مەریوان وریا قانع ( هەموو یەكشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت)   سەرھەڵگرتنی بە کۆمەڵی خەڵک لە ھەرێمەوە بەرەو دونیای دەرەوە، ڕەھەندێکی سایکۆلۆژیی بەھێزی ھەیە، کە پێویستی بە باسکردن ھەیە. لەم بوارەدا دوو ھەستی سایکۆلۆژیی باڵادەستن. یەکەمیان توڕەییە، دووھەمیان ڕقە.  توڕەبوون ھەستێکە لەناو پەیوەندییدا دروستدەبێت. مرۆڤ کاتێک توڕەدەبێت توڕەیە لە کەسێک، لە ھێزێک، لە دۆخێک، لە ژینگەیەکی تایبەت. یاخود توڕەیە لە فەرھەنگ و دین و جۆرێکی تایبەت لە ھەڵسوکەوت و ئەخلاقیات. زۆربەیجار توڕەبوون تەنھا دیاردەیەکی تاکەکەسیی و سایکۆلۆژیی نییە، تەنھا لەوێوە نەھاتوە کە ئەم یان ئەو تاکەکەس، بە ھۆی جۆری کەسایەتییانەوە، لەم یان لەو شتی ناو ژیانی تایبەت و شەخی خۆیان، توڕەن، بەپێچەوانەوە توڕەبوون زۆرجار، بە تایبەتی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا، دیاردەیەکی دەستەجەمعییە، بەشێکە لە سایکۆلۆژیای گشتیی کۆمەڵگاکە،  خەڵکی جیاواز و توێژی جیاواز و نەوەی جیاواز توڕەن. ئەم توڕەییە لەناو مۆدێلی ئەو ململانێ کۆمەڵایەتیی و سیاسییە نایەکسانەدا دروستبووە، کە پەیوەندیی نایەکسانی دەسەڵات دروستیکردوە. ئەم دۆخە وادەکات توڕەبوون کە ھەرێمدا ڕەھەندێکی سیاسیی بەھێزی ھەبێت و لەوەکەوتبێت تەنھا دیاردەیەکی سایکۆلۆژیی ڕووت، بێت. ھاوکات توڕەبووەن پەیوەندییەکی پتەویشی بە خودی کەسە توڕەکان خۆیانەوە ھەیە. لەم ئاستەدا توڕەیی ئامرازێکە  کەسەکان لەڕێگایەوە، بەرگریی لە خۆیان وەک کەس دەکەن، وەک تاکەکەسێکی خاوەن ماف و خاوەن ئارەزو و خاوەن پێداویستیی، وەک بوونەوەرێک مافی ھەبوونی ئارامیی و دڵنیایی و ئومێد و ڕێزگرتنی ھەبێت، یان وەک کەسانێک کۆمەێک ئارەزوویان ھەیە و بەدوای تێربونی ئەو ئارەزوانەدا دەگەڕێن. بەڵام کێەشەکە ئەوەیە لە ژینگەیەکدا دەژین ئەو ماف و ئارەزوانەیان لێدەسێنێتەوە و بێئومێدیان دەکات و ئەو ژیانەیان لێدەسێنێتەوە کە بەدوای دابینکردنیدا دەگەڕێن. لەم دۆخانەدا قسە لە دروستبوونی تاکەکەسێک دەکرێت کە ھەستناکات بەشێکە لەو ژینگەیەی لەناویدا دروستبووە و بەشدارنییە لە کێشانی سنوورەکانیدا و لە دروستکردنی ماناکانیدا.  توڕەبوون لێرەدا بەرھەمی ئەزموونکردنی ناھەقیی و بێدادیی و دڵشکان و بێنرخکردنە، بەرھەمی گرگن و بچوککردنەوە و بریندارکردنی بەردەوامە، جۆرێکە لە کارادانەوە بەڕووی ئەو ژینگە ناساغ و بیمار و نێگەتیڤەدا. ژینگەی ناھەقیی و بێدادیی و دڵشکان و بێنرخکردن  و بچوککردنەوە، کە بەشێوەیەکی ڕۆژانە لەناو سیستمە ئابوریی و سیاسییەکەوە دێنەدەرەوە و لەناو سیستمی بەگێتۆبووی خوێندن و فێربووندا درێژەیان پێئەدرێت. ژێرخانی توڕەبوون لە ھەرێمی کوردستاندا ئەو دۆخە لێیبەرپرسیارە و ئەو دۆخە دروستیکردوە. بەھۆی قۆرخکردنی ئەگەرەکانی پێشکەوتن و جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتییشەوە، ئەم توڕەبوونە گۆڕاوە بۆ بەشێکی نەگۆڕی ژیانی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگیی و ئەخلاقیی لە ھەرێمدا. بەشێکی ئەم توڕەبوونە لەڕێگای پەنابردن بۆ چوونە سەر شەقام و ناڕەزاییدەربڕینی ڕۆژانەی بێئەنجامەوە نیشانئەدرێت، بەشێکی تری لە ھونەر و ئەدەبیات و نووسین و گۆرانی و مۆسیقا و شتی دیکەی تری لەم بابەتەدا بەرجەستەدەکرێت، بەشێکی بەرچاوی لە ڕێگای تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و ئینتەرنێتەوە تەعبیری لێدەکرێت، بەڵام چونکە سەرجەمی ئەو دەربڕینانە نابنە ھۆکاری دروستبوونی جۆرێکی تر لە پەیوەندیی کە لانیکەمی ڕێزگرتن و گوێگرتن و نرخاندنی ئینسانیانەی تێدابێت، بۆیە بەشێکی ئەم توڕەبوونە دەگۆڕێت بۆ ڕق، ڕقێکی گەورە لەو جیھان و ژینگە و ھێز و  گوتار و کەسانەی بەرپرسیاری سەرەکین لە دروستبوونی ئەو دۆخەدا.  ڕق ھەستێکی ڕادیکاڵ و ترسناکە، دەشێت ھەم ڕووی لەناوەوەی مرۆڤبێت و دۆخی خودنەفرەتیی و ڕقبوونەوە لە خود دوستبکات تا ئاستی خۆکوشتن، دەشێت ڕووشی لە دەرەوەبێت و بگۆڕێت بۆ ھێزی نەفرەتکردنێکی گەورە لەو شوێن و ژینگە و پەیوەندیانەی، کەسەکان لەناویاندا دەژین. ھەردوو جۆرەکەی ڕق بە خستی لە ھەرێمدا ئامادەن. ھەم ڕقی ڕوو لەناوەوە و ھەم ڕقی ڕوو لەدەرەوە ئامادەن. لە بەر ئەوەی لە شوێنیتردا باسم لە دیاردەی خودنەفرەتی و ڕ ق لەخۆبوونەوە کردوە، بۆیە لێرەدا تەنھا لەسەر ڕقی ئاراستەکراو بەرەو دەرەوە دەوەستم و چەند شتێکی سەرەتایی لەسەردەڵێم.  بەر لە ھەمووشتێک ئەم جۆرە ڕقە وا لە مرۆڤ دەکات نەتوانێت لەناو ئەو جیھان و ژینگەیەدا بژیی کە ئەوی گۆڕیوە بۆ بوونەوەرێکی ڕقاویی.  ئەو جیھان و ژینەگەیە بەشێوەیەک لەبەرچاوی ئەو کەسانە تاریک و ناشیرین بووە، دوورکەوتنەوە و ھەڵاتن لێی وەک جۆرێک لە خودپارێزیی و دەستبردن بۆ دروستکردنی ”سەرەتایەکی تازە“ وێنادەکرێت. ڕقی دەرەکیی گەر ماوەیەکی درێژ بمێنێتەوە و نەتوانێت ببێتە ھۆکاری دەسکارییکردنی ئەو ژینگەیەی بەرھەمیدەھێنێت، یان نەتوانێت بەگژ ئەو ھۆکارانەدا بچێتەوە کە ئەو دۆخەیان دروستکردوە، دەشێت ئارستەکەی بگۆڕێت و ڕوو لەناوەوەی مرۆڤەکان خۆیان بکات، دۆخێک دروستبکات ئەو مرۆڤانە ڕقیان لەخۆشیان ببێتەوە. ڕقی ڕوو لە دەرەوە  وەرگەڕێت بۆ ڕقێک ڕوو لەناوەوە، نەفرەت لە ھێزە دەرەکییەکان بگۆڕێت بۆ ڕق لە خودی خۆی، واتە ببێت بە خودنەفرەتیی. لەم دۆخەدا ھەڵھاتن و سەرھەڵگرتن  ھەوڵدانێکە بۆ نەکەوتنە ناو دۆخی ڕقبوونەوە لە خود خۆی. ئەمەیە وادەکات ئەو کەسانە ئامادەبن ریسکی گەورە بکەن و ئامادەبن ڕووبەڕووی مەترسیی ھەمەلایەن ببنەوە،  ئامادەبن ڕێگەیەک بگرنەبەر پڕ نە ھەڕشە و نەھامەتیی کە دەشێت تا ئاستی مردن و کۆتایی بڕوات.   کەڵەکەبوونی بەردەوام و بێئەنجامی ڕق توانای ئەوەشی تێدایە بگۆڕێت بۆ حەز و ئارەزوویەکی بەھێز بۆ تۆڵەکردنەوە، تۆڵەکردنەوە لەو ژینگەیەی ئەو ھەموو ڕقەی لەناوخۆیدا دروستکردوە،  ئەوانەی دەبنە مەبەست و  ئامانجی ئەم ڕقە وەک خراپەکار و نەخوازراو وێنادەکرێن، وەک نوێنەری شەڕ و خراپەکاریی دەبینرێن. بۆیە زۆرجار تۆڵەکردنەوە دەبێتە بەشێک لە دەرەنجامە سەرەکییەکانی ئەم کەڵەکەبوونە بەردەوامەی ڕق.  ئەم ڕقەش تەنھا ڕووی لەم یان لەو تاکەکەس و لەم یان لەو ڕەھەندی ژیانی گروپە حوکمڕانەکان نییە، بەڵکو ڕووی لە سەرجەمی بوون و ئامادەگیی و لە کۆی ھەڵسەوکەوتەکانی ئەو حوکمڕانانەیە کە وەک گروپ بەرپرسیارن لە دروستکردنی ئەو دۆخەی مرۆڤ بەرەو ھەڵاتن و سەرھەڵگرتن، پاڵپێوەدەنێت.  ئەگەرچی ڕق پەیوەندییەکی تایبەتیی بە توڕەبوون و دەھریبوونی ئەو خەڵکەوە ھەیە کە ڕادەکەن، بەڵام ڕق و توڕەبوون دوو ھەستی جیاوازن و دەرەنجامی جیاوازیشیان لێدەکەوێتەوە. توڕەبوون ڕووی لەم یان لەو کردەوەی تایبەتە کە دەشێت لە ڕێگای دەسکاریکردن و ڕیفۆرمکردنی ئەو کردەیەوە توڕەبوونەکە کۆنترۆڵبکرێت، بەڵام ڕق ڕووی لە کەسەکان و گروپەکانە وەک کەس و گروپ، ڕووی لەوانە بەو شێوەیەی کە ھەن و ئامادەن و کاردەکەن، بۆیە لێرەدا ڕیفۆرمکردن دادنادات.

درەو: تا ئێستا (71%)ی پێوەری زیرەك بەستراوە بۆ ( ملیۆنێك) لە هاوبەشانی كارەبا، لە بری زیادبون، پێدانی كارەبا بۆ (12) كاتژمێر كەمبووەتەوە. ئەگەرچی پێشتر ئاماژە بەوە دەدرا كە ئامانج لە دانانی پێوەری زیرەك بۆ رێگریە لە دزینی كارەبا و زیاد بوونی بڕی پێدانی كارەبای نیشتمانی بە هاوڵاتیان، بەڵام لە ئێستادا بە پێی راگەیەنراوی وەزارەتی كارەبا ( ملیۆنێك و 47 هەزار) لە هاوبەشانی كارەبا پێوەری زیرەكیان بەستووە بەرێژەی (71%)، بەڵام لە ئێستادا بڕی پێدانی كارەبای نیشتمانی لە (16) كاتژمێرەوە بۆ (12) كاتژمێر كەمیكردووە. بە پێی وتەی وتەبێژی وەزارەتی كارەبا خواست بۆ (4500 – 5000) مێگاوات بەرزبووەتەوەو رێژەی بەرهەمهێنانی كارەباش (3500) مێگاواتە، واتا نزیكەی (1500) مێگاوات كورتهێنان هەیە. بە پێی بەدواداچونەكانی (درەو) لە ئێستادا رۆژانە (12) كاتژمێر كارەبای نیشتمانی دەدرێت بە هاوڵاتیان. بە پێی راگەیەنراوی وەزارەتی كارەبا رێژەی بەستی پێوەری زیرەك بەم شێوەیەیە: -    هەولێر: (382392) بەرێژەی 74% -    سلێمانی: (363743) بەرێژەی 69% -    دهۆك:  (207052) بەرێژەی 64% -    گەرمیان : (65020) بەرێژەی 88% -    هەڵەبجە: (29218) بەرێژەی 80% -    كۆی گشتی: (1047425) بەرێژەی 71% لە ئێستادا دەردەكەوێت بەستنی پێوەری زیرەكی كارەبا هێندەی بۆ كۆنترۆڵكردن و ناچاركردنی هاوڵاتیانە بە پێدانی كرێی كارەبا و دانەوەی قەرزی كارەبا هێندە بۆ زیادكردنی رێژەی پێدانی كارەبا نەبووە. 

  درەو: داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە نێوان ئۆكتۆبەری 2020 و 2021 بەڕێژەی (59%) زیادیكردووە، لە ئۆکتۆبەری (2020) تێکڕای نرخی نەوت (40) دۆلار بووە، حکومەت بەبەهای (503 ملیۆن و 508 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە، بەڵام لە ئۆکتۆبەری (2021) تێکڕای نرخی نەوت (83) دۆلار بووە، حکومەت بەبەهای (987 ملیۆن و 921 هەزار و 818) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. ئۆکتۆبەری 2020 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئۆکتۆبەری (2020) بڕی (13 ملیۆن و 320 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (یۆنان، ئیتالیا، کرواتیا، سەنگاپور،  مصر) کردووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی (2020) بەتێکڕا (40.19) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (503 ملیۆن و 508 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. لەمانگی ئۆکتۆبەری ساڵی (2020) نرخی (1) دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق (1180) دیناری عێراقی بووە. بەو پێیەش لە مانگی ئۆکتۆبەری (2020)دا حکومەتی هەرێمی کوردستان بەبەهای (625 ملیار و 999 ملیۆن و 440 هەزار) دینار نەوتی فرۆشتووە. ئۆکتۆبەری 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئۆکتۆبەری (2021) بڕی (11 ملیۆن و 825 هەزار734) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیتالیا، یۆنان، کرواتیا، ئیسرائیل و ئیسپانیا) کردووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە مانگی ئۆکتۆبەر ساڵی (2021) بەتێکڕا (83.54) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (987 ملیۆن و 921 هەزار و 818) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. لەمانگی ئۆکتۆبەری ساڵی (2021) نرخی (1) دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق (1450) دیناری عێراقی بووە. بەو پێیەش لە مانگی ئۆکتۆبەری (2021) دا حکومەتی هەرێمی کوردستان بەبەهای (ترلیۆنێک و 432 ملیار 486 ملیۆن و 636 هەزار و 622) دینار نەوتی فرۆشتووە. بەراروردکاری لە نێوان ئۆکتۆبەری 2020 و ئۆکتۆبەری 2021 یەکەم: بڕی نەوتی هەناردەکراو -    حکومەتی هەرێم لە ئۆکتۆبەری (2020) بڕی (13 ملیۆن و 320 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردووە، بەڵام لە ئۆکتۆبەری (2021) بڕی (11 ملیۆن و 825 هەزار734) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، واتە هەناردە کردن بەڕێژەی (13%) و (ملیۆنێک و 494 هەزار و 266) بەرمیل نەوت کەمی کردووە. دووەم: داهاتی نەوت -    لە ئۆکتۆبەری (2020) تێکڕای نرخی نەوت (40.19) دۆلار بووە، حکومەت بەبەهای (503 ملیۆن و 508 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. -    لە ئۆکتۆبەری (2021) تێکڕای نرخی نەوت (83.54) دۆلار بووە، حکومەت بەبەهای (987 ملیۆن و 921 هەزار و 818) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. -    بەم پێیە داهاتی فرۆشی نەوت بەڕێژەی (49%) و (484 ملیۆن و 413 هەزار 818) دۆلار لە ئۆکتۆبەری (2021) زیادی کردووە. بەڵام بەدینار داهاتەکە گەورەتر دەبێت، چونکە لە ئۆکتۆبەری ساڵی (2020) بەهای یەک دۆلار بەرامبەر بە (1180) دیناری عێراقی بووە، بەڵام لە ئۆکتۆبەری ساڵی (2021) بەهای یەک دۆلار بەرامبەر بە (1450) دیناری عێراقی بووە، کەواتە. -    لە ئۆکتۆبەری ساڵی (2020) حکومەت بەبەهای (503 ملیۆن و 508 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە، بە لێکدانی (1180) دینار دەکاتە (594 ملیار و 139 ملیۆن و 440 هەزار) دینار داهاتی نەوت بووە  -    لە ئۆکتۆبەری (2021) حکومەت بەبەهای (987 ملیۆن و 921 هەزار و 818) دۆلار نەوتی فرۆشتووە، بە لێکدانی (1450) دینار دەکاتە (ترلیۆنێک و 432 ملیار 486 ملیۆن و 636 هەزار و 622) دینار داهاتی نەوت بووە.  -    بەم پێیە داهاتی فرۆشی نەوت بەڕێژەی (59%) و (838 ملیار و 347 ملیۆن و 196 هەزار و 622) دینار لە ئۆکتۆبەری (2021)دا زیادی کردووە.    

درەو: نوسێنی: Bobby Ghosh سەرچاوە: بلۆمبێرگ بوونی ھەزاران کوردی عێراقی لەنێو ئەو پەنابەرانەی لە سنوری بیلاڕوسیاو پۆڵەندا گیریان خواردووە، زۆرێک لە ئەمریکی و ئەوروپییەکانی توشی سەرسوڕمان کرد، کە پێیان وابوو ئەو ھەرێمە کوردییە تەنیا بەشێکی عێراقی وێرانەیە کە بە پاڵپشتییەکی گەورەی خۆرئاوا لە کارەساتێکی فراوانتر رزگاری بووەو لەکاتی جەنگی ٢٠٠٣وە مامەڵە لەگەڵ ھاوپەیمانان دەکات بە سەرۆکایەتی ئەمریکا. ھەوڵی زۆرێک لە کوردەکانی عێراق بۆ ھەڵاتن لە ناوچەکە، ئاستی بێئومێدییان لە ئاسۆی ئابوری و سیاسەت لە سەردەمی دوای سەددام حسێندا نیشان دەدات. دۆخەکە بە ئاڕاستەیەکی تردا رۆیشت کاتێک دوای جەنگی ئەمریکا، ناوەڕاست و باشوری عێراق لەناو خوێنی شەڕی تائیفیدا نقوم بوو، بەڵام پارێزگاکانی باکوری لەژێر حوکمی خۆبەڕێوەبەرێتی ھەرێمی کوردستاندا گەشەی ئابوری بەخۆوە بینی. ئەم ناوچە دەوڵەمەندە بە سامانی نەوت کە ژینگەیەکی سیاسی وەھای ھەبوو دەکرا پێشبینی لێبکرێت و تاڕادەیەکی زۆر توندوتیژی تێدا نەبوو، سەرمایەدارانی لە سەرتاسەری جیھانەوە بەلای خۆیدا راکێشا، ھۆتێل و سەنتەری بازرگانی و تاوەری نیشتەجێبوونی بەخێراییەکی زۆر تێدا دروستکرا، بەجۆرێک شارە کوردییەکان بە شاری (دوبەی) بەراورد دەکرا، ھاوکات پێشکەوتنی دیموکراتی زیاتری تێدا بەدی کرا. جیاوازی ئەم ناوچەیە لەگەڵ ناوچەکانی تری عێراق ساڵی ٢٠١٤ دەرکەوت، کاتێک یەکە سەربازییەکانی عێراق لەناو جەرگەی وڵاتدا لەبەردەم ھێرشی داعشدا داڕمان، ھێزە کوردییەکان بە پاڵپشتی ھێزی ئاسمانی ئەمریکا، ھێرشی داعشیان لەبەردەم دەرگاکانی ھەولێری پایتەختی ھەرێمی کوردستاندا راگرت. ھەڵاتن لە پەناگە ؟ جیاواز لەو کارەساتەی کە بەسەر دراوسێکانیاندا ھات و بەھۆیەوە ملیۆنان کەس لە ناوچەکانی تری عێراق و لە سنورەکانی سوریا بەھۆی جەنگەوە ھەروەھا ئێران کە سزا ئابورییەکان شەکەتی کردووە، ئاوارەبوون، کوردەکانی عێراق بە سەقامیگیری و ئارامی مانەوە، لەمەش زیاتر کوردستانی عێراق بوو بە پەناگە بۆ ئەو کەسانەی بەھۆی توندوتیژییەوە لە وڵاتانی دراوسێوە ھەڵاتبوون. بە روکەش ئەمە گۆڕانکاری بەسەردا نەھات و کوردستانی عێراق بە بەراورد بە دراوسێکانی، لە ئاسایشێکی رێژەیدا مایەوە. پێشبینییە ئابورییەکان بۆ ھەولێر وەکو بەغداد تاریک نەبوون، چ جای ئەوەی بگات دیمەشق و تاران، بەڵام کاتێک پەنابەران لەرێگەیاندا بۆ ئەوروپا باس لە چیرۆکی خۆیان دەکەن لەبارەی ئەو تاوانانەی کە بەھۆیەوە ھەڵاتوون، زۆربەی کات کوردەکان ئەو ھاوسۆزییە زۆرەیان بۆ دەرنابڕدرێت کە بۆ ئەفغانی و سورییەکان نیشان دەدرێت. سەرباری ئەوەی ئەوان بەھۆی گرتنە دەستی دەسەڵات وەکو بزوتنەوەی تالیبان یان ستەمکارێک کە کۆمەڵکوژی کردبێت وەکو بەشار ئەسەد ھەڵنەھاتوون، بەڵام کوردەکانی عێراق بەھۆی شکستی سەرکردەکانیان لە جێبەجێکردنی ئەو بەڵێنانەی کە لە ساڵی ٢٠٠٣وە داویانە، بێئومێدبوون، ئابوری نەبوژاوەتەوە کە بەرادەیەکی زۆر پشت بە ھەناردەی نەوت دەبەستێت و لە ٢٠١٤ وە بەھۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە دەستی پێکرد، ھێشتا نازانرێت بوژانەوەی ئەمدواییە بۆ ماوەیەکی پێویست بەردەوام دەبێت، ھەروەک بێکاریش زۆرێک لە کوردەکانی ناچار کردووە شارەکان بەجێبھێڵن و روو لە کشتوکاڵ بکەن. دەستکەوتە دیموکراتییەکانیش لەرزۆک بوون، قۆرخکاری خێڵ ھەژمونی بەسەر ژیانی سیاسیدا کردووە، ئەمەش بەھۆی نەبوونی چاکسازی سیاسییەوە، حکومەت لە ھەولێر ستەمکارتر بووە، ھەستاوە بە زیندانکردنی نەیارانی سیاسی و کەپتکردنی میدیا. ناڕەزایەتییەکان دژی حکومەت لە کۆتایی ساڵی رابردوودا نەیتوانی ئەو گەندەڵییە کەمبکاتەوە کە بڵاوبوەتەوە. ئەلیکسەندەر لۆکاشینکۆ سەرۆکی بیلاروسیا ھەستی بەوە کرد بارودۆخی کوردستانی عێراق وایکردووە گەلەکەی بکرێت بە نێچیرێکی ئاسانی پلانەکەی بۆ راکێشانی کۆچبەرن بۆ وڵاتەکەی و بەرەڵاکردنیان بە ئاڕاستەی خۆرئاوای ئەوروپادا. رێوشوێنەکانی پێدانی ڤیزای ئاسان کردو ژمارەیەکی زیاتر گەشتی ئاسمانی بۆ مینسک رێکخست، ھێزە ئەمنییەکانی بیلاروسیا کۆچبەرەکانیان بەرەو سنور برد، حکومەتەکانی ھەولێرو بەغداد ھەوڵی رێگریکردنیان لەو کۆچە بەکۆمەڵە نەکرد. حکومەتی عێراق لە کاتێکی درەنگوەختدا پێشنیازی گەڕنەوەی بۆ وڵات خستە بەردەم کۆچبەران، بەڵام راپۆرتەکان لە سنوری بیلاروسیا و پۆڵەنداوە باس لەوە دەکەن زۆرێک لە کۆچبەرانی کورد روبەڕووبونەوە لەگەڵ سەرمای زستان بە باشتر دەزانن لەوەی بگەڕێنەوە بۆ وڵاتەکەیان، سەرباری ئەوەی ریشەی بێئومێدییەکەیان بۆ تێکشانی ئومێدیان دەگەڕێتەوە نەک مەترسی مردن ھاوشێوەی کۆچبەرانی تر. دەقی راپۆرتەكەی سایتی بلۆمبێرگ بە زمانی ئینگلیزی  

  (درەو): ئەنجامی ھەڵبژاردن بەھۆی تانەیەکی ھاوپەیمانی فەتحی ھادی عامرییەوە گۆڕانکاری بەسەر ھات و پێکھاتەی تورکمان کورسییەکی لەدەستدا. بەگوێرەی بەڵگەنامەیەک کە لە ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق دەرچووە، (غەریب عەسکەر) کاندیدی ھاوپەیمانی فەتحی ھادی عامری لە پارێزگای کەرکوک، سەرکەوتووە بۆ پەرلەمانی عێراق. سەرکەوتنی ئەم کاندیدەی ھاوپەیمانی فەتح بەھۆی بردنەوەی تانەیەکی ھەڵبژاردن دێت کە ھاوپەیمانێتییەکەی لەسەر ئەنجامی ھەڵبژاردن لە کەرکوک تۆماریکردووە. بڕیاری دادگا دەڵێ، لە ئەنجامی ژماردنەوەی دەستیی دەنگەکاندا دەرکەوتووە، کارتی دەنگدان لە ئامێری خێراکردنی ئەنجامەکاندا نەخوێندراوەتەوەو وەکو دەنگی پوچەڵ ئەژمارکراوە، ئەمە لەکاتێکدا ئەو دەنگانە دروست بوون. (غەریب عەسکەر) لەسەر بازنەی (٢)ی کەرکوک سەرکەوتنی بۆ پەرلەمانی عێراق مسۆگەر کردووە، بەمەش دەچێتە شوێنی (سەوسەن عەبدولواحید) کە لە ئەنجامی بەرایی ھەڵبژاردندا بە جیاوازی تەنیا (٢) دەنگ وەکو براوەی ھەڵبژاردن ناوی لەم بازنەیە راگەیەندرا. بەپێی ئەم گۆڕانکارییە نوێیە، ئێستا ئەنجامی ھەڵبژاردن لە کەرکوک بەمێشوەیە: 🔹 کورد (٦ کورسی)  🔹 عەرەب (٥ کورسی)  🔹 تورکمان (١ کورسی کە ئەرشەد ساڵحییە)

راپۆرت: درەو سبەینێ جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كۆدەبێتەوە بۆ دەنگدان لەسەر پرۆژەیەك تایبەت بە دروستكردنی دەستەیەكی "كاتیی" بۆ بەڕێوەبردنی بزوتنەوەكە تا بەڕێوەچوونی كۆنفرانس، پرسی كشانەوە لە حكومەت رەنگە دوابخرێت بۆ دوا ساتەكانی تەمەنی كابینەی نۆیەم.  لەبارەی دەستەكەوە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق كە رۆژی 10ی ئۆكتۆبەری رابردوو بەڕێوەچوو، نسكۆ بوو بۆ بزوتنەوەی گۆڕان، ئەم بزوتنەوەیە كە خاوەنی (5) كورسی بوو لە پەرلەمانی عێراق، لەم هەڵبژاردنەدا ژمارەی كورسییەكانی بۆ (سفر) دابەزی، ئەمە ناڕەزایەتی لەناو بزوتنەوەكە دروستكرد، داوای دەستلەكاركێشانەوەی خانەی راپەڕاندن وەكو بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردن لەناو بزوتنەوەكە‌و كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت كرا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا گۆڕان لەم هەڵبژاردنەدا لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتییەك بەناوی "هاوپەیمانی كوردستان" لەگەڵ یەكێتیدا بەشداری كرد‌و هاوپەیمانێتییەكە هیچ سودێكی بۆ بزوتنەوەی گۆڕان تێدا نەبوو.  رۆژی 13ی ئۆكتۆبەر واتە سێ رۆژ دوای هەڵبژاردن، جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كە بەپێی دەستوری ناوخۆیی حزبەكە بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە، كۆبووەوە، لەم كۆبونەوەیەدا دەستلەكاركێشانەوەی ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی پەسەندكرد‌و بڕیاریدا دەستەیەكی "كاتیی" دروست بكات بۆ بەڕێوەبردنی بزوتنەوەكە تا ئەوكاتەی كۆنفرانسی نیشتمانی گۆڕان بەڕێوەدەچێت.  دوای زیاتر لە مانگێك تاوتوێ كردن‌و وەرگرتنی بۆچونی ئۆرگانەكانی گۆڕان، دواجار پرۆژەیەك لەبارەی چۆنیەتی دروستكردنی دەستە كاتییەكە ئامادە كراوە‌و سبەینێ جڤاتی نیشتمانی دەنگی لەسەر دەدات.  لە پرۆژەكەدا ناوی ئەو كەسانە دیاری نەكراوە كە دەبن بە ئەندامی دەستەكاتییەكە بۆ بەڕێوەبردنی گۆڕان، بڕیارە دوای پەسەندكردنی پرۆژەكە، بزوتنەوەی گۆڕان دەست بە گفتوگۆ لەگەڵ هەندێك كارەكتەری ناو بزوتنەوەكە‌و دەرەوەی بزوتنەوەكە (ناڕازییەكان) بكاتەوە بەمەبەستی بانگهێشتكردنیان وەكو ئەندام لە دەستە كاتییەكە، دوای دیاریكردنی (9) ئەندامەكەی دەستەكە، ناوەكان ببرێتە بەردەم جڤاتی نیشتمانی بۆ دەنگدان لەسەری‌و پەسەندكردنی.  ماوەی زیاتر لە مانگێكە ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی بە (عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕانەوە) دەستیان لە كاركێشاوەتەوە، بەڵام جگە لە یەكێكیان، ئەوانی تر رۆژانە لە گردی زەرگەتە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان دەوامی خۆیان دەكەن‌و بەشێوەی كاربەڕێكەر كاروبارەكانی بزوتنەوەی گۆڕان بەڕێوەدەبەن.  گۆڕان لە حكومەت دەكشێتەوە ؟ جگە لە دەستلەكاركێشانەوەی خانەی راپەڕاندن، دوای ئەو شكستەی لە هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەر توشی بزوتنەوەی گۆڕان هات، لەناو بزوتنەوەكەوە دەنگ بەرزبووەوە‌و داوای كشانەوەی گۆڕان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتە خۆجێییەكان كرا، بەڵام ئەم بابەتە بە دەستلەكاركێشانەوەی خانەی راپەڕاندن پەردەی بەسەردا دراو تائێستا بڕیاری لێ نەدراوە.  بەگوێرەی ئەو بڕیارەی كە رۆژی 13ی ئۆكتۆبەر جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان دەریكردووە، لەپاڵ ئامادەكاری بۆ سازدانی كۆنفرانسی نیشتمانی گۆڕان، یەكێك لە ئەركە سەرەكییەكانی تری دەستە كاتییەكەی كە سبەینێ پرۆژەی دروستكردنەكەی پەسەند دەكرد بریتی دەبێت لە بڕیاردان لەسەر كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت.  بەڵام بەهۆی ناڕەزایەتی تیمی حكومەتی گۆڕان لە بڕیاری كشانەوە، پێدەچێت پرسی كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت لەلایەن ئەم دەستەیەوە دوابخرێت بۆ دواین رۆژەكانی تەمەنی كابینەی نۆیەم، ئەگەر دۆخەكە بەمشێوەیە بێت، گۆڕان ناتوانێت پرسی كشانەوەی لە حكومەت وەكو دەستكەوت لەبەردەم دەنگدەراندا بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەكاربهێنێت. لە كابینەی هەشتەمدا بەهۆی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و پرسی درێژكردنەوەی تەمەنی سەرۆكی ئەوكاتی هەرێم (مەسعود بارزانی)، پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و گۆڕان تێكچوو، پارتی پەرلەمانی كوردستانی پەكخست‌و وەزیرەكانی گۆڕانی لە حكومەت دەركرد، ئەوكات پارتی گۆڕانی بەوە تۆمەتبار دەكرد كە رێككەوتنی سیاسی شكاندووە، دووبارە بونەوەی هەمان سیناریۆ رەنگە بەتەواوەتی كۆتایی بە پەیوەندی نێوان پارتی‌و گۆڕان بهێنێت. گۆڕان بە ناونیشانی "چاكسازی" بەشداری لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا كردووە كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، بەڵام چاكسازییەكان هێشتا لە ئاستی خواستی خەڵكدا نین، سەرباری ئەمە كابینەكە لە ساڵی دووەمی تەمەنیدا توشی قەیرانی دارایی هات‌و موچەی موچەخۆرانی بڕی، ئەمەش حكومەتە سێقۆڵییەكەی (پارتی+ یەكێتی+  گۆڕان)ی توشی ناڕەزایەتی شەقام كردەوە‌و لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا گۆڕان لە پارتی‌و یەكێتی زیاتر باجی كابینەكەی دا.  چیرۆكی بزوتنەوەی گۆڕان دوای چەند ساڵێك ناكۆكی لەگەڵ جەلال تاڵەبانی، نەوشیروان مستەفا ساڵی 2009 لەگەڵ ژمارەیەك لە سەركردەكانی تری یەكێتی، جیابونەوەی خۆی راگەیاند‌و بزوتنەوەی گۆڕانی دروستكرد.  25ی تەموزی 2009 بزوتنەوەی گۆڕان بەشداری یەكەمین هەڵبژاردنی كرد كە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بوو، لەم هەڵبژاردنەدا (25) كورسی بردەوە‌و بەسەر یەكێتیدا سەركەوت‌و لەدوای پارتی دیموكراتی كوردستانەوە بوو بە دووەمین هێز لەسەر ئاستی هەرێم.  بزوتنەوەی گۆڕان تەمەنی دەبێت بە (12) ساڵ، لەم ماوەیەدا تەنیا  یەك كۆنفرانسی كردووە، ئەم كۆنفرانسە كۆتا رۆژەكانی ساڵی 2013 لە هەولێر بەڕێوەچوو، لەم كۆنفرانسەدا یەكەمین دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەكە پەسەندكرا‌و لەم دەستورەدا بڕیار لەسەر دروستكردنی خانەی راپەڕاندان درا. خانەی یەكەم  تاوەكو نەوشیروان مستەفا دامەزرێنەری بزوتنەوەی گۆڕان لە ژیاندا بوو، خانەی راپەڕاندن دروست نەكرا، ئایاری 2017 نەوشیروان مستەفا كۆچی دوایی كرد، دوای مردنی، ئەو موڵك‌و ماڵانەی كە بەناویەوە بوو، كوڕەكانی گواستیانەوە سەر ناوی خۆیان، پاش ئەم رووداوە كە كاردانەوەی هەندێك لەسەركردەكانی بزوتنەوەكەی لێكەوتەوە‌و وەكو "تەوریسی سیاسی"‌و "دەستگرتن بەسەر موڵك‌و ماڵی بزوتنەوەكە" ناویان برد، رۆژی 25ی تەموزی 2017 جڤاتی نیشتمانی بۆ یەكەمجار ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی هەڵبژارد‌و شوێنەكەی نەوشیروان مستەفاشی بە (عومەر سەید عەلی) پڕكردەوە. بەپێی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەی گۆڕان، خانەی راپەڕاندن "بەرپرسی جێبەجێكردنی بڕیارو راسپاردەكانی جڤاتی نیشتمانی لەنێوان دوو كۆبونەوەدا"، واتە ئەم خانەیە دەسەڵاتی جێبەجێكردنی هەیە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا.  یەكەمین خانەی راپەڕاندن لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا ئەندامەكانی لە (7) كەس پێكدەهات كە بریتی بوون لە:  • عومەر سەید عەلی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە • عوسمان حاجی مەحمود: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری باژێڕەكان (دوای 10 مانگ كاركردن، بەهۆی ناڕازیبوون لە چۆنیەتی سیاسەت‌و ئیدارەكانی بزوتنەوەكە، پەیوەندی كۆمپانیای وشە‌و بزوتنەوەكە، تاپۆكردنی گردی زەرگەتە لەسەر كوڕەكانی نەوشیروان مستەفا، خراپی مامەڵەی خانەی راپەڕاندن لەسەر پرسەكان، دەستی لە ئەندامێتی خانە كێشایەوە‌و بە فەرمی دوركەوتنەوەی لە بزوتنەوەی گۆڕان راگەیاند، دوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەرو شكستی گۆڕان لە هەڵبژاردنەكەدا گفتوگۆی لەگەڵ كراوە بگەڕێتەوە بۆ ناو بزوتنەوەكە‌و دەست بە كاركردن بكاتەوە، بەڵام رەتیكردوەتەوە‌و ئێستا تاوتوێی دروستكردنی جوڵانەوەیەكی سیاسی نوێ دەكات) • جەمال حاجی محەمەد: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری جڤاتی نیشتمانی • جەلال جەوهەر: ئەندامی خانەی راپەڕاندن، سكرتێری فراكسیۆنەكان • محەمەد تۆفیق رەحیم: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری ژورەكان  • شۆڕش حاجی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری خەڵك • رەئوف عوسمان: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سەرۆكی جڤاتی گشتی دیارترین كارێك رێكخەری گشتی‌و یەكەمین خانەی راپەڕاندن كردی، بەشداریكردن بوون لە كابینەی (نۆیەم)ی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەمە ناڕەزایەتی لەناو بزوتنەوەكەدا دروست كرد، چونكە كابینەی (هەشتەم)ی حكومەت بە شكست بۆ بزوتنەوەی گۆڕان كۆتایی هات‌و پارتی رێككەوتنی خۆی لەگەڵ گۆڕان هەڵوەشاندەوە‌و گۆڕانی لە حكومەت دەركرد‌و دەرگای پەرلەمانی كوردستانیشی داخست، بەڵام گۆڕان سەرباری ئەمانە جارێكی تر لەگەڵ پارتی تێهەڵچووەوە‌و رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ ئیمزا كرد.  خانەی دووەم خانەو رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان، بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی بۆ خولێكی (دوو ساڵ)ی هەڵدەبژێردێن، وادەی یەكەمین خانەی راپەڕاندن لە تەموزی 2019دا تەواو بوو. جڤاتی نیشتمانی كە هێشتا خۆشی هەر وادە بەسەرچوو بوو، دوو مانگ دوای وادەی دیاریكراو و لە رۆژی 14ی ئەیلولی 2019دا ئەندامانی نوێی خانەی راپەڕاندنی هەڵبژارد، ئەمە دووەمین خانە بوو لە مێژووی بزوتنەوەی گۆڕاندا، پێكهاتەی نوێی خانە كە رۆژی 13ی ئۆكتۆبەر دەستیان لەكاركێشایەوە بەمشێوەیە بوو:  • عومەر سەید عەلی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان • عەدنان عوسمان: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری جڤاتی نیشتمانی (دوای ساڵێك كاركردن دەستی لەكاركێشایەوەو شێخ كامیل پێنجوێنی لە شوێنەكەی دانرا) • جەلال جەوهەر: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان (دەستی لەكاركێشایەوە‌و سەفین مەلا قەرە لە شوێنەكەی دانرا، ئێستا گەڕاوەتەوە بۆ ناو بزوتنەوەكەو قسەی هەیە لە پرۆسەی دروستكردنی دەستە كاتییەكەدا) • دەرباز محەمەد: ئەنجامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری ژورەكان • شەماڵ عەبدولوەفا: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری باژێڕەكان (دەستی لەكاركێشایەوە‌و ئاسۆ رەحیم لە شوێنەكەی دانرا، یەكێك لەوانە بوو كە داوای دەكرد بزوتنەوەی گۆڕان لە گردی زەرگەتە ببرێتە دەرەوە‌و موڵك‌و ماڵی گۆڕان لە موڵك‌و ماڵی تایبەتی نەوشیروان مستەفا جیا بكرێتەوە) • برزۆ مەجید: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری خەڵك (لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا كاندید بوو لە بازنەی هەولێر، بەڵام سەرنەكەوت بۆ پەرلەمان)  خانەی دووەمی راپەڕاندن بە رێكخەری گشتیشەوە، لە 14ی ئەیلولی ئەمساڵدا، وادەی یاسایی بەسەرچوو، واتە رێكخەرو ئەم خانەیە لەكاتێكدا دەستیان لەكاركێشاوەتەوە كە خۆیان لەڕووی یاساییەوە وادەكەیان تەواو بووە. كۆنفرانسی نیشتمانی بەر لەوەی گۆڕان توشی شكست ببێت لە هەڵبژاردن، رێكخەری گشتی‌و خانەی راپەڕاندن وادەی سازدانی دووەمین كۆنفرانسی نیشتمانی بزوتنەوەكەیان بۆ كۆتایی ئەمساڵ دواخست، بڕیاربوو لەم كۆنگرەیەدا گۆڕانكاری لە پەیڕەوی ناوخۆی بزوتنەوەكەدا بكەن كە لەسەردەمی نەوشیروان مستەفادا نوسراوەتەوە، بەجۆرێك دەسەڵاتی مەركەزیی لەناو بزوتنەوەكە بەهێز بكرێت‌و رۆڵی خانەی راپەڕاندن بەهێزترو رۆڵی جڤاتی نیشتمانی لاواز بكرێت، بەڵام هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق‌و ئەنجامەكانی، ریسەكەی لە عومەر سەید عەلی‌و هاوباوەڕەكانی لەناو خانەی راپەڕاندن كرد بە خوری.  ئاسۆی چارەسەر بۆ قەیرانەكانی گۆڕان هێشتا لەناو گردی زەرگەتەدا دەسوڕێتەوە‌و ئەو هەڵسوڕاو بەرپرسانەی كە لەماوەی رابردوودا لە بزوتنەوەكە دوركەوتونەتەوە تائێستا زۆربەیان نایانەوێت بگەڕێنەوە بۆ كاری سیاسی لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا. گۆڕان لەكاتێكدا توشی ئەم تەقینەوە ناوخۆییە بووە، كە ماوەیەكە‌و بەر لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقیش، فراكسیۆنەكەی لە پەرلەمانی كوردستان دابەشبووە بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەكیان لەگەڵ سیاسەتەكانی بزوتنەوەكەی‌و ئەوی تریان دژە، فراكسیۆنەكەشی لە پەرلەمانی عێراق كە ئێستا ماوەی خولەكەیان كۆتایی هاتووە، پەیوەندی خۆیان لەگەڵ بزوتنەوەكەدا دابڕیوە. ئەم دوو بەرەیە، فراكسیۆنەكەی بەغداد‌و نیوەی فراكسیۆنەكەی هەولێر، لەگەڵ هەندێك لەو هەڵسوڕاوانەی كە هێشتا لەچوارچێوەی بزوتنەوەكەدا ماونەتەوە ئێستا نیمچە بەرەیەكیان دروستكردووە‌و گفتوگۆ دەكەن لەگەڵ ناڕازییەكانی تر لەسەر دروستكردنی پرۆژەیەكی سیاسی نوێ.   

(درەو): بەرپرسانی یەکێتی باس لە زیادبوونی (٢) کورسی بۆ ژمارەی کورسییەکانیان لە پەرلەمانی عێراق دەکەن، کورسییەک لە ھەولێرو یەکێکی تر لە موسڵ، پارتی توڕەیەو ھۆشداری بە کۆمسیۆنی ھەڵبژاردنەکان داوە، دادگا باس لە ساختەکاری دەکات لە سنوری ھەولێر. کۆمسیۆنی ھەڵبژاردنەکانی عێراق ئەنجامی ژماردنەوەی دەستیی دەنگەکان و تانەی لایەنە سیاسییەکانی ئاڕاستەی دەستەی دادوەریی کردووە بەمەبەستی بڕیاردان لەسەر ئەنجامی کۆتایی ھەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق، کە رۆژی ١٠ی ئۆکتۆبەری رابردووە بەڕێوەچوو. یەکێتی لە ھەڵبژاردنەکەدا ژمارەی کورسییەکانی لە سنوری پارێزگای ھەولێر لە (٢) کورسییەوە بۆ (١) کورسی دابەزی، بەوھۆیەوە گومانی لە ھەڵبژاردنەکە لە ھەولێر ھەبوو، لە کۆمسیۆنی ھەڵبژاردن تانەی یاسایی تۆمارکرد، ژماردنەوەی دەستیی دەنگەکان لە لایەن کۆمسیۆنەوە ھیچ گۆڕانکارییەکی لە ژمارەی کورسییەکانی یەکێتی لە سنوری ھەولێر دروست نەکرد، بەڵام بەپێی زانیارییەکانی (درەو)، دوای رەوانەکردنی ئەنجامی ژماردنەوەی دەستیی دەنگەکانی ھەولێر لەلایەن کۆمسیۆنەوە بۆ دادگا، دادگا دووبارەبوونەوەی دەنگدانی لە سنوری پارێزگای ھەولێر بەدی کردووە، واتە چەندین کەس لە دەنگدەران بۆ زیاتر لە یەکجار لە سنوری ھەولێر لە بەرژەوەندی کاندیدەکانی پارتی دەنگیانداوە. (درەو) زانیویەتی، لە ھەر سندوقێکی دەنگدانی ھەولێردا، پەنجەمۆری دووبارەی دەنگدەران دۆزرابێتەوە، ئەنجامی دەنگدان لەو سندوقەدا لەلایەن دادگاوە ھەڵوەشێندراوەتەوە، ئەم ھەڵوەشاندنەوەیە گۆڕانکاری لە لیستی کاندیدە سەرکەوتووەکانی پارێزگای ھەولێردا دروست کردووە، بە جۆرێک (ھەرێم کەمال ئاغا) کاندیدی یەکێتی کە بەپێی ئەنجامە بەرایی ھەڵبژاردن سەرنەکەوتبوو بۆ پەرلەمانی عێراق، ئێستا بە بڕیاری دادگا سەرکەوتووە بۆ پەرلەمان. ئەگەر دادگا بڕیاری خۆی لەبارەی سەرکەوتنی (ھەرێم کەمال ئاغا) بۆ پەرلەمان رابگەیەنێت، ژمارەی کورسییەکانی یەکێتی لە سنوری پارێزگای ھەولێر بۆ (٢) کورسی بەرز دەبێتەوە. بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو)، پارتی نیگەرانە لە دروستبوونی گۆڕانکاری لە ئەنجامەکانی ھەڵبژاردن لە سنوری ھەولێر، بەتایبەتیش کە بڕیارەکەی دادگا پارتی تۆمەتبار دەکات بە ئەنجامدانی ساختەکاری لە ھەولێر، یەکێتیش سەرباری ئەوەی خۆشحاڵە کورسییەکی لەدەستچووی ھەولێری بۆ گەڕاوەتەوە، بەڵام ھێشتا دوو دڵەو نایەوێت لە میدیا فەرمییەکانییەوە ھیچ قسەیەک بکات تا ئەوکاتەی لەلایەن دادگاوە ئەنجامی تانەکانی ھەولێر رادەگەیەندرێت. بەرپرسانی یەکێتی کە (درەو) قسەی لەگەڵ کردوون باسلەوە دەکەن، جگە لە هەولێر، لە پارێزگای موسلیش ( رۆنزی زیاد سەیدۆ) کچە کاندیدی یەکێتی بەھەمان شێوە سەرکەوتووو بۆ پەرلەمانی عێراق. ئەگەر وەکو ئەوەی بەرپرسانی یەکێتی باسی دەکەن، ئەنجامی ئەم دوو کورسییەی ھەولێرو موسڵ لەلایەن دادگاوە لەبەرژەوەندی یەکێتی یەکلابکرێتەوە، ژمارەی کورسییەکانی یەکێتی لە پەرلەمانی نوێی عێراق لە (١٦) کورسییەوە بۆ (١٨) کورسی بەرز دەبێتەوەو کورسییەکانی پارتیش لە (٣٣) کورسییەوە بۆ (٣١) کورسی دادەبەزێت. (درەو) زانیویەتی، پارتی زۆر توڕەیە لەم بڕیارە دادگاو تاکە دادوەرەکەی پارتی لەناو دەستەی دادوەرانی کۆمسیۆندا، ئیمزای لەسەر بڕیارەکە نەکردووەو پارتی بە فەرمی کۆمسیۆنی ھەڵبژاردنەکانی عێراقی ئاگادارکردووە لەوەی بەھیچ شێوەیەک قایل نابێت بە دەستکاریکردنی ئەنجامەکان.

درەو: 🔻پارێزگای هەولێر: 🔹ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە:1,238,379  🔹دەنگی پارتی: 262,800    رێژە  21% 🔹دەنگی نەوەی نوێ: 79,245 رێژە  6% 🔹دەنگی یەكێتی: 65,862 رێژە  5% 🔹دەنگی كۆمەڵ:19،517 رێژە  2% 🔹دەنگی گۆڕان:4,245 رێژە  04% 🔹دەنگی یەكگرتوو:3,990 رێژە  03% 🔹دەنگی سۆسیالیست:2,167 رێژە  02% 🔹دەنگی سەربەخۆ: 2,284 رێژە  02% 🔹دەنگی زەحمەتكێشان: 327 رێژە  002% كۆی گشتی دەنگی حزبەكان: 440,437  بەرێژەی 36% كۆی گشتی بایكۆت و سوتاو:  797,942   بەرێژەی 64%    

 (درەو): بارزانی زۆربەی داواكارییەكانی بافڵ تاڵەبانی ئاڕاستەی مەكتەبی سیاسی پارتی كرد‌و بە بافڵ تاڵەبانی وت" ئێوە هێشتا كێشە ناوخۆییەكانتان بەتەواوەتی چارەسەر نەكردووە"، پارتی داوای پۆستی پارێزگاری كەركوك دەكات، هەردوولا لیژنەیەكی هاوبەش بۆ گفتوگۆكردن دروست دەكەن.  ئەمڕۆ بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە بارەگای بارزانی لە (پیرمام) لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان كۆبوەوە. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە (درەو) لە چەند بەرپرسێكی باڵای پارتی‌و یەكێتی لەبارەی كۆبونەوەكەوە دەستیكەوتووە، كۆبوەنەوەكە لەسەر داوای بافڵ تاڵەبانی بووەو رۆژی رابردووش بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ دەستەی كارگێری مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە سلێمانی كۆبوەوەتەوەو گفتوگۆكیان لەسەر ئەجێندای سەردانەكە كردووە. زانیارییەكانی (درەو) ئاماژە بەوە دەكەن، بارزانی وەك خۆی لەگەەڵ بافڵ تاڵەبانی گفتوگۆی كردووە نەك وەكو سەرۆكی پارتی، چونكە بۆ زۆرێك لە پرسەكان وتویەتی ئەوە مەكتەبی سیاسی پارتی خۆیان دەزانن دەبێت لەگەڵ ئەوان یەكلایی بكەنەوە. سەبارەت بە پرسی پارێزگاری كەركوك، بافڵ تاڵەبانی وتویەتی پارێزگاری كەركوك ماف‌و پشكی یەكێتیەو پێویستە بۆ یەكێتی بێت، مەسعود بارزانی پێی راگەیاندووە" مەكتەبی سیاسی پارتی ئەو پۆستە بە مافی پارتی دەزانن‌و بە پێی پێگەی پارتی لەناوەوەو لەسەر ئاستی عێراقیش پێویستە ئەو پۆستە بۆ پارتی بێت". سەبارەت بە پرسی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بارزانی بە بافڵ تاڵەبانی راگەیاندووە" ئەو پرسە پێویستە لە كۆبونەوەی نێوان مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و پارتی یەكلابكرێتەوەو ئەوان بڕیاری لەسەر بدەن". بافڵ تاڵەبانی داوای لە مەسعود بارزانی كردووە" وەكو مامێك دۆخی ئێستای یەكێتی لەبەرچاوبگرێت كە دۆخێكی ناسكە، یارمەتییان بدەن تاوەكو بەتەواوەتی دەكەونە سەرپێی خۆیان".  مەسعود بارزانی بە بافڵ تاڵەبانی وتووە" پێویستە ئێوە بەتەواوی كێشە ناوخۆییەكانی خۆتان چارەسەر بكەن ئینجا گفتوگۆ بكەین، ئێوە هەموو كێشەكانتان بە هەڵپەسێردراوی هێشتووەتەوەو چارەسەری كۆتایتان نەكردووە". (درەو) زانیویەتی، ئەوەی لە كۆبونەوەكی ئەمڕۆی پیرمامدا بافڵ تاڵەبانی‌و مەسعود بارزانی لەسەری رێككەوتوون "یەكڕی پارتی‌و یەكێتی" بووە بۆ بەغداد، لەم چوارچێوەیەدا هەردوولا رێككەوتوون لەسەر پێكهێنانی "لیژنەیەكی باڵا" بۆ گفتوگۆكردن‌و پاشان رۆشتن بۆ بەغداد. لیژنە باڵاكە لە پارتی بە سەرۆكایەتی نیچێرڤان بارزانی‌و لە یەكێتی بە سەرۆكایەتی بافڵ تاڵەبانی دروستدەكرێت‌و چاوەڕوان دەكرێت هەفتەی داهاتوو لەسەر چەند دۆسیەیەك دەست بە كۆبونەوەكانیان بكەن، لەوانە: •    هێوركردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی. •    رێككەوتن لەسەر وەفدی هاوبەش بۆ چونە بەغدادو یەكڕیزی نێوان لایەنە كوردییەكان لە بەغداد. •    پرسی سەرۆك كۆمارو پارێزگاری كەركوك‌و پۆستەكانی كورد لە بەغداد. •    رێكخستنەوەی حكومەتی هەرێم‌و شێوازی ئیدارەدانی هەرێم بە فۆرمێكی نوێ.  

درەو: رۆژنامەی میرەری بەریتانی نەدیم زەهاوی سەروەت و سامانێکی زۆر لە رێگەی کۆمپانیایەکی نەوت لە کوردستان کۆ دەکاتەوەو پرۆژەیەکی هاوبەشیان هەبووە لەگەڵ سیروان بارزانی برازای مسعود بارزانی  وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند: گەندەڵی گەورەترین کێشەی ئابورییە لە کوردستاندا، گەندەڵی دەستی پێکردووە لە سەری سەرەوە لەگەڵ سەرکردە سیاییەکان بە بێدەنگی گرێبەستەکان لە نێوان خۆیاندا دابەش دەکەن. زەهاوی 1.3 ملیۆن پاەوندی لە کۆمپانیایەکی نەوت دەست کەوتووە لە کاتێگدا کە ئەندامی پەرلەمانی بەریتانیا بووە، بەڵام توانیویەتی داهاتەکانی ئیشی دووەمی بە شاراوەیی بهێڵێتەوە لە ژێر پەردەی کاری پەرلەمانتارییدا. زەهاوی هاوسەرۆکی گروپی سەرجەم پارتەکانی پەرلەمان بووە بۆ کورستان لە ساڵی 2015، ئەوکاتەی کە دەستی کر بە کار کردن لە کۆمپانیای گاڵف کیستۆن، کە خاوەنی کێڵگەی نەوتییە لە کوردستان و بۆ هەر سەعاتێک 1000 پاوەندیان پێداوە. داهاتی مانگانەی ئەو ئەو لە گاڵف کیستۆن لە لیستی داهاتەکانیدا ئاشکرا کراوە، بەڵام کۆی گشتی داهات و دەستکەوتەکانی ئیشی دووەمی ئاماژەی پێنەکراوە. ئەویش سوپاس بۆ یاساکانی پەرلەمانتاری کە رێگەی پێداوە کاری راوێژکاری بۆ کۆمپانیاکان بکات لە رێگەی کۆمپانیای زەهاوی و زەهاوی بۆ بازرگانی سنوردار، کە کۆمپانیایەکی راوێژکارییەو لەگەڵ ژنەکەیدا دایمەزراندووە. لەوبارەیەوە داوامان لە بەرێز زەهاوی کرد کە کۆمێنتی خۆی بدات لەو بارەیەوە بەڵام وەڵامی داخوازییەکەی نەدایەوە. بەڵام ئالستەر گراهام، هاوسەرۆکی پێشوی لیژنەی پێوەرەکانی ژیانی گشتی وتی: دەکرێت ئەمە بەوشێوەیە شیکردنەوەی بۆ بکرێت کە هەوڵێکی مەبەستدار بووە بۆ یاریکردن بە یاساکان تاوەکو دان نەنێت بە قەبارەی داهاتەکانی وەک راوێژکارێکی بازرگانی. گرنگترین شت کە جەختی لێ بکەینەوە ئەوەیە کە ئەندامی پەرلەمان بەرپرسیارێتی کەسی دەکەوێتە ئەستۆیان کە دڵنیابن لەوەی نەک تەنها پەیرەوی یاساکان بکەن بەڵکو پابەند بن بە رۆحی ئەخلاقیاتی پیشەکەیانەوە. "دەنگدەران مافی خۆیانە بزانن کە چەندێک کات سەرف دەکات و چەند و پارە وەردەگرێت لە دەرەوەی کاری سیاسی خۆی." بەدواداچونەکەی میرەر ئەوەی ئاشکرا کردووە کە زەهاوی چۆن ئەو سامانەی کۆ کردوەتەوە لە جیهانێکی بزنسی ناشەفاف و ناروندا لەگەڵ بەرپرسانی سیاسی لە کوردستان.  چەند مانگێک پاش بونی بە پەرلەمانتار لە 2010، زەهاوی دەبێتە هاوسەرۆکی گروپی سەرجەم پارتەکان بۆ کوردستان، 5 گەشتی خۆرایی بۆ هەرێمەکە کردووە لە ماوەی ساڵەکانی 2011 بۆ 2015. سکرتاریەتی گروپەکە پشتیوانی مادی کرابوون لەلایەن کۆمپانیای (گاڵف کیستۆن)ەوە کە بەرێوەبەری کێڵگەی نەوتی شێخان لە کورستانی عێراق. زەهاوی وتەبێژی میوان دەبێت لە کۆنفرانسی ئەفرین لە هەولێری پایتەختی کوردستان کە لەلایەن (گاڵف کیستۆن) و کۆمپانیایەکی نەوتی دیکەوە سپۆنسەرکرابوو لە نۆڤەمبەری 2011. هەر پاش کۆنفرانسەکە زۆر ناخایەنێت، کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی لە لیستی موچەی هەردوو کۆمپانیا نەوتییەکەدا جێگیر دەکرێت. کۆمپانیاکەی باوکی زەهاوی، حاریپ زەهاوی، بە ناوی گەشەپێدانی پرۆژەکانی عێراق پێشتر لە کوردستان دەستبەکاربوو لە چەند پرۆژەیەکی بیناسازیدا. سەرچاوەیەک بە میرەری وت، کۆمپانیای گەشەپێدانی پرۆژەکانی عێراق گرێبەستی مانگانەی هەبووە لەگەڵ کۆمپانیای عەفرین. هەروەها میرەر پەیجێکی ئەرشیفکراوی دۆزیوەتەوە لەسەر وێبسایتی کۆممپانیاکەی باوکی زەهاوی کە ئاماژە بەوە دەکات کە پرۆژەیەکی هاوبەشیان هەبووە لەگەڵ سیروان بارزانی برازای مسعود بارزانی کە لە ساڵی 2005 بۆ 2017 سەرۆکی هەرێمی کوردستان بووە. سیروان بارزانی بە پێی بەڵگەنامەکانی دادگای ئەمریکادا تۆمەتبار کراوە بە ئەنجامدانی گەندەڵی لە کۆمپانیا عێراقییەکەی تایبەت بە بواری پەیوەندییەکان. بەڵام ئەو تۆمەتەکانی بە بێ بنەما لەقەڵەمداوە. تۆماری موڵک و داهاتەکانی نەدیم زەهاوی ئەوە نیشان دەدەن کە کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی راوێژی پێشکەش کردووە بە کۆمپانیای گەشەپێدانی پرۆژەکانی عێراق لە 2011 تا 2019. بەلام نەزانراوە بری چەندی وەرگرتووە لە بەرامبەریدا. بەلام هیچ پێشنیارێک نییە کە زەهاوی و باوکی تێوەگلابن لە گەندەڵی. کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی راوێژکاری کۆمپانیای عەفرین بووە لە 2012 بۆ 2015، بەڵام دیار نییە لەوێش چەندی وەرگرتووە. زەهاوی لە عەفرین دەست لەکارکێشانەوەی پێشکەش کرد پاش ئەوەی نوسینگەی بنەبرکردنی ساختەکاری دەستی بە لێکۆڵینەوە کرد سەبارەت بە وەرگرتنی بەرتیل، کە بووە هۆی زیندانی کردنی دوو لە بەرێوەبەرانی جێبەجێ کردنی کۆمپانیاکە بەهۆی کاری ساختەکاری و شتنەوەی پارە. بەلام هیچ پێشنیارێک نییە کە زەهاوی تێوەگلابێت لە کاری نایاسایی. دوای ئەوەی واز لە عەفرین دەهێنێت دەبێتە بەرپرسی ستراتیژییەتی کۆمپانیای گاڵف کیستۆن، کە سەرەتا داهاتی 20,126 پاوەند بوو دواتر بووە 29,643 پاوەند بۆ 8 تا 21 سەعات لە ملنگێکدا کە خۆی ئاماژەی پێکردووە. تەنها چەند هەفتەیەک پاش چاوپێکەوتنێکی وەزارەتی نەوتی هەرێمی کوردستان رەزامەندی نیشاندا بە پێدانی برەپارەیەکی زۆر گەورە بە کۆمپانیای گاڵف کیستۆن وەک بەشێک لە گرێبەستێکی نەوتی پێشتر. بەڵگەنامەکانی دادگای بالا کە لەلایەن پرۆژەی ئاشکراکردنی گەندەڵی و تاوانی رێکخراوەوە بلاو کراوەتەوە ئاماژە بەوە دەکات کە گاڵف کیستۆن کێڵگە نەوتییەکەی زامن کردووە بەر لەوەی زەهاوی پەیوەندی بە کۆمپانیاکەوە بکات ئەویش لە رێگەی مامەڵیەکی نایاسایی و بە گەندەڵی لەگەڵ سیاسییە کوردەکان. هەرچەندە ئەم بانگەیەش رەتکراوەتەوە. لە مانگی یەکی 2015، زەهاوی سەردانی کوردستانی کردووە لەگەڵ وەفدێکی بازرگانی بە سەرۆکایەتی بۆریس جۆنسن کە ئەوکات سەرۆک شارەوانی لەندەن بوو. لە سەرەتای ئەو ساڵەدا میرەر زەهاوی وەک دووەم دەوڵەمەند ترین پیاوی ناو حکومەت دەستنیشان کرد لە پاش راوێژکار ریشی سوناك. زەهاوی کۆمپانیایەکی راپرسی دامەزراندووە بە ناوی یوگۆڤ، بەردەوام بوو لە پێدانی راوێژ بە کۆمپانیاکە لە رێگەی کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی. ئەو کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی دامەزراند لەگەڵ خێزانەکەی (لانە) لە مانگی 6ی 2010 تەنها چەند هەفتەیەک دوای بونی بە پەرلەمانتار. دواتر ئەو وەک بەرێوەبەر وازی هێنا لە 2018 کاتێک بویە وەزیری حکومەت و 50%ی پشکەکەی خۆی خستە سەر حسابی ژنەکەی. پاپیری زەهاوی سیاسییەکی بالای عێرا بوو بەلام خێزانەکەی لە دەستس رژێمی سەدام هەڵهاتن لە حەفتاکانی سەدەی رابردوو. لە 2012 دا زەهاوی لە لێدوانێکدا دەڵێت کاتێک خێزانەکەی گەیشتنە کەناراوەکانی بەریتانیا تەنها 50 پاوەندیان پێبوو. لە 2006 دا وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند: گەندەڵی گەورەترین کێشەی ئابورییە لە کوردستاندا، گەندەڵی دەستی پێکردووە لە سەری سەرەوە لەگەڵ سەرکردە سیاییەکان بە بێدەنگی گرێبەستەکان لە نێوان خۆیاندا دابەش دەکەن.   رۆژنامەی میرەری بەریتانی:  

درەو: دۆخی خراپی ئابوری گەورەترین هۆکاری پشت کۆچی نێودەوڵەتییەو بەپێی ئامارەکان ساڵانە زیاتر لە (3%)ی دانیشتوانی جیهان وڵاتەکانی خۆیان لە پێناو گوزەرانێکی باشتر جێدەهێڵن. بەپێی ئامارە فەرمییەکانی بانکی نێودەوڵەتی، پەنابەران ساڵانە زیاتر لە (600) ملیار دۆلار بەشێوەی فەرمی حەواڵەی وڵاتەکانی خۆیان دەکەنەوە. ئامارەکانی کۆچ لەسەر ئاستی جیهان ساڵانە ژمارەیەکی زۆری هاوڵاتیانی وڵاتانی جیهان بە هۆکاری (ئابوری و دارایی، جەنگ و سیاسی، کۆمەڵایەتی و تەندروستی ...) وڵاتەکانی خۆیان جێدەهێڵن، لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی وڵاتان و جیهان ژمارەی کۆچبەرانی نێودەوڵەتیش هەڵدەکشێن، بۆ نمونە لە ساڵی (1970) ژمارەی کۆچبەران گەیشتووە بە سەرو (84) ملیۆن کەس لە جیهاندا و بە ڕێژەی (2.3%)ی دانیشتوانی جیهان. بەڵام لە ساڵی (1995) ژمارەکە بەرزەوە بووە بۆ زیاتر (161) ملیۆن لە کۆچبەر بە ڕێژەی (2.8%)ی کۆی دانیشتوانی جیهان. لە کاتێکدا ساڵی (2019) ژمارەی کۆچبەران گەیشتووە بە زیاتر لە (271) ملیۆن لە بە ڕێژەی (3.5%)ی دانیشتوانی گۆی زەوی (بڕوانە چارتەکانی ژمارە (1) و (2)) کە ژمارەو ڕێژەی کۆچبەرانی جیهان نیشان دەدات لە ساڵی (1970 - 2019).   کۆچبەران و قەبارەی ئالوگۆڕی دراو  بەشێکی گەورەی کۆچبەران لە جیهاندا لە پێناو ژیانێکی ئابوری باشترو خۆشگوزەرانی زیاترە، بەپێی ئامارە فەرمییەکانی بانکی نێودەوڵەتی تایبەت بەو حەوڵەو ئاڵوگۆڕە دراوە نێودەوڵەتییانەی کۆچبەران بەشێوەی فەرمی و تۆمارکراو ناردوویانەتەوە بۆ خێزان و کەس و کار و وڵاتە ئەسڵییەکانی خۆیان قەبارەیەکی گەورەی دراوە، بەشێوەی نەقدی و ئەلیکترۆنی هەناردەیانکردووە، سەرەڕای ئەو کۆت و بەندە یاساییانەی وڵاتان لەسەر ئەو پرسە گرتووییانەتەبەر تادێت قەبارەکەی گەورەتر دەبێت، بەتایبەت لەم ساڵانەی دواییدا، بۆ نمونە لە ساڵی (2000) قەبارەی حەواڵەکردنی دراو لە لایەن کۆچبەران (پەنابەران)ەوە بە (126) ملیار دۆلار خەمڵێندراوە، بەڵام لە ساڵی (2018) ئەو قەبارەیە گەیشتووە بە (689) ملیار دۆلار. (بڕوانە چارتی ژمارە (3)). پێشەنگترین وڵاتانی جیهان لە ئاڵوگۆڕی دراوی پەنابەران بەپێی ئامارەکان لە ساڵانی ڕابردوودا وڵاتی هیندستان زۆرترین حەواڵەی بۆ دەچێت لە لایەن هاوڵاتییەکانی خۆیەوە لە جیهاندا (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) کە (10) پێشەنگترین ئەو وڵاتانە نیشان دەدات کە لە ماوەی ساڵی (2005 - 2018) زۆرترین پارەیان بۆ حەواڵە کراوە. هاوکات ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەمیشە لە پێشەنگی ئەو وڵاتانە کە زۆرترین بڕی پارەی لێوە حەواڵە دەکرێت بۆ وڵاتانی جیهان (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) کە (10) پێشەنگترین ئەو وڵاتانە نیشان دەدات کە لە ماوەی ساڵی (2005 - 2017) زۆرترین پارەیان لەلایەن پەنەبەرانەوە لێوە حەواڵە کراوە.  ئامارە فەرمییەکانی کۆچی پێچەوانە لە ڕێگەی ڕێکخراوی کۆچی نێودەوڵەتی لەساڵی (1979)ەوە ڕێکخراوی کۆچی نێودەوڵەتی لە ڕێگەی پرۆکرامێکەوە هەموو هاوکاریو پاڵپشتییەکی ئیداری و دارایی ئەو کۆچبەرانە دەکات کە بە شێوەیەکی ئارەزوومەندانە دەگەڕێنەوە بۆ وڵاتانی خۆیان. لەساڵی (2005 - 2014) لە ڕێگەی ئەم پرۆگرامەوە ڕێکخراوەکە بە تێکڕای ساڵانە هاریکاری (34) هەزار کۆچبەری کردووە بۆ گەڕانەوە بۆ وڵاتەکانی خۆیان، بەم ساڵانەی دوایی لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی کۆچبەران ڕێکخراوەکە هاریکارییەکانی زیادکردووە. لە ساڵی (2017) ڕێکخراوەکە هاریکاری (72) هەزار و (176) پەنابەری کردووەو گەڕاندونیەتییەوە بۆ وڵاتەکانی خۆیان. لە ساڵی (2018) هاریکاری (63) هەزار و (316) پەنابەری لە (128) وڵاتی جیهاندا کردووەو گەڕاندووەتەوە بۆ (169) وڵاتی بنچینەیی خۆیان کە (24%) ئافرەت و (22%) منداڵ پەنابەریان منداڵ بوونە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)).   سەرچاوە •    المنظمة الدولية للهجرة، تقریر الهجرة في العالم، لعام 2020.  

درەو: مەسعود بارزانی و بافڵ تاڵەبانی لە پیرمام كۆبونەوە، پرسی سەرۆك كۆمار و یەكڕیزی كورد و كێشەكانی ناوخۆی یەكێتی گفتوگۆی لەسەركراوە نیوەڕۆی ئەمڕۆ بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان گەیشتە پیرمام و لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان كۆبونەوە. بە پێی زانیارییەكانی (درەو) كە لەسەرچاوەی باڵای ناو پارتی و یەكێتیەوە دەستی كەوتووە، كۆبونەوەكەی نێوان مەسعود بارزانی و بافڵ تاڵەبانی تایبەت بوو بە پرسی یەكڕیزی كورد لە بەغداد و پێكەوە یەكێتی و پارتی بچنە بەغداد، لەگەڵ گفتوگۆكردن لەسەر كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتی. (درەو) زانیویەتی لە كۆبونەوەكەدا سەبارەت بە پرسی سەرۆك كۆماری عێراق، مەسعود بارزانی رازی بووە كە پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی بێت بەڵام بە رەزامەندی هەردوولا  كاندیدی سەرۆك كۆمار یەكلا بكرێتەوە، لە كۆبونەوەكدا باس لە هەریەك لە ( د. لەتیف رەشید و د. بەرهەم ساڵح) كراوە بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئەگەرچی مەلا بەختیار چاوی لە پۆستی سەرۆك كۆمار بوو، بەڵام هەوڵێك هەیە كە مەلا بەختیار بكرێتە شوێنی كۆسرەت رەسوڵ عەلی بۆ سەرۆكایەتی ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندی یەكێتی.  بڕیارە سبەینێ بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق بگاتە شاری دهۆك لە زانكۆی ئەمریكی لە دهۆك لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كۆببێتەوە.  رۆژی پێنجشەممەی رابردوو ئیسماعیل قائانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران دوای كۆبونەوەی لەگەڵ مەسعود بارزانی گەیشتە دەباشان و لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كۆبووەوەو دوو پەیامی پێڕاگەیاندن: -    پێكەوە ( یەكێتی و پارتی) پێكەوە بچنە بەغداد بۆ گفتوگۆگۆو كۆبونەوەكانتان -    پەلەمەكەن لە پێكهێنانی حكومەتی عێراق

درەو: لە دوایین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا (27%)ی هاوڵاتیانی سلێمانی دەنگیان بە حزبەكانداوەو (73%)یان باكۆتیانكردووە  یاخود دەنگەكانیان سوتاندووە. دەنگی حزبەكان لە پارێزگای سلێمانی بە پێی دوایین راگەیەنراوی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان. 🔹ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو:1,425,705  🔹دەنگی یەكێتی: 123,814    رێژەی  8.7% 🔹دەنگی نەوەی نوێ: 106,318 بەرێژەی 7.5% 🔹دەنگی پارتی: 54,891    رێژەی  3.9% 🔹دەنگی كۆمەڵ:  44,639  بەرێژەی 3.1% 🔹دەنگی یەكگرتوو: 22,876 بەرێژەی 1.6% 🔹دەنگی گۆڕان:  17,846  بەرێژەی 1.3% 🔹دەنگی سەربەخۆ: 12,100 بەرێژەی 0.9% 🔹دەنگی سۆسیالیست: 2,517 بەرێژەی 0.2% 🔹كۆی گشتی دەنگی كاندیدی حزبەكان: 385,001  بەڕێژەی 27% 🔹بایكۆت و دەنگی سوتاو: 1,040,704   بەرێژەی 73%  

مەریوان وریا قانع ( هەموو یەكشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت) زیاد لە ھەفتەیەکە ژمارەیەکی زۆر لە  خەڵکی ھەرێم کوردستانیان بەجێھێشتوە و لەسەر سنوری پۆڵەندا و بیلاڕوس، لە ھەلومەرجێکی سەخت و نائینسانیدا، گیریانخواردوە. یەکەمین تێبینییەک بکرێت لەسەر ئەم دیاردەیە ھەمانبێت، ئەوەیە سێ نەوەی جیاواز لەیەککاتدا ھەڵدێن و وڵاتی خۆیان بەجێدەھێڵن نەک ئەم یان ئەو تاکەکەس بەتەنھا. باپیرە و داپیرەکان و دایکان و باوکان و منداڵەکان بەیەکەوە ھەڵدێن. ئەمانە مەگەر ناچاربکرێن و بەزۆر بیانگەڕێننەوە بۆ کوردستان، دەنا ئامادەنین ئاوڕێک لەدوای خۆشیان بدەنەوە و ھەندێکیان تف و نەفرەت لەو خاکە دەکەن کە تیایدا لەدایکبوون و گەورەبوون. لەڕاستیدا ئەوەی ڕووئەدات کۆچ نییە بە مانا ئاساییەکەی کۆچکردن، کۆچ وەک جێگۆڕکێی مرۆڤەکان بە مەبەستی بەدیھێنانی حەز و خواستێکی تایبەت، بەڵکو ھەڵھاتنە لە ژینگەیەکی تەواو ناشیرین و نائومێد و وەڕسکەر، ڕاکردنە لە  کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەی دەسەڵاتدار، لە فۆرمێک لە حوکمڕانیی بێدەربەست و نابەرپرسیار و لە دیندارییەکی ڕووکەش و خنکێنەر.  لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا کۆمەڵێک دەنگ لەناو بازنەکەی دەسەڵاتەوە ھاتنەدەر و کەوتنە لێکدانەوە و ڕاڤەکردنی ئەم دیاردەی سەرھەڵگرتنە دەستەجەمعیە. وەک ھەمیشە قسە و لێکدانەوەکانیان نیشاندەرێکی ڕاستەوخۆی ئەو عەقڵیەت و ئەخلاقیاتەیە، کە خەڵکی ئەم ھەرێمە لێی ڕادەکەن و لێیتوڕەن.  خودی قسەکان خۆیان و ئەو عەقڵیەتەی لە پشتیی قسەکانەوە ئامادەیە، لەو ھۆکارە سەرەکیی و بنەڕەتیانەن خەڵک نائومێد و وەڕسدەکەن و پاڵیان پێوەدەنێن وڵاتەکە بەجێبھێڵن. یەکێک لەو دەنگانە وتی ئەم خەڵکە ”قاچاخچی خەڵەتاندونی“، یەکێکیتریان ڕستە ھەرە ھەرزان و بەناوبانگەکەی دووبارەکردەوە و وتی ” دەستی دەرەکیان لەپشتە“، کەسێکی تریان وتی ”هۆکاری کۆچی کوردان بەغدا و پەکەکەیە". کوڕی سەرۆکی پێشوی  وڵاتەکەش، کە ئێستا سەرۆک وەزیرانی ھەرێمەکەیە، بە زمانێکی ئینشایی دوورلەڕاستیی بە گەنجە ھەڵاتوەکانی گوت: ” ئێوە خاوەنی ئەم وڵاتەن“ ، بەڵێنێ ئەوەشی پێدان کە ئەوان ”سەرکردەی ئایندەی ئەم وڵاتەن“.  ڕەنگە زەحمەتبێت لە ھەموو ھەرێمەکەداتاقە کەسێک بدۆزینەوە باوەڕی بە ھیچ یەکێک لەو قسانەی ئەو بەرپرسانە ھەبێت، بە خودی قسەکەرەکان خۆشیانەوە. لە ڕاستیدا یەکێک لە ھۆکارە سەرەکییەکانی ھەڵاتنی خەڵک لە وڵاتەکەیان، سەدبارەکردنەوەی ئەم جۆرە قسە درۆزنانە و ئەم جۆرە بەڵێنە ئینشاییە خڵەتێنەرانەیە، کە بەشێکن لە تەکنیکی خۆ بە بەرپرسیار نەزانینی دەسەڵاتداران لە دروستبوونی کێشەکان.  ڕێک لەو ساتەدا کە کوڕەکەی سەرۆکی پارتی مژدەی بەسەرکردەبوونی گەنجە ھەڵاتوەکانی وڵات ئەدات، زۆرینەی خەڵکی ھەرێم گیریان بەدەست نەوەی دووھەم و سێھەمی خێزانە سیاسییەکان و ھاتنیان بۆناو ژیانی گشتییەوە، خواردوە. ھەمووشمان دەزانین بڕی ھەرەزۆری سامانی سەرزەویی و ژێرزەوی وڵاتەکە بووە بە موڵکی بنەماڵە سیاسییە دەستڕۆشتوەکان و بە موڵکی منداڵ و دۆست و خزم و کەسە نزیکەکان لێیانەوە. سەرکردایەتیکردنی وڵاتەکە خۆشی، لە لۆژیک و عەقڵیەتی بنەماڵە حوکمڕانەکاندا، تا ڕۆژی قیامەت، لەسەر خۆیان و منداڵەکانیان تاپۆکراوە.  بەدەر لەم ڕەخنە سیاسییە ڕاستەوخۆیانە، کۆمەڵێک ھۆکاری سەرەکی تریش ھەن وا لەخەڵک دەکەن سەرھەڵگرن، کە ھەموویان پەیوندیەکی پتەویان بەو سیستمی حوکمڕانییەوە ھەیە لە ھەرێمەکەدا سەروەرکراوە. لەوانەش: یەکەم: باڵادەستیی لۆژیکی مۆنۆپۆڵکردنی سەرجەمی کایەکان لە ھەرێمدا. ئەم مۆنۆپۆڵکردنە تەنھا دەستگرتن بەسەر ئابوریی و بازاڕ و سەروەت و سامانی ژێرزەویی و سەرزەوی وڵاتەکەدا نییە، تەنھا مۆنۆپۆڵکردنی دەسەڵاتی سیاسیی و جیھازی بیرۆکراسی وڵاتەکە نییە، تەنھا مۆنۆپۆڵکردنی ھێزە چەکدارەکان نییە، بەڵکو مۆنۆپۆڵکردنێکی تەواوی ئەگەر و تواناکانی گەشەکردن و بەرەوپێشەوەچوونی کۆمەڵایەتیشە. لە ھیچ بوارێک لە بوارەکانی ژیانی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئابوریی و پیشەییدا، ئەگەرێک بۆ گەشەکردن و پێشکەوتنی سەربەخۆ، لە دەرەوەی خواست و ویست و زەوقی بنەماڵە و بازنە دەسەڵاتدارەکەدا، نەماوەتەوە. بۆ نموونە، چ گەنجێک لەم ھەرێمەدا دەتوانێت خەونی ئەوە ببینێت ببێت بە بەڕێوەبەری قوتابخانەیەکی سەرەتایی، بەبێ ڕوخسەت و ڕەحمەتی باڵێک لە بەڵاکانی ناو ئەم حوکمڕانییە. کێ دەتوانێت بیری بۆئەوەبچێت ببێت بە سەرۆکی بەشێک لە بەشەکانی شارەوانی، یان بەشێک لە زانکۆکاندا یان ھەر بەشێکی بێرۆکراسیی تر،  بەبێ ڕازیبوونی ئەوان. ئەی کێ دەتوانێت خەونی ئەوەی ھەبێت ببێت بە ژەنەڕاڵێکی سوپا بەبێ ئەوەی بەناو ھەموو فیلتەرەکانی وەلائەتی بنەماڵە حوکمڕانەکانی کوردستاندا تێبپەڕێت. لەم ژنیگە تەواو مۆنۆپۆڵکراوەدا نە تواناکان و نە خەونە شەخسییەکان و نە کەرامەتی مرۆڤەکان، مانایەکیان نەماوە، ئەوەی مانای ھەیە  دەستی بنەماڵە سیاسییەکان و دەستی ئەم یان ئەو باڵ و ئەندامی خاوەن نفوزی ناو حیزبە حوکمڕانەکانە، لەناو ئەو پێگانەدا کە گەنجێک دەتوانێت خەونیان پێوەببینێت.  ئەم مۆنۆپۆڵکردنە ھەمەلایەنەی ئەگەری پێشکەوتن و توانای جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتیی، ئەو تاوانە قورس و گەورەیەیە کە خێزانە سوڵتانیی و نوخبە بچووکەکەی دەوروبەریان، لە دوای ڕاپەڕینەوە ئەنجامیانداوە. تاوانێک ھەموو خەون و ئومێدێکی شەخسیی سەربەخۆ و کۆنترۆڵنەکراوی لە وڵاتەکەدا کوشتوە و دەکوژێت و لەشکرێک لە مرۆڤی دڵشکاو و بریندار دروستدەکات. دووھەم: نە ھەژاریی نە دەوڵەمەندیی ڕاستەوخۆ ھۆکاری ڕاکردن و سەرھەڵگرتن نین، بەڵکو تێکچوونی ھاوسەنگیی پەیوەندیی نێوان ھەژاریی و دەوڵەمەندیی کێشە ھەرە سەرەکییەکەیە لە ھەرێمدا. بێگومان لە ھەرێمدا جۆرێک لە ھەژاریی دروستبووە کە لەئاستی ھەژاریی وڵاتە ھەرە ھەژارەکانی دونیادایە، خەڵکانک ھەن لە ماڵەکانیان دەردەکرێن و دەکەونە سەر شەقامەکان لەبەرئەوەی کرێی خانوویان پێنادرێت. یان منداڵەکانیان لە نەخۆشخانەکان دوای لەدایکبوون جێدەھێڵن چونکە ناتوانن بیانژیەنن. بەڵام ئەوانەی سەرھەڵدەگرن ئەم کەسە ھەژارانە نین، بەڵکو کەسانێکن، لانیکەم توانای ئەوەیان ھەیە پارەی قاچاخچییەکان بدەن. ئەوەی لەم ئاستەدا دۆخی ھەرێمەکەی وێراکردوە، ئەو پەیوەندییەیە کە لە نێوان دەوڵەمەندیی و ھەژاریدا دروستبووە.  ھەرێم بووە بە شوێنی لەدایکبوونی ملیارلدێر و ملیۆنێری بێئیش و بێپیشە و بێشارەزایی. جۆرێک لە دەوڵەمەدنیی درستبووە لەدەرەوەی کارکرن و ھیچ جۆرە توانا و شارەزاییەکدا، دەوڵەمەندییەکی لەپڕ و بێمێژوو، دەوڵەمەندییەک بەخێراییەکی گەورە و لە ماوەیەکی زۆرکەمدا. ئەمەش وەک دەرەنجامی ھەبوونی دەسەڵاتی سیاسیی، یان ئەندامبوون و نزیکبوون لە خێزانە سوڵتانییە دەسەڵاتدارەکانەوە. تێکەڵبوونی ئەم کەڵەکەکردنەی سەرمایەیە بەبێ ئیش و  بەبێ بەرھەم و بەبێ پیشە، بەو دۆخی مۆنۆپۆڵیکردنەی لەسەرەوە باسمکرد، ژینگەیەکی دروستکردوە کەس ئومێدی بەوەنەبێت بتوانێت  لەڕێگای توانا و شارەزایی و لێوەشاوەیی پیشەیی خۆیەوە، دەوڵەمەند ببێت و پێشبکەوێت. گەر کەسێکیش بە دڵی بنەماڵە سوڵتانییەکان و بەرپرسە گەورەکان نەبێت، مەترسی ئەوەی ھەیە یان دەست بەسەر سەرمایە و سەروەتەکەیدا بگیرێت، یان بە چەندان تاوانی جیاواز تاوانبار بکرێت و لەزنیدان توندبکرێت. ھەموو منداڵێکی ئەو ھەرێمە ئەو ڕاستییە دەزانێت کە ئیشکردنی ئاسایی، یان ناتوانێت مرۆڤ بژیەنێت، یاخود ھیچ ئەگەرێکی پێشکەوتنی ئابوریی و کۆمەڵایەتیی نابەخشێتە خاوەنەکەی. ئەو مۆدێلی دەوڵەمەندبوونەی لە ھەرێمدا دروستبووە، بێنرخکردن و سەندنەوەی ھەموو مانایەکە لە ئیشکردن وەک چالاکییەکی ئینسانی بۆ باشتکردنی ژیان و سەرکەوتن لە ھەرەمی کۆمەڵایەتیدا. ئەم دۆخەش تێکەڵ بەخراپیی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان و دابیننەکردنی لانی ھەرەکەمی دڵنیایی لە ھیچ بواتێکی ژیانی کۆمەڵایەتیدا، ژینگەیەکی تەواو نائومێدکەری دروستکردوە. سێھەم: نەک تەنھا ئیشکردن سەرچاوەی دەوڵەمەندبوون و گۆڕینی پێگەی کۆمەڵایەتیی نییە، بەڵکو خوێندن و بڕوانامەش  لەوەخراون ئامرازی گەشەکردنی کۆمەڵایەتیبن. ئەوەی لە ھەرێمدا ڕوویداوە کۆتاییھاتنی سیستمی خوێندن و فێربوونە وەک ئامرازێک بۆ دابینکردنی ژیانێکی باش و بەخشینی ئومێد بە جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتیی. ئەمەش بێئومێدکردنی سەدان ھەزار خوێندکارانەی لێکەوتۆتەوە، بە تایبەتی ئەوانەی لە قوتابخانە حکومییەکاندا دەخوێنن.  دەسەڵاتدارانی ھەرێم لەوەدا سەرکەوتون کۆتایی بە سەردەمی جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتی لەڕێگای بڕوانامە و خوێندنەوە بھێنن، لە کاتێکدا بە درێژایی مێژووی ئەم ناوچەیە خوێندن و بڕوانامە یەکێک لە ئامرازە ھەرە سەرەکییەکانی جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتیی بووە. دەسەڵاتداران شوێنی خوێندن و فێربوونیان بەڕادەی دوور و نزیکی لە بنەماڵە سوڵتانییەکانەوە پڕکردۆتەوە.. چوارھەم: لەناو ئەو ژینگە شێواوەدا وەڕسبوونێکی گەورە لە دەموچاوە سیاسییە تیکرارەکان و لە بکەرە سەرەکییە دووبارەکان دروستبووە کە ھەندێکیان نزیکەی پەنجا ساڵە لە ھەمان پێگەی دەسەڵاتدان. زۆرینەی ھەرەزۆری دانیشتوانی ھەرێمەکە،  لەڕێگای بایکۆتکردنی ھەڵبژاردنەکانەوە، ئەم وەڕسبوون و حەوسەڵەنەمانەی چەندانجار بەھەموان نیشانداوە. گواستنەوەی دەسەڵاتیش لە باوکەکانەوە بۆ منداڵەکان و بەدەسەڵاتدار و بەحوکمڕانبوونی ئەو منداڵانەش خەڵکێکی زۆری توڕە و ناڕازیی کردوە. پەنابردن بۆ تەزویر و فشاریش مەسەلەی مانەوەی ئەو دەموچاوانەی سەدانجار ناشیرینتر و دزیۆتر کردوە. ھەموو ئەمانەش  لە ژینگەیەکدا بەتاڵ لە کەمترین توانا و میکانیزمی لێپرسینەوەی یاسایی و ئەخلاقیی و بەتاڵ لە کەمترین توانای دەستگۆڕکێی دەسەڵات. ئەو خاڵانەی باسمکردن بەشێکن لەو ھۆکارە سەرەکییانەی ”پاڵ بە کەسێکەوە دەنێن“ سەرھڵبگرێت و بڕوات. بەڵام کۆمەڵێک ھۆکاریتر ھەن کە خەڵک ”داوەت و بانگدەکەن“ بۆ کۆچکردن. باسکردنی ئەوەیان لەدەرەوەی مەبەستی ئەم نووسنیەدایە.

درەو:  عومەر گوڵپی‌، ئەندامی‌ لیژنەی‌ دارایی‌ لە پەرلەمانی‌ کوردستان زەحمەتە یەک هۆکاری‌ ڕاستەوخۆ ببێتە هۆی‌ دیاردەیەکی‌ کۆمەڵایەتی‌ بەتایبەت زیادبوونی‌ دیاردەیەکی‌ وەک کۆچ، بەدڵنیاییەوە چەندین هۆکاری‌ بابەتی‌‌و خودی‌ هەن کە ئەبنە پاڵنەر بۆ ئەوەی‌ گەنجێک یان هاووڵاتیەک ماڵ‌و حاڵ‌و وڵاتی‌ خۆی‌ بەجێبهێڵێت‌و لە وڵاتێکی‌ بێگانە ببێتە پەنابەر، بەڵام من بە داتاو ژمارە لە خوارەوە کۆمەڵێک گرفتی‌ گەورەو سەرەکی‌ دەخەمەڕوو، کە دەکرێت بەشێک بن لەو هۆکارانەی‌ کە تەنگ بە ژیانی‌ خەڵک هەڵدەچنن‌و ناچاری‌ دەکەن بڕیاری‌ لەو جۆرە سەخت‌و بە ڕێگەی‌ سەختدا بدات، ژمارەکان کێشە گەورەکان دەردەخەن، بەشێک لە خەمەقووڵەکان دەخەنەڕوو، ئەوسا ئەم هۆکارانە لەگەڵ ژمارەیەک هۆکاری‌ تری‌ پەیوەندیدار بە نەمانی‌ هیواو بەرتەسککردنەوەی‌ ئازادییەکان، وەڵامی‌ ئەو پرسیارە دەدەنەوە: ئەرێ ئەم کۆچی‌ لێشاوە چییە؟ ٨,٠٠٠,٠٠٠,٠٠٠ هەشت ملیار دۆلار، کە بە دینار دەکاتە زیاتر لە (یانزە ترلیۆن)، کۆی‌ ئەو پارەیەی هاووڵاتیانی‌ مووچەخۆرە کە لەساڵی‌ (٢٠١٥)ەوە لای‌ حکومەتە، بەهۆی‌ دابەشنەکردنی‌ موچەی‌ هێندێک لە مانگەکان، کەمکردنەوە، پاشەکەوت، لێبڕین، کە هەموو ئەمانە ستەمێکی‌ ڕوونن‌و حکومەت بەبێ بوونی‌ هیچ یاساو شەرعییەتێک ئەم کارەی‌ کردووە، هەروەها پاش باشبوونی‌ بارودۆخی‌ داراییش حکومەت هیچ پلانێکی‌ نییە بۆ گەڕاندنەوەی‌. ٥٠٠,٠٠٠ پێنج سەد هەزار هاووڵاتی‌، کە زۆینەیان گەنجن، ژمارەی‌ خەمڵێنراوی ئەو کەسانەیە کە هیچ کارێکیان دەست ناکەوێت و بێکارن. لە ساڵی‌ (٢٠١١)ەوە حکومەت هیچ پلان‌و بەرنامەیەکی‌ بۆ دامەزراندن نییە، هەروەها هیچ هەلێکی‌ کاری‌ نەڕەخساندووە تەنها ژمارەی زۆر سنوردار نەبێت، کەرتی‌ تایبەتیشی‌ بەجۆرێک شێواندووە کە زیاتر هەلی‌ کاری‌ بۆ بێگانە تێدایە نەوەک گەنجی‌ کوردستان. ٥٠٠,٠٠٠ پێنجسەد هەزار هاووڵاتی‌ لە چوارچێوەی‌ نزیکەی‌ (١٠٠,٠٠٠) خێزاندا، ژمارەی‌ خەمڵێنراوی ئەو خێزانانەیە کە ژیانیان لە خوار هێڵی‌ هەژارییەوەیە، کە داهاتی‌ مانگانەی ئەو خێزانانە لەشارەکان کەمترە لە (٥٠٠ هەزار) دینارو بەو هۆیەوە پێداویستیە سەرەکییەکانی‌ ژیانیان بۆ دابین ناکرێت. ٧٠,٠٠٠ حەفتا هەزار هاووڵاتی‌‌و خێزان، ژمارەی‌ ئەو خێزانە هەژارانەیە کە حکومەت بە پاساوی‌ (چاکسازی‌!) لە ساڵی‌ (٢٠١٥)ەوە ئەو بڕە مووچە کەمەی‌ کە هەیانبوو بەناوی‌ مووچەی‌ (چاودێری‌ خێزان) ڕایگرتووە، ئەویش تەنها (١٥٠,٠٠٠)دینار بوو، ئەوانە پێکهاتوون لە (منداڵانی‌ بێ سەرپەرشت، ژنانی‌ هەتیوبار، بەساڵاچووانی‌ پەککەوتە، ئەو ژنانەی‌ کە هاوسەرەکانیان سزادراون، ئەو کچانەی‌ کە بەقەیرە ناسراون‌، ئەو هاووڵاتیانەی‌ نەخۆشی‌ درێژخایەنیان هەبوو)، ئەمانە هیچ سەرچاوەیەکی‌ داهاتیان نییە، کەچی‌ حکومەت شەش ساڵە مووچەکەی‌ ڕاگرتوون!. ٩٠٠,٠٠٠,٠٠٠,٠٠٠ نۆسەد ملیار دینار، بڕی‌ ئەو پارەیەیە کە حکومەت لای‌ هێندێک بازرگان هەیەتی‌‌و ناتوانێت (یان نایەوێت!) لێیان وەرگرێتەوە بەهۆی‌ ئەوەی‌ زۆرینەی‌ ئەو پارەیە بە ڕێکاریی‌ یاسایی‌ نەدراون، لە کاتێکدا ئەو بڕە پارەیە بەشی‌ دروستکردنی‌ نۆ بەنداوی‌ گەورە دەکات کە مەترسی‌ بێ ئاوی‌‌و کەم ئاوی‌ لە کوردستان نەهێڵێت! ئەتوانێت کێشەی‌ بێ ئاوی‌ هەموو چەمچەماڵ‌و دەربەندیخان‌و سەرجەم ئەو شارو شارۆچکەکان چارەسەر بکات کە کێشەی‌ بێ ئاویان هەیە، ئەکرێت بەو پارەیە (٤٥,٠٠٠) خاتوو بۆ خەڵکی‌ هەژاو بێ لانەو کرێچی‌ دروست بکەیت! دەکرێت کێشەی‌ زۆرینەی‌ زۆری‌ ڕێگەوبان لە کوردستان چارەسەر بکات! ٢٣,٠٠٠ ژمارەی‌ ئەو فەرمانبەرانەیە کە خزمەتیان لە نێوان (١٠ - ١٥) ساڵدایەو تا ئێستا چاوەڕێن بکرێنە فەرمانبەریی هەمیشەیی‌‌و بەشێوەی‌ نایاسایی‌ بە گرێبەست ماونەتەوە! نە لە کەرتی‌ گشتی‌ خزمەتی‌ خانەنشینیان بۆ ئەژماردەکرێت‌و نە لە کەرتی‌ تایبەت! هەیانە پاش دوانزە ساڵ خزمەت کۆچی دوایی کردووەو منداڵەکانی بێ بژێوی ماونەتەوە! ٢٧,٠٠٠ ژمارەی‌ ئەو مامۆستایانەیە کە بە داهێنانی‌ نایاسایی‌ حکومەت وەک وانەبێژ لە پەروەردە کاردەکەن، لە کاتێکدا خاوەنی‌ مافی‌ شایستەی‌ مامۆستایی‌ نین‌و ئەو بڕە پارەیەی‌ وەریدەگرن زۆر کەمەو هیچ کارێکی‌ تری‌ شایستەو گونجاو بە کەسایەتی مامۆستاییشیان دەست ناکەوێت! ١٠٠,٠٠٠ ژمارەی‌ خەمڵێنراوی‌ ئەو کرێکارو کارمەندانەیە کە لە کەرتی‌ تایبەت لە دۆخی‌ زۆر سەخت‌و بە کرێی‌ کەم‌و بەبێ بوونی‌ دەستەبەری‌ کۆمەڵایەتی‌‌و لە ڕەوشی‌ نایاسایی کاردا کاردەکەن، ئەوەش بەهۆی‌ ناتوانایی‌ حکومەت لە چاودێری‌ مافەکانیان! ٨ ژمارەی‌ ئەو ساڵانەیە کە حکومەت هیچ یاسایەکی‌ بودجەی‌ نییە، واتە هیچ پلان‌و بەرنامەیەکی‌ ئابوری‌‌و دارایی‌ نییە، لە دەرەوەی‌ یاساو بەبێ بوونی‌ دەسەڵات و دوور لە شەفافییەت مامەڵە لەگەڵ خەرجی‌‌و داهات دەکات! ژمارەیەکی‌ نادیار! بڕی‌ ئەو پارەیەی فەرمانبەرانە کە بەهۆی‌ ڕاگرتنی‌ پلەبەرزکردنەوەی‌ فەرمانبەرانەوە کەوتووەتە لای‌ حکومەت‌و تا ئێستا هیچ پلان‌و بەرنامەیەک نیە بۆ خەرج کردنەوەی‌، کە هێندێک مووچەخۆر بەو بۆنەیەوە مانگانە زیاتر لە(١٠٠,٠٠٠) دینار زیان دەکەن و کەمتر لە مووچەی‌ خۆیان وەردەگرن! ٣٠,٠٠٠ ژمارەی‌ ئەو هاووڵاتیە کەمئەندام‌و خاوەن پێداویستیە تایبەتانەیە کە نۆ ساڵە چاوەڕێ دەکەن حکومەت بچوکترین مافی‌ یاسایی‌ خۆیانیان بۆ دابین بکات کە بریتیە لە تەنها (١٥٠,٠٠٠)دینار! سی‌ هەزار منداڵی‌ نابینا، نابیست، ئۆتیزم، داون، هاووڵاتیانی‌ کەمئەندام بە ڕووداوی‌ جیاجیا، نۆ ساڵە چاوەرێن، زۆرینەیان لە دۆخێکی‌ سەختی‌ ژیاندان، حکومەت بە پاساوی ناڕەواو نایاسایی ئەم ئەرکە جێبەجێ ناکات! ٥,٠٠٠ ژمارەی‌ نزیکەیی‌ ئەو قوتابیانەیە کە یەکەم‌و دووەم‌و سێیەمی‌ کۆلێج‌و زانکۆکانیان بوون‌و لە ساڵی‌ (٢٠١٦)ەوە چاوەڕێی‌ دامەزراندن‌و گەڕانەوە دەکەن بۆ زانکۆو دریژەدان بە خوێندن و ژیانی زانکۆیی. ٨٠٠ ژمارەی‌ نزیکەیی ئەو کۆمپانیایانەی‌ نەوتە، کە هیچ باجێک بە حکومەت نادەن لە کاتێکدا حکومەت پارەی‌ باج لە کاسبکاری‌ ئاسایی‌ وەردەگرێت! لەگەڵ ژمارەیەکی‌ زۆری‌ تری‌ کۆمپانیای‌ پەیوەندی‌‌و ئینتەرنێت‌و هێندێک لە کۆمپانیای‌ تر کە ساڵانە بە ملیۆنان دۆلاریان دەست دەکەوێت. ٢٠٠,٠٠٠ ژمارەی‌ نزیکەیی‌ ئەو قوتابیانەی زانکۆو پەیمانگایە کە حکومەت هیچ پشتیوانیەکی‌ داراییان ناکات، تەنانەت ئەو شەست هەزار دینار دەرماڵەیەی‌ هەیانبوو لە ساڵی‌ (٢٠١٦)ەوە بڕیویەتی‌! زۆرێک لەو قوتابیانە لە خێزانە هەژارەکانن‌و توانای‌ دابینکردنی‌ خەرجییەکانی‌ ڕۆژانەی‌ خۆیان نییە!   ٥ ژمارەی‌ ئەو ساڵانەیە کە حکومەت پشتیوانی‌ لەسەر نەوت‌و سوتەمەنی‌ هەڵگرتوەو هیچ پشتیوانیەکی هاووڵاتیان ناکات و خەڵک کەوتووەتە بەر رەحمەتی نرخی‌ بازرگانی‌‌و بەردەوام نرخی‌ بەنزین ونەوت‌و غازی‌ لەسەر گران دەبێت. ٢,٠٠٠ ژمارەی‌ نزیکەیی‌ ئەو پڕۆژە جۆراو جۆرانەیە کە زیاتر لە پێنج ساڵە وەستاون‌و حکومەت هیچ پلان‌و بەرنامەیەکی‌ نییە بۆ بەگەڕەخستنەوەیان! ٤٦,٠٠٠,٠٠٠,٠٠٠ چل‌و شەش ملیار دینار، بڕی‌ ئەو پارەیەیە کە گەڕاوەتەوە صندوقی‌ قەرزی‌ پڕۆژەی بچوک بۆ گەنجان‌و حکومەت دەستی‌ بەسەردا گرتووەو پێدانی‌ قەرزی‌ بۆ پڕۆژەی بچوکی‌ بە گەنجان ڕاگرتووە، لە کاتێکدا ئەم پارەیە خۆی‌ تەرخانکرابوو بۆ ئەم بوارە کە هەموو پارەکە بریتی‌ بوو لە نزیکەی‌ (٧٦ ملیار دینار) کە تا ئێستا نزیکەی‌ (٤٦) ملیار دیناری‌ گەڕاوەتەوە. ١٠٠,٠٠٠ بڕی‌ ئەو پارەیەیە بەدینار، کە حکومەت بە ستەم‌و لە دەرەوەی‌ یاسا نایداتە ئەو کەمئەندامانەی‌ کە لە ئێستەدا مووچەیان هەیەو ڕێژەی‌ کەمئەندامیەکەیان لە ١٠٠%، بە پێی‌ یاسا ئەبێت مووچەی‌ کەمئەندامان بە پێی‌ ڕێژەبێت، ئەو کەمئەندامانەی‌ کە ڕیژەی‌ کەمئەندامیان دەگاتە لە١٠٠% ئەوە مووچەکەیان ببێتە (٢٥٠ هەزار) دینار، بەڵام حکومەت هەر (١٥٠ هەزار) دیناریان پێ دەدات.   ١٠,٠٠٠ ژمارەی‌ نزیکەیی‌ ئەو دایکانەیە کە بە پێی‌ یاسا پێویستە حکومەت مانگانە (١٤٣ هەزار دینار)یان پێ بدات، وەک مووچەی‌ مۆڵەتی‌ بەخێوکار، ئەم مافە مافێکی‌ یاساییەو یاساکەش لە ساڵی‌ ٢٠١١ەوە ئەم مافەی‌ داوە، بەڵام حکومەت بە ستەم جێبەجێی‌ ناکات. ١٣ ژمارەی‌ ئەو وەجبانەیە کە بە پێی‌ یاسا مافیانە مووچەی‌ زیندانی‌ سیاسی‌ وەرگرن، بەڵام زیاتر لە دە ساڵە چاوەڕێن‌و حکومەت مووچەکانیان بۆ خەرج ناکات، لەکاتێکدا مافێکی‌ یاساییە. ٨٠٠,٠٠٠ هەشت سەد هەزار دینار، بڕی‌ ئەو پارەیەیە کە حکومەت سزای‌ هاووڵاتیانی‌ هەژاری‌ پێداوە بەبێ یاسا لەسەر نەبەستنی‌ پێوەری‌ ئاو لە مانگی دووی ئەمساڵەوە، لە کاتێکدا ئەو هاووڵاتیانەی‌ پێوەرەکەیان نەبەستووە زۆرینەیان لەو شارانەن کە ئاویان وەک پێویست نیەو خەڵک بەهۆی‌ نەبوونی‌ ئاوی‌ پێویستەوە نەیبەستووە، ئەمە بێجگە لە خراپی‌ پێوەرەکان‌و خراپی‌ کاری‌ کۆمپانیاکان‌و کێشەو گرفتەکانی‌ تر، ئەو سزایە هێنرابوویە ناو پڕۆژەیاسای پاراستنی‌ تۆڕەکانی‌ ئاو، بەڵام لە پەرلەمانەوە ڕەتکرایەوە، کەچی‌ حکومەت بەبێ یاسا بەردەوامە لە سزادانی‌ هاووڵاتیان! ٧ ژمارەی‌ ئەو ساڵانەیە کە حکومەت هیچ پشتیوانیەکی‌ بۆ هیچ بوارێکی‌ ژیان بۆ هاووڵاتیان نەهێشتووە، نە سولفەی‌ عەقار، نە سولفەی‌ هاوسەرگیریی‌، نە سولفەی‌ کشت‌و کاڵی‌، نە سولفەی‌ ... حکومەت بۆ هیچ کارو پڕۆژەو بوارێکی‌ ژیان هیچ هاوکارییەکی‌ هاووڵاتیان ناکات تەنانەت بە قەرزیش! هەرگیز کۆچی‌ هاووڵاتیان‌و گەنجانم پێ خۆش نییە، بە چارەسەری‌ نازانم‌و پێم وایە چارەسەر لێرەیەو ئەبێت هەموو چاکەکاران پێکەوە کار بکەین بۆ گۆڕانکاریی‌ ڕیشەیی‌، بەڵام ئەم ژمارانەی‌ سەرەوە کە زۆرینەیان زوڵم‌و ستەمی‌ ئاشکرای‌ حکومەتن لە هاووڵاتیان‌و کەمئەندامان‌و هەژارەکان‌و مووچەخۆران، پێمان دەڵێن، دۆخی‌ حکومەت‌و بەڕێوەبردنی‌ وڵات چۆنە، و هۆکار چییە خەڵک کۆچ دەکات؟ ئەگەر دەسەڵاتیش بیەوێت هەنگاوێک بەرەو چارەسەر هەڵگرێت و سنورێک بۆ کۆچ دابنێت، نابێت خەریکی داتاشینی تۆمەت بێت بۆ ئەم و ئەوو لادانی بەرپرسیارێتی لەسەر شانی خۆی، نابێت بەدوای داخستنی دەرگای وەرگرتنی ڤیزەی ئەم وڵات و ئەو وڵاتەوەبێت، بەڵکو یەکەمجار پێویستە دان بنێت بە هەڵە کوشندەکاندا و بزانێت بەردەوامی بەڕێوەبردنی بەمجۆرەی پڕ لە گەندەڵی و ستەم، کوردستان بەرەو ماڵوێرانی زیاتر دەبات.