نەوەدەکانەوە تورکیا دەستی بە هەوڵەکانی بەرهەمهێنانی درۆنی ناوخۆیی کرد، بەڵام ئەنجامەکەی تاکوو دوای ٢٠١٠ دوا کەوت. تورکیا ساڵی ٢٠٠٥ یەک درۆنی “Heron”ی بە بەهای چوار ملیۆن دۆلار لە ئیسرائیل کڕی، بەڵام دوای سێ ساڵ لە بەکارهێنان؛ گەڕاندیەوە بۆ ئیسرائیل. دواتر و لە ساڵی ٢٠٠٧، سێ درۆنی لە ئیسرائیلەوە بە کرێی ١٥ ملیۆن دۆلار هێنا کە لە جۆری هێرۆن بوون، کە دەیانتوانی ٦ بۆ ٨ کاتژمێر لە ئاسماندا بمێننەوە، بەڵام بە شێوەیەکی چالاک بەکار نەهێنران و هەمووشیان کەوتنە خوارەوە. ساڵانی دواتر تورکیا بە بەهای ١٨٨ ملیۆن دۆلار، ١٠ درۆنی دیکەی لە جۆری هێرۆن لە ئیسرائیل کڕی. یەکێک لە کێشە گەورەکان ئەوە بوو کە کۆنترۆڵی فڕین و نیشتنەوەی هێرۆنەکان لەدەستی ئیسرائیلدا بوو، هەموو ئەو وێنانەشی کە درۆنەکان لە هێزەكانی پەكەكە (گەریلا) دەیگرت؛ دەگەیشتنەوە ئیسرائیلیش، ئەمەش سەرەتای دوورکەوتنەوەی تورکیا بوو لە ئیسرائیل و درۆنەکانی(5). تورکیا پێشتر و ساڵانی ١٩٩٠، درۆنی هێرۆنی لە ئیسرائیل و “GNAT” لە ئەمەریکا کڕی. دوای ساڵی ٢٠٠٠، کۆنگرێسی ئەمەریکا ڕێگای نەدا ڤێرژنە نوێیەکانی “GNAT” بە تورکیا بفرۆشرێت کە بریتی بوون لە “Predator” و “Repaer”، ئەمەش هانی تورکیای دا دەست بە دروستکردن و گەشەدان بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ناوخۆیی بکاتەوە، تاکوو گەیشت بە بەرهەمهێنانی “Bayraktar TB2” و “Anka” کە دوو درۆنی زۆر پەسەندکراو و پێشکەوتووی تورکیان(6). هۆکاری سەرەکی كە وای کرد تورکیا پەرە بە پیشەسازیی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بدات، ئەو گەمارۆ ئابوورییە بوو کە لە ساڵی (١٩٧٥)ەوە لەلایەن ئەمەریکاوە خرابووە سەری، جگە لەوەی ئەمەریکا فرۆشتنی فڕۆکەکانی جۆری “Predator” و “Reaper”ی بە تورکیا سنووردار کرد. تورکیا لە ساڵانی ١٩٤٠دا وەک بەرهەمهێنەرێکی چالاکی فڕۆکەی مەدەنی چووە ناو ڕێکخراوی فڕۆکەوانیی مەدەنیی نێودەوڵەتی و ساڵانی دواتر پاشەکشەی کرد، بەڵام لە چەند ساڵی ڕابردوودا بە بەرهەمهێنانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانە بەهێزەکانی، توانیی سەرنجی هەموو جیهان بەلای خۆیدا ڕابکێشێت .گێتینگەر پسپۆڕی بواری درۆنەکان دەڵێت: لەنێو نەوەی نوێی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکاندا تورکیا پێگەی خۆی هەیە، ئەمە لە کاتێکدایە لە ئێستادا ٩٥ وڵاتی جیهان دەستیان بە دروستکردن و گەشەپێدانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان کردووە و ٦٠ وڵاتیش نزیکەی ٢٦٧ جۆر فڕۆکەی بێفڕۆکەوانیان بەرهەم هێناوە. گوینتای شیمشەک پسپۆڕی بواری فڕۆکەوانی دەڵێت: لە ڕووی پڕۆگرام و مۆدێلی بەکارهێنانەوە، تورکیا لە لیستی پێنج وڵاتی پێشکەوتووی بەرهەمهێنەری فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکاندایە. بەپێی توێژینەوەکانی دامەزراوەی “Drone Wars” کە بارەگاکەی لە بەریتانیایە، تورکیا لەو وڵاتانەیە کە لە بواری فڕۆکەی بێفڕۆکەواندا لە ئاستێکی زۆردا پشت بە خۆی دەبەستێت. پێگەی “The Intercept” لە بابەتێکیدا بە ناوی “سەردەمی دووەمی درۆن، تورکیا چۆن لەبەردەم ئەمەریکادا وەستا و بوو بە هێزێکی بکوژ و شەڕکەری درۆن”، باسی ئەوە دەکات تورکیا لە ئاستی جیهاندا لە بەکارهێنانی درۆنە هێرشبەرەکانیدا ڕکابەریی ئەمەریکا و بەریتانیا دەکات(7). کۆمپانیای بایراکتار ساڵی ٢٠١٥ لە بارەی فڕۆکەی “Bayraktar TB2” ڕایگەیاند، ئەم فڕۆکەیە توانای هەڵگرتن و گواستنەوەی ٢٥٠ کیلۆگرام کەلوپەل و مووشەکی هەیە. ساڵی ٢٠١٦، فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی “Anka” توانای گواستنەوەی شمەک و مووشەکی نەبوو، بەڵام ساڵی ٢٠١٧ و لە ڤێرژنە نوێیەکەدا توانرا مووشەکی لێ ببەسترێت و توانای هەڵگرتنی چەکی بگەیەنرێتە ٢٠٠ کیلۆگرام. هەردوو درۆنەکەی تورکیا مووشەکی بەرهەمهێنراوی کۆمپانیای “Roketsan” بەکار دەهێنن و دەتوانرێت لە هەر ناوچەیەکدا بەکار بهێنرێت کە مانگە دەستکردەکانی “TÜRKSAT”  پێی بگەن .سەرەڕای ئەوەی درۆنەکانی تورکیا دروستکراوی ناوخۆیین، بەڵام هەندێک پارچەی بەشە گرنگ و ئاڵۆزەکانی، بۆ نموونە ماتۆڕەکەی، لە دەرەوەی وڵاتەوە دەهێنرێت، بۆیە کەرتی پیشەسازیی تورکی لە هەوڵی بەردەوامدایە تاکوو خۆیان ئەم ماتۆڕانە بەرهەم بهێنن. خاوەن پشکەکانی پیشەسازیی ئاسمانیی تورکیا بریتین لە وەقفی بەهێزکردنی هێزە ئاسمانییەکانی تورکیا، ڕاوێژکاریەتیی پیشەسازیی بەرگری و دەزگای ئاسمانیی تورکی. ساڵی ٢٠١٧، کۆمپانیای ڤێستڵی تورکی مۆدێلێکی درۆنی بە ناوی “Karayel” پێشکەش کرد، کە  توانای هەڵگرتنی ١٢٠ کیلۆگرام چەک و شمەکی هەبوو(8). پێگەی “Army Technology”، پۆلێنی ١٠ فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی بەهێزی لە جیهاندا کردووە، لە ڕیزبەندیی دەیەمدا فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ئانکای تورکی دانراوە، کە بەرهەمی پیشەسازیی ئاسمانی و فڕۆکەوانیی تورکیایە و دەتوانێت زیاتر لە ٢٤ کاتژمێر لە ئاسماندا بمێنێتەوە و خێراییەکەی ٢١٧ کیلۆمەترە لە کاتژمێرێکدا(9). درۆنە تورکییەکان لە چاوی فۆکویاماوە فرانسیس فۆکویاما لە وتارێکیدا باس لە کاریگەرییە گەورە و بەهێزەکانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان و ڕۆڵیان لە یەکلاکردنەوەی ململانێکانی ئایندە لە جیهاندا دەکات و بەوردییش تیشک دەخاتە سەر پێشکەوتنەکانی تورکیا لەم بوارەدا و بە باسکردنی هێرشەکانی تورکیا لە سووریا و لیبیا، ئاماژە بە بەهێزی، پێشکەوتن و توانای فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا دەکات و ئەوە دەخاتە ڕوو تورکیا لە ڕێگای فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانەوە توانیویەتی هێز و هەژموونی خۆی بەسەر ناوچەکەدا بسەپێنێت و کاریگەریی لەسەر یەکلاکردنەوەی جەنگە گەورەکان هەبێت، ئەمەش کردوویەتی بە هێزێکی دیاری ناوچەکە. فۆکویاما دەڵێت یەکێک لە یاریزانە سەرەکییەکانی ئەم پێشکەوتنەی لە بواری فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان هەیە لە جیهاندا، تورکیایە لە سەردەمی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆککۆماری وڵات. فوکویاما لە وتارەکەیدا دەڵێت: من ١٠ ساڵ پێشتر لە ڕۆژنامەی “Financial Times” وتم: “ئەگەر من توانام هەبێت ببمە خاوەن درۆن، ئەوا هەر کەسێکی دیکە دەتوانێت، ئەمەش کاریگەریی گەورەی لەسەر سیاسەتی جیهانی دەبێت.” ئەو سەردەمە وڵاتانی ئەمەریکا و ئیسرائیل بە شێوەیەکی فراوان کۆنترۆڵی تەواوەتیی تەکنەلۆجیای فڕۆکەی بێفڕۆکەوانیان کردبوو، هەر ئەو کاتە باسم لەوە کرد ئەم جۆرە تەکنۆلۆجیایە لە ئایندەدا لە ئاستێکی فراواندا بڵاو دەبێتەوە و تەواوی سروشتی ململانێی نێوان دەوڵەتەکانی جیهان دەگۆڕێت. بەر لە پێشکەوتنی درۆنەکان، فڕۆکەکان لە ئاسمانەوە نەیاندەتوانی ئامانجەکانیان بپێکن و جەنگەکان یەکلا بکەنەوە. بۆ نموونە؛ لە جەنگی ١٩٦٧دا تەنها دوو تانکی میسری لەلایەن فڕۆکەکانی ئیسرائیلەوە تێک شکێنران، چونکە فڕۆکەکان نەیاندەتوانی لە ئاسمانەوە و بەوردی ئامانجەکانیان بپێکن و زۆربەی هێرشەکان هەڕەمەکی بوون(10). پشتبەخۆبەستن و هەناردە بەپێی زانیارییەکانی گرووپی شیکاری و لێکۆڵینەوەی سەربەخۆی “Blue Melange”، تاکوو سەرەتای ٢٠٢١ ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانەی ڕادەستی هێزەکانی تورکیا کراون گەیشتوونەتە ١٧٤، ئەمە لە کاتێکدا ساڵێک پێش ئەم ڕێکەوتە ژمارەی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان ١٤٠ دانە بوو، ئەمەش زیادبوونێکی خێرایە. لەم ژمارەیەش ١٢٤ دانەیان لە جۆری “Bayraktar TB2″، ٤٠ دانەیان لە  جۆری “Anka”یە و ١٠ دانەشیان لە جۆری “Heron”ی ئیسرائیلییە. بایراکتار و ئانکای دروستکراوی ناوخۆ لە ئەنجامدانی هێرش و چاودێرییشدا بەکار دەهێنرێن، بەڵام هێرۆنی ئیسرائیلی تەنها بۆ چاودێریکردن بەکار دەهێنرێت. ئیسماعیل ئۆزدەمیر سەرۆکی پیشەسازیی بازرگانیی تورکیا، لە مانگی ئایاری ٢٠٢٠دا ڕایگەیاند سێ فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی دیکەی “Bayraktar TB2” ڕادەستی فەرماندەیی گشتیی جەندرمە کراوە، بەم جۆرەش ژمارەی بایراکتارە بەکارهێنراوەکان گەیشتە  ١٠٧(11). هەناردەی کەرتی فڕۆکەوانی و بەرگریی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٩ لەچاو ساڵی پێشووتر ٦,٣٤٪ بەرز بووەوە و گەیشتە دوو ملیار و ٧٤ ملیۆن دۆلار و ئامانجی تورکیاش ئەوەیە لە ساڵی ٢٠٢٣ بەهای هەناردەی چەک بگەیەنێتە ١٠ ملیار دۆلار. بەپێی لێکۆڵینەوەکانی پەیمانگای ستۆکهۆڵم، لەگەڵ ئەوەی هەناردەی چەک لەنێوان ساڵانی ٢٠١٥ بۆ ٢٠١٩؛ ٤٨٪ کەمی کردبوو، بەڵام بەراورد بە ساڵانی نێوان ٢٠٠٩ بۆ ٢٠١٣، هەناردەی چەک لەنێوان ساڵانی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٨، نزیکەی ١٧٠٪ بەرز بووەتەوە. هۆکاری کەمبوونەوەی هەناردە لەنێوان ٢٠١٥ بۆ ٢٠١٩، بە هۆی ئەوەوە بووە کە تورکیا لەو ماوەیەدا هەوڵی داوە گرنگی بە پێشخستنی تەکنۆلۆجیای چەکی تایبەت بە خۆی بدات و هاوردەی چەکەکانیشی لە وڵاتانی دەرەوە دوا کەوتبوو. گێتینگەر پێی وایە هۆکاری ئەوەی وڵاتان ڕوو لە کڕینی درۆنی “Bayraktar TB2” دەکەن، ئەوەیە کە لە درۆنی وڵاتانی دیکە هەرزانتر دەکەوێت، ئەمەش بۆ ئەو وڵاتانەی باری داراییان زۆر باش نییە زۆر گرنگە. یەکێک لەو خاڵانەی بەردەوام بەرپرسانی تورکیا وەک شانازی باسی دەکەن ئەوەیە کە فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانیان، بەتایبەتی “Bayraktar TB2″، بەتەواوی دروستکراوی ناوخۆیین، بەڵام دانیەڵ گاتینگەر دەڵێت بەشی هەستەوەریی فڕۆکەکە لە کەنەدا و تەکنۆلۆجیای ئامانجپێکانی مووشەکەکانی فڕۆکەکە لە ئەڵمانیاوە هاوردە دەکرێت، بەڵام ئەمە خاڵی لاواز نییە، چونکە تەنانەت ئەمەریکاش بەشێک لە تەکنۆلۆجیاکانی لە دەرەوە دەهێنێت، بەڵام پێبەستراوەیی تورکیا بە دەرەوە خاڵی لاوازە. سامیۆل براونسوۆرد کە یەکێکە لە توێژەرانی دامەزراوەی کۆمەڵگای مەدەنی “Drone Wars”ی بەریتانی، پێی وایە دروستکردنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی “Akıncı” پێگەی تورکیای وەک بەرهەمهێنەرێکی درۆنەکان بەهێز کرد و ئاستی هەناردەکردنی چەکی تورکییشی بەرز کردەوە (12). سەلچوک بایراکتاری لە ئێستادا کەسی یەکەم و دیاری ناو پیشەسازیی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانە لە تورکیا و ڕۆڵی گەورە و دیاری بەرهەمەکەشی کە “Bayraktar TB2” لە جەنگەکانی سووریا، لیبیا و ئازەربایجان هێندەی دیکە ناوبانگەکەی گەورەتر کردووە. بایراکتار دەیەوێت خەونی خەزووری بەدی بهێنێت کە تورکیایەکی خاوەن چەکی درۆنی پێشکەوتووە و پێویستی بە هیچ وڵاتێک نییە، بەتایبەت ئەمەریکا، هەر هەنگاوێکی تورکیاش لەم مەیدانەدا کاریگەریی خراپی لەسەر پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەو وڵاتانە دەبێت کە خۆیان بە ڕکابەری تورکیا دەزانن، لەگەڵ ئەوەشدا دەرگا بۆ ئەنقەرە دەکاتەوە کە بە فرۆشتنی درۆنەکانی پەیوەندیی بەهێز لەگەڵ چەند وڵاتێکدا دابمەزرێنێت. تورکیا وەک چۆن لەبەردەم سەردەمێکی نوێدایە، بە هەمان شێوە لەبەردەم ئەگەری تەنیاکەوتن و گۆشەگیرکردندایە. رالوکا سێرناتۆنی لە دامەزراوەی هزریی “Crnegie Europe”دا دەڵێت: تورکیا لە بازاڕی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکاندا بەخێرایی ڕێگا دەبڕێت و بەردەوام بەهێزتر دەبێت، ئەمەش بەشێکە لە ئامانجی ئەردۆغان کە دەیەوێت وڵاتەکەی بە وڵاتانی دیکەوە پەیوەست نەبێت و خاوەن چەکی خۆیان بن، بەتایبەت کە هەناردەی چەک لە ٢٠٢٠دا گەیشتە دوو ملیار دۆلار، بەڵام ئەم ڕێگایە ئاسان نییە، بەتایبەت دوای ئەوەی کەنەدا ڕایگەیاند بە هۆی ئەگەری بەکارهێنانی ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانەی کە تەکنۆلۆجیای کەنەدیی تێدا بەکار هێنراوە، هەناردەی پارچەکانی ئەم فڕۆکانەی بۆ تورکیا هەڵپەسارد و دواتریش بەتەواوی ڕایگرت(13). یەکەم فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی جۆری “Bayraktar Mini” لە مانگی تەممووزی ٢٠١٢ بە قەتەر فرۆشرا. گەشەدان بە بایراکتار بەردەوامیی هەبوو، لە هەر ڤێرژنێکی نوێدا ئاستی مانەوەی لە ئاسمان زیاتر و کاریگەرییەکەی بەهێزتر و توانای هەڵگرتنی مووشەک و شمەکی زیاتر دەکرا، تاکوو ساڵی ٢٠١٩ گەیشتە ئەو ئاستەی بتوانێت ٢٧ کاتژمێر لە ئاسماندا بمێنێتەوە. بایراکتار تیبی ٢ لە ساڵی ٢٠١٩ بە ئۆکرانیا و قەتەریش فرۆشرا(14). تورکیا ھەنگاوێکی گرنگ و مێژوویی ناوە، دوای سەرکەوتنەکانی لە لیبیا و کاراباخ، سەرنجی ھەمووانی بەلای خۆیدا ڕاکێشا، بە ڕێککەوتن لەگەڵ پۆڵۆنیای ئەندامی ناتۆش؛ قۆناغێلی گەورەی بڕی. لە ٢٤ی ئایاری ٢٠٢١، بە ئامادەبوونی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان؛ سەرۆککۆماری تورکیا، ئاندرزێژ سێباستیان دودا؛ سەرۆکی پۆڵۆنیا، واژۆ لەسەر ڕێککەوتنی نێوان ھەردوو وڵات لە بارەی کڕین و فرۆشتنی درۆنەکانی تورکیا کرا. بەپێی ڕێککەوتنەکە، تورکیا ٢٤ دانە فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی شەڕکەری جۆری “Bayraktar TB2” بە پۆڵۆنیا دەفرۆشێت، بەم جۆرەش پۆڵۆنیا بوو بە یەکەم ئەندامی ناتۆ و یەکێتیی ئەورووپا کە درۆن لە تورکیا بکڕێت. بەم جۆرە لەدوای ئۆکرانیا، قەتەر و ئازەربایجان، پۆڵۆنیا بوو بە چوارەم وڵات کە تورکیا تەکنۆلۆجیای زۆر بەرزی سەربازیی “درۆن” واتە جۆری “Bayraktar TB2″ی پێ بفرۆشێت، ئەگەرنا جۆری دیکە بە تونسیش فرۆشراوە. ١٦ی تەممووزی ٢٠١٩، تورکیا لە ئاسمانە وشک، گەرم و تەپوتۆزاوییەکەی کوێت فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی “Bayraktar TB2″ی تاقی کردەوە، فڕۆکەکە توانیی بەبێ پچڕان ٢٧ کاتژمێر و سێ چرکە لە ئاسماندا بفڕێت. لە ئێستادا ١٨٠ فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی جۆری “Bayraktar TB2″ی تورکی لە ئاسمانەکانی ئۆکرانیا، قەتەر و ئازەربایجاندان، دوای چەند مانگێکی دیکەش ٢٤ فڕۆکەی دیکەش دەچنە ئاسمانی پۆڵۆنیا(15). بەپێی هەندێک سەرچاوەی هەواڵگری و ڕۆژنامەوانی، ئۆکرانیا بەشێک لەو بایراکتارانەی لە تورکیای کڕیوە؛ لە شەڕ و ناکۆکییەکانی هەرێمی خۆبەڕێوەبەریی “Donetsk” لەگەڵ ڕووسیا بەکاری هێناوە(16). بەپێی هەندێک زانیاری کە لەلایەن هیچ کام لەم دوو وڵاتەوە پشتڕاست نەکراوەتەوە، سعودیە چەند فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی لە تورکیا کڕیوە و چەند سەرچاوەیەکیش باس لەوە دەکەن بۆ کڕینی درۆنە تورکییەکان داواکاریی پێشکەشی ئەنقەرە کردووە(17). بەشێک لە میدیا عەرەبییەکان باس لەوە دەکەن تورکیا چەند فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی بایراکتار تیبی ٢ی بە سعودیە فرۆشتووە تاکوو لە ڕووبەڕووبوونەوەی حوسییەکاندا بەکاری بهێنێت، ئەم هەواڵانەش دوای ئەوە هات لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٠ هەردوو وڵات لە یەکتر نزیک بوونەوە و تا ئاستێکی سنووردار کۆتاییان بە جەنگی ساردی نێوانیان هێنا، هەندێک سەرچاوەش دەڵێن ئەوەی تورکیا بە سعودیەی داوە؛ “VestelKarayel-SU”ە(18). بەشێک لە میدیاکانی تورکیا باس لەوە دەکەن چەند وڵاتێکی ئەورووپی بیریان لە کڕینی بایراکتار لە تورکیا کردووەتەوە و تەنانەت بەریتانیا داوای کڕینی کردووە. بەریتانیا بیری لەوە کردووتەوە لەبریی درۆنە ئەمەریکییەکان کە پارەیەکی زۆریان دەوێت، هەر بایراکتارێک بە ملیۆنێک و ٦٠٠ هەزار یۆرۆ بکڕێت(19).   ترسی ئەمەریکا و درۆنی گرووپەکان لە عێراق دەستڕاگەیشتنی گرووپە چەکدارەکان بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، نیگەرانیی قووڵی لای ئەمەریکییەکان و سەرجەم ئەو وڵاتانە دروست کردووە کە هێزەکانیان لە ئەفەریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدان، چونکە لە چەند مانگی ڕابردوودا بەشێکی هێرشی گرووپە چەکدارەکان لە ڕێگای فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە بووە، وەک ئەوەی لە عێراق و هەرێمی کوردستانیش لە ڕێگای درۆنەوە چەند جارێک هێرش کراوەتە سەر هێزە بیانییەکان و حوسییەکانیش لە یەمەن بەردەوام لە ڕێگای درۆنەوە هێرش دەکەنە سەر دامەزراوە نەوتی و ئەمنییەکانی سعودیە. دوای هێرشە درۆنییەکان بۆ سەریان لە عێراق، کینس ماکێنزی فەرماندەی فەرماندەیی ناوەندیی هێزەکانی ئەمەریکا، لە مانگی نیسانی ئەمساڵدا هۆشداریی لە بەهێزبوونی توانای گرووپە چەکدارەکان لە بواری بەکارهێنانی درۆنەکان دا و ئاماژەی بەوە کرد گرووپە چەکدارەکانی سەر بە ئێران دەستیان بە بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان کردووە و ئەم دەستڕاگەیستنەی گرووپە چەکدارەکانیش مەترسیی لەسەر ئاسایشی ئایندەی جیهان هەیە(20). بەرپرسە حکومی و سەربازییەکانی عێراقیش لە زیادبوونی توانای گرووپە چەکدارەکان لە بواری بەکارهێنانی درۆنەکان نیگەرانن و دەڵێن کێشەی گەورە ئەوەیە نازانن سروشتی ئەم درۆنانە چۆنە ئەم گرووپە چەکدارانە بەکاریان دەهێنن و ناشزانن کێ کاریان پێ دەکات. زانیارییە بەردەستەکان جۆربەجۆرن، بەڵام ئەوەی لای ئەوان ڕوونە ئەوەیە کە لایەنی دەرەکی لەپشت ئەم بابەتەوەیە. بەشێک لە سەرچاوە عێراقییەکانیش دەڵێن ئەو درۆنانەی گرووپە چەکدارەکان بەکاریان دەهێنن؛ دروستکراوی ئێرانن و بەشێکیشیان جۆری سەرەتایی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی ئێرانن. ئەوەی نیگەرانییەکانی زۆرتر کردووە بچووکیی ئەم درۆنانە وای کردووە بەئاسانی لەلایەن سیستمی بەرگری و ڕادارەوە نەناسرێنەوە و نەتوانرێت کۆنترۆڵ بکرێن(21). کاراباخ، لیبیا و سووریا؛ هەلی دەرکەوتن سەرهەڵدانی شەڕی کاراباخ لەنێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان، هەلێکی گەورە بوو بۆ تورکیا تاکوو هێز و کاریگەریی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی بۆ هەموو جیهان بسەلمێنێت. هەموو زانیارییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا ڕۆڵی گەورەیان هەبوو لە یەکلاکردنەوەی جەنگەکەدا(22). ئیلهام ئالیەڤ سەرۆککۆماری ئازەربایجان، لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ کەناڵی “France 24″، لە ١٥ی تەممووزی ساڵی ڕابردوو، لە وەڵامی ئەو پرسیارەی “چەند فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی شەڕکەری تورکیتان هەیە؟” وتی: “بەشی پێویستمان هەیە. بۆ ئەوەی بە ئامانجەکانمان بگەین، دەبێت ئەو زانیارییە پارێزراو بێت کە چەند دانەمان هەیە و پێمان باش نییە ئاشکرای بکەین.” لە بارەی ئەوەشی درۆنە تورکییەکان چ گۆڕانکارییەکیان بەسەر شەڕەکاندا هێناوە، ئالیەڤ وتی: “بێگومان ئەم فڕۆکانە چەکی زۆر مۆدێرن و پێشکەوتوون، بەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانەی لە تورکیامان کڕیوە، بایی یەک ملیار دۆلار چەکی ئەرمەنستانمان وێران کردووە.” تورکیا یەکێک بوو لە لایەنە سەرەکییەکانی شەڕی لیبیا، ڕاپۆرتە هەواڵگری و ڕۆژنامەوانییەکان باس لەوە دەکەن فڕۆکە بێفڕۆکەوانە شەڕکەرەکانی تورکیا ڕۆڵێکی گرنگیان لە سەرکەوتنەکانی حکومەتی ویفاقی نیشتمانیی لیبیا دژی خەلیفە حەفتەر بینیوە و هەر ئەم بەشدارییەی تورکیاش هێرشەکانی حەفتەری بۆ سەر ناوچەکانی لیبیا ڕاگرت. مارک گارنو وەزیری دەرەوەی کەنەدا ڕایگەیاند ئەو ڕاپۆرتەی لەسەر بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی وڵاتەکەیان لەلایەن تورکیاوە ئامادە کراوە، دەریدەخات تورکیا لە جەنگە ناوچەییەکاندا سوودی خراپی لە فڕۆکەکانیان وەرگرتووە، بۆیە هەناردەی ئەو فڕۆکەیە بۆ تورکیا ڕاگیراوە. مارک گارنو باسی لەوەش کردبوو پێشتر پەیوەندییان بە مەولوود چاوشئۆغلۆ؛ وەزیری دەرەوەی تورکیاوە کردووە و نیگەرانیی قووڵیان نیشان داوە لە بەکارهێنانی ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانە لەلایەن سوپای ئازەربایجانەوە لە شەڕەکانیدا لە قەیرانی قەرەباغ کە لەلایەن تورکیاوە پێیان دراوە، ئەم هەنگاوەش ناکۆکە لەگەڵ سیاسەتی دەرەوەیان. پێشتر بەشێک لە هەناردە سەربازییەکانی کەنەدا بۆ تورکیا لە پاییزی ساڵی ڕابردوو هەڵپەسێردرابوو، بەڵام ئێستا بەتەواوی فرۆشی ئەو جۆرە فڕۆکە بە تورکیا هەڵوەشاوەتەوە. ئارۆن شتاین بەڕێوەبەری لێکۆڵینەوەکان لە پەیمانگای لێکۆڵینەوە دەرەکییەکان کە بارەگاکەی لە فیلادلفیایە، دەڵێت ڕێککەوتنی کەنەدا و تورکیا بەو جۆرە بووە کە نابێت ئەو چەکانە بە لایەنی سێیەم بدرێن. ئەوەی کەنەدییەکانی نیگەران کرد ئەوە بوو کە هەناردەی کەلوپەلی سەربازیی تورکیا بۆ ئازەربایجان لە ساڵی ڕابردوودا شەش هێندە زیادی کرد و تەنها لە مانگی ئەیلوولدا واتە پێش شەڕی کاراباخ، تورکیا بە بڕی ٧٧ ملیۆن دۆلار چەکی بە ئازەربایجان فرۆشت(23). تورکیا لە سووریاش بەچڕی درۆنەکانی بەکار هێنا، دوای ئەوەی ٣٤ سەربازی تورکیا لەلایەن ڕژێمی بەشار ئەسەدەوە کوژران، وای کرد تورکیا ئاراستەی درۆنەکانی بکاتە سووریا. بەپێی زانیارییە هەواڵگرییەکان، سەرەڕای ئەوەی ئاسمانی ناوچەکە لەلایەن ڕووسیاوە کۆنترۆڵ کرابوو، بەڵام درۆنە تورکییەکان توانیویانە کەلەبەری سیستمی بەرگریی ڕووسیاش تێبپەڕێنن و گورزی کوشندە لە هێزەکانی دیمەشق بوەشێنن. ئەوەی مایەی سەرنجە، درۆنە تورکییەکان لە شەڕی سووریا، کاراباخ و لیبیاشدا لەو شوێنانەیان داوە کە سیستمی بەرگریی ڕووسیی لێ بووە، ئەمەش وەهای کردووە ڕووسەکان بە چاوێکی دیکەوە لە هێزی ئاسمانی و توانای درۆنەکانی ئەنقەرە بڕوانن(24). لە جەنگی کاراباخیش لەنێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا، تورکیا دەستوەردانی سەربازیی کرد. فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا هێرشیان کردە سەر سوپای ئەرمینیا، نزیکەی ٢٠٠ تانک، نۆ زرێپۆش و ١٨٢ یەکەی بەرگرییان تێک شکاند، ئەمەش سوپای ئەرمینیای ناچار کرد لە بەشێکی گەورەی بەرەکانی شەڕ بکشێتەوە و تا ئاستێکی زۆر جەنگەکە لە بەرژەوەندیی ئازەربایجانی هاوپەیمانی یەکلا بکاتەوە(25). کورد لەژێر درۆنەکانی تورکیادا تورکیا لە باکوور، ڕۆژئاوا و باشووری کوردستان بەچڕی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی بەکار هێناوە. بەرپرسە سەربازییەکانی تورکیا و میدیای تورکییش ئاماژە بە ڕۆڵی کاریگەری درۆنەکان لە ڕووبەڕووبوونەوەی گەریلاکانی پەکەکەدا دەکەن، ئەمەش ڕۆڵی هەبووە لە کەمکردنەوەی جووڵە و چالاکییەکانی گەریلا لە دژی هێزە ئەمنییەکان و سوپای تورکیا لە باکووری کوردستان، هەر چەند پارتی کرێکارانی کوردستان باس لەوە دەکات لە ناوخۆی تورکیادا چەند جارێک بە درۆن هێرشیان کردووەتەوە سەر بارەگا ئەمنی و سەربازییەکان. هێزە چەکدارەکانی تورکیا لە باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا (باکووری کوردستان) و هەرێمی کوردستان، دژی گەریلاکانی پەکەکە؛ بایراکتار تیبی ٢ و ئانکای بەکار هێناوە(26). بەپێی لێدوانی ئیسماعل دەمیر؛ ڕاوێژکاری پیشەسازیی بەرگریی تورکیا، تاکوو مانگی ئەیلوولی ٢٠١٧، فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بەشدار بوون لە کوشتنی سێ هەزار گەریلای پارتی کرێکارانی کوردستاندا(27). تورکیا بە بیانووی لێدان لە گەریلاکانی پەکەکە، لەناو خاکی خۆیدا درۆنەکانی بەکار دەهێنێت، ئەمەش کردوویەتی بە یەکێک لەو وڵاتە دەگمەنانەی کە درۆنەکانی لەناو سنوورەکانی خۆیدا بەکار دەهێنێت و هاوڵاتییەکانی خۆی پێ دەکوژێت، بەڵام تورکیا تاکە وڵات نییە ئەم کارە دەکات و یەکەم وڵات کە بە درۆنەکانی هاوڵاتیی خۆی کوشتبێت، ئەمەریکایە. ئەمەریکا لە ٣٠ی ئەیلوولی ٢٠١١، لە یەمەن بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان سەمیر خانی کوشت کە هاوڵاتییەکی بە ڕەگەز ئەمەریکی و لەدایکبوونی سعودیە بوو(28). پسپۆڕانی بواری چەکی تورکیا دەڵێن یەکێک لە هۆکارەکانی سەرکەوتنی تورکیا لە بواری درۆنەکان ئەوەیە کە ئەم وڵاتە لەناو خاکی خۆیدا و دژ بە پەکەکە بەکاری هێناوە و ئەمەش کردوویەتی بە یەکێک لەو وڵاتە دەگمەنانەی کە درۆنەکانی دژ بە هاوڵاتیانی خۆی بەکار هێناوە و تەنانەت سامیۆل براونسوۆرد دەڵێت تورکیا یەکەم وڵاتە کە درۆنەکانی لەناو خاکی خۆیدا بەکار هێناوە، ئەم هەنگاوەش ڕووبەڕووی ڕەخنەی توندی کردووەتەوە. زۆر جار لەلایەن ڕێکخراوە مرۆییە نێودەوڵەتییەکان و تەنانەت پەرلەمانتارە بەرهەڵستکارەکانی ناو تورکیاشەوە ڕەخنەی ئەوە گیراوە کە فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان خەڵکی مەدەنییان کردووەتەوە ئامانج، بەتایبەت لە ڕۆژئاوا و هەرێمی کوردستان(29). فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا لەو ناوچانەی ڕۆژئاوای کوردستان کە ئۆپەراسیۆنی تێدا ئەنجام داون، بە شێوەیەکی چڕ و کاریگەر فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تێدا بەکار هێناوە. چەند ساڵێکە تورکیا بەکارهێنانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی لە هەرێمی کوردستان زیاتر کردووە، درۆنەکانی تورکیا لە چەند ئۆپەراسیۆنێکدا چەند بەرپرس و کەسێکی دیاری پەکەکەیان لە هەرێمی کوردستان کردووەتەوە ئامانج، چەند جارێکیش هاوڵاتیانی مەدەنی لە هەرێمی کوردستان بەر هێرشی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان کەوتوون، بەڵام ئەوەی مایەی سەرنجە، فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بەوردی ئامانجەکان لە هەرێمی کوردستان دەپێکن و تەنانەت دەتوانن ئەو ئۆتۆمبێلە مەدەنییانەش بپێکن کە گەریلایان تێدایە، ئەمەش جگە لە بەهێزیی توانای هەواڵگریی تورکیا لە هەرێم؛ بۆ وردیی درۆنەکان دەگەڕێتەوە. سیناریۆکان یەکەم: ناکۆکی و ئاڵۆزییەکانی تورکیا لەگەڵ ئەمەریکا و ئیسرائیل هۆکاری سەرەکی بوون، وایان لە تورکیا کرد ڕوو لە بەرەوپێشبردنی درۆن بکات، ئەم ناکۆکییانە بەردەوامییان هەیە و تورکیا ناتوانێت پشتیان پێ ببەستێت، ئەمەش وەها دەکات لە هەر کاتێک زیاتر سوور بێت لەسەر بەرەوپێشبردنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی و تەنانەت ڕکابەریکردنیان. دووەم: ساڵ لەدوای ساڵ داهاتی فرۆشتنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بۆ تورکیا زیاتر دەبێت، ئەگەر تورکیا ڕووبەڕووی سزا و گەمارۆ نەکرێتەوە، لە ساڵانی ئایندەدا فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان دەبن بە یەکێک لە دەروازە گەورەکانی داهات بۆ تورکیا. سێیەم: ئاستی درۆنەکانی تورکیا، وردی و پێشکەوتنیان بەردەوام زیاتر دەبێت، چاوەڕوان دەکرێت لە چەند ساڵێكی دیکەدا درۆنەکانی تورکیا ببنە ڕکابەری سەرەکیی درۆنە پێشکەوتووەکان، بە مەرجێک ئەم هەوڵانە بە سزا و گەمارۆ خاو نەکرێنەوە. چوارەم: ڕۆڵی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا لە یەکلاکردنەوەی جەنگەکانی لیبیا، کاراباخ و سووریا، پێگە و هەژموونی تورکیای لە ناوچەکەدا بەهێز کردووە، ئەمەش وەها دەکات لە ساڵانی ئایندەدا لە ناکۆکی و یەکلاکردنەوەی کێشە و قەیرانەکانی ناوچەکەدا پێگەی بەهێزتر و دەستڕۆیشتووتری بکات. پێنجەم: پشتبەخۆبەستنی تورکیا بە درۆنەکانی کاریگەریی دەبێت لەسەر ئاستی پەیوەستییەکانی بە ئەمەریکا و هێزە گەورەکان و سەربەخۆیی لە بڕیارەکانیدا، ئەمەش بۆ دەستوەردان لە جەنگ و ململانێ هەرێمییەکان بۆ تورکیا گرنگ و بۆ وڵاتانی دیکە مایەی نیگەرانییە. شەشەم: درۆنەکان پێگە و هێزی تورکیایان بەرامبەر گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستان چەند هێندەی جاران زیاتر و کاریگەرتر کردووە، تورکیا لە ئێستا و ئایندەدا ئاسانتر، وردتر، بەهێزتر و خێراتر بنکەی گەریلا و بەرپرسەکانی پەکەکە دەكاتە ئامانج، ئەمەش پەکەکە ناچار بە گۆڕینی ستراتیژ، تەکتیک، شوێن، شێواز و تەنانەت ئاراستەی ململانێ و شەڕەکانی لەگەڵ تورکیا دەکات. حەوتەم: لە ساڵانی داهاتوودا ئەگەر هەیە تورکیا کەمتر هێرشی ئاسمانی بکاتە سەر هەرێمی کوردستان و زیاتر بە درۆنەکان و بەبێ ئامادەبوونی سەرباز شەڕ لە دژی پەکەکە درێژە پێ بدات، بەم جۆرە هەم ژمارەی سەربازە کوژراوەکانی کەم دەکاتەوە، هەم ئامانجی زیاتر دەپێکێت و هەم کەمتر خۆی تووشی ناکۆکی دەکات لەگەڵ هەرێمی کوردستان و عێراق. سەرچاوەكان: (1) SİHA nedir? Nasılortayaçıktı?sonerişim tarihi-9-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor1 (2)  SİHA’larnedentercihediliyor? Nasılkullanılıyor?sonerişim tarihi-10-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor2 (3) SİHA nedir? SİHA ve İHA arasındakifarknedir?TürkSİHA’larınınözellikleri- son erişim tarihi-8-6-2021 https://www.ensonhaber.com/gundem/siha-nedir-siha-ve-iha-arasindaki-fark-nedir-turk-sihalarinin-ozellikleri?fbclid=IwAR2tJiretHoKB3spKapqZRItwr8A5pE5l6mezRcCGbULJ_55hvPv21POc70 (4) (Harp tarihivegüçdengesindedeğişiminaktörü: TürkSİHA’ları) son erişim tarihi-14-6-2021 https://www.aa.com.tr/tr/analiz/harp-tarihi-ve-guc-dengesinde-degisimin-aktoru-turk-siha-lari/2209876?fbclid=IwAR21pxLG4VZq7YjkB7Dn9MkSxkkXZ6-3SiUUDhYF660YdlqpxJowz6MRpz4 (5) Türkiye’ningökyüzündekibaşarıimzası: Yerli İHA veSİHA’lar son erişim tarihi-7-6-2021 https://www.trthaber.com/haber/gundem/turkiyenin-gokyuzundeki-basari-imzasi-yerli-iha-ve-sihalar-464449.html?fbclid=IwAR3ZvdsLuprGYaoz_2BtqOSN_-IcgvifeF0PhMNAEkuzAEgaHIwwLceZ3iw (6) Türkiye’ninSİHA’larınınözelliklerinedir? sonerişim tarihi-14-6-2021 http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor3 (7) İHA ve SİHA üretimindeTürkiyedünyadayükselenbirgüçmü?sonerişim tarihi-19-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54533620?fbclid=IwAR2Vlg9cXMIhXMBm7Y5RPJxJeiPjT9ncCxWVUwEctK7u32nBRXG12MZFhLc (8) Türkiye’ninSİHA’larınınözelliklerinedir? sonerişimtarihi- 14-6-2021 http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor3 (9) Dünyanıneniyi 10 savaşçıİHA’larıhangileri? sonerişimtarihi- 5-6-2021- 17-6-2021 https://tr.euronews.com/2020/07/04/dunyanin-en-iyi-10-savasci-ihalari-hangileri-ukrayna-siha-bayraktar-akinci-turk-savunma?fbclid=IwAR0wz76Prb5KT6ws3mdfR9JSaFkJd9O8F9h3dsPxUO9ilFdINmZojh3vjaY (10) Droning On in the Middle East 1-6-2021 https://www.americanpurpose.com/blog/fukuyama/droning-on/ (11) Türkiye’nin SİHA gücü ne kadar? Hangimodellerdekaçtanevar?Çatışmalardahangileritercihediliyor?İştecevapları.sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.indyturk.com/node/342926/haber/t%C3%BCrkiyenin-si%CC%87ha-g%C3%BCc%C3%BC-ne-kadar-hangi-modellerde-ka%C3%A7-tane-var-%C3%A7at%C4%B1%C5%9Fmalarda   (12)  İHA ve SİHA üretimindeTürkiyedünyadayükselenbirgüçmü? sonerişim tarihi-19-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54533620?fbclid=IwAR2Vlg9cXMIhXMBm7Y5RPJxJeiPjT9ncCxWVUwEctK7u32nBRXG12MZFhLc (13) Bloomberg: Erdoğan’ın SİHA üreticisi, Türkiye’ninmüttefiklerinirahatsızediyor. sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56649615?fbclid=IwAR1nei-0k5ww1gD4CroI_nV_hKBJ-WPh3zSDBXrrY1JjO01rEn1U5Fr7sD8 (14) Türkiye’ningökyüzündekibaşarıimzası: Yerli İHA veSİHA’lar. sonerişimtarihi- 16-6-2021 https://www.trthaber.com/haber/gundem/turkiyenin-gokyuzundeki-basari-imzasi-yerli-iha-ve-sihalar-464449.html?fbclid=IwAR3ZvdsLuprGYaoz_2BtqOSN_-IcgvifeF0PhMNAEkuzAEgaHIwwLceZ3iw (15) Polonyaile SİHA imzalarıatıldı: Türkiyetarihinde ilk. sonerişimtarihi- 12-6-2021   https://www.indyturk.com/node/364166/haber/polonya-ile-si%CC%87ha-imzalar%C4%B1-at%C4%B1ld%C4%B1-t%C3%BCrkiye-tarihinde-ilk (16) Türkiye’nin SİHA gücü ne kadar? Hangimodellerdekaçtanevar?Çatışmalardahangileritercihediliyor?İştecevapları.sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.indyturk.com/node/342926/haber/t%C3%BCrkiyenin-si%CC%87ha-g%C3%BCc%C3%BC-ne-kadar-hangi-modellerde-ka%C3%A7-tane-var-%C3%A7at%C4%B1%C5%9Fmalarda (17) Bloomberg: Erdoğan’ın SİHA üreticisi, Türkiye’ninmüttefiklerinirahatsızediyor. sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56649615?fbclid=IwAR1nei-0k5ww1gD4CroI_nV_hKBJ-WPh3zSDBXrrY1JjO01rEn1U5Fr7sD8 (18) مصدران تركيان يوضحان لـ”الحرة” حقيقة مشاركة مسيرات “بيرقدار” في حرب اليمن،  ١٩/٦/٢٠٢١.   https://www.alhurra.com/turkey/2021/03/09/%D9%85%D8%B5%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%B1%D9%83%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D9%8A%D9%88%D8%B6%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D9%84%D9%80%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A9-%D8%AD%D9%82%D9%8A%D9%82%D8%A9-%D9%85%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%83%D8%A9-%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%A8%D9%8A%D8%B1%D9%82%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%8A-%D8%AD%D8%B1%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D9%8A%D9%85%D9%86%C2%A0 (19) Dünyatersinedöndü… AvrupaTürkSİHA’larıiçinsırayagirdi.sonerişim tarihi-5-6-2021 https://www.sozcu.com.tr/2021/dunya/dunya-tersine-dondu-avrupa-turk-sihalari-icin-siraya-girdi-6195879/?fbclid=IwAR2yD5cuz9hooIj_qvDoZAdk2xVSar6wimN5oJSn9TLkMryWWtlFizvMavY (20)  حرب بلا جنود.. الأمن العالمي في خطر بسبب “الدرونز”، ١٥/٦/٢٠٢١. https://www.skynewsarabia.com/world/1441085-%D8%AD%D8%B1%D8%A8-%D8%A8%D9%84%D8%A7-%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%94%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A-%D8%AE%D8%B7%D8%B1-%D8%A8%D8%B3%D8%A8%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%B2?fbclid=IwAR3y6OHcWyfTkYdJspgSMXZtzUMsJB9iZVRBM4-85LEFzfNQ7E6Y696yiwY “جهات خارجية” وبحث عن أدلة.. خطر الدرونز يتصاعد في العراق، ١٣/٦/٢٠٢١. (21) https://www.alhurra.com/iraq/2021/06/08/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%8A%D8%A9-%D9%88%D8%A8%D8%AD%D8%AB-%D8%A3%D8%AF%D9%84%D8%A9-%D8%AE%D8%B7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%B2-%D9%8A%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%B9%D8%AF-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82 (22) Wall Street Journal: DüşükmaliyetliTürkSİHA’larıçatışmabölgelerinivejeopolitiğiyenidenşekillendiriyor. sonerişim tarihi-19-6-2021 https://tr.sputniknews.com/abd/202106041044655740-Wall-street-journal-dusuk-maliyetli-turk-sihalari-catisma-bolgelerini-ve-jeopolitigi-yeniden/ (23) İHA ve SİHA üretimindeTürkiyedünyadayükselenbirgüçmü? sonerişim tarihi-19-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54533620?fbclid=IwAR2Vlg9cXMIhXMBm7Y5RPJxJeiPjT9ncCxWVUwEctK7u32nBRXG12MZFhLc (24) Harp tarihivegüçdengesindedeğişiminaktörü: TürkSİHA’ları. sonerişim tarihi-14-6-2021 https://www.aa.com.tr/tr/analiz/harp-tarihi-ve-guc-dengesinde-degisimin-aktoru-turk-siha-lari/2209876?fbclid=IwAR21pxLG4VZq7YjkB7Dn9MkSxkkXZ6-3SiUUDhYF660YdlqpxJowz6MRpz4 (25) Droning On in the Middle East. 1-6-2021 https://www.americanpurpose.com/blog/fukuyama/droning-on/ (26) Türkiye’nin SİHA gücü ne kadar? Hangimodellerdekaçtanevar?Çatışmalardahangileritercihediliyor?İştecevapları.sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.indyturk.com/node/342926/haber/t%C3%BCrkiyenin-si%CC%87ha-g%C3%BCc%C3%BC-ne-kadar-hangi-modellerde-ka%C3%A7-tane-var-%C3%A7at%C4%B1%C5%9Fmalarda (27)Türkiye’ninSİHA’larınınözelliklerinedir? sonerişim tarihi-14-6-2021 http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor3 (28) Dünyadahangiülkelerkullanıyor? sonerişim tarihi-20-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor4 (29) İHA ve SİHA üretimindeTürkiyedünyadayükselenbirgüçmü? sonerişim tarihi-19-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54533620?fbclid=IwAR2Vlg9cXMIhXMBm7Y5RPJxJeiPjT9ncCxWVUwEctK7u32nBRXG12MZFhLc   بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (8)ی ته‌مووزی 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی

درەو: ئەو شوێنەی ئەمڕۆ توركیا لە رێگەی درۆنەوە لە كەلار ئۆتۆمبێلێكی كردە ئامانج و چوار كەسی تێدا كوژرا، (379) كیلۆمەتر لە سنوری توركیاوە دوورە، سەرباری ئەوەی حكومەتی عێراق رەتی دەكاتەوە كە هیچ رێككەوتنێكی ئەمنی لەگەڵ توركیا هەبێت، بۆ هاتنە ناوەوەی بۆ ناو خاكی عێراق و ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی، بەڵام ئەگەر ئەو قسەیەش راست بێت كە باس لە رێككەوتنێكی نێوان عێراق و توركیا دەكەن بۆ هاتنەوەی ناوەوەی توركیا بە (5) كیلۆمەتر، هێشتا (374) كیلۆمەتر زیاتر هاتووەتە ناو خاكی عێراقەوە.  عێراق‌و توركیا لە ساڵی 1982دا رێككەوتنێكیان واژووكردووە، بەپێی ئەو رێككەوتنە تائێستاش هەریەكەیان دەتوانن (20 كیلۆمەتر) سنوری خاكی یەكدی ببەزێنن بەبیانوی پاراستنی سنورەكانەوە، كە ئەوكاتیش ئامانجی سەرەكی رێككەوتنەكە لێدانی (پەكەكە) بوو. ساڵی 1995 رێككەوتنێكی تر لەنێوان عێراق‌و توركیا واژووكرا، ساڵی 2007 رێككەوتنەكەی ساڵی 1982 نوێكرایەوە، بەڵام بەزاندنی سنور لە (20 كیلۆمەترەوە) زیادكرد بۆ (25 كیلۆمەتر)، ئەم رێكەوتنانە هەموویان لەسەر داوای توركیا بووەو فشار بووە لەسەر عێراق بۆ وەردەرنانی گەریلاكانی (پەكەكە) لەسەر خاكی عێراق. مانگی نیسانی ئەمساڵ توركیا هێرشێكی نوێی بۆسەر پەكەكە لە هەرێمی كوردستان لەژێر ناوی "ئۆپراسیۆنی چنگی قوفڵ" دەستپێكرد، ئەوكات لەبارەی ئەم هێرشەی توركیاوە پەرلەمانی عێراق میوانداری فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراقی كرد.  فوئاد حسێن وەكو كوردێك لەبەردەم پەرلەمانی عێراقدا وتی: ئەوەی دەوترێت لەبارەی ئەوەی گوایە رێككەوتنێك هەیە كە رێگە بە توركیا دەدات بێتە ناو خاكی عێراقەوە ناڕاستە، ئەوەی هەیە تەنیا كۆنوسێكە كە لەنێوان بەغدادو ئەنكەرەدا هەبووە بەر لە ساڵی 2003، كە بەگوێرەی ئەم كۆنوسە عێراق رێگە بە توركیا دەدات تەنیا بە قوڵایی (5 كیلۆمەتر) بێتە ناو خاكی عێراقەوە، ئەمەش تەنیا بۆ ماوەی چەند رۆژێكی دیاریكراو و بە هەماهەنگیی  لەگەڵ عێراق. بەپێی قسەی وەزارەتی دەرەوەی عێراق، توركیا بەردەوام بەبەهانەی ماددەی 51ی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان‌و مافی بەرگریكردن لەخۆی سەروەری عێراق پێشێل دەكات، ئەم ماددەیەش بەبێ وەرگرتنی رەزامەندی فەرمی عێراق ناكرێت جێبەجێ بكرێت.  وەزارەتی دەرەوەی عێراق هەر بەمدواییە قسەیەكی تریشی لەمبارەیەوە كرد، كاتێك وتی: ئەوەی روودەدات رێككەوتنی حكومەتی توركیا‌و پەكەكەیە لەسەر ئەوەی شەڕەكەیان بهێننە ناو خاكی عێراقەوە نەك رێككەوتنی عێراق‌و توركیا.  سەرباری ئەوەی هەموو جارێك ناڕەزایەتی دژی هێرشی دژی هێرشەكانی توركیا دەردەبڕێت‌و باڵیۆزی توركیا بانگهێشت دەكات، بەڵام هێشتا وەزارەتی دەرەوەی عێراق نەیتوانیوە لەڕووی دیپلۆماسییەوە توركیا قایل بكات بە راگرتنی هێرشەكانی.  مێژووی ئۆپراسیۆنەكانی توركیا مێژووی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان سەرەتاكەی بۆ ساڵی 2007 دەگەڕێتەوە، بەڵام ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای توركیا دەرەوەی سنور لەدژی پەكەكە، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ هەشتاكانی سەدەی رابردوو. توركیا لە ساڵی 1983وە تائێستا لەناو سنوری وڵاتەكەی‌و لە دەرەوەی سنوریش ئۆپراسیۆنی سەربازی دەكات لەدژی پارتی كرێكارانی كوردستان: •    لە ئایاری 1983دا توركیا یەكەمین ئۆپراسیۆنی سەربازی لە دەرەوەی سنور ئەنجامدا، ئەوەش بە رێككەوتنێك لەگەڵ حكومەتی عێراقدا، لەو ئۆپراسیۆنەدا هەزاران سەربازی تورك بەشدارییان كرد. •    لە تشرینی یەكەمی 1984و ئابی 1986 توركیا دوو ئۆپراسیۆنی سەربازی تری ئەنجامدا، بەڵام لە هیچ یەكێكیاندا سەركەوتوو نەبوو لە لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكاران. •    دوای ماوەیەك بێدەنگی، توركیا ئۆپراسیۆنی چوارەمی لە ساڵی 1991 دەستپێكرد لەژێر ناو "گۆچان"، ئەوە ئەو ساڵە بوو كە تێیدا بارەگا‌و بنكە سەربازییەكانی توركیا لەسەرتاسەری پارێزگاكانی كوردسان زیادیان كرد. •    لە ساڵی 1992 سەرۆك وەزیرانی كۆچكردووی توركیا (تورگوت ئۆزال) نامەیەكی بۆ (عەبدوڵا ئۆجەلان) رێبەری پارتی كرێكارانی كوردسان (لە ساڵی 1999وە لە توركیا لە زینداندایە) نوسی، تێیدا داوای لێكرد هێرشە سەربازییەكان لەدژی سوپای توركیا كەمبكاتەوە وەكو سەرەتایەك بۆ دەستپێكردنی دانوستان لەنێوان هەردوولادا، بەڵام هەوڵەكان شكستیان هێنا لە گەیشتن بە ئەنجامێكی دیار. •    لە هەمان ساڵدا توركیا ئۆپراسیۆنێكی تری كرد‌و (15 هەزار) سەرباز بەشدارییان تێدا كرد، تانك‌و تۆپهاوێژی قورس‌و فڕۆكەوانی جەنگیی بەكارهێنرا، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، هێزەكان دوای (20 رۆژ) لە دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنەكە، كشانەوە. •    دوای ئەوەش ژمارەیەك ئۆپراسیۆنی تر ئەنجامدران لە ساڵەكانی 1993و 1994و 1995 بەبەشداری دەیان هەزار سەرباز، لە دواین ئۆپراسیۆندا بەهاوكاری پارتی دیموكراتی كوردستان (30 هەزار) سەرباز بەشدارییان كرد، ئۆپراسیۆنەكە ماوەی (45 رۆژ)ی خایاند بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچەی "حەفتانین"، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، دوای مانگ‌و نیوێك توركیا لە هێرشەكە كشایەوە. •    لە سەرەتای 1999دا ژمارەی ئەو ئۆپراسیۆنانەی كە توركیا لەناو هەرێمی كوردستان ئەنجامیدا بۆ لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكارانی كوردستان گەیشتە (24 ئۆپراسیۆن)، لە ساڵەكانی 2000و 2007و 2008 توركیا ئۆپراسیۆنی هاوشێوەی كرد.

درەو: دوو بەرپرسی باڵای نزیك لە پەكەكە لەناو ئەو ئۆتۆمبێلەدابوون كە لەلایەن درۆنەكانی توركیاوە لە نزیك كەلار  كرانە ئامانج ئەوانیش هەریەكە لە (فەرهاد دێرك و هەڤاڵ راپەڕین)ن. ئەمڕۆ لە نزیك كەلار فڕۆكە بێفرۆكەوانەكانی توركیا ئۆتۆمبێلێكیان كردە ئامانج كە (5) كەسی تێدابوو، (3) ژن و (2) پیاو، چواریان كوژران و یەكێكیشیان بە سەختی  بریندارە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لەناو كوژراوەكاندا هەریەك لە : •    خاتوو هەڤاڵ راپەڕین ئەندامی كۆنگرەی گەلی نزیك لە پارتی كرێكارانی كوردستان •    فەرهاد دێرك ئەندامی سەركردایەتی تەڤدەمی نزیك لە پارتی كرێكارانی كوردستان لەگەڵ دوو خاتوونی تر كە هاورێیەتی خاتو (هەڤاڵ راپەڕین)یان كردووە، شۆفێری ئۆتۆمبێلەكە لە ئێستادا بەسەختی بریندارەو لە نەخۆشخانەیە، درۆنەكەی توركیا سێ جار بۆردومانی ئۆتۆمبێلەكەی كردووە، تاوەكو بەتەواوی  ئامانجەكەی پێكاوە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ئەو كەسانە  چەند رۆژێكە لە رۆژئاوای كوردستانەوە هاتونەتە هەرێمی كوردستان و ماوەی دوو رۆژە لە شاری كەلارن.    

شیكاری: درەو هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەگەر بە ئاماری دەستەی ئاماری هەرێم بكرێت، بۆ هەولێر و دهۆك (4) كورسی زیاتر دەبێت و بۆ سلێمانی و هەڵەبجە (4) كورسی كەمتر دەبێت، پارتی پشتیوانی دەكات، ئەگەر بە ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق پرۆسەكە بەڕێوە بچێت ئەوا (4) كورسی بۆ سلێمانی و هەڵەبجە زیاتر دەبێت و (4) كورسی بۆ هەولێر و دهۆك كەمتر دەبێت بۆیە لایەنەكانی دیكە پشتیوانی دەكەن. واتا ئەگەر هەڵبژاردن بە ئاماری هەرێم بكرێت، هەولێر و دهۆك (63) كورسی سلێمانی و هەڵەبجە (37) كورسیان بەردەكەوێت، بەپێی سەرژمێری پلاندانانی عێراق بەرێوەبچێت هەولێر و دهۆك (59) كورسی و سلێمانی و هەڵەبجە (41) كورسی بەردەكەوێت، جیاوازیەكەش (4) كورسیە.  بەپێی داتاکانی دەستەی ئاماری هەرێم، پارێزگای هەولێر (36) کورسی و دهۆک (27) کورسی و پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە (37) کورسیان بەردەکەوێت. بەڵام بەپێی سەرژمێرییەکانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق پارێزگاکانی هەولێر و دهۆک (4) کورسی کەمتریان بەردەکەوێت، بە جۆرێک پارێزگای هەولێر (35) کورسی و دهۆک (24) کورسی و پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە (41) کورسیان بەردەکەوێت. وردەکاری زیاتر لەم ڕاپۆرتەدا... دەستپێک  لایەنەکان ناکۆکن لە سەر کۆمەڵێک پرسی تایبەت بە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، وەک یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان و پرسی کومسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن، دابەشکردنی کەمینەکان، ناخاوێنی تۆماری دەنگدەران و دیاریکردنی سیستمی هەرڵبژاردن... لە نێو ئەو گرفتانەشدا گۆڕینی کوردستان لە بازنەیەکەوە بۆ چوار بازنەی هەڵبژاردن یەکێکی ترە لە ئاستەنگەکان کە  کێشەی میکانزمی دابەشکردنی کورسییەکان بەسەر پارێزگاکان دێنێتە ئاراوە.   لەم بارەیەوە سێ میکانیزم لە ئارادایە کە یەکێکیان تەنها پارتی دیموکراتی کوردستان بەرگری لێ دەکات کە پشت بەستنە بە (ئاماری دانیشتوانی هەرێمی کوردستان بەپێی داتاکانی وەزارەت پلاندانانی هەرێم). میکانیزمی دووەمیان (ئاماری دانیشتوانی هەرێمی کوردستان بەپێی داتاکانی وەزارەت پلاندانانی عێراق) کە سەرجەم لایەنەکان بەرگری لێدەکەن جگە لە پارتی، لەم ڕاپۆرتەدا جیاوازی هەردوو ئامارەکەو لێکەوتەکانی لەسەر پشکی پارێزگاکان لە کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان ڕووندەکەینەوە. دواینیان کە لە منداڵدانی میکانزمی دووەمدایە، ئەویش بە پێوەر گرتنی دابەشکردنی کوردسییەکانە، پاڵپشت بە بەرکەوتی پارێزگاکانی هەرێم لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 10/10/2021. یەکەم: ئاماری دانیشتوانی هەرێمی کوردستان بەپێی داتاکانی وەزارەت پلاندانانی هەرێمی کوردستان لەمانگی کۆتایی ساڵی (2020) وەزارەتی پلاندانان/ دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان پێشبینی بۆ ژمارەی دانیشتوانی هەر چوار پارێزگاکەی هەرێم لە ساڵی (2020) بڵاوکردەوە، کە بەپێی ئامارەکە کۆی ژمارەی دانیشتوان گەیشتبووە (6 ملیۆن و 171 هەزار و 83) کەس. بەپێی داتاکانی دەستەی ئاماری هەرێم زۆرترین ژمارەی دانیشتوان دەکەوێتە سنوری پارێزگای هەولێروە کە ژمارەیان بە (2 ملیۆن و 254 هەزار و 422) کەس خەمڵێندرابوو. لە دوای پارێزگای هەولێرەوە پارێزگای سلێمانی دێت لە روی ژمارەی دانیشتوانەوە،  کە بە (2 ملیۆن و 152 هەزار و 595) کەس خەمڵیندرابوو. پارێزگای دهۆکیش ژمارەی دانیشتوانی گەیشتبووە (1 ملیۆن و 648 هەزار و 611) کەس. پارێزگای هەڵەبجە، لە ریزبەندی چوارەمی پارێزگاکانی هەرێمدابوو بە (115 هەزار و 455) دانیشتوو. هەر بەپێی زانیارییەکانی دەستەی ئاماری هەرێم پشت بەست بەو داتایانە، پارێزگای هەولێر زیاتر لە (36%) ، پارێزگای سلێمانی نزیک لە (35%)، پارێزگای دهۆک زیاتر لە (26%) و پارێزگای هەڵەبجە تەنها (2%)ی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان پێکدەهێنێت. بەم پێیەش ئەگەر لایەنەکان لە سەر چوار بازنەی هەڵبژاردن بگەنە ڕێککەوتن و پشت بەم ئامارە ببەستن ئەوا؛ پارێزگای هەولێر (36) کورسی، پارێزگای سلێمانی (35) کورسی، پارێزگای دهۆک (27) کورسی و پارێزگای هەڵەبجە تەنها (2) کورسی بەردەکەوێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1))   نەخشەی خەمڵێندراوی دانیشوانی هەرێم   دووەم: ئاماری دانیشتوانی هەرێمی کوردستان بەپێی داتاکانی وەزارەت پلاندانانی عێراق پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق، کە لە ماڵپەڕی فەرمی وەزارەت بڵاوی کردووەتەوە، بەپێی خەمڵاندنەکانی بۆ ژمارەی دانیشتوانی عێراق و لە نێویشیاندا پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی (2021) هاتووە، کۆی ژمارەی دانیشتوان گەیشتووە بە (5 ملیۆن و 736 هەزار و 634) کەس. بەپێی داتاکانی وەزارەتی پلاندانی عێراق کە هەردوو پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەی پێکەوە هەژمار کردووەو زۆرترین ژمارەی دانیشتوان لەخۆ دەگرێت  لەسەر ئاستی هەرێم و ژمارەیان بە (2 ملیۆن و 336 هەزار و191) کەس خەمڵێندرابوو. لە دوای ئەویشەوە پارێزگای هەولێر دێت لە روی ژمارەی دانیشتوانەوە لەسەر ئاستی هەرێم،  کە بە (2 ملیۆن و 3 هەزار و 963) کەس خەمڵیندراوە. پارێزگای دهۆکیش ژمارەی دانیشتوانی بە (1 ملیۆن و 396 هەزار و 480) کەس خەمڵێندراوە. بەپێی ئەم داتایانە، پارێزگای سلێمانی هەڵەبجە لە (41%) ، پارێزگای هەولێر (35%) و پارێزگای دهۆکیش لە (24%) دانیشتوانی هەرێمی کوردستان پێکدەهێنێت. بەم پێیەش ئەگەر لایەنەکان لە سەر چوار بازنەی هەڵبژاردن بگەنە ڕێککەوتن و پشت بەم ئامارە ببەستن ئەوا؛ پارێزگای هەولێر (35) کورسی، پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە (41) کورسی و پارێزگای دهۆک (24) کورسی کورسی بەردەکەوێت. بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2)) سێیەم؛ بە پێوەرگرتنی دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەپێی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەموارکراو کە تا ئێستا لە هەرێمی کوردستان بەرکارە، بەپێی ماددەی (9)ی یاساکە "هەرێمی کوردستان – عێراق بە یەک ناوچەی دەنگدان دادەنرێت. بەڵام لە حاڵەتی هەموار کردنی یاساکە، هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای یەکەی کارگێڕی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆک و هەڵەبجە) بکرێت بە چوار بازنەی هەڵبژاردن، بە پشت بەستن بەو پێوەرەی کە لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن لەسنوری پارێزگاکان کوردسییان بۆ تەرخان کرابوو، بە شێوەیەک؛ بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە (9)ی ساڵی 2020ی، بۆ هەر چوار پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (44) کورسی تەرخان کرابوو، بە جۆرێک پارێزگای هەولێر کە لە (4) بازنەی هەڵبژاردن پێکهاتبوو (15) کورسی و پارێزگای "سلێمانی و هەڵەبجە" لە (5) بازنەی هەڵبژاردن پێکهاتبوو (18) کورسی و پارێزگای دهۆک لە (3) بازنەی هەڵبژاردن پێکهاتبوو (11) کورسی بۆ تەرخان کرابوو. بەڵام ئەگەر ڕکابەرییەکە لەسەر (100) کورسی پەرلەمانی کوردستان بێت لە بری (44) کورسی ئەنجومەنی نوێنەران، ئەوا پشکی پارێزگاکانی هەرێم بۆ ژمارەی کورسی پەرلەمانی کوردستان بەم شێوەیە دەبێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). -    ژمارەی کورسییەکانی پارێزگای هەولێر؛ (15) کوردسی بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، دابەشی (44) کورسییەکانی پارێزگاکانی هەرێم، لێکدانی (100) ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان، دەکاتە (34) کورسی بۆ بازنەی سنوری پارێزگای هەولێر لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. -    ژمارەی کورسییەکانی پارێزگای سلێمانی؛  لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  پارێزگای هەڵەبجە لەگەڵ پارێزگا سلێمانی بە بازنەیەکی هەڵبژاردن هەژمار کرابوو، بەڵام پارێزگای سلێمانی جگە لە بازنەکەی پارێزگای هەڵەبجە، (15) کوردسی بۆ تەرخان کرابوو بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، دابەشی (44) کورسییەکانی پارێزگاکانی هەرێم، لێکدانی (100) ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان، دەکاتە (34) کورسی بۆ بازنەی سنوری پارێزگای سلێمانی لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. -    ژمارەی کورسییەکانی پارێزگای دهۆک؛ (11) کوردسی بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، دابەشی (44) کورسییەکانی پارێزگاکانی هەرێم، لێکدانی (100) ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان، دەکاتە (25) کورسی بۆ بازنەی سنوری پارێزگای دهۆک لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. -    ژمارەی کورسییەکانی پارێزگای هەڵەبجە؛ (3) کوردسی بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، دابەشی (44) کورسییەکانی پارێزگاکانی هەرێم، لێکدانی (100) ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستان، دەکاتە (7) کورسی بۆ بازنەی سنوری پارێزگای هەڵەبجە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. خشتەی ژمارە (3) چوارەم؛ کاریگەری ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانانی (هەرێم و عێراق) و لێکەوتەکانی لەسەر بەرکەوتی کورسی پارێزگان بۆ پەرلەمانی کوردستان پاڵپشت بەو ئامارانەی هەردوو وەزارەتی پلاندانانی هەرێم و عێراق لەبارەی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان بڵاویان کردووەتەوە لێکەوتەی جیاوازی دەبێت لەسەر پشکی کورسی پارێزگاکان لە پەرلەمانی کوردستان، بەجۆرێک؛ پارێزگای هەولێر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانانی هەرێم (36) کورسی و بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق (35) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت. پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانانی هەرێم (37) کورسی و بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق (41) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت. پارێزگای دهۆک بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانانی هەرێم (27) کورسی و بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق (24) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت. بەڵام ئەگەر پشت بە میکانیزمی سێهەم ببەسترێت کە لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 10/10/2021 ئەنجامدراوە، ئەوا پارێزگای هەولێر (34) کورسی و پارێزگای سلێمانی (34) کورسی و پارێزگای دهۆک (25) کورسی و پارێزگای هەڵەبجە (7) کورسی پەرلەمانییان لە پەرلەمانی کوردستان بەردەکەێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) خشتەی ژمارە (4)) سەرچاوەکان -    وزارة التخطیط، الجهاز المرکزي للاحصاء، تقديرات سكان العراق  حسب المحافظات  والبيئة والجنس لسنة 2021؛  https://cosit.gov.iq/ar/?option=com_content&view=article&layout=edit&id=174&jsn_setmobile=no -    وەزارەتی پلاندانان، دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتی شیكاریی دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان – عێراق؛  https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/kurdistan-population-analysis-report-kurdish-v6-final-corrected-29052022.pdf -    وەزارەتی پلاندانان، دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، نەخشەی دانیشتوان؛ https://krso.gov.krd/ku/map/%DA%BE%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/%DA%86%DB%8C%D9%86%DB%95%D9%83%D8%A7%D9%86/%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%86-1 -    درەو میدیا،  پێگەی پارتە سیاسییەکانی هەرێم لە یەک بازنەییەوە بۆ چوار بازنەیی؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10435