.jpg)
درەو: راكان جبوری دەچێتە پەرلەمانی عێراق، بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك، پارتی و یەكێتی كاندیدی خۆیان هەیەو توركمان و عەرەبیش داوای دەكەن. راكان جبوری پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك، لەسەر لیستی هاوپەیمانی عەرەبی كەركوك سەركەوت بۆ پەرلەمانی عێراق، بە ئەگەری زۆر دەچێتە پەرلەمانی عێراق و سوێندنی یاسایی دەخوات، چونكە ئەگەر نەچێتە پەرلەمان بە پێی یاسای هەڵبژاردن ئەو كاندیدە دەچێتە شوێنەكەی كە زۆرترین دەنگی هەیە، لەدوای راكان جبوری ( وەسفی عاسی عوبەیدی) كاندیدی بەرەی عەرەبی یەكگرتوو لە بازنەی سێی كەركوك دەچێتە شوێنەكەی، واتا هاوپەیمانێتیەكەی راكان جبوری كورسیەك لە دەستدەدات، بۆیە چونی راكان جبوری بۆ پەرلەمانی عێراق یەكلابووەتەوە. لەدوای چوونی راكان جبوری بۆ پەرلەمانی عێراق، ململانێكان بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك لە نێوان یەكێتی و پارتی و لایەنی توركمانی و عەرەبی زیاتر دەبێت. لایەنی كوردی دەڵێن پۆستی پارێزگاری كەركوك بۆ كوردە، بەو پێیەی كورد لە كۆی (12) كورسی ئەو پارێزگایە (6) كورسی بەدەستهێناوەو مافی خۆیەتی پۆستی پارێزگاری كەركوك بۆ خۆی مسۆگەر بكات، لەناو كوردیشدا یەكێتی لە كۆی (6) كورسی (3) كورسی هەیە. لەناو یەكێتی نیشتمانی كوردستان باس لەچەند كەسێك دەكرێت بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك، دیارترینیان ( خالید شوانی و رێبوار تەها)ن كە هەردووكیان ئەندامی سەركردایەتی یەكێتین. خالید شوانی لەلایەن ماڵی مام جەلالەوە پشتیوانی لێدەكرێت و چانسی زۆرە، رێبوار تەها لەلایەن گروپی كەركوكیەكانەوە پشتیوانی لێدەكرێت و بەتەواوی خۆی بۆ ئەو پۆستە یەكلاكردووەتەوە، چونكە لەكاتی دانانی لێپرسراوی مەڵبەندەكانی كەركوك و سەڵاحەدین، رێبوار تەها رەتی كردووەتەوە لێپرسراوێتی مەڵبەند وەربگرێت، بەو پێیەی خۆی بۆ پارێزگاری كەركوك ئامادەكردووە. هەرچی پارتی دیموكراتی كوردستانە ئەویش پارێزگاریس كەركوك بە مافی خۆی دەزانێت و دەڵێت كاندیدەكەمان لە كەركوك (شاخەوان عەبدوڵا) زۆرترین دەنگی كەركوكی بەدەستهێناوە. لەناو پارتی دیموكراتی كوردستان باس لە دژوار فایەق دەكرێت بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك، دژوار فایەق ئێستا راوێژكاری مەسعود بارزانیە بۆ كاروباری مادەی (140). پێكهاتەی توركمان لە ئێستادا (2) ئەندامیان سەركەوتووە بۆ پەرلەمانی عێراق، ئەوانیش پارێزگاری كەركوك بە مافی خۆیان دەزانن، بۆیە (ئەرشەد سالحی) لە بەرەی توركمانی چاوی لەو پۆستە وەری بگرێت بە پشتیوانی توركیا. لە پێكهاتەی عەرەبیش خالید مەفرەجی چاوی لە پۆستی پارێزگاری كەركوكە، كە پێكهاتەی عەرەبی لە هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری رابردوو (4) كورسیان بەدەستهێنا.
.JPG)
هێمن محه‌مه‌د عه‌بدوڵا هێزی نه‌رم بریتییه له توانایی به‌ده‌ستهێنانی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان به شێوازی نه‌رم و نیان و ئاشتییانه‌ی دوور له توندوتیژی و سوپا، هه‌روه‌ها دوور له گوشاری ئابووری و پێدانی پاداشتی دارایی (به‌رتیل)، سه‌ركه‌وتنی هێزی نه‌رم په‌یوه‌سته به ڕاده‌ی پێشكه‌وتوویی و ده‌وڵه‌مه‌ندی كلتوری وڵاته‌وه و له هه‌مان كاتیشدا زیره‌كیی و لێوه‌شاوه‌یی نێردراوه سیاسییه‌كانه‌وه، ئه‌م هێزه زیاتر له ئاستی نێوده‌وڵه‌تییدا به‌كارده‌هێنرێت و سه‌رچاوه‌كانی جێبه‌جێكردنیشی جۆراوجۆرن، میدیا یه‌كێكه له ئامرازه گرنگه‌كان كه له جێبه‌جێكردنی ئه‌م هێزه‌دا به‌كارده‌هێنرێت، چه‌مكی هێزی نه‌رمیش بۆ یه‌كه‌مجار له‌دوای ڕوخانی یه‌كێتی سۆڤێته‌وه به‌كارهێنرا. ئێمه تا ڕاده‌یه‌ك ئاشناین به ئه‌وه‌ی هێزی نه‌رم كه له‌لایه‌ن حكومه‌ت و یه‌كه ده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه به‌كارده‌هێنرێت به‌تایبه‌تیش له سیاسه‌تی ده‌ره‌كی دا بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رنجی جه‌ماوه‌ری جیهانیی به لای وڵاته‌كانیاندا ڕابكێشن و ڕووه جوانه‌كه‌ی خۆیان نیشانی جیهانی ده‌ره‌وه بده‌ن، هه‌روه‌ها بتوانن به شێوه‌یه‌كی نه‌رم و نیان و ئاشتییانه كاریگه‌ریی له‌سه‌ر بڕیاری سیاسی حكومه‌ته‌كانی تر دروستبكه‌ن، ئه‌وه‌ی كه سه‌رنجڕاكێشه ئه‌وه‌یه كه ڕێكخراوه توندڕۆكان په‌نا ببه‌نه به‌ر به‌كارهێنانی ئه‌م جۆره هێزه، چونكه هه‌میشه ئه‌وه‌مان بینیوه كه ئه‌م جۆره ڕێكخراوانه به زه‌بری هێز و ئه‌نجامدانی توندوتیژیی ویستوویانه خۆیان بسه‌پێنن، ئه‌وه‌ی كه ئه‌م كاره‌ی بۆ تاڵیبان و گرووپ و بزووتنه‌وه‌كانی هاوشێوه‌ی ئاسان كردووه تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه, ئه‌م تۆڕانه مه‌رجی سه‌پێنراوی وه‌كو پێویستیی هه‌بوونی كیانی فه‌رمی دانپێدانراو یان ده‌وڵه‌تیی نیه هه‌تا له هێزی نه‌رمدا به‌كارببرێت، ڕێكخراوی تیرۆریستی داعش له ڕێگه‌ی تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه هێزی نه‌رمی تاقیكردووه‌ته‌وه و ته‌نها له ئه‌مریكا 250 هاووڵاتی په‌یوه‌ندییان به داعشه‌وه كردووه و قایلی كردوون بڕۆنه سوریا، هه‌روه‌ها هه‌زاران كه‌سی تر كه هه‌ڵگری پاسپۆرتی ئه‌وروپیین په‌یوه‌ندییان به داعشه‌وه كردووه، بزووتنه‌وه‌ی تاڵیبانیش سوودی له تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان وه‌رگرتووه و ده‌یان هه‌زار هه‌ژماری فه‌رمی و نافه‌رمی دامه‌زراندووه تا به‌هۆیانه‌وه هێزی نه‌رمی خۆی به‌گه‌ڕبخات بۆ ئه‌وه‌ی له‌لایه‌ن جه‌ماوه‌ری ئه‌فغانییه‌وه قه‌بوڵ بكرێن و له لایه‌كی تریشه‌وه له ئاستی نێوده‌وڵه‌تییدا جێپێی خۆیان بكه‌نه‌وه، له‌م باسه‌دا ئه‌وه ده‌خه‌ینه‌ڕوو كه چۆن تاڵیبان توانیویه‌تی به‌هۆی تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه هێزی نه‌رم تاقی بكاته‌وه و لێره‌شه‌وه سەرقاڵی گۆڕینی خۆیەتی لە بزووتنەوەیەکی چەکدارەوە بۆ حکومەتێکی شارستانی. تاڵیبان كاتێك له ئه‌یلولی ساڵی 1996 له ئه‌فغانستاندا ده‌سه‌ڵاتیان په‌یدا كرد، ئینته‌رنێتیان قه‌ده‌غه كرد و له هه‌ر ماڵ و شوێنێكدا ته‌له‌ڤزیۆن و كامێرا و كاسێتی ڤیدیۆییشیان به‌دی بكردایه ده‌یانشكاند و له‌ناویان ده‌بردن، به‌ڵام ورده ورده له‌گه‌ڵ گۆڕانكارییه‌كاندا ڕۆیشتن، وتیان دوژمنه‌كانمان كه‌ناڵی میدیاییان هه‌یه و ئێمه‌ش پێویسته هه‌مانبێت، له ساڵی 2005 دا ماڵپه‌ری فه‌رمییان به ناوی (ئه‌لئه‌ماره) دامه‌زراند و هه‌تاوه‌كو ئێستا به‌م ناوه‌وه له تویته‌ر و تۆڕه‌كانی تریش نووسین و ڤیدیۆ و په‌یامه‌كان به زمانه‌كانی عه‌ره‌بی و ئینگلیزی و سێ دیالێكتی ئه‌فغانی بڵاوده‌كه‌نه‌وه، تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیشیان له‌لایه‌ن لیژنه‌ی فه‌رهه‌نگی بزووتنه‌وه‌كه‌وه سه‌رپه‌رشتی ده‌كرێت, ئێستا هه‌زاران هه‌ژماریان له تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا هه‌یه كه هه‌ندێكیان فه‌رمی و هه‌ندێكیشیان نافه‌رمین و له‌لایه‌ن كه‌سانی نادیاره‌وه به‌ڕێوه‌ده‌برێن كه هاوسۆزییان بۆ بزووتنه‌وه‌كه هه‌یه، له‌م دواییانه‌دا كه ئه‌مریكا وڵاته‌كه‌ی چۆڵكرد ئه‌وه بوو میدیاكانی جیهان هه‌ڵهاتنی خه‌ڵكی ئه‌فغانستانیان بڵاوده‌كرده‌وه له كاتێكدا كه چه‌كدارانی بزووتنه‌وه‌كه ته‌قه‌یان لێ ده‌كردن و ترسیان بڵاوده‌كرده‌وه، به‌ڵام تاڵیبان له تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه وێنه‌ی ئاشتی و سه‌قامگیریی وڵاته‌كه‌ی بڵاوده‌كرده‌وه و ترس و تۆقاندنه‌كانی به درۆ ده‌خستنه‌وه، تۆماس جۆنسۆن مامۆستا له كۆلێجی توێژینه‌وه‌ی باڵای ده‌ریایی (سه‌ربازیی) له كالیفۆرنیا ده‌ڵێت " تاڵیبان تێگه‌یشت كه بۆ بردنه‌وه‌ی جه‌نگ پێویستی به بڵاوكردنه‌وه‌ی چیرۆك هه‌یه چونكه هه‌موو هاوڵاتییه‌كی ئه‌فغانیی مۆبایلی زیره‌كی پێیه، بۆیه دركیان به‌وه كرد كه له‌و ڕێگه‌یه‌وه ده‌توانن به جه‌ماوه‌ر بڵێن كه پێویسته چ شتێك بكه‌ن"، تاڵیبان ئه‌وه‌ی ویستوویه‌تی له فه‌یسبووك، یوتیوب و تویته‌ره‌وه بڵاویان كردووه‌ته‌وه، كاتێكیش كه تۆڕه‌كانیان له‌سه‌ر ئهو سێ سه‌كۆیه داده‌خران له‌لایه‌ن كۆمپانیاكانه‌وه ئه‌وا ده‌یان هه‌ژماری تریان داده‌مه‌زراند به‌تایبه‌تیش له‌ڕێگه‌ی تویته‌ره‌وه كه‌متر به‌ربه‌ستیان بۆ درووستكراوه، به‌وپێیه‌ی ئه‌فغانستانی ئه‌مڕۆ زۆر جیاوازه له‌و ئه‌فغانستانه‌ی كه تاوه‌كو 2001 یش هه‌وڵی قه‌ده‌غه‌كردنی ئینته‌رنێتی تێدا ده‌درا له‌لایه‌ن تاڵیبانه‌وه، ئێستا بزووتنه‌وه‌كه مۆبایلی زیره‌كیان خۆشه‌وێت و هه‌زاران هه‌ژماریان له‌سه‌ر تۆڕه‌كانی فه‌یسبووك، تویته‌ر و یوتیوب هه‌یه، به‌پێی ئامارێكی ساڵی 2020 یش نزیكه‌ی 23 ملیۆن كه‌س له‌و وڵاته‌دا مۆبایلی زیره‌كیان پێیه كه ده‌كاته ڕێژه‌ی زیاتر 70% ی دانیشتووانی ئهو وڵاته. له دوو ده‌یه‌ی ڕابردوودا تاڵیبان هه‌وڵی داوه له چه‌ند ئاستێكدا كار به هێزی نه‌رم بكات، له نێوان ساڵانی 2002 هه‌تا 2009 به‌شێوه‌یه‌كی چڕ كاری له‌سه‌ر ناوبانگی خۆی ده‌كرد له ناوخۆی ئه‌فغانستاندا و ده‌ستیكرد به به‌كارهێنانی تۆڕه‌كانی كۆمۆنیكه‌یشن و به‌كاریده‌هێنان بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ی په‌یامه‌كانی، له لایه‌كی تریشه‌وه وته‌بێژی بزووتنه‌وه‌یان ئاراسته كرد بۆ په‌یوه‌ندییگرتن له‌گه‌ڵ ئامرازه‌كانی میدیا و په‌خشكردنی هه‌ڵوێسته‌كانی بزووتنه‌وه‌كه له ڕێگه‌یانه‌وه، به‌مجۆره‌ش توانی به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان زیندووبوونی خۆی بسه‌لمێنێت و بڵێت كه ئێمه له هه‌ناوی كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌فغانستانداین، له‌نێوان ساڵانی 2009-2017 شدا ته‌ماحه‌كانی گه‌وره‌تر بوون و پێیان خسته ئاستی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه، چیتر له‌گه‌ڵ په‌ره‌پێدانی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ میدیاكانی ئه‌فغانستاندا له‌گه‌ڵ میدیاكانی جیهانیشدا ئاشنایه‌تی و په‌یوه‌ندی درووستكرد، به جۆرێك كه میدیاكانی جیهانی كرد به سه‌كۆیه‌ك بۆ گواستنه‌وه‌ی په‌یام و نیازه‌كانی، بێجگه له‌وه‌ی كه له ڕێگه‌ی چه‌ند ئێستگه‌یه‌كی ڕادیۆییه‌وه پلانی چالاكییه‌كانیان بڵاوده‌كرده‌وه، په‌یام و بڵاوكراوه‌كانی تاڵیبان ته‌نها له چوارچێوه‌ی سیاسی و سه‌ربازییدا قه‌تیس نه‌بوون به‌ڵكو به‌رنامه‌ی تایبه‌تیان هه‌بوو به شیعر و ئه‌ده‌ب و ته‌نانه‌ت مۆسیقا و چیرۆكی دڵخوازی خۆیان له ڕێگه‌ی ئێستگه‌كانه‌وه بڵاوده‌كرده‌وه، ئه‌مه‌ش وای كرد كه سه‌رنجه‌كان له‌سه‌ر بزووتنه‌وه‌كه تاڕاده‌یه‌ك بگۆڕێن، تاڵیبانێك كه هه‌میشه په‌نای بردبووه به‌ر چه‌ك ئێستا دێت چیرۆك و هونه‌ری تر به گوێی گوێگرانییدا ده‌دات، هاوكات ده‌رفه‌تیان بۆ په‌یامنێرانی كه‌ناڵه‌كانی جیهان ڕه‌خساند تاوه‌كو بڕۆنه ناوچه‌كانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی تاڵیبانه‌وه و وێنه بگرن و چاوپێكه‌وتن ئه‌نجامبده‌ن، ئه‌وه‌ش به ڕای سه‌ركرده‌كانی ڕێكخراوه‌كه له‌پێناو ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی پڕۆپاگه‌نده‌ی حكوومه‌ته‌كانی خۆرئاوایه، له‌نێوان ساڵانی 2017 هه‌تا 2021 یشدا تاڵیبان زیاتر دركی به‌وه كرد كه پێویستیی به به‌ده‌ستهێنانی ڕه‌وایه‌تی له‌سه‌ر ئاستی جیهاندا هه‌یه، بۆیه گرنگییدانه‌كانی چڕكرده‌وه له‌سه‌ر ڕای گشتی جیهانیی به به‌كارهێنانی تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و ئامرازه‌كانی تری میدیا، هه‌وڵیاندا له‌م ڕێگایه‌وه خۆیان بگۆڕن بۆ بزووتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی، له‌م ساڵانه‌دا بزووتنه‌وه‌كه توانی چه‌ندین پێگه له‌سه‌ر فه‌یسبووك و تویته‌ر و یوتیوب دابمه‌زرێنێت و هه‌تاوه‌كو ئێستاش كاریان له‌سه‌ر بكات. تاڵیبان له سێ ئاستدا تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ئاراسته كردووه تاڵیبان له چه‌ند ئاستێكی جیاوازدا تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندنی به‌كارهیناوه بۆ به‌هێزكردنی هێزی نه‌رمی خۆی، له‌لایه‌ك ڕوبه‌ڕووی جه‌ماوه‌ری ئه‌فغانی و له لایه‌ك به‌ره‌و ڕووی سوپای ئه‌فغانی و له لایه‌كی تریشه‌وه ڕوبه‌ڕووی كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی و جه‌ماوه‌ری جیهانیی بووه‌ته‌وه. له سه‌ره‌تاكانی مانگی ئایاری 2021 دا كاتێك ئه‌مریكییه‌كان و هێزه‌كانی ناتۆ ده‌ستیانكرد به جێهێشتنی ئه‌فغانستان، تاڵیبان له‌گه‌ڵ ئاماده‌كاری سه‌ربازییه‌كاندا هه‌ڵمه‌تێكی گه‌وره‌ی له تۆره‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه ده‌ستپێكرد، سات به ساتی جموجۆڵ و گۆڕانكارییه‌كانی له ده‌سه‌ڵاتدا ده‌دا به چاو و گوێی جه‌ماوه‌ری ئه‌فغانییدا، هه‌ڵمه‌ته‌كان به جۆرێك كاریگه‌ر بوون كه ئه‌مروڵڵا ساڵحی جێگری سه‌رۆكی ئه‌فغانستان له په‌یامێكدا داوایكرد هیزه‌كانی سوپا و جه‌ماوه‌ری ئه‌فغانی به پڕۆپاگه‌نده و بڵاوكراوه ناڕاسته‌كانی تاڵیبان نه‌خه‌ڵه‌تین كه له‌باره‌ی سه‌ركه‌وتنه‌كانی خۆیان و هه‌ڵهاتنی سوپاوه بڵاویانده‌كه‌نه‌وه، له ئاستی ڕوبه‌ڕووه‌ستانی كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تییشدا، سوهه‌یل شاهین نێردراوی تاڵیبان بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان له تویتێكدا كه له سه‌ره‌تای مانگی تشرینی یه‌كه‌می ئه‌مساڵدا بڵاویكرده‌وه ڕایگه‌یاند: تاڵیبان ده‌یه‌وێت له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تییدا بكرێته‌وه و خوازیاره گفتووگۆیان له‌گه‌ڵ بكات و به‌ركه‌وتنێكی ئه‌رێنیانه‌ی له‌گه‌ڵیاندا هه‌بێت، خودی شاهین له سه‌كۆی تویته‌ر زیاتر له 530 هه‌زار فۆڵۆوه‌رسی هه‌یه. تاڵیبان زانیویه‌تی ژماره‌ی به‌كارهێنه‌رانی تویته‌ر له وڵاته‌كه‌یدا زۆره، بۆیه زیاتر سه‌رنجی له‌سه‌ر تویته‌ر بووه، له تویته‌ردا چه‌ند ته‌كنیكێكیان به‌كارهێناوه له ئاراسته‌كردنی هێزی نه‌رمدا، بۆیه به‌رده‌وام جریوه‌كانیان به عه‌ره‌بی و ئینگلیزی بڵاوكردووه‌ته‌وه، له هه‌مان كاتدا ته‌كنیكی چه‌ندباره بڵاوكردنه‌وه‌ی بابه‌ته گرنگه‌كانیان به‌كارهێناوه، هه‌روه‌ها جریوه‌كان به ئاراسته‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی ناوخۆیی (خه‌ڵكی ئه‌فغانیی) له‌لایه‌ن زه‌بیحوڵڵا موجاهیده‌وه كراون و ئه‌م هه‌وڵیداوه ئاسایش و ئارامی ناوخۆی وڵات له‌سه‌رده‌می تاڵیبان به هه‌ردوو شێوه‌زاری پشتۆی و دری بڵاوبكاته‌وه ئه‌مه‌ش له‌پێناو ئه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری ئه‌فغانیی هه‌ڵنه‌یه‌ن و به‌و هۆیه‌شه‌وه وێنه‌یه‌كی ترسناك بۆ بزووتنه‌وه‌كه دروست نه‌كه‌ن, هاوكات به‌كارهێنانی به‌رده‌وامی به‌كارهێنانی هاشتاگ له بڵاوكردنه‌وه‌ی درووشمه‌كاندا بۆ ئه‌وه‌ی خێراتر بڵاوببنه‌وه و زووتر بدۆزرێنه‌وه یان ببینرین یه‌كێكی تر بووه له شێوازه‌كانیان له تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا, ته‌كنیكێكی تریان به‌كارهێنانی كه‌ناڵی جێگیره‌وه بووه بۆ ئه‌وه‌ی به‌رده‌وام په‌یامی خۆیان به گوێی كۆمه‌ڵگه‌كه‌یان و جیهاندا بده‌ن و لێیان دانه‌بڕێن, هه‌ر بۆیه ئه‌گه‌ر له‌لایه‌ن یوتیوبه‌وه سانسۆریان خرابێته سه‌ر ئه‌وا له تۆڕی ستریم یارد سه‌ریان ده‌رهێناوه‌ته‌وه، ئه‌گه‌ر تویته‌ر مه‌ودای فراوان نه‌بووه بۆ ناوه‌ڕۆكه دورودرێژه‌كانیان ئه‌وا له تیلیگرامه‌وه بڵاویان كردووه‌ته‌وه، له‌گه‌ڵ چه‌ند تۆڕێكی تری جێگیره‌وه‌دا. به‌ده‌ر له تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان، ته‌كنیكی تری هێزی نه‌رم له نامیلكه‌یه‌ك به ناوی (چۆن تاڵیبان له گونددا سه‌ركه‌وت) نووسه‌ری ئه‌مریكی مارك سكستون ئه‌وه ڕوون ده‌كاته‌وه كه چۆن ئه‌ندامانی بزووتنه‌وه‌كه پێش ئه‌وه‌ی گوندێك كۆنترۆڵ بكه‌ن هه‌ڵمه‌تی هاوشێوه‌ی هه‌ڵمه‌تی په‌یوه‌ندییه گشتییه‌كانیان ڕێكده‌خست، ڕوبه‌ڕوو گفتوگۆیان له‌گه‌ڵ سه‌رۆك خێڵ و پیاوانی ئایینی دا له گونده‌كاندا درووست ده‌كرد، له‌وێشه‌وه كارلێكیان له‌گه‌ڵ گوندنشیناندا ده‌كرد و هه‌وڵی قایلكردنیان ده‌دا، دواتریش له‌وانه‌وه زانیارییان ده‌ستده‌كه‌وت، ته‌نانه‌ت له هه‌ندێك باردا به‌شێك له گوندنشینه‌كان شانبه‌شانی چه‌كدارانی تاڵیبان شه‌ڕیان ده‌كرد، ئه‌ندامه چالاكه‌كانی تاڵیبان له پێش گرتنه ده‌ستی ده‌سه‌ڵاتیش چاویان كه‌وتو‌وه به پیاوانی ئایینی، سه‌رۆك هۆزه‌كان، ته‌نانه‌ت ئهو كه‌س و لایه‌نانه‌شی كه پێچه‌وانه و دژی به‌رنامه‌یانن تاوه‌كو بتوانن له‌گه‌ڵیاندا كۆڕاییه‌ك درووستبكه‌ن به ئاراسته‌ی چونه‌پاڵ ڕه‌ئییه‌كانی ئه‌وان و قایل كردنیان. كه‌ناڵی جه‌زیره یه‌كێك له گرنگترین سه‌كۆكانی گواستنه‌وه‌ی زانیارییه‌كان بووه له‌باره‌ی تاڵیبانه‌وه، له كاتی نزیكبوونه‌وه‌ی تاڵیبان له كابولی پایته‌خت تاوه‌كو ئێستا ئه‌م كه‌ناڵه له ڕێگه‌ی ته‌له‌ڤزیۆن، ماڵپه‌ر، فه‌یسبووك، ئینستاگرام و یوتیوبه‌وه سه‌دان هه‌واڵ و ڕاپۆرتی له‌باره‌یانه‌وه بڵاوكردووه‌ته‌وه كه به‌شێكی زۆریان له سوودی ئهو گرووپه‌دا بوون، به‌شێك له‌وانه بانگه‌شه‌ن بۆ تاڵیبان و تواناكانی به‌ڕێوه‌بردنی و به‌شێكی تریشیان گواستنه‌وه‌ی لێدوانی به‌رپرسان و گۆشه‌نیگای بزووتنه‌وه‌كه‌یه. له نوێترینیاندا، چاوپێكه‌وتنێكی عه‌بدولقه‌هار به‌لخی وته‌بێژی وه‌زاره‌تی كاروباری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌فغانستانه له‌گه‌ڵ جه‌زیره‌دا كه له ڕۆژی (9ی تشرینی یه‌كه‌می 2021) بڵاوبووه‌ته‌وه، وته‌بێژه‌كه چه‌ند لایه‌نێكی گرنگ له‌باره‌ی سیاسه‌ت و گۆشه‌نیگای گرووپه‌كه له دنیای ئه‌مڕۆدا ده‌خاته‌ڕوو، له پرسی گروپه توندڕه‌وه‌كانی وه‌كو داعش و قاعیده‌دا وته‌بێژ وه‌ڵامێك ده‌داته‌وه كه به جیهان ده‌ڵێت ئێمه وه‌كو ئه‌وان نین به‌ڵكو ئه‌وان توندڕه‌ون و خه‌ڵك ئه‌وانی ناوێت، به جیهانی ئیسلامییش ده‌ڵێت ئێمه سازش له‌سه‌ر بنه‌ماكانی ئایینه‌كه ناكه‌ین و ڕێگه ناده‌ین سنووره‌كانی ئیسلام ببه‌زێنرێت، وته‌بێژ چه‌ند ته‌وه‌رێكی تریش باس ده‌كات، له‌وانه‌ش په‌یوه‌ندییه‌كان له‌گه‌ڵ وڵاتانی جیهان و دراوسێكاندا، خواستی خۆیان نیشانده‌دات بۆ ئه‌نجامدانی دیالۆگ و به‌ستنی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ هه‌موو لایه‌كدا به‌تایبه‌تیش ئه‌مریكا و چین و ڕووسیا، باس كردن له مافی مرۆڤ و مافی ئافره‌تان، ئازادی ڕاده‌ربڕین، ئازادی ڕۆژنامه‌وانیی، وه‌ڵامدانه‌وه‌ی تۆمه‌ته‌كانی سه‌رۆكی تاجیكستان، په‌یوه‌ندییه‌كان له‌گه‌ڵ (ئێران، تاجیكستان، ئۆزبه‌كستان، پاكستان) بهشی تری گفتوگۆكه‌ن كه له گرنگترین ئهو باس و خواسانه‌ن كه تاڵیبان پێویستییه‌تی جیهان گوێی لێ بێت و له ده‌می خۆیانه‌وه بیبیستن. میدیا، ده‌كه‌وێته ناو قوتابخانه‌ی دیپلۆماسییه‌تی گشتی خۆسه‌پێنه‌وه، ئه‌م قوتابخانه‌یه پێی وایه كه‌ناڵه‌كانی ڕاگه‌یاندنی خێرا (ته‌له‌ڤزیۆن، ڕادیۆ، گۆڤار، تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان) كه‌ناڵی خێرا و خۆسه‌پێنن و ده‌توانن له ڕێگایانه‌وه كار له‌سه‌ر گۆڕینی ئاراسته‌ی بیركردنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ر بكرێت, ده‌توانین بڵێین هێزی نه‌رمی بزوتنه‌وه‌ی تاڵیبان زیاتر له چوارچێوه‌ی میدیا و تۆڕه‌كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندایه و نه‌یتوانیوه له پراكتیكدا جێپێی خۆی دیاری بكات. دوای واژۆكردنی ڕێككەوتنی نێوان ئەمریكا و بزوتنەوەی تاڵیبان لە ده‌وحه، وتەبێژی بزوتنەوەكە ڕایگەیاند " تەواوی هێرشە چەكدارییەكانمان لە ئەفغانستاندا ڕاگرتووە, چاوەڕوانین ئەمریكا بەڵێنەكانی جێبەجێ بكات و ئەفغانستان جارێكی دیكە دەگەڕێتەوە بۆ ژێر پەیڕەوكردنی سیستمی ئیسلامی"، ڕێككەوتنه‌كه دەنگدانەوەی زۆری لە ناوەندە سیاسی و میدیاییه‌كاندا هه‌بو, گرنگترین خاڵه‌كانی بریتی بوون له كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا و ڕێگەنەدانی تاڵیبان بە گەڕانەوەی ڕێكخراوی قاعیدە بۆ ئەفغانستان, ڕێككەوتنەكە لەسەر ئاستی جیهان بەشداری تێدا كرا و زیاتر لە 20 وڵاتی ناوچەكە نوێنەریان لە مه‌راسیمه‌كه‌یدا هەبوو.
.jpg)
راپۆرت: درەو ماوەیەكە مەسرور بارزانی ناچێتە بارەگای ئەنجومەنی وەزیران لە هەولێر، لە نوسینگەكەی خۆیەوە لە (پیرمام) حكومەت بەڕێوەدەبات، وەزیرەكان دەستیان ناگات بە سەرۆكی حكومەت فەرمان لە ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی حكومەت وەردەگرن، ئومێد سەباح ئێستا سێبەری مەسرور بارزانی‌و سەرۆك وەزیرانی دووەمی هەرێمی كوردستانە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. سەرۆكایەتی لە پیرمامەوە سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بووەتە سێبەری سەرۆك وەزیران‌و لەبری مەسرور بارزانی بڕٍیار بۆ وەزیرەكان دەردەكات. لەدوای بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم نایەوێت راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ وەزیرەكاندا بكات، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ماوەی نزیكەی ساڵێكە مەسرور بارزانی نەچووەتە بارەگای ئەنجومەنی وەزیران لە هەولێر. مەسرور بارزانی كارەكانی لەرێگەی (ئومێد سەباح) سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانەوە بەڕێوەدەبات، هەموو پەیوەندی‌و كاروباری وەزارەتەكانی بە ئەنجومەنی وەزیرانەوە، لەرێگەی ئومێد سەباحەوە دەكرێت. لەو ماوەیەدا كە نەچوەتە بارەگای ئەنجومەنی وەزیران، مەسرور بارزانی لە نوسینگەی تایبەتی خۆی لە (پیرمام)ەوە كارەكانی رایی دەكات، جگە لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران كە لە هۆڵی (سەعد عەبدوڵا) بەڕێوەدەچێت، نەك لە ئەنجومەنی وەزیران، وەزیرەكان نابینێت، كاری بەهەر فەرمانبەرو بەرپرسێكی ئەنجومەنی وەزیران هەبێت، بانگهێشتان دەكات بۆ نوسینگەكەی خۆی لە پیرمام. یەكێك لە وەزیرەكانی حكومەتی هەرێم بە (درەو)ی راگەیاند" لە ئێستادا ئێمە دوو سەرۆك وەزیرانمان هەیە، یەكەم مەسرور بارزانی كە كەسمان بە ئاسانی دەستمان پێی ناگات، دووەم ئومێد سەباح كە زۆربەی ئیشوكارەكانمان لە رێگەی ئەوەوەیە". بەپێی قسەی ئەم وەزیرە" تەنانەت لە كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیراندا مەسرور بارزانی قسە گشتییەكان دەكات‌و گفتوگۆكان‌و وەڵامدانەوەی وەزیرەكان بۆ ئومێد سەباح جێدەهێڵێت". بۆشایی نێوان سەرۆك وەزیران‌و وەزیرەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم هێندە گەورە بووە، تەنیا لە بۆنە گشتییەكاندا كە مەسرور بارزانی تێیدا بەشدار دەبێت بەتایبەتی بۆنەی كردنەوەی پرۆژەی وەزارەتەكان، وەزیرەكان، سەرۆك وەزیران دەبینن. وەزارەت‌و یاسا ئێستا دەسەڵاتێكی بێسنور لای ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانە، لەناو بینای ئەنجومەنی وەزیران تەنیا ئومێد سەباح‌و قوباد تاڵەبانی و ئامانج رەحیم دەوام دەكەن، هەموو فەرمانێكی ئەنجومەنی وەزیران‌و پەیوەندی نێوان وەزارەتەكان‌و ئەنجومەنی وەزیران لە رێگەی ئومێد سەباحەوە دەبێت. ئەمە لەكاتێكدایە هەموو وەزارەتەكان یاسای تایبەتی خۆیان هەیەو یاساكە دەسەڵاتی بە وەزیرەكان داوە، كاروبارەكانی خۆیان بەڕێوەببەن، بەڵام لەم كابینەیەدا زۆربەی دەسەڵاتەكان لای سەرۆك وەزیران كۆبوەتەوە، زۆربەی وەزیرەكانیش ترسیان لە كاردانەوەی مەسرور بارزانی هەیە لەبارەی بڕیارەكانیانەوە، بۆیە دەگەڕێنەوە بۆلای ئومێد سەباح، كارگەیشتوەتە ئەوەی تەنانەت لە كڕینی ئۆتۆمبێل‌و خەرجی بچوكیشدا، فەرمان دەردەكرێت‌و دەنوسرێت (بە فەرمانی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت) كراوە. ئومێد سەباح لە پڕكردنەوەی پۆستی لایەنەكاندا لە كابینەی نۆیەم، لەگەڵ پشتیوان سادقدا نوێنەرایەتی پارتی‌و سەرۆكی حكومەتی كردووە‌و تیمی یەكێتی‌و گۆڕان گفتوگۆیان لەگەڵدا كردووە. ئێستا تەنانەت گواستنەوەی فەرمانبەرێك لە وەزارەتێكەوە بۆ وەزارەتێكی تر، دەبێت ئومێد سەباح ئیمزای لەسەر بكات، ئومێد سەباح رۆڵی (نێچیرڤان ئەحمەد) سەرۆكی پێشووی دیوانی حكومەت دەگێڕێت بەپێگەیەكی بەهێزترەوە. سێبەرەكەی سەرۆك وەزیران كێیە ؟ سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران ناوی تەواوەتی (ئومێد سەباح عوسمان)ە، لە دایكبووی: 1980 كەركوكە، خێزاندارە‌و باوكی سێ منداڵە. ئومێد سەباح دكتۆرای لە (یاسای تایبەت) لە زانكۆی سلێمانی بەدەستهێناوە، درەوشانەوەی ئەستێرەی بەختی ئەم پیاوە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 2012 كە مەسعود بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان كردی بە وتەبێژی فەرمی سەرۆكایەتی هەرێم. كاركردنی لەگەڵ مەسعود بارزانی، دەرفەتی ئەوەی بۆ ئومێد سەباح خۆشكرد، لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)ە، بكرێت بە سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران. لە هەموو پرسە گرنگەكانی كابینەی نۆیەمدا، بەتایبەتی پرسی دانوستانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغداد سەبارەت بە بودجە، ئومێد سەباح بەشداربووە‌و رۆڵی كارای هەبووە وەكو چاو و گوێی سەرۆك وەزیران لەناو گفتوگۆكاندا. ئەمە لەكاتێكدایە سەرۆكی تیمی پارتی لەناو حكومەت (پشتیوان سادق) وەزیری ئەوقاف‌و كاروباری ئاینییە. پەیوەندی وەزیرو سەرۆك وەزیران تەمەنی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، (2 ساڵ‌و 6 مانگ)ی تەمەنی خۆی تەواو كردووە‌و هەرێمی كوردستان لەبەردەم بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندایە. پەیوەندی نێوان مەسرور بارزانی‌و تیمە وزارییەكەی هەر لەسەرەتای كابینەكەوە بە گرژی‌و ئاڵۆزی دەستی پێكرد، لەسەرەتای كابینەكەدا قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران ناڕازی بوو لە دەسەڵاتەكانی‌و گلەیی هەبوو لەوەی مەسرور بارزانی بەپێچەوانەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆك وەزیرانی پێشووەوە، هیچ رۆڵێكی بۆ جێگری سەرۆك وەزیران نەهێشتوەتەوە، تەنانەت واژۆی قوباد تاڵەبانی لەسەر هیچ نوسراوێكی حكومی نابینیت، ئەوكات مەسرور بارزانی باسی لەوە دەكرد، حكومەتی سەرتاسەری دروست دەكات‌و ئیتر ئەو سەردەمە بەسەر چووە قوباد تاڵەبانی وەكو سەرۆك وەزیرانی ناوچەی سلێمانی مامەڵە بكات، لە گفتوگۆیەكدا سەرۆك وەزیران‌و جێگرەكەی كێشەكەیان چارەسەركرد‌و قوباد تاڵەبانی پەیوەست بووەوە بە ئەنجومەنی وەزیرانەوە، بەڵام هێشتا بەربەستەكان لەبەردەم قوباد تاڵەبانیدا ماون، بەمدواییە‌و بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق قوباد تاڵەبانی بڕیاریدا لەناوچەی گەرمیان زەوی بەسەر كەسوكاری شەهیدان‌و ئەنفالكراواندا دابەش بكات، ساسان عەونی وەزیری شارەوانی كە سەربە پارتییە‌و نزیكە لە مەسرور بارزانییەوە، وەڵامی دایەوە‌و رایگەیاند، كەس دەسەڵاتی دابەشكردنی زەوی نییە، ئەمە جارێكی تر قوباد تاڵەبانی توڕە كردەوە‌و بە راگەیەندراوێك وەڵامی وەزیرەكەی پارتی دایەوە. مانگی نیسانی 2020 پەیوەندی نێوان تیمی پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو لایەنی سەرەكی پێكهێنەری حكومەت، لەسەر ئاڵۆزییەكانی "زینی وەرتێ" ئاڵۆزی تێكەوت، مەسرور بارزانی ئەوكات وەكو ئاماژەیەك بۆ یەكێتی رایگەیاند" بەهیچ شێوەیەك قبوڵی ناكەین بە رواڵەت حكومەتی یەكگرتوو هەبێت، بەڵام لە بەشێكی دیكەی هەرێم دەسەڵاتداری تر هەبێت‌و دژایەتی حكومەت بكەن"، تیمی یەكێتی لە حكومەت لەسەر ئەم قسانە، نامەیەكی ناڕازایەتی ئاڕاستەی مەسرور بارزانی كرد. حوزەیرانی 2021، هەریەكە لە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لەسەر پشكی گۆڕان‌و خالید شوانی وەزیری كاروباری هەرێم لەگەڵ بەغداد لەسەر پشكی یەكێتی، بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی كێشەی موچە، چونە بەردەم پەرلەمانی كوردستان، لەم دانیشتنەدا پەرلەمانتارانی پارتی هێرشیان كردەسەر وەزیرەكانی گۆڕان‌و یەكێتی، ئەمە وایكرد، ئاوات شێخ جەناب‌و خالید شوانی بۆ ماوەیەك نیگەرانن ببن‌و نەگەڕێنەوە بۆ وەزارەتەكانیان، بڕیار بوو دەستلەكاربكێشتەوە، بەڵام وایان نەكرد‌و جارێكی تر گەڕانەوە بۆسەر كارەكانیان. نزیكەی مانگێك لەمەوبەریش وەكو ناڕەزایەتییەك لەبەرامبەر دەستڕۆیشتووی ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران، ماوەیەك دارا رەشید وەزیری پلاندانان لە پشكی یەكێتی بایكۆتی دەوامی وەزارەتەكەی كرد. بەمدواییانەش كە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەچوو، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران، سەرۆكی هاوپەیمانی كوردستان (هاوپەیمانی یەكێتی‌و گۆڕان بۆ هەڵبژاردن) بوو، قوباد تاڵەبانی لە بانگەشەی هەڵبژاردندا بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ هێرشی كردەسەر پارتی و بە حزبی "تاكڕەو" ناوی برد، ئەمە مەسرور بارزانی توڕەكرد، داوای كرد لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا لێكۆڵینەوە لە قسەكانی قوباد تاڵەبانی بكرێت، بەڵام قوباد تاڵەبانی خۆی لەم مشتومڕە لادا‌و چەند كۆبونەوەیەكی حكومەت بەشداری نەكرد، بەڵام دواتر‌و لە كۆبونەوەیەكدا لەسەر ئەم بابەتە لەگەڵ مەسرور بارزانی روبەڕووی یەكتر بونەوە‌و مەسرور بارزانی بە قوباد تاڵەبانی دەڵێت ئەم هەڵوێستانەت جێگەی قبوڵكردن نیە، قوباد تاڵەبانیش وەڵامی دەداتەوە كە من فەرمانبەری تۆ نیم بۆت نیە خۆت توڕە بكەیت. ناكۆكی تیمی یەكێتی‌و پارتی لە حكومەت، بەردەوام كاریگەری لەسەر بەڕێوەچوونی حكومەت هەبووە، بۆیە لە كۆبونەوەكانی نێوان مەكتەبی سیاسی هەردوو حزبدا زۆرجار باس لە چارەسەركردنی ئەم ناكۆكیانە دەكەن. بزوتنەوەی گۆڕانیش وەكو لایەنی سێیەمی پێكهێنەری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم ناڕازییە لە بەشدارییەكەی‌و بەمدواییانە سەرلەنوێ لەناو گۆڕاندا گفتوگۆ لەبارەی ئەگەری كشانەوە لە حكومەت گەرم بووە‌و ئەمە پارتی لە گۆڕان توڕەو نیگەران كردووە. كەمال ئەتروشی وەزیری سامانە سروشتیەكان دوای ماوەیەكی كەم لە دەوامكردن لە وەزارەتەكەی ماوەیەكە چووەتە دەرەوەی وڵات، هەندێك دەڵێن نیگەرانەو هەندێكیش دەڵێن بۆ چارەسەری تەندروستی لە دەرەوەی وڵاتە، سەفین دزەیی كە بە كەسێكی نزیكی نێچیرڤان بارزانی دادەنرێت و سەرۆكی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی حكومەتی هەرێم كەمترین كات دەچێتە دەوامی فەرمانگەكەی، ئاشتی هەورامی یاریدەدەری سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری وزەو سامانە سروشتیەكان و محەمەد حاجی یاریدەدەری سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری تەندروستی دەوام ناكەن.
.jpg)
درەو: دوو كوتلە بەهێزەكەی سوننە لە عێراق هاوپەیمانی تەقەدوم و هاوپەیمانی عەزم پێش كوردو شیعە رێككەوتن‌و بڕیاریاندا بەیەك هاوپەیمانێتی بچنە ناو یەكەمین دانیشتنی پەرلەمانی نوێی عێراق‌و محەمەد حەلبوسی سەرۆكی هاوپەیمانی تەقەدوم كاندیدی هاوپەیمانێتیە نوێیەكە دەبێت بۆ پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران‌و خەمیس خەنجەر سەرۆكی هاوپەیمانی عەزمیش سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییە نوێیەكە دەكات. ئێوارەی پێنجشەممە پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەكی نوێ لە نێوان هاوپەیمانی تەقەدوم بەسەرۆكایەتی محەمەد حەلبوسی‌و هاوپەیمانی عەزم بە سەرۆكایەتی خەمیس خەنجەر راگەیەندراو هەردوولا بڕیاریاندا بە هاوپەیمانێتییەكی یەكگرتوو بەشداری یەكەمین دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بكەن كە بڕیارە رۆژی یەكشەممەی داهاتوو بەڕێوەبچێت. هاوپەیمانێتییە نوێكەی نێوان حەلبوسی‌و خەنجەر لەكۆی 329 كورسی ئەنجومەنی نوێنەران خاوەنی 64 كورسییەو زۆرینەیان نوێنەرایەتی ئەو پارێزگایانە دەكەن كە لەدەستی داعش رزگاركراون. هاوپەیمانی تەقەدوم ئێوارەی چوارشەممە لە بەیاننامەیەكدا داوای لە سەرۆكی هاوپەیمانی عەزم خەمیس خەنجەر كرد سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییە نوێەكە بكات لە پێناو یەكخستنی هەڵوێستەكان و خزمەتكردن بە پارێزگاكانیان. لایخۆشیەوە خەمیس خەنجەر پێشوازی لەو بەیاننامەیەی تەقەدوم كردو بە هەنگاوێكی مێژووی وەسفكردو رایگەیاند سەرەڕای فەشارێكی زۆر بۆ دوورخستنەوەیان لە یەكتر ئەو هەڵوێستە بەرز دەنرخێنن‌و بەردەوام دەبن لە خزمەتكردنی عێراق و پارێزگاریكردن لە مافەكانی خەڵك. بە گوێرەی زانیارییەكان هاوپەیمانێتییە نوێكەی نێوان تەقەدوم و عەزم, محەمەد حەلبوسی كاندید دەكاتەوە بۆ پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران‌و خەمیس خەنجەریش سەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەكە لە ئەستۆ دەگرێت. رێككەوتنی حەلبوسی‌و خەنجەر هەروا بێ كاردانەە تێنەپەڕی‌و ناكۆكی خستە نێو هاوپەیمانی عەزمەوەو نەیارەكانی حەلبوسی لەنێو ئەو هاوپەیمانێتییەدا هەنگاویان لەدژی خەمیس خەنجەر هەڵگرت و بە نوسراوی فەرمی ئیمزایان بۆ لادانی خەنجەر پێشكەشی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان كردووە. مشعان جبوری كە وەك كاندیدی سەربەخۆ كورسییەكی ئەنجومەنی نوێنەرانی بەدەستهێناوەو ئێستا پەیوەندیكردووە بە هاوپەیمانێتی عەزمەوە لە تویتەر رایگەیاند كوتلەی عەزم 14 كاندیدی سەركەوتووە بۆ پەرلەمان‌و 3 كاندیدی تریش پەیوەندییان پێوەكردووەو لەو ژمارەیەش 12یان هەڵوێستیان لەگەڵ خەنجەردایەو تەنها سێ پەرلەمانتار كە موسەننا سامەڕایی پێشڕەوییان دەكات هەوڵدەدەن خەنجەر لە سەرۆكایەتی عەزم دووربخەنەو زۆرینەی ئەوانەی ئیمزایان كۆكردوەتەوە كاندیدی دەرنەچوون. جبوری ئاشكراشیكردووە كۆتایی بە پشووەكەی لەگەڵ خێزانەكەیدا هێناوەو گەڕاوەتەوە بەغداد بۆ ئەوەی بەرگری لە هاوپەیمانی عەزم بكات و داواش دەكات ئەوانەی لە عەزم جیابونەتەوە لە بڕیارەكەیان پاشگەز ببنەوە. ئەنجومەنی نوێی نوێنەرانی عێراق رۆژی یەكشەممەی داهاتوو یەكەمین كۆبونەوەی بە سەرۆكایەتی مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی تەمەن ئەنجامدەدات‌و تائێستا دوو كوتلە بەناوبانگەی شیعە رەوتی سەدر‌و هێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەسەر كاندیدی سەرۆك وەزیران‌و پێكهێنانی گەورەترین كوتلەی پەرلەمان رێكك نەكەوتون‌و پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش كە زۆرینەی كورسییەكانی كوردیان لە ئەنجومەنی نوێنەراندا بەدەستهێناوە لەسەر كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق رێكك نەكەوتون كە لە دوای 2003ەوە وەك نەریتێك ئەو پۆستە بە كورد دراوە.
.JPG)
راپۆرت: درەو رۆژی یەكشەممەی ئەم هەفتەیە حكومەتی كازاخستان پاڵپشتی لەسەر نرخی غازی شل هەڵگرت، ئەمە بووەهۆی بەرزبوونەوەی (دووقات)ی نرخی غاز‌و سەریكێشا بۆ تەقینەوەی ناڕەزایەتییەكی گەورە، چونكە زۆرینەی ئۆتۆمبیلەكان لە كازاخستان بە غازی شل كاردەكەن. گرانبوونی نرخی غاز، سەری حكومەت‌و (نزار باییڤ)ی سەرۆكی پێشووی وڵاتی خواردو لە پۆستە ئەمنییە باڵاكەی لادرا، حكومەتیش دەستی لەكاركێشایەوە. ئەمە لەكاتێكدا روویدا، ناڕەزایەتی‌و ئۆپۆزسیۆنن لە كازاخستان دیاردەیەكی بەربڵاو نین. دواین ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندان لە كازاخستان ساڵی 2011 لە شاری (زانوزین) لە هەرێمی مانگستاو رویدا، ئەوكات ژمارەیەك لە كارمەندانی كەرتی نەوت دژی خراپی موچەكانیان خۆپیشاندانیان كردو هێزە ئەمنییەكان بە توندی روبەڕوویان بونەوە‌و (14) كەس كوژراو ناڕەزایەتییەكە سەركوتكرا، ئەم شارە ئێستا یەكێكە لە مەڵبەندە سەرەكییەكانی ناڕەزایەتی دژی حكومەت. تۆكاییڤ پەنا بۆ روسیا دەبات روسیا بڕیاریدا هێزەكانی رێكخراوی (پەیمانی ئاسایشی هەموان) رەوانەی كازاخستان بكات، بەمەبەستی یارمەتیدانی حكومەتی ئەو وڵاتە لە كۆنترۆڵكردنی ئەو خۆپیشاندانە گەورەی كە كازاخستانی گرتوەتەوە. ناردنی هێز لەلایەن روسیاوە لەسەر داوای (قاسم تۆكاییڤ)ی سەرۆكی كازاخستانە، رێكخراوی (پەیمانی ئاسایشی هەموان) هاوپەیمانێتییەكی سەربازیی نێوان وڵاتانی پێشووی یەكێتی سۆڤیەتە كە هەریەكە لە (روسیا، ئەرمینیا، كازاخستان، قیرغیزستان، تاجیكستان، ئۆزبەكستان) لەخۆدەگرێت. خۆپیشاندانەكان لە كازاخستان سەرەتا دژی گرانبوونی نرخی (سوتەمەنی)ی دەستی پێكرد، بەڵام كاتێك ناڕەزایەتییەكان فراوانتر بوون، سەریكێشا بۆ داواكاری تری سیاسی. سەرۆك تۆكاییڤ دەڵێ: ئەم ناڕەزایەتییانە كاری گروپە تیرۆرستییەكانن كە لە دەرەوەی وڵات راهێنانیان پێكراوە. سەرۆكی كازاخستان حاڵەتی باری نائاسایی لەسەرتاسەری وڵات راگەیاندووە، هاتوچۆكردن‌و گردبونەوەی لە شەواندا قەدەغەكردووە‌و بەڵێنی رێوشوێنی توندتریشی دژی خۆپیشاندەران داوە، بەڵام سەرباری ئەمە ئەمڕۆ سەرلەنوێ خۆپیشاندانەكان دەستیان پێكردەوە. رۆژی چوارشەممە، نیكۆل باشینیان سەرۆك وەزیرانی ئەرمینیا كە سەرۆكی رێكخراوی (پەیمانی ئاسایشی هەموان)ە لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند، هاوپەیمانێتییەكە بۆ ماوەیەكی دیاریكراو، هێزێكی ئاشتیپارێز رەوانەی كازاخستان دەكات". وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا دەڵێ بە چڕی چاودێری دۆخی كازاخستان دەكات‌و داوا لە خۆپیشاندەران‌و دەسەڵاتداران دەكات دان بەخۆیاندا بگرن. كەوتنی فڕۆكەخانە دوای ئەوەی خۆپیشاندەران دژ بە حكومەت چوونە ناو یەكێك لە فڕۆكەخانە سەرەكییەكانی كازاخستان، كارمەندانی فڕۆكەخانەكە هەڵاتن، ئەم رووداوە دوێنێ لە گەورەترین شاری كازاخستان رویدا كە شاری (ئەلما ئاتا) بوو، ئەمە بەرەوپێشچوونێكی نوێ بوو لە رەوتی خۆپیشاندانەكاندا، حكومەت دەڵێ لەم رووداوەدا لانی كەم (8) كەس لە هێزە ئەنییەكان كوژراون‌و سەدانی تر برینداربوون. سەرۆك تۆكاییڤ لەم رووداوە توڕەیە‌و هەڕەشەی وەڵامدانەەوەی توند دەكات‌و خۆپیشاندانەكانی ئەم رۆژانە بە "سەردەمێكی رەش" لە مێژووی كازاخستان ناو دەبات، لەمە زیاتریش سەرۆك خۆپیشاندەرانی وڵاتەكەی تۆمەتبار دەكات بەوەی "پاڵنەری پارە" دەیانجوڵێنێت. بەهۆی ئەم رووداوانەوە، جموجوڵی فڕۆكەوانی لەكازاخستان راوەستاوە. دۆخی سیاسی كازاخستان لەدوای سەربەخۆیی كازاخستانەوە، تۆكاییڤ دووەمین سەرۆكە كە رێبەرایەتی ئەم دەوڵەتەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو دەكات، چونكە تاوەكو ساڵی 2019 نورسوڵتان نزارباییڤ سەرۆكایەتی وڵاتی دەكرد، 2019 كاتێك (قاسم تۆكاییڤ) وەكو سەرۆك هەڵبژێردرا، یەكێتی ئەوروپا ئیدانەی هەڵبژاردنەكەی كردو بە هەڵبژاردنێكی "نادیموكراتی" ناویبرد. بەگشتی كازاخستان بە وڵاتێكی سەقامگیری ناوچەی ئاسیای ناوەڕاست دادەنرێت، سەقامگیرییەك كە دەسەڵاتێكی دیكتاتۆری سەپاندویەتی، ساڵی 2019 نورسوڵتان نزاربایڤ بەهۆی ناڕەزایەتی دژی خۆكاندیدكردنەوەی، دوای 28 ساڵ دەستبەرداری دەسەڵات بوو، بەڵام یەكێك لە دۆستە نزیكەكانی خۆی كرد بە سەرۆك كە (قاسم تۆكاییڤ) بوو، ئەمە بۆ ئەوە بوو كە جڵەوی دەسەڵات هەر بە دەستی خۆیەوە بمێنێتەوە، نزارباییڤ كە دەستبەرداری پۆستی سەرۆكایەتی وڵات بوو، لەبری ئەوە پۆستێكی ئەمنی باڵای وەرگرت، ماوەی حوكمڕانی نزارباییڤ تاوەكو ئێستاش بەردەوامە‌و لە هەموو شارەكانی وڵاتەكەیدا پەیكەری جۆراوجۆری بۆ دانراوە، پایتەختی وڵاتەكەش هەر بەناوی خۆیەوە ناونراوە. لە كازاخستان حیزبی قائید حوكم دەكات، ئەم حزبە لە هەموو هەڵبژاردنەكاندا بە نزیكەیی رێژەی 100%ی دەنگەكان دەهێنێت، هیچ جۆرە ئۆپۆزسیۆنێكی كارا لە كازاخستان بوونی نییە. ئەمە وایكردووە هەندێك لە چاودێران دەڵێن تەقینەوەی ناڕەزایەتییەكان تەنیا پەیوەندی بە بەرزبوونەوەی نرخی غازەوە نییە، بەڵكو كێشەكە قوڵترەو پەیوەندی بە نەبوونی دیموكراتییەوە هەیە، دۆخێك كە حكومەت پێشبینی نەكردووە لە پڕێكدا بەسەریدا بتەقێتەوە. شكاندنی پەیكەری سەرۆك وا دەردەكەوێت لایەنی گەورەی توڕەیی خەڵكی كازاخستان لە (نورسوڵتان نزارباییڤ) سەرۆكی پێشووی وڵات بێت، كە لەوكاتەوە دەستی لە پۆستی سەرۆكایەتی هەڵگرتووە، بەرپرسیارێتی پۆستێكی ئەمنی گەورەی لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی كازاخستان وەرگرتووە، دوێنێ وەكو هەوڵێك بۆ هێوركردنەوەی خۆپیشاندانەكان، (نزارباییڤ) لە پۆستەكەی لادرا. خۆپیشاندەران دروشمیان دژی (نزارباییڤ) وتەوە، لەمە زیاتریش پەیكەرێكی سەرۆكی پێشووی وڵاتیان شكاند كە لە شاری لەدایكبوونی (نزارباییڤ) لە برونز دروستكرابوو. چەندین پێكدادان لەنێوان هێزە ئەمنییەكان‌و خۆپیشاندەران رویداوە، راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان باس لەوە دەكەن، لە هەندێك ناوچە هێزە ئەمنییەكان چونەتە پاڵ خۆپیشاندەرانەوە. بەهۆی ئەم باروخەوە، لە رۆژی سێ شەممەوە هێڵی ئینتەرنێت لەم وڵاتەی ئاسیای ناوەڕاستدا كێشەی تێكەوتووە‌و زانیارییەكان باسلەوە دەكەن حكومەت دەیەوێت بە یەكجاری هێڵی ئینتەرنێت لەسەرتاسەری وڵات ببڕێت.
.jpg)
ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) بەرپرسیارێتیی دوو جۆری هەیە، یەکەمیان بەرپرسیارێتیی سیاسییە، دووهەمیان بەرپرسیارێتیی شەخسییە. بەرپرسیارێتیی سیاسیی شتێک نییە حکومەتەکان یان حیزب و سەرۆکەکان و تەنانەت نەتەوە و نەوەکان خۆیانی لێبێبەرییبکەن. هەموو حکومەتێکی نوێ دەبێت بەرپرسیارێتی ئەو کردانە هەڵگرێت کە حکومەتەکەی پێش خۆی پێی هەڵساوە، سەرۆکی نوێی هەموو حیزبێک دەبێت بەرپرسیارێتی سیاسەتی سەرۆکەکەی پێش خۆی هەڵگرێت، هەموو نەتەوەیەک دەبێت بەپرسیارێتی بەرامبەر بە ڕابردووی خۆی هەڵگرێت و هەموو نەوەیەک دەبێت بەرپرسیارێتیی بەرامبەر بە کارەکانی نەوەکەی پێش خۆی هەڵگرێت. لەڕووی سیاسییەوە وتە بەناوبانگەکەی ناپلیۆن جوانترین دەربڕی هەڵگرتنی بەرپرسیارێتییە کاتێک دەڵێت: „من بەرپرسیارێتیی بەرامبەر بەهەموو ئەو شتانە هەڵدەگرم کە لویسی نۆیەم تا دەگاتە کارەکانی کۆمیتە یان لیژنەی سەلامەتی گشتیی پێی هەڵساون.“ بەرپرسیارێتیی شەخسییش مانای ئەوەیە کە مرۆڤ نەکەوێتە ناو ئەو هاوکێشەیەوە کە دەڵێت: گەر من نەیکەم یەکێکی تر دەیکات، یان من برغویەکم لە ماشینە بیرۆکراسییەکەی دەسەڵات و ئیدارەی دەوڵەت، بۆیە هەر فەرمانێکم پێبکەن، من ناچارم جێبەجێی بکەم. ئەم پاساوە لە جەوهەردا خۆدەربازکردنە لە بەرپرسیارێتیی و نەبوونی وشیاریی جیاکارییە لەنێوان هەق و ناهەق، زوڵم و ڕێز، هەڵە و ڕاستیی. ئەمەش ئەو مەترسییە دروستدەکات وەک هانا ئارێنت دەڵێت: „لە هەر شوێنێک هەموو تاوانبار بوون، کەس تاوانبار ناکرێت“. دوای ڕووداوەکانی هەشتی تەمموز ڕۆژێک بە تەکسی چووم بۆ بازاڕ، شۆڤێری تەکسییەکە گەنجێکی چوارشانە بوو، بەڵام زۆر بێدەنگ و خەمبار. دوای بێدەنگییەکی کورت، گوتی مامۆستا من تۆ دەناسم متمانەم پێتە، حەزدەکەم شتێکت لا بدرکێنم، منیش گوتم، فەرموو. ئەو لەگەڵ هەڵمژینی بەهەناسەیەکی قووڵەوە گوتی، دەزانی مامۆستا من تاوەکو دوێنێ یەکێک بووم لە پێشمەرگەکانی هێزی ئاڵتوونی، گەر باوەڕیش ناکەیت ئەوە ئایفۆنەکەم پڕێتی لە وێنەی خۆم لە کاتی شەڕی داعش و چالاکیی تر. هەرچەند گوتم من بڕوام بە قسەکانت هەیە، بەڵام سوور بوو لەسەر ئەوەی هەندێ وێنە و ڤیدیۆی چالاکییەکانیم نیشانبدات. ئەو گوتی دوێنێ کە منیان برد بۆ ئەگەری پەلاماردانی هاوڕێ و ئەندامانی هاوحیزبەکەم، ڕەتمکردەوە دژیان بجەنگم، بۆیە چەکم دانا و گوتم من لەم ناحەقیی و ئەگەری تاوانی کوشتنی برا پێشمەرگەکانی خۆم و ئەندامانی حیزبەکەی خۆم، بەشدارنابم. ئەوسا ڕووە خەمبارەکەی تێکردم و گوتی: بەڕای بەڕێزتان من کارێکی باشم کردوە یان خراپ؟ ئەم نموونەیە ئاماژەیەکی گەورەیە هەم بۆ بەرپرسیارێتیی شەخسیی و هەم بۆ بەرپرسیارێتیی سیاسیی. ئەم نموونەیە دەربڕی ڕاستترین و جوانترین هەڵوێستە بۆ سەلماندنی قسە بەناوبانگەکەی سوکرات کە دەڵێت: „باشترە مرۆڤ زۆڵمی لێبکرێت وەک ئەوەی زۆڵم بکات“. هەموومان مرۆڤین، مرۆڤیش خاوەن هەڵەیە و دەشێت ئەو هەڵەیەش لە شوێن و کاتی جیاوازدا ببێت بە زوڵم و لەکاتی تایبەتیشدا ببێت بە تاوان. ڕاستە هەموومان هەڵەدەکەین، بەڵام هەموومان بەقەد یەک و وەک یەک هەڵە و زۆڵم ناکەین، یەکێک لە هۆکارە گرنگەکانی ڕێگرییکردن لە ناحەقیی زوڵم، بوونی ئەخلاق و وشیاریی بەرپرسیارێتییە. بەرپرسیارێتی ئەخلاقییش یەکێکە لە گرنگترین خەسڵەتەکانی مرۆڤ بۆئەوەی نەهێڵێت زۆڵم ببێتە دۆخێکی باو. بە بێ تێگەیشتن لە هیچنەکردن و تەماشاکردن و بێدەنگیی لە سەرەتای دەستپێکردنی زۆڵم و ناحەقییەکانی دەسەڵاتدارێتیی نازیزم و بەعسیزم ئاسان نییە لە تاوانە گەورەکانی ساڵانی دواتریان تێبگەین. بوون بە بینەر و بێدەنگی لە زۆڵم مانای ڕێگەخۆشکردنە بۆ ناحەقیی و پاشان تاوان. نماییشکردنی گەنجانی خۆپیشاندەری پیرەمەگرون وەک تیرۆریست، تاوانێکە هەم رەهەندێکی ئەخلاقیی هەیە و هەم رەهەندێکی یاسایی. ئەم کردەیە هەڵەیەکی تەکنیکی یان شەخسیی نییە، بەڵکو تەعبیر لە تێگەیشتنی ئەو دەزگایە و سەرۆکە سیاسییەکانی ئەم دەڤەرە دەکات کە بە چ مۆدێلێکی ئەمنیی، تیرۆری کەسایەتیی ئنیسانەکانی ئێمە دەکەن. من قسەم لەسەرئەوە نییە کە ئەم نماییشکردنە بێتامە پێش دادگاییکردنیان و حوکمدانیان کارێکی نایاساییە، بەڵکو قسەم لەسەر ئەوەیە کە بڵاوکردنەوەی فەرمیی ڤیدیۆیەکی دانپێنانی پەشیمانیی هەندێ کرێکاری تەمەن بیست ساڵە بە جلی پرتەقاڵییەوە بەرامبەر سوتاندنی کتێبخانەکەی پیرەمەگرون، هەم شکاندنی کەرامەتی ئینسانیی ئێمەیە، هەم دووبارەکردنەوەی ئەزموونی دژەدیموکراسیی هەموو ئەو دەسەڵاتە پۆلیسیی و ئەمنیی و دیکتاتۆرانەیە کە دژ بە نەیارە سیاسییەکانی خۆیان پیادەیدەکەن. گەر یەکێک لە ئارگیومێنتە گرنگەکانی دادگاییکردن و سزادان مانای پاراستنی کۆمەڵگا بێت لە تاوان و تاوانکاران و ترساندنیان بێت لەوەی کاری لەو جۆرە دووبارە نەکەنەوە، ئەوا ئەم شانۆگەرییە دژ بەمافی مرۆڤەی کە هەم لە سلێمانیی و هەم لە بادینان بینیمان، ئەو ڕاستییەمان بیردەخاتەوە کە هەندێ جار هاوکێشەکە بەپێچەوانەوەیە؛ کۆمەڵگا دەبێت لە تەعەسوفییەتی هێزە ئەمنیی و دەزگاکانی جێبەجێکار بپارێزرێت، بۆئەوەی بەردەوام کەرامەتیان نەشکێنرێت. ماوەی چەند ساڵێکە تاوانی گەورە و بچووک بەرامبەر بە خەڵکی مەدەنیی و پۆلیس و پۆلیسی هاتوچۆ و تەنانەت ئاساییش خۆشی ڕوودەدات و خەڵکی مەدەنیی بێتاوان و هەندێجار چەکداری خۆیانی تێدا کوژراوە، کەچی لەبەرئەوەی تاوانکاران کوڕ و کچ و خزمی سوڵتانەکان و لۆردەکانی جەنگن، کەس بۆی نییە دەستی تاوانیان بۆ درێژبکات، چجای ئەوەی دادگاییبکرێن و سزابدرێن. کۆمەڵگای ئێمە لە قۆناغێکی مەترسییداردایە، چونکە هێندەی پێویستە لە تاوانکارانی دەزگا ئەمنیی و سەربازیی و منداڵانی لۆردەکان بپارێزرێت، هێندە پێویستی بە پاراستن نییە لە هەندێک گەنجی بەردوەشێن. گەر ئەو گەنجانە تاوانباربن بە سوتاندنی کتێبخانەیەک کە کردەیەکی نادروستە، دەزگاکانی دەسەڵاتیش تاوانبارن بە سوتاندنی کەرامەتی ئینسانیی تاکەکان و بڵاوکردنەوەی کولتووری بێڕێزییکردن و ترس و تۆقاندن لەناو فەزای گشتییدا. ئەمەی لە هەرێمی ئێمەدا ڕوودەدات پرۆسەی بەداموزەگاییکردنی ناحەقیی و زوڵمە. ئومێدەوارم هاوشێوەی ئەو کوڕە گەنجەی کە چەکی دانا دژ بە هاوڕێ و هاوڵاتیانی خۆی بجەنگێت، لەناو دەزگای ئاساییش و دەزگاکانی تری هەرێم ئەم جۆرە لە ئەخلاقی بەرپرسیارێتیی شەخسیی و سیاسیییش بۆ پاراستنی ماف و کەرامەتی هاوڵاتیانی مەدەنیی دروستبێت.
.JPG)
درەو: وەفدێكی ئێران سەردانی سلێمانی دەكات و بە بافڵ تاڵەبانی رادەگەیەنن، دەبێت لە دیاریكردنی كاندیدی سەرۆك كۆماردا رەزامەندی مەسعود بارزانی لەسەر بێت. سەرچاوەیەكی باڵا بە (درەو)ی راگەیاند، هەفتەی رابردوو وەفدێكی ئێران دوای سەردانی پارتی لە هەولێرەوە سەردانی بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگی و شێخ نەهرۆ كەسنەزانیان كردووە لە شاری سلێمانی. وەفدەكەی ئێران پێكهاتبوون لە حەسەن دانایی فەڕ باڵیۆزی پێشوی ئێران لە عێراق و عەبدولڕەزا مزگریان فەرماندەی قەرارگای رەمەزان، دوای سەردانی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، سەردانی سلێمانیانكردووە. وەفدەكەی ئێران دوو پەیامیان بە بافڵ تاڵەبانی راگەیاندووە: یەكەم/ لەگەڵ پارتی بەیەكەوە بچنە بەغداد و نەبنە تەرەف لەگەڵ هیچ لایەنێكی شیعی بۆ یەكلاكردنەوەی پرسی سەرۆك وەزیرانی عێراق دووەم/ لە یەكلاكردنەوەی پرسی كاندیدی سەرۆك كۆماری عێراقدا، ئەبێت رەزامەندی مەسعود بارزانی وەربگرن، بۆ ئەوەی مەسعود بارزانی نەبێتە لایەنگری سەدر بۆ یەكلاكردنەوەی سەرۆك وەزیران و پشت لە هێزەكانی لایەنگری ئێران نەكات ( مالكی و عامری و فەزیلەو خەسعەلی). سەبارەت بە كێشەكانی ناوخۆی یەكیەتیش وەفدەكەی ئێران بە بافڵ تاڵەبانیان راگەیاندووە، كە لەگەڵ پەرەسەندنی كێشەكان نین و دەیانەوێت دۆخێكی ئارام لە ناوچەكەدا بێت، بە لاهور شێخ جەنگیشیان راگەیاندووە، كە دان بەخۆیدا بگرێت و لە ئێستا درووستكردنی حزب و رێكخراو لەدەرەوەی یەكێتی لە بەرژەوەندی ئەودا نیە.
.JPG)
راپۆرت: درەو رەنگی پرتەقاڵی بۆ ئەوانەیە لە دادگا حوكمی لەسێدارەدانیان بۆ دەرچووە، گەنجەكانی پیرەمەگرون بەبێ حوكمی دادگا، جلوبەرگی مردنیان لەبەركراوە، ئەمە لەكاتێكدایە ئەگەر تۆمەتەكەشیان لەسەر ساغ ببێتەوە، حوكمە یاساییەكەیان لە (15) ساڵ تێناپەڕێت، رەنگە زۆربەشیان بەبێ زیندانیكردن ئازاد بكرێن، سزادراوانی بادینان سەرباری ئەوەی حوكمەكانیشیان لەلایەن دادگاوە دەرچوو، بە جلوبەرگی پرتەقاڵییەوە نیشان نەدران، وردەكاری پەیوەندی رەنگ‌و تاوان لەم راپۆرتەدا. تاوان‌و سزا لە هەرێمی كورستان زیندانەكانی (راگرتن، گرتن‌و گواستنەوە) سەربە وەزارەتی ناوخۆن، زیندانەكانی (چاكسازی) واتە دوای ئەوەی حوكمی كۆتایی بۆ تاوانباران دەردەچێت، دەكەونە ژێر چاودێری وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتییەوە، لەپاڵ ئەمانەدا هێزەكانی ئاسایش‌و دەزگاكانی هەواڵگری (زانیاری‌و پاراستن) زیندان‌و دادوەرو لێكۆڵەری تایبەت بەخۆیان هەیە. ساڵی 2001 یاسای ژمارەی (4)ی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان دەرچوو، ئەم یاسایە هەندێك كاروباری ئەمنی دایە دەست دەزگای ئاسایش‌و هەواڵگری بە هەموو جۆرەكانییەوە، لەوكاتەوە بەشێوەیەكی فەرمی كەیسەكانی تاوانی (تیرۆرو ماددە هۆشبەرەكان) رادەستی هێزەكانی ئاسایش كراوە، لەمە زیاتر هەندێكجار لە دۆسیە سیاسییەكاندا هێزەكانی ئاسایش‌و دەزگا هەواڵگرییەكان لێكۆڵینەوە دەكەن، ئەم هێزانەش دابەشبوون، لە هەولێر لەژێر كۆنترۆڵی پارتی‌و لە سلێمانی لەژێر كۆنترۆڵی یەكێتیدان، ئەم دەزگا ئەمنیانە زۆرجار بەر لە دەرچوونی حوكمی یاسایی لەسەر تۆمەتباران، دانپێدانانەكانیان بۆ رایگشتی بڵاودەكەنەوە. گەنجەكانی پیرەمەگرون لەلایەن ئاسایشی سلێمانییەوە بەتۆمەتی سوتاندنی بینای (كتێبخانەی گشتی پیرەمەگرون) دەستگیركراون، ئەمە رووداوێكە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ رۆژی 24ی تشرینی دووەمی 2011، لەم رۆژە‌و رۆژانی دواتریشدا لە چەند ناوچەیەكی هەرێمی كوردستان خۆپیشاندان دژی نەبوونی موچە‌و خزمەتگوزارییە گشتییەكان بەڕێوەچوو، لەناو شاری سلێمانی‌و چەند شارۆچكەیەك هەندێك بارەگای حزبەكان‌و بینا حكومییەكان سوتێنران. ئاسایشی سلێمانی ماوەی نزیكەی (20) رۆژە (18) گەنجی دانیشتووی پیرەمەگرونیان دەستگیكردووە بەتۆمەتی تێوەگلانیان لە سوتاندنی بینای كتێبخانەكەدا، ئاسایش بەگوێرەی ماددەی (342)ی یاسای سزادانی عێراقی لێكۆڵینەوەی لەگەڵ دەستگیركراوەكاندا كردووە، ئەم یاسایە ماوەیەك كە لە (15 ساڵ) زیاتر نەبێت، داناوە بۆ هەر كەسێك كە بەئەنقەست ئاگر لە موڵك‌و ماڵێكی گوازراوە یان نەگوازراوە بەربدات، بەدیاریكراوی لە بڕگەی (2)ی ئەم ماددە یاساییەدا هاتووە" سزای زیندانی هەتا هەتایی یاخود زیندانی كاتیی بەسەر هەركەسێكدا دەسەپێندرێت كە.. بینای فەرمانگەیەكی فەرمی یان نیمچە فەرمی یاخود دامەزراوەیەكی گشتی بسوتێنێت كە سودی گشتی تێدا بێت". بەپێی یاسای رێكخستنی خۆپیشاندانەكانی هەرێمی كوردستان ژمارە (11)ی ساڵی 2010، هەڵگرتنی هەرجۆرە ماددەیەكی تەقەمەنی یان ژەهراوی یان سوتێنەر لە خۆپیشاندانەكاندا لەلایەن خۆپیشاندەرانەوە قەدەغە كراوە. بەڵام یاسای خۆپیشاندانەكان، مامەڵەكردنی لەگەڵ ئەوانەی لەناو خۆپیشاندانەكاندا سەرپێچی دەكەن، داوەتە دەست هێزەكانی پۆلیس، نەك ئاسایش. ناڕەزایەتی پرتەقاڵی دەركەوتنی ژمارەیەك گەنجی خەڵكی پیرەمەگرون لە ڤیدیۆیەكی ئاسایشی سلێمانیدا كە بەجلوبەرگی پرتەقاڵییەوە دان بەوەدا دەنێت بەشدارییان كردووە لە سوتاندنی بینای كتێبخانەی شارۆچكەكەیان، كاردانەوەی لەناو رایگشتی هەرێمی كوردستاندا دروستكردووە، هەندێك وەكو هەڕەشەی دەزگا ئەمنییەكان‌و بەرپرسانی یەكێتی بۆسەر ئازادی رادەربڕین‌و خۆپشاندانەكان لەناوچەیەكدا لێكدانەوەی بۆ دەكەن، كە مەڵبەندی ناڕەزایەتی بەردەوامە، هەندێكی تر دەڵێن بەر لە خۆپیشاندەر دەبێت دەسەڵاتدارانی سلێمانی جلوبەرگی پرتەقاڵی تاوانباران بكەنەبەری ئەوانەی كە گەندەڵی دەكەن‌و دەستیان بەسەر موڵك‌و ماڵی گشتیدا گرتووە، بۆچونێكی تر هەیە كە قوڵتر چوەتە ناو بابەتەكە‌و داوا دەكات بەر لە سزادانی ئەم گەنجانە، ئەوانە سزا بدرێن كە بونەتە هۆی ئەوەی خەڵك خۆپیشاندان بكەن‌و بینا حكومییەكان بسوتێنن. سزادراوانی بادینان كە دادگا حوكمی كۆتایشی لەسەر دەركردن، هیچ كاتێك بە جلوبەرگی پرتەقاڵییەوە نیشان نەدران، ئەوەی ناڕەزایەتییەكانی لە سلێمانی زیاتر كردووە، رەنگە پرتەقاڵییەكە. لە عێراق هیچ یاساو رێنماییەكی دیاریكراو نییە كە رەنگی جلوبەرگی دەستگیكراوان یاخود حوكمدراوان دیاری بكات، لە هەندێك لە زیندانەكانی عێراقدا جلوبەرگی (زەرد) دەكرێتە بەری زیندانییەكان، بەمدواییە كەسێك كە بەرتیلی وەرگرتبوو، لەلایەن هێزە ئەمنییەكانی عێراقەوە بە جلوبەرگی زەردەوە نیشان درا، لە زیندانەكانی گواستنەوەدا دەستگیركراوان جلوبەرگی (قاوەی)یان لەبەردەكرێت، رەنگی (شین) بۆ زیندانی نەوجەوانان بەكاردەهێنرێت، بەگوێرەی حوكمی زیندانییەكان لە هەندێك زیندانی تردا رەنگی تر بەكاردەهێنرێت، لەوانە رەنگی (پرتەقاڵی) بۆ ئەوانەی كە تاوانی تیرۆرو ماددە هۆشبەرەكانیان ئەنجامداوە. لە هەرێمی كوردستان رێنماییەك هەیە كە رەنگی جلوبەرگی ئەو كەسانە دیاری دەكات كە لەلایەن دادگاكانەوە حوكمیان بۆ دەرچووە‌و ماوەی حوكمەكانیان لە زیندانەكانی چاكسازی بەسەر دەبەن. ئاری ئەحمەد بەڕێوەبەری زیندانەكانی چاكسازی لە هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، بەهۆی قەیرانی داراییەوە ئەم رێنماییە بۆ دیاریكردنی جلوبەرگی زیندانیان بەتەواوی جێبەجێ نەكراوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لەناو زیندنەكانی چاكسازی گەوراندا لە هەرێمی كوردستان گیراوان ئازادكراون چ جلوبەرگێك لەبەردەكەن، بەڵام لەكاتی گواستنەوەیاندا بۆ بەردەم دادگا جلوبەرگێكی رەنگ (قاوەی)یان لەبەردەكرێت. بەڵام لە گرتوخانەكانی ئاسایشدا، جلوبەرگی رەنگ (پرتەقاڵی) دەكرێتە بەری دەستگیركراوان، بەوپێیەی ئەوانەی لەلایەن ئاسایشەوە دەستگیردەكرێن دەبێت ئەو كەسانە بن كە تاوانی تیرۆر یان ماددە هۆشبەرەكانیان ئەنجامداوە، هێزەكانی ئاسایش دەستگیركراوانی داعش بە جلوبەرگی پرتەقاڵییەوە نیشان دەدەن. داعش‌و رەنگی پرتەقاڵی رێكخراوی داعش، كاتێك دیلەكانی سەردەبڕی، بەتایبەتیش ئەوانەی خۆرئاوایی بوون، جلوبەرگی پرتەقاڵی لەبەردەكردن، بەمدواییەش پێشمەرگە دیلەكانی بەهەمان جلوبەرگەوە سەردەبڕی، شارەزایانی بواری گروپە ئیسلامییە توندڕەوەكان دەڵێن، داعش ئەم كارەی وەكو ئاماژەیەك بۆ تۆڵەكردنەوە لە ئەمریكا‌و هاوپەیمانەكانی بەكارهێناوە، چونكە ئەمریكییەكان لە زیندانی "گوانتانامۆ" جلوبەرگی پرتەقاڵییان لەبەری دەستگیركراوان كردووە، كە زۆرینەیان ئەندامانی گروپە توندڕەوە ئیسلامییەكان بوون. بەر لە رێكخراوی داعش، لە ساڵی 2004دا رێكخراوی (قاعیدە) جلوبەرگی پرتەقاڵی دەكردە بەری ئەو كەسانەی كە دەیكوشتن، لەو سەردەمەدا قاعیدە ئەندازیارێكی ئەمریكی بەناوی "پۆڵ جۆنسن" بە جلوبەرگی پرتەقاڵییەوە سەربڕی. قاعیدەش بەهەمان شێوەی داعش، وەكو بەشێك لە جەنگی دەروونی جلوبەرگی پرتەقاڵی لەكاتی كوشتنی دیلەكاندا بەكاردەهێنا، زۆرینەی دەستگیركراوانی زیندانی "گوانتانامۆ" ئەندامانی قاعیدە بوون، كە ئەو سەردەمە لە میدیا جیهانییەكاندا وێنەیان بە جلوبەرگی پرتەقاڵییەوە بڵاودەكرایەوە. رەنگ‌و تاوان لە گرتوخانەكانی ئەمریكا، ئەو كەسانەی كە جلوبەرگی پرتەقاڵییان لەبەر دەكرێت، ئەوانەن كە حوكمی لەسێدارەدانیان بۆ دەرچووە یاخود تاوانی گەورەیان كردووە‌و روبەڕووی دادگا دەكرێنەوە، لە زۆر وڵاتی تریش ئەم جۆرە رەنگە بۆ كەسانی تاوانباری گەورە بەكاردەهێنرێت، بەتایبەتی ئەوانەی بازرگانی بە ماددە هۆشبەرەكانەوە دەكەن. بەگشتی رەنگەكان لەناو زیندانەكاندا واتای تر وەردەگرن، واتایەكی جیاواز لەوەی لە ژیانی ئاسایی مرۆڤەكاندا هەیە، بۆ نمونە رەنگی سور ئەگەر لە ژیانی ئاسایشدا واتای خۆشەویستی بێت، ئەوا لە زیندانەكاندا ئاماژەیە بۆ كەسانێك كە حوكمی لەسێدارەدانیان لەسەر جێبەجێ دەكرێت. رەنگی جلوبەرگ لەناو گرتوخانەكاندا بۆ جیاكردنەوەی جۆری تاوانی سزادراوەكان یاخود بۆ جیاكردنەوەی سزادراوان لە كارمەند‌و پاسەوانی گرتوخانەكان، بەكاردەهێنرێت، بەهۆی ئەگەری هەڵاتنی دەستگیركراوان لە زیندانەكان یاخود لەبەردەم دادگاكاندا، رەنگی جلوبەرگ وەكو پێوەرێكی گرنگ دادەنرێت بۆ دەستگیكردنەوەیان لە كاتی هەڵاتندا، بۆ نمونە رەنگی پرتەقاڵی رەنگێكی دیارە، كە لە حاڵی ئاسایدا زۆر كەس ئەم رەنگە ناپۆشن. بەگشتی بۆ ئەوانەی كە حوكمی زیندانیكردنیان بۆ ماوەی ساڵانێكی زۆر بەسەردا سەپێندراوە، زیندانەكان سود لە جلوبەرگی شین وەردەگرن، بەوپێیەی ئەم رەنگە زیاتر بەرگەی پیسبوون دەگرێت، بەتایبەتیش لەو زیندانانەی كە رۆژانە جلوبەرگی سزادراوان ناشۆردرێت. جلوبەرگی سپی ئاماژەیە بۆ ئەوەی كەسی دەستگیركراو لە حاڵەتی لێكۆڵینەوەدایە‌و هیچ تۆمەتێكی بەسەردا ساغ نەبوەتەوە‌و وەكو راگیراوێك مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت نەك دەستگیركراو، رەنگە ئەمە لەسەر ئەو بنەمایە دانرابێت كە رەنگی سپی ئاماژەیە بۆ خاوێنی‌و پاكژی، كەسی گومانلێكراویش تاوەكو گومانەكانی لەسەر ساغ نەبێتەوە، خاوێنە‌و تاوانبار نییە. رەنگی سور یاخود پرتەقاڵیش ئاماژەیە بۆ ئەوەی دەستگیركراوەكە حوكمی لەسێدارەكانی لەلایەن دادگاوە بۆ دەرچووە‌و حوكمەكەی لەسەر جێبەجێ دەكرێت. لە بەركارهێنانی رەنگی پرتەقاڵی بۆ دەستگیكراوەكانی پیرەمەگروندا، ئاسایشی سلێمانی واتای رەنگەكانی بەشێوەیەكی نادروست بەكارهێناوە، چونكە ئەم دەستگیركراوانە سەرباری ئەوەی لەلایەن دادگاوەی حوكمی كۆتاییان بۆ دەرنەچووە، ئەگەر تۆمەتەكەشیان لەسەر ساغ ببێتەوە هێشتا رەنگی پرتەقاڵی نایانگرێتەوە، چونكە لە زۆرترین حاڵدا (15) ساڵ زیندانی دەیانگرێتەوە. ئەمە لەكاتێكدایە بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، پێدەچێت بە فەرمی دادوەر ژمارەیەك لەو كەسانەی كە لە گرتە ڤیدیۆییەكەی ئاسایشدا دەركەوتوون، بە بڕێك غەرامەی دارایی، ئازاد بكرێن.
.jpg)
(درەو): پارتی دیموكراتی كوردستان‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكان‌و گۆڕینی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن‌و راپرسی ناكۆكن، پارتی لەگەڵ ئەوەیە سەرەتا كێشەی كۆمسیۆن چارەسەر بكرێت ئینجا هەمواری یاسای هەڵبژاردن بكرێت، یەكێتی بە پێچەوانەوە، پارتی لەگەڵ یەك بازنەیەو یەكێتی داوای چوار بازنەی هەڵبژاردن دەكات. ئەمڕۆ دەزگای هەڵبژاردنی پارتی‌و مەكتەبی هەڵبژاردنی یەكێتی لە سلێمانی كۆبوونەوە، كۆبونەوەكەیان تایبەت بوو بە پرسی هەمواری یاسای هەڵبژاردن‌و پرسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم. لە راگەیەندراوی كۆبونەوەكەدا، هەردوولا جەختیان لەسەر ئەوە كردووە هاوڕان لەسەر ئەوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لەكاتی خۆیدا واتا لە 30ی ئەیلولی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت، بەڵام هیچ ئاماژەیەكیان بە رێككەوتن نەكردووە لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن‌و چارەنوسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، هێشتا پارتی‌و یەكێتی لەسەر چەند بابەتێكی تایبەت بە هەڵبژاردن ناكۆكن‌و ئەگەر نەگەنە رێككەوتن، ئاستەنگ بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لەكاتی خۆیدا دروست دەبێت، دیارترین خاڵە ناكۆكەكان ئەمانەن: • یەكێتی لەگەڵ ئەوەیە، سەرەتا هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكان بكرێت پاشان كێشەی كۆمسیۆن‌و گۆڕانكاری لە ئەنجومەنی كۆمسیۆندا بكرێت. • پارتی بەپێچەوانەوە لەگەڵ ئەوەدایە سەرەتا كێشەی كۆمسیۆن چارەسەر بكرێت ئینجا هەمواری یاسای هەڵبژاردن بكرێت. • پاساوی پارتی ئەوەیە كە كۆمسیۆن وادەكەی بەسەرچووەو ناتوانێت سەرپەرشتی هەڵبژاردن بكات‌و دەبێت بگۆڕدرێت، بەوپێیەش خۆی‌و پێكهاتەكان دەبنە زۆرینە لەناو كۆمسیۆن‌و ئەوكات هەموو بڕیارێك بە دڵی ئەوان دەبێت، پاساوی یەكێتی ئەوەیە ئەگەر سەرەتا گۆڕانكاری لە كۆمسیۆندا بكرێت، ئەوا پارتی دەبێتە زۆرینەو بەئاسانی ئەتوانی كاتی هەڵبژاردن‌و ئەنجامدان و دواخستنی یەكلا بكاتەوە. • یەكێتی لەگەڵ ئەوەی هەرێمی كوردستان بكرێتە چوار بازنەی هەڵبژاردن، چونكە پارتی بە دەنگی دهۆك كورسی ناوچەكانی تریش بۆخۆی دەبات. • پارتی سوورە لەسەر ئەوەی هەرێمی كوردستان یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت، چونكە ئەمە جارێكی تر زۆرینە بۆ پارتی لەناو پەرلەمانی كوردستان زامن دەكاتەوە. • یەكێتی لەگەڵ ئەوەیە پێكهاتەی كۆمسیۆن وەك ئێستا بمێنێتەوەو هەر حزبەو گۆڕانكاری لە نوێنەرەكەی خۆیدا بكات. • پارتی لەگەڵ ئەوەیە پێكهاتەی كۆمسیۆن بگۆڕدرێت بەپێی ئەنجامی كورسییەكانی ئێستای لایەنەكان لە پەرلەمانی كوردستان كۆمسیۆن دابڕێژرێتەوە. ئەگەر گۆڕانكاری لە كۆمسیۆندا بكرێت و دابەشكردنی ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیۆن بەپێی كورسیەكانی ئێستای پەرلەمانی كوردستان بێت، ئەوا پارتی دیموكراتی كوردستان و پێكهاتەكان دەبنە زۆرینەو هەر بڕیارێك بیانەوێت لە بەرژەوەندی خۆیان دەری دەكەن.
.jpg)
عەبدوڵا حەوێز - پێش سێ هەفتە، ئیمارات بڕیاری هەڵپەساردنی رێککەوتنێکی گرنگی چەندان ملیار دۆلاری دا لەگەڵ ئەمریکا بۆ کڕینی فرۆکەی جۆری ئێف٣٥ کە پێشکەوتووترین فرۆکەی ئەمریکایە - هۆکاری هەڵپەساردنەکە مەرجەکانی ئەمریکان کە بەشێکی مەرجەکان ئەوەن کە ئیمارات پەیوەندیەکانی لەگەڵ چین کەم بکاتەوە و پشت بە کۆمپانیای هیواوی چینی نەبەستێت لە بنیاتنانی ئینتەرنێتی جی٥. - بەپێی راپۆرتێکی تر کە پێش دوو هەفتە لە میدیاکانی ئەمریکا بڵاوکرایەوە، چین یارمەتی سعودیه دەدات لە دروستکردنی موشەکی بالستی کیشوەربر کە یەکێکە لە گرنگترین چەکەکانی جیهان و ئێستا سعودیه خەریکی دروستکردنی ئەم جۆرە موشەکەیە - سەرباری ئابڵوقە خنکێنەرەکانی ئەمریکا، هەناردەی نەوتی ئێران بۆ چین لەماوەی سێ مانگی رابردوو بەرێژەی ٤٠٪ زیادی کردووە و چین قونسڵخانەیەکی لە شاری بەندەر عەباس کردۆتەوە و پێشتریش چین و ئێران چەندین رێککەوتنی ئابوریان واژوو کردبوو. - جگە لەمانە لە ماوەی دوو هەفتەی رابردوو، چین دوو رێککەوتنامەی گرنگی لەگەڵ عێراق واژووکرد کە بەپێی رێککەوتنەکان کۆمپانیاکانی چین لەماوەی دوو ساڵ ١٠٠٠ قوتابخانە لە عێراق دروستدەکەن و عێراق لەرێی نەفت پارەکە دەدات، رێککەوتنێکی تریان واژووکرد بۆ دروستکردنی گەورەترین پاڵاوگە لە بەسرا و چەندین رۆژەی پیترۆکیمیاوی تر بە بڕی ١٩ ملیار دۆلار، جگە لەمە چین شارێکی ٥ ملیار دۆلاری لە هەولێر دروست دەکات. - لە ساڵی ٢٠٢٠یش چین بووە گەورەترین هەناردەکەر بۆ تورکیا هەرچەندە دۆخی تورکیا لە هەموو وڵاتانی تری ناوچەکە لەم رووەوە باشترە چونکە پەیوەندی ئابوری تورکیا لەگەڵ چین هاوسەنگتەرە و کەمتر پشت بە چین دەبەستێت کە ئەمەش وای کردووە تورکیا دەستکراوەتر بێت لە رەخنە گرتن لە چین لە رەوشی موسڵمانەکانی ئۆیگور کە بە رەگەز تورکن لە بەرامبەر ئەمەشدا چین کێشەی کوردی یەک دوو جار زەقکردۆتەوە و رەخنەی لە تورکیا گرتووە. . - هەموو ئەمانەی نیشانەی فراوانبوونی نفوزی چینە لە ناوچەکە و نیشانەی کەمبوونەوەی نفوزی ئەمریکاشە - لەم سەردەمە نوێیە کە بەشێوەی تەدریجی جیهان بەرەو فرەجەمسەری هەنگاو دەنێت، لە خۆرهەڵاتی ناوەراست رۆڵی گەورە وڵاتانی ئیقلیمیش بەتایبەت تورکیا و ئێران زیاتر دەبێت و دەچێتەوە قەبارە مێژوویەکەی خۆی کە زیاتر لە هەزار ساڵە رۆڵی سەرەکی دەگێرن لە گۆڕانکاریەکانی خۆرهەڵاتی ناوەراِست و جیهانی ئیسلامی. . - ئەم گۆڕانکاریانە کاریگەری گەورە و راستەوخۆی لەسەر کوردستانیش دەبێت و دەکرێت لەلایەن ئەوانەی چاویان لە گۆڕانکاریە بە عاقڵانە بەکار بهێنرێت و وەبەرهێنان لە داهاتوو بکەن چونکە بەهۆی شێوازی دروستبوونی هەرێمی کوردستان و جیۆسیاسیەکەی، ئەوە رەنگە تەنها شێوازبێت کە بتوانرێت گۆڕانکاری لە کوردستان بکرێت; بێگومان ئەم پاشەگەڕدانی و گەندەڵیە لەراددە بەدەرەیش کە لە کوردستان هەیە ئاسانکاری دەکات و زیاتر رێ بۆ داروخانی ئەم رژێمەی ئێستا و رێخۆشکردنی بۆ گوڕانکاری دەکات. بەبێ خوێندنەوەی وێنە گەورەکە و جیۆسیاسی ناوچەکە ناتوانرێت بەرچاوت روون بێت و ناتوانی خۆت بۆ قۆستنەوەی گۆڕانکاریکان لە بەرژەوەندی خۆت ئامادە بکەی.
.jpg)
(درەو): قەزاز .. ئەندازیاری كۆچی هەزاران جولەكە لە عێراقەوە بۆ ئیسرائیل كۆچی دوایی كرد، ئیسرائیلییەكان خەمبارن بە مردنی ئەم پیاوە، وەكو كەسێكی مەزن لە مێژووی ئیسرائیل ناوی دەبەن. (مردخای بن بورات قەزاز) ئەندایاری گواستنەوەی جولەكەكانی عێراق بەرەو ئیسرائیل لە تەمەنی (98) ساڵیدا كۆچی دوایی كرد. مردنی ئەم پیاوە كە ئەفسەرێكی هەواڵگری گەورەو ماوەیەكیش وەزیر بووە، دۆسیەی كۆچی جولەكەكانی عێراقی بەرەو ئیسرائیل سەرلەنوێ هەڵدایەوە. قەزاز كێیە ؟ ژەنەراڵ مردخای بن بورات قەزاز ساڵی 1923 لە بەغداد لەدایكبووە، قۆناغی ناوەندی لە بەغداد خوێندووە، لەناو 11 منداڵی خێزانەكەیدا، كوڕە گەورە بووە، دایكی (ریجینا)و باوكیشی ناوی (نەسیم یحزقیل بورات) بووە، باوكی نازناوی خێزانەكەی گۆڕیوە بۆ (قەزاز) بەوپێیەی باپیری كاری قوماشفرۆشی كردووە. لەسەردەمی لاوێتیدا ئەندامی جوڵانەوەی (هاحالوتس) بووە كە جوڵانەوەیەكی گەنجانەی نهێنی جولەكەكان بووە لە عێراقدا، دواتر پەیوەندی بە رێكخراوی (هاجانا)وە كردووە كە رێكخراوێكی سەربازی جولەكەكان بووە لە فەلەستین بەر لە دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیل. بن بورات ساڵی 1945 كۆچی كردووە بۆ فەلەستین، گەشتەكەی ماوەی یەك مانگی خایاندووە‌و بەپێی چووەتە سوریا‌و لەوێشەوە بۆ لوبنان. دوای دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی 1948، بەردەوام بووە لەسەر كاری خۆی لە بواری هەواڵگری‌و لەو ساڵەدا بەشداریكردووە لە یەكەمین خولی ئەفسەرانی ئیسرائیلی، لەسەردەمی جەنگدا فەرماندەی نهێنی بووە. كاتێك سەركردایەتی جولەكە هەست بەوە دەكەن جولەكەكانی عێراق نایانەوێت كۆچ بكەن بەرەو ئیسرائیل، پلانێك ئامادە دەكەن بۆ ئەوەی وایان لێبكەن كۆچ بكەن، دەزگای هەواڵگری ئیسرائیل "مۆساد" لە ساڵی 1949دا بن بورات رادەسپێرێت سەركردایەتی پرۆسەی گواستنەوەی جولەكەكانی عێراق بكات بۆ ئیسرائیل لەرێگەی خاكی ئێرانەوە. سەركردایەتیكردنی گەورەترین پرۆسەی كۆچكردن ! دوای راسپاردنی لەلایەن مۆسادەوە، بن بورات بەنهێنی دەگەڕێتەوە بۆ عێراق‌و دەست دەكات بە رێكخستنی جولەكەكان‌و سەركەوتوو دەبێت لە گواستنەوەی هەزاران جولەكە بەرەو ئیسرائیل، بەپێی قسەی میدیاكانی ئیسرائیل لەو سەردەمەدا (120 هەزار) جولەكەی لە عێراقەوە گواستوەتەوە، بەو هۆیەوە دەوڵەتی ئیسرائیل میدالیای رێزلێنانی پێدەبەخشێت. بەپێی ئەوەی باس دەكرێت، بن بورات ویستویەتی دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی ئێران بە رێبەرایەتی ئیمام خومەینی، كۆچێكی هاوشێوەی ئەوەی عێراق بۆ جولەكەكانی ئێرانیش رێكبخات. كۆچی جولەكەكانی عێراق بۆ ئیسرائیل لەماوەی ساڵانی 1949 بۆ 1951 بەرێبەرایەتی بن بورات بەردەوام بوو، جولەكەكان ئەمەیان ناوناوە "پرۆسەی عەزرا و نحێما"و بە گەورەترین پرۆسەی كۆچ لە مێژووی جولەكەدا ناوی دەبەن. تەقینەوە‌و وێرانكاری بەئامانجی كۆچكردن ! چیرۆكی سەركردایەتیكردنی كۆچی جولەكەكانی عێراق لەلایەن (مردخای بن بورات)ەوە، چەندین نهێنی لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە، یەكێك لەو نهێنیانەی لەبارەی ئەم كۆچەوە باسدەكرێت ئەوەیە، ئەم پیاوە چەندین تەقینەوەی لە نزیك ماڵ‌و شوێنی نیشتەجێبوونی جولەكەكانی عێراق ئەنجامداوە، بەمەبەستی راگەیاندنی جەنگ دژی جولەكەكان‌و ناچاركردنیان بە كۆچكردن بەرەو ئیسرائیل، دەوترێت بن بورات لەگەڵ سەركردەكانی تری جولەكەدا لەوانە (شۆلۆمۆ هلیل) خۆیان سەرپەرەشتی ئەم تەقینەوانەیان كردووە. گێڕانەوە مێژووییەكان دەڵێن، نوری سەعید سەرۆك وەزیران ئەو سەردەمەی عێراقیش هاوكار بووە لەم هەڵمەتەدا بۆ ترساندنی جولەكەكانی عێراق، ئەوەش لەرێگەی دەركردنی زنجیرەیەك یاساو زنجیرەیەك لێدوانی دژ بە جولەكەكان، تەنانەت باس لە هەڵمەت بۆ دەستگیركردنی جولەكەكان دەكرێت لەلایەن حكومەتی ئەو سەردەمەی عێراقەوە. دوای سەركەوتنی پرۆسەی گواستنەوەی جولەكەكان، بن بورات دەگەڕێتەوە بۆ ئیسرائیل‌و لە ساڵی 1955دا بەشی زانستی سیاسی لە لقی زانكۆی عیبری لە تەلئەبیب تەواو دەكات، ساڵی 1970 بۆ 1972 بەشی ئیدارەی كار لە زانكۆی تەلئەبیب دەخوێنێت. مردخای بن بورات رووی لە كاری سیاسی دەكات‌و دەبێت بە یەكێك لە رێبەرە راستڕەوەكانی ئیسرائیل، ماوەیەك پۆستی جێگری سەرۆكی پەرلەمان (كنێست)و وەردەگرێت‌و لە كابینەی حكومەتی (ئیسحاق شامێر)دا دەبێت بە وەزیری گواستنەوە. دوای دوركەوتنەوەی لە ژیانی سیاسی، ساڵی 1996 بن بورات بیرەوەرییەكانی خۆی لە كتێبێكدا بەناوی "بەغدادو گەڕانەوە" نوسی، پاشان لە ئیسرائیل سەنتەرێكی كەلەپوری بەناوی (سەنتەری كەلەپوری یەهودی- بابلی)، لەبارەی كۆچی جولەكەكانی عێراقەوە بن بورات دەڵێ" پرۆسەی كۆچی نهێنی جولەكەكانی عێراقم بینی، بینیم چۆن بەرپرسانی حكومەتی عێراق ستەم لە جولەكەكانم دەكەن‌و لەكاتی كۆچكردنیاندا دەست بەسەر موڵك‌و ماڵیاندا دەگرن، ویژدانم ئازاری دەدام بۆیە بڕیارمدا لەبواری كەلەپورییەوە كارێكیان بۆ بكەم". جولەكەكانی عێراق لە ئیسرائیل ژمارەی ئەو جولەكانەی كە لە عێراقەوە كۆچیان كردووە، نزیكەی (500 هەزار) كەس لە دانیشتوانی ئیسرائیل پێكدەهێنن، ئەمڕۆ كە ئەندازیاری كۆچكردنەكەیان لە ژیاندا نەماوە، ئەوان پێگەی خۆیان لە ئیسرائیلدا بنیادناوە‌و بیناو بازرگانی‌و پەرەستگا‌و خوێندنگە‌و پەیمانگە‌و بەرژەوەندی ئابوری خۆیان هەیەو وەكو رەوەندێكە یەكگرتوو ماونەتەوە‌و زۆرینەیان پارێزگارییان لە كلتوری كوردی‌و عەرەبی خۆیان كردووە، نوسەرو هونەرمەندیان‌و سیاسەتمەداریان تێدا هەڵكەوتووە‌و زۆرجاریش هەروەكو جولەكەی كورد یان عێراقی خۆیان دەناسێنن.
.jpg)
ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم كۆی داهاتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ مانگی كانونی یەكەمی 2021 بریتی بووە لە (852 ملیار) دینار دوای دەركردنی خەرجیەكانی نەوت. داهاتی نانەوتی • داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم بۆ مانگی کانونی یه‌که‌م = (164 ملیار) دینارە • یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (20 ملیار) دینارە • پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = (200 ملیار) دینارە داهاتی نەوت • هەرێمی کوردستان لە مانگی کانونی یه‌که‌می (2021)دا بڕی (12 ملیۆن و 399 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای بەندەری جیهانی تورکیاوە. • تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت بۆ مانگی کانونی یه‌که‌م (74.08) دۆلارە. • لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (62.08) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (12 ملیۆن و 399 هەزار) بەرمیل X (62.08) دۆلار = (769 ملیۆن و 729 هەزار و 920) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (769 ملیۆن و 729 هەزار و 920) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 116 ملیار و 108 ملیۆن و 384 هەزار) دینار. • بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت (58%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (42%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. - کەواتە: (769 ملیۆن و 729 هەزار و 920) دۆلار X (58%) = (446 ملیۆن و 443 هەزارو 354) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (446 ملیۆن و 443 هەزارو 354) دۆلار X ((1450 دینار = (647 ملیار و 342 ملیۆن و 862 هەزار و 720) دینار خەرجی نەوتە. - (769 ملیۆن و 729 هەزار و 920) دۆلار X (42%) = (323 ملیۆن و 286 هەزارو 566 ) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (323 ملیۆن و 286 هەزارو 566) دۆلار X (1450) دینار= (468 ملیار و 765 ملیۆن و 521 هەزار و 280) دینار. کۆی داهات لە مانگی کانونی یه‌که‌م 2021 (دینار) • (468 ملیار و 765 ملیۆن و 521 هەزار و 280) داهاتی نەوت + (164 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (20 ملیار) هاوپەیمانان + (200 ملیار) پارەی بەغدا = (852 ملیار و 765 ملیۆن و 521 هەزار و 280) دینار ئەم خشتەیە وردەکاری فرۆشی نەوتی هەرێم دەردەخات بۆ مانگی کانونی یه‌که‌می 2021
.jpg)
درەو: د. دارا رەشید وەزیری پلاندانانی حكومەتی هەرێمی كوردستان نیگەرانەو ماوەی زیاتر لە مانگێكە نەچووەتە وەزارەتەكەی و دەوامی نەكردووە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) نیگەرانییەكانی د. دارا رەشید پەیوەندی بەوەوە هەیە كە هەموو كارو فەرمانێكی وەزیرەكان دەبێت بە فلتەی د. ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیراندا تێپەڕ بێت، تەنانەت لێپرسینەوەو فەرمان و ئاگاداركردنەوە هەمووی لە رێگەی د. ئومێد سەباحەوەیەو مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت تەنیا لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا یاخود مەراسیمەكاندا وەزیرەكان دەبینێت، بۆیە هیچ وەزیرێك دەستی ناگات بە مەسرور بارزانی. سەرچاوەیەك لە ئەنجومەنی وەزیران بە (درەو)ی راگەیاند: مەسرور بارزانی كەمترین ئامادەیی هەیە لە ئەنجومەنی وەزیران و هەموو دیدار و كۆبونەوەكانی لە بارەگا تایبەتییەكەی خۆیەتی لە پیرمام و تەنیا بۆ كۆبونەوەی رۆژی چوارشەمانی ئەنجومەنی وەزیران دێتە هەولێر ئەویش لە هۆڵی سەعد عەبدوڵا كۆدەبنەوە نەك ئەنجومەنی وەزیران. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد، تەنانەت لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانیشدا مەسرور بارزانی سەرەتا كۆمەڵێك قسەی گشتی دەكات و گفتوگۆی وەزیرەكان بۆ د. ئومێد سەباح جێدەهێڵێت و ئەو وەڵامی وەزیرەكان دەداتەوە. دەسەڵاتەكانی د. ئومێد سەباح بە جۆرێكە كە لە ئێستادا هیچ وەزیرێك بە بێ فەرمان و بڕیارەكانی ئەو ناتوانن بڕیار بدەن و هیچ وەزیرێكیش دەستی ناگات بە مەسرور بارزانی كێشەكانیان روبەرووی ئومێد سەباح دەكەنەوە. بۆیە ئەو نیگەرانیە تەنیا وەزیری پلاندانانی نەگرتووەتەوە بەڵام تەواوی وەزیرەكانی دیكەش نیگەرانن و پێیان وایە ئێستا سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بەرپرسیانە نەك مەسرور بارزانی.
.jpg)
درەو: م.جهانگیر صدیق احمد گۆڤاری لێکۆڵینەوە سیاسی و ئەمنییەکان-ی سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی پوخته چه‌ندین ساڵه هه‌رێمی كوردستان له دۆخی قه‌یران و ناسه‌قامگیری ئابوری و داراییدایه. كێشه ئابوریه قوڵه‌كان و لاسه‌نگییه جۆراوجۆره‌كانی بونیادی ئابوری كه له‌چه‌ندین ده‌یه‌ی ڕابوردوه‌وه كه‌ڵه‌كه بون به‌تایبه‌تی لاوازیی سێكته‌ره نانهوتیهكان له‌به‌رهه‌مهێنان و دروستكردنی داهات و وه‌خۆگرتنی ده‌ستی كار، لاسه‌نگیه‌كانی بواری دارایی گشتی و بازرگانیی ده‌ره‌كی و پهیكهری هێزی كار له‌و هۆكاره سه‌ره‌كیانه‌ن كه بونه‌ته هۆی ئه‌وه‌ی ئابوریی هه‌رێم به به‌رده‌وامی له‌به‌رده‌م هه‌ڕە‌شه‌ی قه‌یران و كێشه‌ی گه‌وره‌دا بێت، ئه‌وانه به‌گشتی له گرنگترین ئهو پاساوه سه‌ره‌كیانه‌ن كه چاكسازی ئابوری بۆ‌هه‌رێمی كوردستان ده‌كه‌نه پێویستیه‌كی گرنگ و ژیانی. له‌ساڵانی ڕابوردودا له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه چه‌ند هه‌وڵێك دران بۆ چاكسازی ئابوری، به‌ڵام ئامانجیان به‌ده‌ست نه‌هێنا. گیرۆده‌بونی ئابوری له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و لاوازی داموده‌زگاكان له‌و هۆكاره هه‌ره سه‌ره‌كیانه‌ن كه بونه‌ته هۆی سهرنهكهوتنی ئهو هه‌وڵانه. ده‌ربازبون له بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی كه زیاتر له په‌نجا ساڵه ئابوریی عیراق و هه‌رێمی كوردستانى تێدا ده‌سوڕێته‌وه هه‌نگاوی بنه‌ڕە‌تی و مه‌رجی پیویسته بۆ سه‌ركه‌وتنی هه‌ر هه‌وڵێكی چاكسازی ئابوری، ئهوهیش ته‌نها له‌سایه‌ی داموده‌زگای كارادا توانای به‌دیهاتنی هه‌یه. به‌رایی نزیكه‌ی سێ ده‌یه‌یه هه‌رێمی كوردستان له‌ناو دۆخی ئابوری و دارایی ناسه‌قامگیر و نه‌خوازراودایه، كورتهێنانی به‌رده‌وامی بودجه‌ی گشتی، بهرزی ڕێژە‌ی بێكاری، گه‌وره‌یی پشكی كه‌رتی حكومی له وه‌خۆگرتنی هێزی كار، لاوازی به‌شداریی سێكته‌ره ئابوریه نانهوتیهكان له كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی و وه‌خۆگرتنی هێزی كار، نزميى ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری، پشت به‌ستنی زۆر به‌هاورده‌كردن، پشت به‌ستنی زۆر به بودجه‌ی عیراق و فرۆشتنی نه‌وتی خاو، ناسه‌قامگیری نرخه‌كان، ناسه‌قامگیری گه‌شه‌ی ئابوری و..هتد، له خه‌سڵه‌ته سه‌ره‌كیه‌كانی ئابوریی هه‌رێمه‌كه‌ن، ئه‌وانه‌یش ئاماژە‌ن بۆ بونی كێشه‌ی بونیادیی گه‌وره و مه‌ترسیدار. له‌ماوه‌ی ده‌ساڵی ڕابوردودا له لایه‌ن حكومه‌ت و دامه‌زراوه فه‌رمیه‌كانی هه‌رێمی كوردستانه‌وه كۆمه‌ڵێك هه‌وڵ دران به مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ری ئهو كێشانه له چوارچێوه‌ی هه‌وڵ و به‌رنامه‌ی چاكسازیی ئابووری و په‌ره‌پێدانی ئابوریدا، به‌ڵام به‌پێی پێنوێن (Indicator- مؤشر) و پێدراوه ئابوریه‌كان ده‌رده‌كه‌وێت كه هه‌وڵه‌كان ئه‌نجامی ئه‌وتۆیان نه‌بو، كێشه ئابوری و داراییه‌كان به‌رده‌وامن و ئابووریی هه‌رێم له‌دۆخێكی نه‌خوازراودایه، ئه‌مانه‌یش هۆكارن بۆ ئه‌وه‌ی لێكۆڵینه‌وه له خه‌سڵه‌ت و كیشه‌كانی ئابوریی هه‌رێم و بهربهست و ئاڵنگاریه‌كانی به‌رده‌م چاكسازی ئابوری له‌بابه‌ته گرنگ و پێویستیه‌كانی ناو كێڵگه‌ی توێژینه‌وه‌ی زانستی بن، ئه‌م هه‌وڵه‌یش ده‌یه‌وێت به‌شداریه‌كی به‌سود بێت له‌و باره‌یه‌وه. گرفتی توێژینه‌وه‌كه: لاوازی و لاسه‌نگیه‌كانی بونیادی ئابوریی هه‌رێم له‌لایه‌ك و، شكستی هه‌وڵه به‌رده‌وامه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم بۆ چاكسازی ئابوری و چاره‌سه‌ری ئهو لاسه‌نگیانه له‌لایه‌كی تره‌وه گرفتی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ن. له‌م سۆنگه‌یه‌وه پرسیاره سه‌ره‌كیه‌كانی توێژینه‌وه‌كه‌یش بریتین له: كێشه و لاسه‌نگیه‌كانی بونیادی ئابوریی هه‌رێم چین و ڕیشه و ڕە‌هه‌نده‌كانیان له‌كوێدایه و پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازیی ئابوری كامانه‌ن؟ بۆچی هه‌وڵه‌كانی چاكسازی و په‌ره‌پێدانی ئابوری له‌ساڵانی ڕابودودا ئه‌نجامی ئه‌رێنیی ئه‌وتۆیان نه‌بوه؟ بهربهست و ئاڵنگاریه‌كانی به‌رده‌م چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێم چین؟ ئامانجی توێژینه‌وه‌كه: به‌مه‌به‌ستی وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئهو پرسیارانه ئه‌م توێژینه‌وه‌یه هه‌وڵ ده‌دات بۆ ناساندنی سیماو خه‌سڵه‌ت و ڕیشه و ڕە‌هه‌ندی كێشه ئابوریه‌كان و، دیاریكردنی بهربهست وئاڵنگاریه‌كانی چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێم، ئهوهیش له‌پێناوی دروستكردنی به‌رچاوڕونیی پێویست و یارمه‌تیده‌ر بۆ گرتنه‌به‌ری هه‌نگاوی پێویست بۆ سه‌رخستنی چاكسازی ئابوری له‌داهاتودا. گریمانه‌ی توێژینه‌وه‌كه: ئه‌م توێژینه‌وه‌یه له‌سه‌ر دوو گریمانه سه‌ره‌كی دارێژراوه: 1. چه‌ند ده‌یه‌یه‌كه هه‌مو پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازیی ئابووری له‌هه‌رێمی كوردستان بونیان هه‌یه، به‌تایبه‌تیش لاسه‌نگیه‌كانی پهیكهری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی (GDP) ، لاسه‌نگیه‌كان له دارایی گشتی و بازرگانیی ده‌ره‌كی، بازاڕی كار و پهیكهری هێزی كار. 2. گیرۆده‌بون له‌ناو بازنه‌ی ئابوریی ڕە‌یعی و لاوازیی داموده‌زگاكان بهربهست و ئاڵنگاریه سه‌ره‌كیه‌كانی چاكسازی ئابورین و ئه‌نجامی هه‌رهه‌وڵێكی چاكسازی به‌پله‌ی یه‌كه‌م به‌ستراوه به دۆخ و كاریگه‌ریی ئهو بهربهست و ئاڵنگاریانه‌وه. میتۆدی توێژینه‌وه‌كه: توێژینه‌وه‌كه په‌یڕە‌وی له میتۆدی وه‌سفی - شیكاری ده‌كات بۆ خستنه‌ڕو و ناساندنی دۆخی ئابوری و كێشه‌كانی، دیاریكردنی بهربهست و ئالنگاریه‌كانی به‌رده‌م چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێمی كوردستان، به سود وه‌رگرتن له به‌ڵگه‌نامه‌و ئامار و پلان و بڕیاره فه‌رمیه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم و سه‌رچاوه تيۆری و پراكتیكیه‌كانی تایبه‌ت به چاكسازی ئابوری له كتێب و توێژینه‌وه زانستیه ڕە‌سه‌ن و بلاوكراوه‌كان . پهیكهری توێژینه‌وه‌كه: توێژینه‌وه‌كه دابه‌ش بوه به‌سه‌ر سێ به‌شدا: بهشی یه‌كه‌م/ چوارچێوه‌یه‌كی گشتی بۆ چاكسازی ئابوری و پاساو و پایه‌كانی سه‌ركه‌وتنی. كه دوو باس له‌خۆ ده‌گرێت باسی یه‌كه‌م تایبه‌ته به چه‌مكی چاكسازی ئابوری و پاساو و سیاسه‌ت و پێكهاته‌كانی، باسی دووه‌میش تایبه‌ته به پێداویستیه‌كانی چاكسازی ئابوری و مهرج و پایه‌كانی سه‌ركه‌وتنی. بهشی دووه‌م/ دۆخی ئابوریی هه‌رێمی كوردستان و پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازی ئابوری، تایبه‌ته به خستنه‌ڕووی خه‌سڵه‌ت و كێشه‌كانی ئابوری هه‌رێم وه‌ك پاساوی پێویستبونی چاكسازی ئابوری، له‌رێگه‌ی شیكردنه‌وه‌ی دۆخی دارایی گشتی و قه‌رزه‌كان، بازرگانیی ده‌ره‌كی، پهیكهری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، بێكاری و پهیكهری هێزی كار، له‌چوار باسی جیاوازدا. بهشی سێیه‌م/ هه‌وڵه‌كانی چاكسازی ئابوری و بهربهست و ئاڵنگاریه‌كان، دوو باسی سه‌ره‌كی له‌خۆ ده‌گرێت باسی یه‌كه‌م تایبه‌ته به‌خستنه‌ڕوی هه‌وڵه‌كانی چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێم و ده‌ره‌نجامه‌كانیان، باسی دووه‌میش تایبه‌ته به خستنه‌ڕو و شرۆڤه‌كردنی بهربهست و ئاڵه‌نگاریه‌كانی چاكسازی ئابوری له هه‌رێمی كوردستان. بهشی یه‌كه‌م / چوارچێوه‌یه‌كی گشتی بۆ چاكسازی ئابوری و، پاساو و پێداویستی و پایه‌كانی سه‌ركه‌وتنی باسی یه‌كه‌م / چاكسازی ئابوری؛ چه‌مك و، پاساو و، سیاسهتهكان یه‌كه‌م/ چه‌مكی چاكسازی ئابوری له سه‌ره‌تاكانی ده‌یه‌ی هه‌شته‌می سه‌ده‌ی ڕابورده‌وه‌وه ئابوریی وڵاتانی تازه گه‌شه‌سه‌ندو (البلدان النامیة) كۆمه‌ڵێ گۆڕانكارییان به‌خۆوه بینی كه ناهه‌مئاهه‌نگ بوون له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتنه‌كانی ئابووری جیهانی، گرنگترینیان بریتی بون له هه‌ره‌سهێنانی تێكڕای ئاڵوگۆڕی نێوده‌وڵه‌تی و دابه‌زینی نرخی كه‌ره‌سته‌ی خاوی هه‌نارده‌كراو بۆ ده‌وڵه‌ته پیشه‌سازیه پیشكه‌وتوه‌كان، به‌تایبه‌تیش نه‌وتی خاو. كاریگه‌ریی ئهو گۆڕانكاریانه هاوڕێ له‌گه‌ڵ گه‌وره‌بونی لاسه‌نگیه ناوخۆیی و ده‌ره‌كیه‌كانی پهیكهری ئابوریی ئهو وڵاتانه ڕە‌نگدانه‌وه‌ی نه‌رێنی گه‌وره‌ی ئابووریان به‌دوای خۆیان هێنا وه‌ك زیادبونی كورتهێنانی بودجه‌یی گشتی و زیادبونی ڕێژە‌ی هه‌ڵاوسانی نرخه‌كان، زیادبونی كورتهێنانی ته‌رازوی پێدان به‌تایبه‌تیش ته‌رازوی بازرگانی و گه‌وره‌بون و كه‌ڵه‌كه‌بونی قه‌رزه ده‌ره‌كیه‌كان، زیادبونی ڕێژە‌ی بێكاری و، دابه‌زینی ئاستی گه‌شه‌ی ئابوری و..هتد(الحصري،2007 ،2). ئه‌وانه‌یش هۆكاربون بۆئه‌وه‌ی كه سه‌رهه‌ڵدانه‌وه‌ی خواستی به‌گه‌ڕخستنه‌وه‌ی میكانیزمه‌كانی گه‌شه و پاڵپێوه‌نانی ڕە‌وڕە‌وه‌ی پێشكه‌وتن ئه‌مجاره ته‌نها خواستێك نه‌بێت بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئاستێكی بهرزی گه‌شه، به‌ڵكو بۆ چاره‌سه‌ری ئهو لاسه‌نگیانه بێت كه ئابوریی ئهو وڵاتانه گیرۆده‌ی بون. شكستی زۆربه‌ی ئه‌زمونه ئابوریه‌كانی ئه‌وروپای ڕۆژهه‌ڵات و، سهرنهكهوتنی زۆرێك له وڵاتانی تازه‌گه‌شه‌سه‌ندو له په‌ره‌پیدانی ئابوری و ده‌رچون له‌بازنه‌ی دواكه‌وتن له‌سه‌ر ڕێچكه‌ی جێبه‌جێكردنی ئهو ئه‌زمونانه دهرفهتی دروست كرد بۆ ده‌ركه‌وتن و ته‌شه‌نه‌كردنی ئاراسته‌یه‌كی نوێ له هه‌شتاكان و نه‌وه‌ده‌كاندا بۆ چاكسازی ئابووری، ئه‌ویش ئاراسته‌ی سندوقی نه‌ختی نێوده‌وڵه‌تی و بانكی نێو ده‌وڵه‌تی بوون(الشمری،2014 ،148). به‌م جۆره له‌و سه‌روبه‌نده‌دا چه‌مكی چاكسازی ئابوری وه‌ك جێگره‌وه یان هاوواتای په‌ره‌پێدانی ئابوری به‌فراوانی هاته ناو ئه‌ده‌بیاتی ئابوریه‌وه، به‌ر له‌هه‌موانیش سندوقی نه‌ختی نێوده‌وڵه‌تی و بانكی نێوده‌وڵه‌تی له ڕاپۆرته‌كانیاندا ئهو چه‌مكه‌یان به‌كارهێنا، ئیدی له‌و كاته‌وه به‌خێرایی و فراوانی بڵاوبویه‌وه‌و ئێستا یه‌كێكه له‌و چه‌مكانه‌ی كه زۆر به‌كار ده‌هێنرێت (حسن،2016 ،87). چه‌ندین پێناسه‌ی جیاجیا هه‌ن بۆ چاكسازی ئابوری كه له‌ناوه‌ڕۆكدا لێكه‌وه نزیكن، بۆیه ئه‌توانرێت به‌شێوه‌یه‌كی گشتی بوترێت ؛ بریتیه له كۆی ئهو سیاسه‌ت و ڕێكار و میكانیزمانه‌ی كه ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی ئابوری ده‌یانگرێته‌به‌ر له‌پێناوی چاره‌سه‌ری ئهو كێشه و لاسه‌نگیانه‌ی كه ئابوریی ده‌وڵه‌ته‌كه گیرۆده‌یان بوه وه‌ك كورتهێنان بودجه، كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی، دابه‌زینی ئاستی به‌رهه‌مداری، لاسه‌نگی پهیكهری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، لاوازیی به‌شداری كه‌رتی تایبه‌ت، زیادبونی ڕێژە‌ی بێكاری و هه‌ژاری، به‌رزبونه‌ی تێكڕای هه‌ڵاوسان، زیادبونی قه‌رزه ده‌ره‌كیه‌كان، لاوازی و دواكه‌وتویی سیسته‌می باج، لاوازیی كه‌رتی بانكی و ..هتد، به ئامانجی هێنانه‌دیی سه‌قامگیری و گه‌شه‌ی به‌رده‌وام (عمران،2019، 488). دوه‌م/ پاساوه‌كانی چاكسازی ئابووری پاساوه‌كانی پێویست بوونی چاكسازی ئابوری به‌گشتی بریتین له لاسه‌نگیه‌كانی پهیكهری ئابوری و ئهو گرفته ئابوریه قوڵ و درێژخایه‌نانه‌ی كه وڵاتانی تازه‌گه‌شه‌سه‌ندو به‌ده‌ستیانه‌وه ده‌ناڵێنن. لاسه‌نگیه‌كان له پهیكهری به‌رهه‌م و كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، كورتهێنان و لاسه‌نگیه‌كانی تری بودجه‌ی گشتی و ته‌رازوی بازرگانی، بێكاريی و گرفته‌كانی پهیكهری هێزی كار له‌لاسه‌نگیه سه‌ره‌كیه‌كانن و سه‌رچاوه‌ی گرفته ئابووریه‌كانی وه‌ك (ناسه‌قامگیری و پاشه‌كشه‌ی گه‌شه‌ی ئابوری و، قه‌رزاريی و بێكاريی و هه‌ڵاوسان و هه‌ژاری)ن. لاسه‌نگیه ئابوریه‌كان له‌ڕوی هۆكاره‌وه دوو جۆرن. جۆرێكیان زاده‌ی هۆكاره كاتییه‌كانن. جۆره‌كه‌ی تریان هۆكاره‌كه‌یان درێژخایه‌ن و بونیادییه. جۆری یه‌كه‌م چاره‌سه‌ری كاتی و هاوكاریی دارایی ده‌خوازێت و جۆری دوه‌میش په‌یڕە‌وكردنی چاكسازیی ڕیشه‌یی ده‌خوازێت بۆ لابردن و چاره‌سه‌ری لاسه‌نگیه‌كان له‌ڕیشه‌وه (فرج،1989،8). واته بونی ئهو لاسه‌نگیانه بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ له هه‌ر ئابوریه‌كدا ئه‌گه‌ر زاده‌ی كێشه بونیادیه‌كانی ئابوری وڵاته‌كه‌بن و هۆكاره‌كانیان ماوه‌درێژ و به‌رده‌وام بن ئه‌وا ده‌بنه پێنوێنی گرنگ بۆ داڕێژە‌رانی سیاسه‌تی ئابوری بۆ ئه‌نجامدانی چاكسازی ئابوری به‌مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ری ئهو لاسه‌نگیانه(عمران،2019،489-490). سێیه‌م/ سیاسه‌ت و پێكهاته‌كانی به‌رنامه‌ی چاكسازیی ئابوری ئهو ده‌وڵه‌تانه‌ی كه سیاسه‌تی چاكسازی ئابوری گه‌ڵاڵه ده‌كه‌ن و جێبه‌جێی ده‌كه‌ن دابه‌ش ده‌بن به‌سه‌ر دوو گروپدا، گروپێكیان سیاسه‌ته بنچینه‌خوازانه‌كان(السیاسات الاصولیة) په‌یڕە‌وده‌كه‌ن كه له‌لایه‌ن سندوقی نه‌ختی نێوده‌وڵه‌تی و بانكی نێودهوڵهتیهوه پێشنیار و پاڵپشتی ده‌كرێت، گروپه‌كه‌ی تر ئهو ده‌وڵه‌تانه‌ن كه به‌شێوازی سه‌ربه‌خۆ و به‌بێ پاڵپشتی و په‌یڕە‌وكردنی پێشنیارو ڕە‌چه‌ته‌ی ئهو دامه‌زراوه نێوده‌وڵه‌تیانه پرۆسه‌كه ئه‌نجام ده‌ده‌ن( اسمهان،2012 ،25-40 ؛ بن حافظ،2011 ،9-60): 1- سیاسه‌ته بنچینه‌خوازانه‌كان( السیاسات الاصولیة) ئه‌م جۆره باوترینی سیاسه‌ته‌كانی چاكسازی ئابورییه كه له‌لایه‌ن زۆرینه‌ی وڵاتانی تازه‌گه‌شه‌سه‌ندوه‌وه په‌یڕە‌و كراوه، له‌كۆمه‌ڵێك سیاسه‌ت و ڕێكاری ئابوری پێك دێن له‌لایه‌ن سندوقی نه‌ختی نێوده‌وڵه‌تی و بانكی نێودهوڵهتیهوه پێشنیارده‌كرێن و سه‌رپه‌رشتی جێبه‌جێكردنيان ده‌كرێت و ئهو ده‌وڵه‌تانه‌ی په‌یڕە‌ویيان ده‌كه‌ن سودمه‌ند ده‌بن له هاوكاری و قه‌رزی ئهو دوو دامه‌زراوه‌یه، به‌گشتیش له دوو ڕستی(حزمة)پێكه‌وه به‌ستراو پێك دێن كه بریتین له ( سه‌قامگیركردنی ئابوری و گونجاندنی په‌یكه‌ریی – التثبیت الاقتصادی و التكییف الهیكلي). أ- سیاسه‌تی سه‌قامگیركردنی ئابوری (التثبیت الاقتصادیEconomic Stabilization - ) هه‌نگاوی یه‌كه‌مه له‌به‌رنامه‌ی چاكسازی ئابوری، له‌لایه‌ن سندوقی نه‌ختی نێودهوڵهتیهوه چاودێری جێبه‌جێكردنی ده‌كرێت له‌ماوه‌ی كورتخایه‌ن(1-3) ساڵ، كار له‌سه‌ر لایه‌نی خواست ده‌كات و هه‌وڵده‌دات بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌ڵاوسان و كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی و كورتهێنانی ته‌رازوی پێدان. ئه‌ویش به‌گرتنه‌به‌ری كۆمه‌ڵێك سیاسه‌تی دارایی و نه‌ختی تایبه‌ت به كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجیه‌كانی حكومه‌ت و زیادكردنی داهاته‌كانی و سنوردانان بۆ گه‌شه‌ی خستنه‌ڕوی دراو(حسین،2018،6). ب- سیاسه‌تی گونجاندنی پهیكهری(التكییف الهیكلی-structure Adjustment ) ته‌واوكه‌ر‌ی سیاسه‌تی سه‌قامگیركردنی ئابوریه، له تایبه‌تمه‌ندیی بانكی نێوده‌وڵه‌تیه، كار له‌سه‌ر لایه‌نی خستنه‌ڕو ده‌كات له‌ماوه‌ی درێژخایه‌ندا، بهئامانجی چاره‌سه‌ری لاسه‌نگیه بونیادیه قوڵ و هه‌میشه‌ییه‌كان و دوباره په‌یكه‌ربه‌ندیكردنه‌وه و ئاماده‌كردنی ئابووری بۆ ئه‌وه‌ی میكانیزمه‌كانی بازاڕ و كه‌رتی تایبه‌ت ڕۆڵی سه‌ره‌كیی تێدا بگێڕن و ڕۆلی ده‌وڵه‌ت كه‌م بكرێته‌وه، واته ئازادكردنی نرخه‌كان و ئازاد كردنی بازرگانی و به‌تایبه‌تیكردن و بایه‌خدان به هه‌نارده‌كردن له ته‌وه‌ره سه‌ره‌كیه‌كانی سیاسه‌تی گونجاندنی په‌یكه‌ربه‌ندین (الجابري ،2013، 24). 2- سیاسه‌ته نا بنچینه‌خوازانه‌كان (سیاسات غیر اصولیة) یان سه‌ربه‌خۆكان ئاراسته‌ی ئه‌م سیاسه‌تانه وای ده‌بینێت كه مامه‌ڵه كردن له‌گه‌ڵ كێشه‌كانی هه‌ر وڵاتێك پێویستی به‌ڕە‌چاوكردنی دۆخی وڵاته‌كه هه‌یه و چاره‌سه‌ری تایبه‌تی ده‌خوازێت، كێشه‌كان له‌وه قوڵترن ته‌نها به‌تێڕوانینی نه‌ختینه‌یی ڕاڤه بكرێن و به‌ڕە‌چه‌ته‌ی ئاماده‌كراوی ئهو دو دامه‌زراوه‌یه چاره‌سه‌ر بكرێن، چونكه هۆكاری كێشه‌كان بۆ ئهو لاسه‌نگییه بونیادیانه ده‌گه‌رێته‌وه كه ئابوریی وڵاته تازه گه‌شه‌سه‌ندوه‌كان گیرۆده‌ی بون، هه‌ڵاوسان و كێشه‌كانی تریش نه‌ك هه‌ر خۆبه‌خۆ و به‌بێ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ت چاك نابن به‌ڵكو گه‌وره‌تر ده‌بن، له‌به‌ر ئه‌وه ده‌ستتێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ت پێویسته بۆ شكاندنی بازنه‌ی كێشه بونیادیه‌كانی ئابوری و سازكردنی ژینگه‌ی له‌باربۆ ڕۆڵی هاوبه‌شه ئابوریه‌كان( اسمهان،2012، 30). ڕوانگه‌ی ئه‌م ئاراسته‌‌یه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجیه‌كان به‌تایبه‌تیش خه‌رجیه‌كانی بواری كۆمه‌ڵایه‌تی و زیادكردنی داهاته‌كان جیاوازه له‌ڕوانگه‌ی بنچینه‌خوازه‌كان، به‌هه‌ستیاریشه‌وه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ پرسی به‌تایبه‌تیكردن و ئازادكردنی ئابوری و بازرگانی و نرخه‌كان ده‌كه‌ن ، ئاماده‌یی و ڕۆڵ و سه‌رپه‌رشتیی ده‌وڵه‌ت له‌پرۆسه‌كه‌دا به‌گرنگتر ده‌زانن (زكي،2000، 184-185). له سێ ده‌یه‌ی ڕابوردودا هه‌ریه‌ك له‌و دو جۆره سیاسه‌تانه‌ی سه‌ره‌وه له‌لایه‌ن ده‌وڵاتانی جیاوازه‌وه په‌یڕە‌و كراون و له‌هه‌ردو باره‌كه‌یشدا ده‌ره‌نجامی جیاواز هه‌بوه( اسمهان،2012 ،25-40 ؛ بن حافظ،2011 ،9-60( هه‌ر بۆیه كۆڕاییه‌ك نیه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه جۆرێكی دیاریكراو له سیاسه‌ته‌كانی چاكسازیی ئابوری گره‌نتیی سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌كه بكات، گرتنه‌به‌ری سیاسه‌تی تۆكمه‌و گونجاو زۆر گرنگه، به‌ڵام جۆری سیاسهتهكان تاكه دیاریكه‌ری یه‌كلایكه‌ره‌وه نیه بۆ ئاستی سه‌ركه‌وتن و شكسی پرۆسه‌كه، به‌ڵكو دیاریكه‌ری گرنگتر هه‌یه كه كوالێتیی داموده‌زگاكانه، وه‌ك له‌خواره‌وه ڕونی ده‌كه‌ینه‌وه. باسی دوه‌م / پێداویستیه‌كانی چاكسازیی ئابوری و مهرج و پایه‌كانی سه‌ركه‌وتنی چاكسازى ئابورى په‌یكه‌ربه‌ندیكردنه‌وه‌ی ئابوری ووڵات و گۆڕینی ستایلی ژیانی ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تی كۆمه‌ڵگه‌یه، پرۆسه‌یه‌كی قورس و ئاڵۆزه، هه‌لومه‌رج و پێداویستیی خۆی هه‌یه، به‌ربه‌ستی زۆری له‌به‌رده‌مدایه و كاریگه‌ریی جۆراوجۆری له‌سه‌ر كایه‌ی ئابوری و سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌یه. له‌ساڵانی سه‌ره‌تای پرۆسه‌كه‌دا تێچو و بارگرانیی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه زۆره، دژی به‌رژە‌وه‌ندیی تایبه‌تیی چه‌ندین گروپی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابوریه، نه‌یار و بهربهست و ئاڵنگاریی زۆره، ئه‌مانه وایان كردوه كه سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌كه مسۆگه‌ر نه‌بێت و، ئاستی شكست و سه‌ركه‌وتنی په‌یوه‌ست بێت به كۆمه‌ڵێك پایه و پێداویستی و پێش مه‌رجه‌وه، له گرنگترینیان ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن(كاظم،2017،88؛ صالح،2015،120؛ القریشی، 2011 ،8): 1. بونی ئیراده‌ی سیاسی به‌هێز و داموده‌زگای به‌توانا بۆ گه‌ڵاڵه‌كردنی به‌رنامه‌و جێبه‌جێكردنی پرۆسه‌ی چاكسازی ئابوری، چه‌سپاندنی سه‌روه‌ریی یاساو ده‌سته‌به‌ركردنی مافی خاوه‌نداریه‌تی، هاندان و سازكردنی زه‌مینه‌ی وه‌به‌رهێنان، به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و فراوانكردنی دهرفهتی به‌شداری و..هتد، ئه‌وانه‌یش ته‌نها له‌سایه‌ی داموده‌زگای ئابوری و سیاسیی هانده‌ر وخاوه‌ن توانستدا چانسی فه‌راهه‌موبونیان هه‌یه(نورث،2006،4 ؛ Acemoglu,2012,79) 2. بونی ئیراده‌ی جه‌ماوه‌ری به‌رفراوان له‌لای چین و توێژە جیاوازه‌كان و هاریكاریی گروپه سیاسسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی بۆ به‌ده‌مه‌وه‌چونی پرۆسه‌ی چاكسازی به هاندانی په‌یڕە‌وكردنی یاساكان و بره‌وپێدانی هۆشیاری پێویست له‌باره‌ی بایه‌خی پرۆسه‌كه‌و گرنگیی هاریكاریكردن و به‌شداریكردن تێیدا. 3. بونی سه‌رچاوه‌ی ئابوریی مرۆیی و مادی پیویست. 4. چاكسازیی چوارچێوه یاسایی و ته‌شریعیه‌كان بۆ ڕیكخستنی زه‌مینه‌ی پێوست بۆ پرۆسه ئابوریه جۆراو جۆره‌كان. 5. هه‌مئاهه‌نگی و گونجاویی سیاسه‌ته‌كانی چاكسازیی ئابووری له‌گه‌ڵ دۆخی ناوخۆیی و ده‌ره‌كی. گفتوگۆكردنی چڕی ئه‌م بابه‌ته له‌ناو ئه‌ده‌بیاتی ئابوری نوێدا ده‌كه‌ویته ناو لێكۆڵینه‌وه له جۆر و ڕۆڵی داموده‌زگا ئابوری و سیاسیه‌كانه‌وه. جیاواز له تیۆر و تێڕوانیه‌كانی پێشتر كه له‌ڕوانگه‌ی جوگرافیاو ڕوبه‌ری زه‌وی و سامانی سروشتی و ژماره‌ی دانیشتوان و كلتور و..هتده‌وه ڕاڤه‌ی هۆكاری جیاوازیی نێوان وڵاتانی پێشكه‌وتو و پاشكه‌وتویان ده‌كرد و ئهو سه‌رچاوانه‌یان به مهرج و پیویستیی په‌ره‌پێدان و پێشكه‌وتنی ئابوری ده‌زانی، له‌ڕوانگه‌ی نوێدا جۆری داموده‌زگاكان به‌پله‌ی یه‌كه‌م ئینجا سیاسه‌ته ئابوریه‌كان ته‌وه‌ری سه‌ره‌كیی جێگه‌ی بایه‌خپێدان و پینوێنی ڕاڤه‌كردنن. نزیكه‌ی سێ ده‌یه‌یه كۆڕاییه‌ك له‌نیوان ئابوریناساندا دروست بوه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی په‌ره‌پێدان و چاكسازی ئابوری و سیاسی له‌پله‌ی یه‌كه‌مدا ئه‌وه‌ستێته سه‌ر كوالێتیی داموده‌زگاكان. له‌ڕابوردا جیهان چه‌ندین هه‌وڵی شكستخواردوی گه‌شه‌پێدان و چاكسازیی وڵاتانی به‌خۆوه بینیوه سه‌ره‌ڕای هه‌بونی بڕێكی زۆری سه‌رمایه‌و سه‌رچاوه‌ی سروشتی و دانیشتوانی خوێنده‌وار، چونكه ئهو سه‌رچاوانه ئه‌گه‌ر له‌لایه‌ن داموده‌زگای باش و به‌تواناوه سودیان لێ وه‌رنه‌گیرێ و وه‌گه‌ڕنه‌خرێن یان كۆچ ده‌كه‌ن یان توشی پوكانه‌وه‌و ئیفلیج بون ده‌بن (نورث، 2016، 9-10). سه‌باره‌ت به كاریگه‌ریی داموده‌زگاكان له سه‌ر ئاستی كارایی سیاسه‌ته ئابوریه‌كانیش، تێبینی ئه‌وه كراوه كه له ساڵانی ڕابوردودا زۆربه‌ی ئهو وڵاته تازه گه‌شه‌سه‌ندوانه‌ی بهئامانجی په‌ره‌پێدانی ئابوری ده‌ستیان دایه چاكسازی له سیاسه‌ته ئابوریه‌كان( سیاسه‌ته‌كانی ماكرۆئابوری)، له‌باشترین باردا ته‌نها چه‌ند ئه‌نجامێكی رێژە‌یی كه‌م و كورتخایه‌نیان به‌ده‌ست ده‌هێنا و، له‌ئاست ئامانج و چاوه‌ڕوانیدا نه‌بون به‌تایبه‌تیش بۆ وه‌به‌رهێنه‌رانی ناوخۆیی و بیانی، هۆكاری ئهوهیش لاوازیی دامودهزگاكانی ئهو وڵاتانه بو، ئه‌وان هه‌وڵه‌كانیان له سیاسه‌ته ئابوریه‌كاندا چڕده‌كرده‌وه‌و ڕۆڵی داموده‌زگاكانیان فه‌رامۆش ده‌كرد، ئهوهیش هه‌ڵه بو، چونكه جێبه‌جێكردن و سه‌ركه‌وتنی سیاسه‌ته ئابوریه‌كان په‌یوه‌سته به‌ئاستی توانای داموده‌زگاكان به هه‌ڵسان به‌ئه‌ركه‌كانیان. هێنانه‌دیی هاوسه‌نگی چه‌ند لایه‌نێك له ماكرۆ ئابوریدا به‌گرتنه‌به‌ری سیاسه‌تی دارایی و نه‌ختیی توند ئه‌گه‌ر له‌سایه‌ی دامه‌زراوه‌ی لاوازدا ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی هه‌بێت، ئه‌وا چاككردنی ژینگه‌ی وه‌به‌رهێنان و ده‌سته‌به‌ری كردنی گه‌شه‌ی به‌رده‌وام ئه‌سته‌م دهبێت، لێكۆڵینه‌وه‌كانی هه‌ریه‌ك له (Michael Spence)خاوه‌نی نۆبڵی ئابوری و (Dani Rodrik) ئابوریناسی ناودار به‌جیا جه‌خت له‌وه ده‌كه‌ن كه پرۆسه‌كانی چاكسازی له چه‌ندین وڵات به‌ئه‌نجام نه‌گه‌یشتن به‌هۆی نه‌گونجاوی سیاسه‌ته ئابوریه‌كان له‌گه‌ڵ دۆخ و خه‌سڵه‌تی داموده‌زگاكانیان(بن حسین،2009،822). میتۆدی نوێی ئابوری داموده‌زگاكانیش له‌لایه‌ن Douglass North, Robert Fogel, Ronald Coase, Samuelson به‌گشتی جه‌خته ده‌كاته‌وه له ڕۆڵی داموده‌زگاكان و شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی فه‌رمانڕە‌وایی له پرۆسه‌كانی چاكسازی ئابوری و له جیاوازیی نێوان ئابوریی وڵاتانی پێشكه‌وتو و دواكه‌وتو(بن حسین،2009،821). به‌پێی پێناسه‌ی (دۆگلاس نۆرث) داموده‌زگا ئهو سنور و مه‌رجانه‌ن كه مرۆڤه‌كان دایان ناون و، كارلێكه سیاسی و ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی نێوانیان ریكده‌خه‌ن، ئه‌وانیش دوجۆرن: سنور و مه‌رجه فه‌رمیه‌كان ( ده‌ستور و یاسا و مافه‌كانی خاوه‌نداریه‌تی و..) و نافه‌رمیه‌كان( داب و نه‌ریت و باوه‌ڕ و ڕێسا كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان)، داموده‌زگا له‌ڕوانگه‌ی (نۆرث)ه‌وه ته‌نها داموده‌زگای ئابوری نیه به‌ڵكو داموده‌زگا سیاسی و یاساییه‌كانیش ده‌گرێته‌وه، كه كۆمه‌ڵێك رێسای پێكه‌وه به‌ستراو بۆ ئابوری و گه‌شه‌كردنی دیاریده‌كه‌ن. (نۆرث) جه‌خت ده‌كات له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه داموده‌زگاكان پهیكهری هاندانی تایبه‌ت بۆ ئابوری فه‌راهه‌م ده‌كه‌ن، گۆڕانی پهیكهری هاندانه‌كان ئاراسته‌ی گۆڕانی گه‌شه‌ی ئابوری دیاریده‌كات، مه‌به‌ست له پهیكهری هاندان ئهو هانده‌ر و بهربهست و پاداشت و سزایانه‌ن كه‌ده‌بنه هۆی دیاری كردنی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و ئاستی به‌شداری له‌چالاكیه ئابوریه‌كان (نورث ،2006 ،2). كاریگه‌ریی داموده‌زگاكان له‌سه‌ر ئاستی جێبه‌جێكردنی سیاسه‌ته ئابوریه‌كان و مافی خاوه‌نداریه‌تی و هاندان و تێچوی مامه‌ڵه‌كان كاریگه‌ریه‌كی گه‌وره‌و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یه، له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی كه وه‌به‌رهێنه‌كان هه‌ست به دڵنیایی ده‌كه‌ن سه‌باره‌ت به مافی خاوه‌نداریه‌تی و به‌ربه‌سته یاسایی و ئابوریه‌كان و گه‌یشتن به‌بازاڕ، كارو به‌رهه‌مداری تێیاندا گه‌شه‌ده‌كات و ئاستی داهاتی تاكه‌كان به‌رز ده‌بیته‌وه(Morselli,2021,301-302). كاره‌كانی هه‌ریه‌ك له (دارۆن ئه‌جه‌مۆغلۆ و جه‌یمس ڕۆبسن) و (دۆگلاس نۆرث) جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه كه په‌یوه‌ندیه‌كی توندوتۆڵ هه‌یه له نێوان سیستم و زه‌مینه‌ی سیاسی و، جۆری دامودهزگاكاندا. به‌پێی ڕاڤه‌ی (ئه‌جه‌موغلۆ) سه‌ره‌تا داموده‌زگا سیاسیه‌كان و شێوازی دابه‌شكردنی سامان ڕۆڵ ده‌گێڕن له دروستكردنی هێزه سیاسیه یاساییه‌كان و ئهو هێزه سیاسیانه‌ی كه‌بونیان له‌سه‌ر بنه‌مای دیفاكتۆیه، ئهو دو جۆره هێزه‌یش پاشتر شێوازی داموده‌زگا سیاسی و ئابوریه‌كان ده‌نه‌خشێننه‌وه و، داموده‌زگا سیاسی و ئابوریه‌كانیش دواجار توانستی به‌جێهێنانی(ئه‌دای) ئابوری (الاداء الاقتصادی) و دابه‌شكردنی سه‌رچاوه‌كان فۆرمۆله ده‌كه‌نه‌وه(Acemoglu,2004,3) . (ئه‌جه‌مۆغلۆ) داموده‌زگاكان دابه‌ش ده‌كات به‌سه‌ر دوو جۆردا، داموده‌زگا قۆرغكه‌ره‌كان یان ده‌رپه‌ڕێنه‌ره‌كان(الاستخراجیة – Extractive) كه زاده‌ی باڵاده‌ستی هێزه دیفاكتۆكانن یان له‌باشترین باردا زاده‌ی هه‌مئاهه‌نگیی هێزه سیاسیه یاساییه‌كان و هێزه سیاسیه دیفاكتۆكانن، ئه‌م جۆره داموده‌زگایانه دهرفهتی به‌شداریی یه‌كسان له‌كایه‌ی ئابوری و وه‌به‌رهینان و پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تی و ژینگه‌ی له‌باری وه‌به‌رهێنان و سه‌روه‌ریی یاسا بۆ هه‌موان ده‌سته‌به‌ر ناكه‌ن و كایه‌ی ئابوری له‌خزمه‌تی ده‌سته‌بژێر و گروپی سیاسی و ئابوریی باڵاده‌ست ئاراسته ده‌كه‌ن، له‌سایه‌ی ئه‌م جۆره دامه‌زراوانه‌دا نه‌ك هه‌ر چانسی چاكسازی ئابوری و سه‌قامگیری و گه‌شه‌ی به‌رده‌وام كه‌مه به‌ڵكو دامه‌زراوه‌كان خۆیان ڕێگرن و هۆكاری مانه‌وه‌و خراپتربونی دۆخه‌كه‌ن. جۆری دوه‌م داموده‌زگا گشتگیره‌كانن(Inclusive) كه زاده‌ی سیستمێكی سیاسی پێگه‌یشتو و داموده‌زگا یاسایه‌كانن، ده‌سه‌ڵاتی یاسا و پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تی و دهرفهتی به‌شداری و ژینگه‌ی له‌باری وه‌به‌رهێنان بۆ هه‌موان ده‌سته‌به‌ر ده‌كه‌ن، ئهو جۆره دامه‌زراوانه مهرج و هۆكاری سه‌ره‌كین بۆ سه‌قامگیری گه‌شه‌و پێشكه‌وتنی به‌رده‌وام (Acemoglu,2012,75-80). (دۆگلاس نۆرث) و هاوڕێكانی له كتێبی ( له‌سایه‌ی توندوتیژیدا، سیاسه‌ت و ئابوری و گرفته‌كانی گه‌شه‌پێدان- في ظل العنف، السياسة و الاقتصاد و مشكلات التنمية) له‌ده‌روازه‌ی بابه‌تی دابه‌شكردنی ده‌سكه‌وته‌كان و هه‌ڵسوڕاندنی ئابوری له‌لایه‌ن هێزه‌كانه‌وه ده‌چنه ناو شیكاری كارلێكی ڕە‌فتاری سیاسی و ئابوری و، كاریگه‌ریی له‌سه‌ر داموده‌زگاكان و له‌وێشه‌وه له‌سه‌ر پرۆسه‌ی چاكسازی و گه‌شه‌ی ئابوری، ئه‌ویش به‌چڕكردنه‌وه‌ی سه‌رنجه‌كانیان له‌سه‌ر سروشتی ڕێكخراوه‌یی و په‌یوه‌ندیه‌كانی نێوان گروپ و ده‌سته‌بژێره‌كان. ئه‌وان سیسستمه‌كانی ئه‌م سه‌رده‌مه دابه‌ش ده‌كه‌ن به‌سه‌ر دو جۆری سه‌ره‌كیدا، جۆری یه‌كه‌م سیستمی كراوه‌یه كه مه‌به‌ست لێی سیستمی دیموكراتی پێگه‌یشتوه، سه‌روه‌ری یاساو دهرفهتی یه‌كسان بۆ هه‌موان و پارێزگاری له مافی خاوه‌نداریه‌تی و زه‌مینه‌ی هاندان بۆ به‌شداری له‌كایه‌ی ئابوری تێیدا به‌رقه‌راره، واته به‌چه‌مكی (ئه‌جه‌مۆغلۆ) ئه‌م سیستمه زه‌مینه‌ی له‌بار بۆ داموده‌زگای گشتگیر ده‌ڕە‌خسێنێت كه ئه‌ویش پێگه‌ی گه‌مه‌ی ئابوری و ئاراسته‌كانی دیاری ده‌كات و جڵه‌ویان ده‌كات. جۆری دوه‌م سیستمی كۆتكراوه(نظام مقيد) كه شێوازێكه له ڕێكخستنی كۆمه‌ڵگه له‌سه‌ر بنه‌مای كۆمه‌ڵێك په‌یوه‌ندی و ڕێكاری كۆمه‌ڵایه‌تی–سیاسی و ئابوری به‌جۆرێك كه ڕێگربێت له په‌نابردنه به‌ر توندوتیژی له‌لایه‌ن هێزو داموده‌زگاكانه‌وه، ئهوهیش له‌ڕیگه‌ی به‌كارهێنانی سیسته‌می سیاسی بۆ به‌رژە‌وه‌ندیی ئابوری و گه‌مه پێكردنی له‌پێناوی دروستكردنی ده‌سكه‌وت و سود لێوه‌رگرتنی له‌لایه‌ن هێزه باڵا ده‌سته‌كانه‌وه. ئه‌وان سیستمی كۆتكراو دابه‌ش ده‌كه‌ن به‌سه‌ر سێ جۆردا: سیسته‌می كۆتكراوی فشۆڵ، كه تێیدا هێز و چه‌ك له ده‌ستی چه‌ندین گروپدایه، به‌كارهێنانی توندوتیژی ڕە‌وا ته‌نها قۆرغی داموده‌زگا یاساییه‌كانی ده‌وڵه‌ت نیه، هه‌موده‌م ئه‌گه‌ری به‌كارهێنانی هێزی چه‌كدارو توندوتیژی هه‌یه، له‌م سیستمهدا گروپه خاوه‌ن هێز و هه‌ژمونه‌كان ڕێك ده‌كه‌ون له‌سه‌ر به‌ڕێوه‌بردنی كایه‌ی ئابوری و هه‌ژمونداری و قۆرغكاری و دابه‌شكردنی ده‌سكه‌وته‌كان له‌نێوان خۆیاندا له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رژە‌وه‌ندیه‌كانیان، كه ئهوهیش دهبێته هۆكاری دوركه‌وتنه‌وه له به‌كارهێنانی توندوتیژی، به‌بێ ئهو ڕێككه‌و‌تنه ئه‌گه‌ری سه‌رهه‌ڵدانی توندوتیژی و جه‌نگی ناوخۆیی له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌دا هه‌میشه ئه‌گه‌رێكی كراوه‌یه، وه‌ك نمونه‌ی كۆنگۆی دیموكراتی و به‌نگلادیش و هایتی و ئه‌فغانستان و عێراق، له‌و سیستمهدا داموده‌زگاكان لاوازن و به‌ئه‌ركی خۆیان هه‌ڵناسن، دهرفهتی داڕشتن و جێبه‌جێكردنی سیاسه‌ته ئابوریه‌كان و به‌رنامه‌ی چاكسازیی ئابوری و په‌ره‌پێدان زۆر لاوازه، یاسا سه‌روه‌رنیه‌و مافی خاوه‌نداریه‌تی پارێزراو نیه، دهرفهتی به‌شداری ئابوری بۆ چین و نوخبه‌ی دیاریكراو قۆرغ كراوه، كۆتوبه‌ندی زۆر له‌به‌رده‌م وه‌به‌رهێنان و چالاكیه ئابوریه‌كان به‌گشتی هه‌یه و ژینگه‌كه هانده‌رنیه بۆ به‌زركردنه‌وه‌ی به‌رهه‌مداری و وه‌به‌رهێنان و گه‌شه‌ی ئابوری. جۆرێكی تر سیستمی كۆتكراوی بنه‌ڕە‌تیه، كه تێیدا ته‌نها ده‌وڵه‌ت و دامه‌زاروه فه‌رمیه‌كانی خاوه‌نی هێزی چه‌كدار و مافی به‌كارهێنانی توندوتیژی ڕە‌وان، به‌ڵام توانای به‌كارهینانی توندوتیژی له‌م سیستمهدا دابه‌شبوه به‌سه‌ر داموده‌زگا فه‌رمیه‌كانی حكومه‌تدا (پۆلیس و ئاسایش و سوپا و هه‌واڵگری) هه‌ریه‌ك له‌وانه‌یش ڕێگه و شێوازی خۆی ده‌گرێته‌به‌ر بۆ به‌ده‌ست هێنانی ده‌سكه‌وت له‌ڕێگه‌ی گه‌نده‌ڵی و قۆرغكاری و ئاراسته‌كردنی سیاسه‌ته ئابوریه‌كان به‌لای به‌رژە‌وه‌ندیی خۆیدا، وه‌ك بۆرماو كوبا و مه‌كسیك، زه‌مینه‌ی سه‌ركه‌وتنی چاكسازی ئابوری و په‌ره‌پێدان له‌م جۆره سیسته‌مه‌یشدا زۆر ناله‌باره. جۆره‌كه‌ی تر سیستمی كۆتكراوی پێگه‌یشتوه، له‌م سیسته‌مه‌دا حكومه‌ت خاوه‌ن ده‌سه‌ڵاتێكی سه‌راپاگیره‌و كۆنترۆڵی له‌سه‌ر هه‌مو ئهو داموده‌زگایانه هه‌یه كه توانای توندوتیژیان هه‌یه، چه‌سپاندنی یاسا له‌ئاستێكی به‌رزدایه، دامه‌زراوه‌كان كاراترن، ژماره‌یه‌كی زۆری كۆمپانیای تایبه‌ت و كۆمپانیای فره ڕە‌گه‌ز بونیان هه‌یه و گه‌شه‌ده‌كه‌ن، به‌ڵام دهرفهتی به‌شداری له‌ناو چوارچێوه‌ی سیاسه‌تێكی دیاریكراو و ڕێپێدراوی ده‌وڵه‌تدایه، چه‌ندین دامه‌زراوه‌ی سیاسی هه‌ن به‌ڵام بون و مانه‌وه‌یان به‌ستراوه به دانپێدانی ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندیه‌وه، ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی كێبه‌ركی و به‌ده‌ستهێنان و دابه‌شكردنی ده‌سكه‌وت له‌سه‌ر بنه‌مای هه‌ژمونی سیاسی و هێزه‌كان به‌ته‌واوی سنوردار ده‌كات ئهوهیش له‌پێناوی مانه‌وه‌ی خۆی و ڕێگری كردن له توندوتیژی، وه‌ك له چین وهند و شیلی و كۆریای باشور ده‌بینریت، ئه‌م جۆره سیستمه له‌چاو سیستمه كۆتكراوه‌كانی تردا توانای جێبه‌جێكردنی سیاسه‌ته ئابوریه‌كان و خۆڕاگریی له‌به‌رامبه‌ر قه‌یرانه‌كان زیاتره، دامودهزگاكانی كاراترن و، زه‌مینه‌ی سه‌ركه‌وتنی چاكسازی و په‌ره‌پێدان تێیدا زیاتره (نورث،2016،27-33). بهشی دووه‌م/ ئابوریی هه‌رێمی كوردستان و پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازی ئابوری چه‌ندین ده‌یه‌یه ئابوری عێراق و هه‌رێمی كوردستان هه‌ڵگری هه‌مو ئهو خه‌سڵه‌تانه‌ن كه ده‌بنه پاساو بۆ پێویست بونی چاكسازی ئابوری، وه‌ك؛ لاوازی سێكته‌ره ئابوریه نانهوتیهكان له به‌رهه‌مهێنان و دروستكردنی داهات و وه‌خۆگرتنی هێزی كار، گه‌وره‌یی قه‌باره‌ی حكومه‌ت و لاوازی كه‌رتی تایبه‌ت، پشت به‌ستن به‌تاك سه‌رچاوه‌یی داهات بۆ پاره‌داركردنی خه‌رجیه گشتیه‌كان، كورتهێنانی بودجه‌و كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی، ناسه‌قامگیری و هه‌ڵاوسان و بێكاری و بێكاریی شاراوه. هه‌ر له‌سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه تاكو ئیستا، چ له‌سایه‌ی حكومه‌تی یه‌كگرتو چ له‌سایه‌ی دوئیداره‌یی، چ له ساڵانی هاتنی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌به‌غداوه چ له‌كاتی بڕان و كه‌مبونه‌وه‌ی ئهو پشكی بودجه‌یه، چ پێش ده‌رهێنان و فرۆشتنی نه‌وت چ له‌پاش ئه‌وه، چ له‌سه‌روبه‌ندی قه‌یرانه‌كان و چ له كاتی ئاسایی، چ پێش هه‌وڵه‌كانی چاكسازی و په‌ره‌پێدان چ له‌پاش ئهو هه‌وڵانه هه‌میشه ئهو كێشانه به‌ڕوخسار و ڕیژە‌ی جیاواز سیمای ئابوریی هه‌رێمیان نه‌خشاندوه‌و ئاماژەیان داوه به كێشه بونیادیه‌كانی. له‌پاش ساڵی 2005ه‌وه تاكو 2013به‌هۆی كۆتایی گه‌مارۆ ئابوریه‌كانه‌وه گۆڕانێكی گه‌وره له‌ئابوریی و عێراق و هه‌رێم ڕویدا به‌تایبه‌تیش له‌زیادبونی داهاته‌كاندا، له‌و ماوه‌یه‌دا به‌هۆی هاتنی پشكی هه‌رێم له بودجه‌ی عێراقه‌وه، حكومه‌تی هه‌رێم توانیی نزیكه‌ی 92 ترلیۆن دینار له‌چوارچێوه‌ی بودجه‌دا خه‌رج بكات بۆ موچه‌و خه‌رجیه‌كانی به‌گه‌ڕخستن و خزمه‌تگوزاری و وه‌به‌رهێنان له سێكته‌ره جیاوازه‌كاندا(احمد، 2015، 141)، سه‌ره‌نجامی ئهوهیش گه‌شه و پێشكه‌وتنی به‌رچاو له داهاتی تاكه‌كه‌س و بواره‌كانی خوێندن و ته‌ندروستی و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌و نیشته‌جێبون و ڕێگاوبان و فڕۆكه‌خانه و..هتد ڕویاندا، پێنوێنه سه‌ره‌كیه‌كان له‌و بوارانه‌دا چه‌ند به‌رامبه‌ر به‌ئاراسته‌ی ئه‌رێنی به‌رزبونه‌وه(حكومه‌تی هه‌رێم،2013، 5-31 ؛ حكومة اقلیم كوردستان ،2011، 21-22)، به‌ڵام گۆڕانێكی بونیادیی ئه‌وتۆ له ئابوریی هه‌رێمه‌كه نه‌هاته كایه‌وه به‌جۆرێك كه ئاستێكی گونجاو له فره‌چه‌شنكردنی ئابوری و كه‌مكردنه‌وه‌ی پشت به‌ستن به‌تاك سه‌رچاوه‌یی داهات و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی به‌رهه‌مداری و كه‌مكردنه‌وه‌ی هاورده‌و..هتد ده‌سته‌به‌ر بكات، تاكو هه‌ڕە‌شه‌ی قه‌یرانه ئابوری و داراییه‌كان له‌سه‌ر هه‌رێم كه‌مببێته‌وه و توانای ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌ی قه‌یران و دۆخه چاوه‌ڕوان نه‌كراوه‌كانیش زیاد بێت. به‌پێی ئهو زانیاریانه‌ی له‌یاسای بودجه‌ی هه‌رێم له‌ساڵی 2013 هاتبون هێشتا رێژەی پشت به‌ستن به بودجه‌ی عێراق له ئاستێكی زۆر به‌رزدابو، له‌و ساله‌دا زیاتر له 95%ی كۆی داهاته گشتیه‌كان و 87%ی كۆی خه‌رجیه گشتیه‌كانی بودجه‌ی هه‌رێم پشتی به بودجه‌ی عێراق به‌ستبو، ڕێژە‌ی داهاته ناوخۆییه‌كان 5% كه‌متر بو، له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌یشدا هێشتا بودجه‌كه له‌دۆخی كورتهێناندا بو. سێكته‌ره‌كانی كشتوكاڵ و پیشه‌سازی و كه‌رتی تایبه‌ت به‌گشتی له‌وپه‌ڕی لاوازیدابون، رێژەی هێزی كاری به‌گه‌ڕخراو له‌كه‌رتی حكومی له‌ده‌وروبه‌ری 50%بو، كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی له‌ئاستێكی یه‌كجار به‌رزدابو، به‌واتا بونیادی ئابوریی هه‌رێم له‌و په‌ڕی لاوازی و لاسه‌نگیدا بوو، هه‌ربۆیه به‌هۆی بڕانی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له به‌غداوه له‌ساڵی 2014 له‌ماوه‌یه‌كی زۆر كورتدا هه‌مو پێنوێنه‌كان گۆڕانكاری نه‌رێنیی زۆر گه‌وره‌یان به‌خۆوه بینی، به‌وپه‌ڕی ده‌ستپێوه‌گرتن و سكهه‌ڵگوشینه‌وه هێشتا ڕێژە‌ی كورتهێنانی بودجه گه‌یشته سه‌روی 58%، ڕێژە‌ی بێكاری له %6.5 له‌ساڵی2013 به‌رزبویه‌وه بۆ 14% له‌ساڵی 2015 و كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی زیادی كردو قه‌رزه‌كانیش چه‌ند به‌رامبه‌ر به‌رزبونه‌وه، هه‌مو ئهو بابه‌تانه له چوار باسی تایبه‌ت له‌خواره‌وه به‌وردی شیكراونه‌ته‌وه كه پێكه‌وه هه‌بونی پاساوی ته‌واو بۆ پێویستبونی ئه‌نجامدانی چاكسازی ئابوری ڕیشه‌یی له هه‌رێمی كوردستان ده‌سه‌لمێنن. باسى یه‌كه‌م / دۆخی دارایی گشتی یه‌كه‌م /كورتهێنانی بودجه/ كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی یه‌كێكه له گرفته به‌رده‌وام و سه‌ره‌كیه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و ئابوریی هه‌رێم به‌گشتی، ئه‌مه‌یش له‌به‌ر گه‌وره‌یی قه‌باره‌ی خه‌رجیه گشتیه‌كانی حكومه‌ت و ئهو كاریگه‌ریه گه‌وره‌و یه‌كلاكه‌ره‌وه‌یه‌ی كه ده‌یكاته سه‌ر بازاڕ و چالاكیه ئابوریه‌كان به‌گشتی. خشته‌ی ژماره (1) نیشانى ئه‌دات كه له‌ماوه‌ی (23) ساڵی ڕابوردودا هه‌میشه خه‌رجیه گشتیه‌كان له‌داهاته گشتیه‌كان زیاتر بون و دۆخی دارایی گشتی له هه‌رێم له كورتهێنانی به‌رده‌وامدا بوه، زیادبونی گه‌وره‌ی قه‌باره‌ی داهاته‌كان له هه‌ندێ ساڵدا (به‌هۆكاره‌كانی كۆتایی گه‌مارۆ ئابوریه‌كان و به‌رزبونه‌وه‌ی نرخی نه‌وت و سودمه‌ندبونی هه‌رێم له‌بودجه‌ی عێراق) نه‌یتوانیوه كۆتایی به كێشه‌ی كورتهێنان بهێنێت، چونكه هه‌میشه ڕێژە‌ی هه‌ڵكشان و زیادبونی داهاته‌كان كه‌متر بوه له‌ڕێژە‌ی هه‌ڵكشانی خه‌رجیه‌كان، كه‌مبونه‌وه‌ی قه‌باره‌و ڕیژە‌ی كورتهێنان له‌هه‌ندێ ساڵدا له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی ئابوريى نادروست بوه‌و به‌شێكی له‌سه‌ر حیسابی له‌قاڵبدانی خه‌رجیه گشتیه گرنگ و پێویسته‌كان بوه به‌تایبه‌تیش له‌بواری وه‌به‌رهێنان و پرۆژە‌كان، واته له‌سه‌ر حیسابی هاوسه‌نگی ئابووری بوه، تاكو ساڵی2013 زۆربه‌ی كورتهێنانه‌كانی بودجه‌ی خه‌مڵێنراو له‌ڕێگه‌ی جێبه‌جێنه‌كردنی به‌شیك له ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ی وه‌به‌رهێنانه‌وه پڕكراونه‌ته‌وه، (گوڵپی،2020 ،43-44). كێشه‌ی داهاتی گشتی له هه‌رێم ته‌نها له كه‌می قه‌باره‌كه‌یدا نیه به‌ڵكو له ناهاوسه‌نگی و ناسه‌قامگیریشدایه، له‌ماوه‌ی نێوان ساڵانی 2000-2007 ته‌نها داهاتی گومرگ نزیكه‌ی 82% كۆی داهاته ناوخۆییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمی پێكده‌هێنا، له‌ماوه‌ی نێوان ساڵانی 2005-2013 ته‌نها پشكی هه‌رێم له بودجه‌ی عیراق نزیكه‌ی 96%ی كۆی گشتیی داهاته‌كان و 87%ی كۆی گشتی خه‌رجیه‌كانی بودجه‌ی هه‌رێمی پێكده‌هێنا (احمد، 2015،141)، له‌ساڵانی 2018و 2019 داهاته ناوخۆییه نانهوتیهكان ته‌نها له 18%ی داهاته‌كانیان پیك ده‌هێنا له‌به‌رامبه‌ر 46%ی داهاتی نه‌وت و 34%ی پشكی بودجه له عیراق و 2% هاوكاریی هاوپه‌یمانان(گوڵپی، 2020، 44-45). ئه‌م ناهاوسه‌نگیه وای كردوه كه دۆخی دارایی هه‌رێم ناسه‌قامگیر بێت و هه‌ر گۆڕانێك له‌و سه‌رچاوه سه‌ره‌كیانه كورتهێنانی گه‌وره دروست بكات له‌كاتێكیشدا كه خودی ئهو داهاتانه ناسه‌قامگیرن، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه له 2014-2017 به‌هۆی بڕانی پشكی هه‌رێم له بودجه‌ی عێراق و دابه‌زینی نرخی نه‌وت ڕویداو بوه هۆی له‌ده‌ستدانی زۆرینه‌ی داهاته‌كان. ئهو دۆخه له‌ساڵی 2020 یش به‌هۆی دابه‌زینی گه‌وره‌ی له‌نرخی نه‌وتی خاو و بڕانی پشكی بودجه‌كه‌ی له‌لایه‌ن عێراقه‌وه بۆ جارێكیتر دوباره بویه‌وه و، له‌مانگی نیسانی ئهو ساڵه‌دا داهاته‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم به‌ڕێژە‌ی 86% كه‌م بونه‌وه ( حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، 2021، 23). سه‌چاوه‌ی : ئاماده‌كردنی توێژە‌ر به‌پشت به‌ستن به‌م سه‌رچاوانه: ١- یاساكانی بودجه‌ی هه‌رێمی كورستان له‌ساڵانی جیاواز، ماڵپه‌ڕی په‌رله‌مان: https://www.parliament.krd/business/legislation/ ٢- هیوا عثمان اسماعیل الحیدري، تحليل اثر تقلبات سعر الصرف الاجنبي في الموازنة العامة لاقليم كوردستان العراق لمدة 1997-2013، رسالة ماجستير غير منشورة،جامعة صلاح الدين،2014،ص 125. ٣- جهانگير صديق احمد، الاختلالات الهيكلية للموازنة العامة واليات المعالجة/ اقليم كوردستان العراق(حالة دراسية للمدة 2000-2013)، رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة صلاح الدين،2015، ص43. ٤- حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری، ڕاپۆرتی به‌یانی دارایی بۆساڵی 2014. ٥- ڕاپۆرته‌كانی كۆمپانیای دیلۆیت https://gov.krd/information-and-services/open-data/deloitte-reports/deloitte-report-2019/ ٦- كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، چاكسازی و خزمه‌تگوزاری، چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات، 2021، ل17-23. سه‌باره‌ت به خه‌رجیه گشتیه‌كانیش جگه له گه‌وره‌یی قه‌باره‌كه‌یان كه زياتر له 50%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم پیك ده‌هێنن (بانكی نێوده‌وڵه‌تی، 2016، 14)، خراپیی ته‌رخانكردن و ناكارایی خه‌رجكردن كێشه‌یه‌كی سه‌ره‌كیه، له‌ماوه‌ی ساڵانی ڕابورداودا هه‌میشه بهشی هه‌ره‌زۆری خه‌رجیه‌كان بۆ بواری موچه‌و به‌گه‌ڕخستن ڕۆیشتون به‌ڕێژە‌ی زیاتر له 75% و كه‌مترینیان بۆ بواری وه‌به‌رهێنان بوه، سه‌باره‌ت به‌پشكی سێكته‌ره‌كانیش كه‌مترین رێژە بۆ سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی پیشه‌سازی و كشتوكاڵی بوه كه له (2%) تێنه‌په‌ڕیوه (احمد، 2015، 130-132). ئه‌مه‌یش بۆخۆی بوه‌ته‌وه به‌هۆكارێك بۆ مانه‌وه‌ی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی به لاوازی و ئیفلیجی و مانه‌وه له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی. دوه‌م/ كه‌ڵه‌كه‌بونی قه‌رزه گشتیه‌كان / به‌هۆی كورتهێنانه به‌رده‌وامه‌كان و به‌تایبه‌تیش به‌هۆی قه‌یرانه‌كانی ساڵانی 2014-2017 و2020 هه‌رێمی كوردستان كه‌وته ژێر باری قه‌رزێكی زۆره‌وه، خشته‌ی ژماره (2) ده‌ربڕی قه‌باره‌ی قه‌رزه گشتیه كه‌ڵه‌كه بوه‌كانی سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه. خشته‌ی (2) قه‌رزه كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كانی سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم (2012-2021) به دۆلاری ئه‌مریكی * ژماره‌كانی تایبه‌ت به‌ساڵانی 2016-2019 به‌ده‌ست نه‌كه‌ووتون تاكو به‌جیا ئاماژەیان بۆ بكرێت، به‌ڵام ئه‌وه جياوازى له‌ئاستی كه‌ڵه‌كه‌بونی ساڵانی پاشتر دروست ناكات چونكه قه‌رزه كه‌له‌كه‌بوه‌كان له‌هه‌رساڵێك بڕە‌كانی ساڵانی پێشویش له‌خۆ ده‌گرێت. سه‌رچاوه/ ئاماده‌كردنی توێژە‌ر به‌پشت به‌ستن به‌م سه‌رچاوانه: 1- حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و بانكی نێوده‌وڵه‌تی، چاكسازی ئابوری له‌پێناوی بوژانه‌وه‌ی هاوبه‌ش و پاراستنی نه‌داران، 2016، ل38. 2- دیوانی چاودێری دارایی هه‌رێمی كوردستانی عێراق، ڕاپۆرتی ژماره 154 له5/7/2020، ده‌رباره‌ی قه‌رزو پابه‌ندیه‌كانی سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم. 3- ڕونكردنه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم له ئازاری 2020، لێدوانی سكرتێری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان ده‌رباره‌ی قه‌رزه‌كان له‌كۆبونه‌وه‌ی ڕۆژی 28/6 /2021 له‌په‌رله‌مانی كوردستان. http://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8592&fbclid=IwAR3D7t5NhtDEJsUQd5spM9ffK0l-V6InZ7dcjc5YXC7GBDMqlLbjxjI1OZIk وه‌ك له خشته‌كه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت له‌ماوه‌ی نێوان 2021-2012 كۆی قه‌رزه كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كان گهیشتوهته (31637) ملیۆن دۆلار، به ناوه‌ندی گه‌شه‌ی ساڵانه‌ی (3164) ملیۆن دۆلارو به تێكڕای رێژەی گه‌شه‌ی ساڵانه‌ی 63.4%. ته‌نها له ماوه‌ی 7 ساڵ له 2014 تاكو مانگی ئاداری 2021 بڕی قه‌رزه‌كان له (2800) ملیۆن دۆلاره‌وه گهیشتوهته (31637) ملیۆن دۆلار واته له‌و ماوه‌یه‌دا به‌بڕی( 28837) ملیۆن دۆلار قه‌باره‌ی قه‌رزه‌كان زیادی كردوه كه رێژەی زیادبونی ساڵانه‌ی ئهو ماوه‌یه 70% یه. قه‌باره‌ی قه‌رزه كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كان له 2021 هێڵی سوری تێپه‌ڕاندوه‌و گهیشتوهته ئاستی مه‌ترسیدار، هه‌رچه‌نده بهشی زۆری قه‌رزو پابه‌ندیه داراییه‌كان ناوخۆیین ، به‌ڵام به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌حكومه‌تی هه‌رێم خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات و دامه‌زراوه‌ی نه‌ختینه‌یی و داریی به‌هێز و سیسته‌می بانكداری و قه‌رز و بازاڕی دارایی گه‌وره نیه بۆیه ده‌توانین بڵێن كه قه‌رزاربونی هه‌رێم به‌و خێراییه‌و به‌و قه‌باره گه‌وره‌یه پاساو و هۆكاره‌كانی هه‌رچیه‌ك بن له‌وه ناگۆرێت ئاماژەی مه‌ترسیی گه‌وره‌ن له‌سه‌ر ئابوریی هه‌رێم. باسی دوه‌م/ پهیكهری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێمی كوردستان و عێراق و وڵاتانی تازه گه‌شه سه‌ندو له‌وه‌دا هاوبه‌شن كه لاسه‌نگیه‌كی زۆر له‌په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆییاندا هه‌یه، ئه‌مه بۆخۆی له‌سه‌ره‌كیترین و ریشه‌یترینی لاسه‌نگیه ئابوریه‌كانه‌و ڕۆڵی گه‌وره‌ی هه‌یه له دروستكردنی لاسه‌نگیه‌كانی تری پهیكهری ئابووری. لاسه‌نگیی هه‌ره گه‌وره له پهیكهری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم بریتیه له گه‌وره‌یی پشكی به‌شداری نه‌وت( داهاتی هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی خاوی هه‌رێم و پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌داهاتی نه‌وتی عێراقه‌وه) له‌به‌رامبه‌ر كه‌میی به‌شداری سێكته‌ره‌كانی تر، ڕێژە‌ی به‌شداری سێكته‌ری نه‌وت نزیكه‌ی 50%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم و عیراق پێك ده‌هێنێت(صالح، 2018 ،407). خشته‌ی (3) ڕێژە‌ی به‌شداریی چالاكیه ئابوریه‌كانی نانه‌وتی له پێكهێنانی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی و وه‌خۆگرتنی هێزی كار وپله‌ی لاسه‌نگیه په‌یكه‌ریه‌كان له هه‌ریمی كوردستان بۆ چه‌ند ساڵیك له(2007-2014) * (cp) ئاماژە‌یه بۆ به‌شداری له‌دروستكردنی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی (Contribution to the gross domestic product)، (pl) ئاماژە‌یه بۆ به‌شداری له به‌گه‌ڕخستنی هیزی كار (Contribute to the employment of labor)، (d) كورتكراوەى (disruption) ئاماژە‌یه بۆ لاسه‌نگیی كه‌رت و چالاكیی دیاركراو، (D) ئاماژە‌یه بۆ پله‌ی لاسه‌نگیی كۆی چالاكی و سێكته‌ره نانهوتیهكان. سه‌رچاوه/ ئاماده‌كردنی توێژە‌ر به‌پشت به‌ستن به‌م سه‌رچاوانه: 1- حكومة اقليم كوردستان، وزارةت التخطيط، خطة التنمية الاستراتيجية لاقليم كوردستان 2012-2016، اربيل 2011، ص22. 2- حكومة اقليم كوردستان، وزارة التخطيط، خطة التنمية لاقليم كوردستان لسنوات 2015-2019، اربيل 2014، ص11،12. 3- حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، بانكی نێوده‌وڵه‌تی، چاكسازی ئابوری له‌پیناوی بوژانه‌وه‌ی هاوبه‌ش و پاراستنی نه‌داران،2011، ل31. جگه له‌و لاسه‌نگیه‌ی كه له‌نێوان كه‌رتی نه‌وتی و نا نه‌وتیدا هه‌یه، خشته‌ی (3) نیشانی ده‌دات كه به‌شداری چالاكیه ئابوریه‌كان له كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی نانه‌وتیدا زۆر لاسه‌نگه به‌م شێوه‌یه: كشتوكاڵ 5% و پیشه‌سازی، 12.6% و خزمه‌تگوزاری 82.4%. ئه‌م دابه‌شبونه بۆ ئابوریی هه‌رێم ته‌ندروست نیه و له‌گه‌ڵ مۆدێله ئابوریه باوه‌كان نه‌گونجاوه به‌تایبه‌تیش مۆدێلی (ئارسه‌ر لویس) بۆ گۆڕانی بونیادی كه له‌سه‌ر بنه‌مای گواستنه‌وه‌ی زیاده‌ی هێزی كار له سێكته‌ری كشتوكاڵ بۆ سێكته‌ری پیشه‌سازی بنیات نراوه Dookeran,2019,2))، وه مۆدێلی (كلارل- فیشه‌ر) بۆ گۆڕانی بونیادی، كه به‌پێی ئهو مۆدێله ئابوریه‌كی لاواز و كشتوكاڵی به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌قۆناغی گه‌شه‌كردن و پێشگه‌یشتنی پیشه‌سازی و كه‌ڵه‌كه بونی سه‌رمایه‌و زۆربونی ده‌رامه‌تدا تێپه‌ڕێت ناگاته ئهو قۆناغه‌ی كه ڕێژە‌ی به‌شداری چالاكیه خزمهتگوزاریهكان تێیدا ئه‌وه‌نده به‌رزبێت (Mukherjee,2018,38)، به‌ڵام ئه‌وه‌ی له‌عیراق و هه‌رێم و ده‌وڵه‌تانی تری نه‌وتی ڕوده‌دات جیاوازه چونكه به‌بێ گه‌شه‌ی پیشه‌سازی و به‌رزبونه‌وه‌ی ئاستی به‌رهه‌مداری و كه‌ڵه‌كه‌بونی سه‌رمایه داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی خاو دهبێته هۆی به‌رزبونه‌وه‌ی ئاستی داهاتی تاك و به‌رزبونه‌وه‌ی خواست له‌سه‌ر به‌رهه‌می پیشه‌سازی و پاشتریش خزمه‌وتگوزاری كه له‌ڕێگه‌ی هاورده‌وه پڕده‌كرێنه‌وه، ئهوهیش هۆكاری سه‌ره‌كیه بۆ توشبونی ئهو وڵاتانه به‌نه‌خۆشی هۆڵه‌ندی. له‌دۆخێكدا سێكته‌ره بنه‌ڕە‌تیه‌كانی به‌رهه‌مهێنان لاوازبن و پێویستیان به بوژاندنه‌وه بێت له‌به‌رامبه‌ریشدا چالاكیه خزمهتگوزاریهكان داهات و هه‌لی كارو زۆربه‌ی خواسته‌كان بۆ تاك و كۆمه‌ڵگه دابین بكه‌ن و زیاتریش پشت به هاورده ببه‌ستن ئه‌وه بۆخۆی كۆسپیكی گه‌وره‌یه له‌به‌رده‌م بوژانه‌وه‌ی كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنان، به‌پێی تێڕوانینی (Baumol) ئهو كۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی بۆ به‌كاربردنی خزمه‌تگوزاری پشت به هاورده ده‌به‌ستن ئاستی به‌رهه‌مدارییان ڕو له‌نزمبون دهبێت( صالح، 8201،408). دیوێكی تری لاسه‌نگی له‌په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی له‌سه‌ر ئاستی سێكته‌ره‌كان ئه‌وه‌یه كه جیاوازیه‌كی گه‌وره هه‌یه له‌نێوان ڕێژە‌ی به‌شداریی سێكته‌رو چالاكیه ئابوریه‌كان له كۆبه‌رهه‌م و له وه‌خۆگرتنی هێزی كار، ئه‌مه‌یش به‌پێی مۆدێلی (سیمۆن كۆزینتس) نیشانه‌ی لاسه‌نگیه له بونیادی ئابوری له هه‌ر سێكته‌رێك، وه پێویسته كۆی لاسه‌نگیه‌كانی پهیكهری ئابوری كه له كۆی پله‌ی ڕە‌های لاسه‌نگی كه‌رته‌كان پێك دێت له 20% زیاتر نه‌بێت، له هه‌ژماركردنی پله‌ی لاسه‌نگیشدا نیشانه‌ی (سالب و موجه‌ب) ڕە‌چاو ناكرێت چونكه ئهو جۆره له لاسه‌نگی به‌هه‌ردو باره‌كه‌دا هه‌ر یه‌ك مانای هه‌یه ( صالح،2018،405). هه‌رچه‌نده زانیاریی فه‌رمی و دروست له‌باره‌ی قه‌باره‌ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم به‌رده‌ست نیه به‌ڵام وه‌ك پێشتر ئاماژەی بۆكرا به‌پێی هه‌ندێ سه‌چاوه له‌هه‌رێم و عیراق سێكته‌ری نه‌وت له 50%ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی پێكده‌هێنێت (صالح، 2018، 407)، كه‌چی ڕاسته‌وخۆ ته‌نها به‌شداری له‌ڕێژە‌ی1%ی به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار ده‌كات(بانكی نێوده‌وڵه‌تی، 2016،13)، به‌و واتایه‌ی ته‌نها لاسه‌نگیی بونیادی له‌كه‌رتی نه‌وت نزیكه‌ی 49% یه‌ز له‌خشته‌كه‌دا دیاره كه له هه‌ریه‌ك له چالاكیه ئابوریه نانه‌وتیه‌كانیشدا لاسه‌نگیه‌كی به‌رچاو هه‌یه، رێژەی ناوه‌ندی به‌شداریی چالاكیه كشتوكاڵیه‌كان له‌و ساڵانه‌دا 5% بۆ كۆبه‌رهه‌م و 8.5% بۆ هێزی كاره و پله‌ی لاسه‌نگیه‌كه‌ی 3.5%، ناوه‌ندی ڕێژە‌ی به‌شداری چالاكیه پیشه‌سازیه‌كانیش 12.6% بۆ كۆ به‌رهه‌م و 19.5% بۆ هێزی كار و پله‌ی لاسه‌نگیی 6.9%، چالاكه‌یه خزمه‌تگوزریه‌كانیش 82.4% بۆ كۆبه‌رهه‌م و 72% بۆ هێزی كار و پله‌ی لاسه‌نگی 10.4%، سه‌ره‌نجام كۆی پله‌ی لاسه‌نگیی له پهیكهری كۆبه‌رهه‌می نانه‌وتی ده‌كاته 20.7%. به‌م جۆره له‌گه‌ڵ 49% لاسه‌نگی كه‌رتی نه‌وتدا كۆی گشتی لاسه‌نگیی له‌په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی هه‌رێم نزیكه‌ی 70%یه، واته سێ جار زیاتره له میچی ڕیژە‌ی په‌سه‌ندكراو به‌پێی تێزه‌كه‌ی (كۆزنیتس). باسی سێیه‌م/ بازرگانی ده‌ره‌كی یه‌كێك له لاسه‌نگیه بنه‌ڕە‌تیه‌كان له بونیادی ئابوری وڵاتانی تازه گه‌شه‌سه‌ندو بریتیه له كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانیی، واته گه‌وره‌یی قه‌باره‌ی هاورده‌كان له‌به‌رامبه‌ر كه‌می و بچوكیی قه‌باره‌ی هه‌نارده‌كان، هۆكاری سه‌ره‌كیی ئهوهیش بریتیه له لاوازیی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی و سیاسه‌ته نه‌ختنه‌یی و داراییه فراوانكاریه‌كانی حكومه‌ته‌كان و خواستی هه‌ڵكشاوی دانیشتوان بۆ كاڵاو خزمه‌تگوزاری به‌ڕاده‌ی زیاتر له‌توانای وه‌ڵامدانه‌وه‌ی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی. كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانیی ده‌ره‌كی هۆكاری سه‌ره‌كیی چونه ده‌ره‌وه‌ی زیاتری دراوی بیانیه كه ئه‌ویش هۆكاریكی سه‌ره‌كیه بۆ كه‌مبونه‌وه‌ی یه‌ده‌گی نه‌ختی و زیادبونی قه‌رزی ده‌ره‌كی و ناسه‌قامگیریی نرخی ئاڵوێری دراو و ناسه‌قامگیریی نرخه‌كان به‌گشتی(شانی،2011،53) هه‌رێمی كوردستان ده‌یان ساڵه له‌دۆخی كورتهێنانی بازرگانیی گه‌وره‌دایه و هه‌میشه قه‌باره‌ی هاورده‌ی زۆر زیاتر بوه له هه‌نارده‌كردنی، به‌جۆرێك ئه‌گه‌ر به‌رهه‌می نه‌وتی خاو و كاڵای هاورده‌ی دوباره هه‌نارده‌كراوی لێ به‌ده‌ركه‌ین ئه‌توانین بڵێین كه قه‌باره‌ی هه‌نارده‌كردن له‌هه‌رێم له‌چاو هاورده نزیكه له‌ئاستی نه‌بون. خشته‌ى (4) هاورده و هه‌نارده‌ی هه‌رێمی كوردستان (به‌بێ نه‌وتی خاوی هه‌نارده‌كراو) (2012-2017) به‌ملیۆن دینار سه‌رچاوه: ئاماده‌كردنی توێژە‌ر به پشت به‌ستن به‌م سه‌رچاوانه: 1- حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، وه‌زاره‌تی بارزگانی و پیشه‌سازی، ب.گ. پلان دانان و به‌دوادا چون، ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و وڵاتانی جیهان 2004-2015 . 2- حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، وه‌زاره‌تی پلان دانان، ده‌سته‌ی ئاماری هه‌ریمی كوردستان، ڕاپۆرتی ئاڵوگۆڕی بازرگانی (هاورده) بۆعیراق و هه‌رێمی كوردستان، له‌نێوان 2016-2017، ئه‌یلولی 2018: http://www.krso.net/Default.aspx?page=list&c=trade خشته‌ی ژماره(4) ڕونی ده‌كاته‌وه كه قه‌باره‌ی هاورده زۆر گه‌وره‌یه، ئهوهیش ده‌ره‌نجامی لاوازیی كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆییه بۆ پڕكردنه‌وه‌ی خواستی سه‌رچاوه‌گرتو له ئه‌نجامی داهاتی نه‌وت و كورتهێنانی بودجه و قه‌رزه‌كانه‌وه. وه‌ك له‌خشته‌كه‌دا دیاره به‌هه‌ژماركردنی كاڵای هاورده‌كراوی دوباره هه‌نارده‌كراویش هێشتا ڕێژە‌ی كورتهێنان بۆ ساڵانی 2012-2015 نزیكه‌ی 84%ه، له‌كاتێكدا كه دوباره‌هه‌نارده‌ی كاڵای هاورده په‌یوه‌ندیی به كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆییه‌وه نیه‌و ته‌نها چالاكیه‌كی بازرگانیه، بۆیه ئه‌توانین بڵێن كه ڕێژە‌ی كورتهێنانی ڕاسته‌قینه زۆر له‌وه زیاتره(بانكی نێوده‌وڵه‌تی،2016 ،14)، ئه‌مه‌یش ئاماژە‌یه‌كی مه‌ترسیداره له‌سه‌ر ئاسایشی ئابوری و هۆكاری سه‌ره‌كیه بۆ مانه‌وه‌ی كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی به لاوازی و ناسه‌قامگیریی نرخی كاڵاو خزمهتگوزاریهكان. هه‌رێمی كوردستان پهیكهری هه‌نارده‌كردنیشی له‌وپه‌ڕی لاسه‌نگیدایه‌و ته‌نها پشت به‌یه‌ك كاڵا ده‌به‌ستێت كه ئه‌ویش نه‌وتی خاوه، ئه‌ویش جگه له‌گرفته سیاسیه‌كان به‌رده‌وام به‌هۆی گۆڕانكاریه‌كانی نرخه‌كه‌ی له بازاڕی جیهانیدا له‌دۆخێكی ناجێگیردایه‌و سه‌رچاوه‌یه‌كی داهاتی ناسه‌قامگیره. باسی چواره‌م/ بێكاری و پهیكهری هێزی كار یه‌كێكله له لاسه‌نگییه بونیادیه‌كانی ئابوریی هه‌رێم بریتیه له لاسه‌نگی بازاڕی كار و پهیكهری هێزی كار، بونی بۆشایی له نێوان خستنه‌ڕوی هێزی كار و خواست له‌سه‌ری كه له‌شێوه‌ی هه‌بونی بێكاریدا ده‌رده‌كه‌وێت، له‌گه‌ڵ ناهاوسه‌نگی پهیكهری هێزی كار به‌پێی ته‌مه‌ن و ڕە‌گه‌ز و دابه‌شبونی به‌سه‌ر كه‌رت و چالاكیه ئابوریه‌كان و هه‌بونی بێكاری شاراوه له خه‌سڵه‌ته دیاره‌كانی ئابوریی هه‌رێمن، ئه‌م جۆره خه‌سڵه‌تانه‌یش به سیماكانی لاسه‌نگیه بونیادیه‌كانی ئابوری داده‌نرێت ( محی الدین، 55؛ عیسی، 2013، 15). به‌پێی سه‌رچاوه و ڕوپێو و ئاماره فه‌رمیه بڵاوكراوه‌كان ڕێژە‌ی بێكاری له‌نێوان ساڵانی 2000-2018 ناجێگیر بوه ، به‌رزترین ڕێژە له‌ساڵی 2001 بوه كه 16.9% بوه‌و كه‌مترین ڕێژە‌یش له‌ساڵی 2013 كه 6.5% بوه(علی ،2015، 56)، له‌ساڵی 2015دا گه‌یشتوه‌ته‌وه 14% (ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم، 2016، 8)، و له‌ساڵی 2018% رێژە‌كه بوه‌ته‌وه 9%(ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم، به‌شداربوان له‌هێزی كار،2021). بهشی زۆری گۆڕانكاری له ڕێژە‌ی بێكاری له‌هه‌رێم په‌یوه‌سته به گۆڕانی دۆخی ئابوریی عێراق به‌گشتی و نه‌مانی گه‌مارۆ ئابوریه‌كان و هه‌ڵبه‌زو دابه‌زی نرخی نه‌وت و هاتن و نه‌هاتنی بهشی بودجه‌ی هه‌رێم له‌عیراقه‌وه. شیاوی ئاماژە پێكردنه كه ئهو ڕێژانه‌ی سه‌ره‌وه ته‌نها گوزارشت له بێكاری ئاشكرا ده‌كه‌ن و بێكاریی شاراوه له‌خۆ ناگرن، ئه‌گه‌رنا ڕێژە‌كه زۆر له‌وه به‌رزتره، چونكه به پشت به‌ستن به‌زۆر ئاماژە ده‌توانین بڵێن كه ڕیژە‌ی بێكاری شاراوه له‌هه‌رێمی كوردستان و عیراق له‌ئاستێكی به‌رزدایه، دابه‌زینی ئاستی به‌رهه‌مداریی ده‌ستی كار له‌عیراق به‌گشتی له‌ساڵی 2018 بۆ25% له‌چاو ئاستی به‌رهه‌مداریی ساڵی 1979 (الورقه البیضاء،2020 ،17) و، كه‌میی كاتژمێری كاركردن له‌كه‌رتی حكومی له‌هه‌رێم به‌ڕێژە‌ی 27% له‌چاو كه‌رتی تایبه‌ت ( بانكی نێوده‌وڵه‌تی،2016،42-44 ) ئاماژە‌ن بۆ بونی بێكاریی شاراوه به‌ڕێژە‌ی به‌رز. له‌لایه‌كی تره‌وه به‌پێی ڕوپێو و ڕاپۆرته‌كانی ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم ڕیژە‌ی به‌شداری كاركردن له‌هێزی كار بۆ ڕە‌گه‌زی مێ نزیكه‌ی 14%یه له‌به‌رامبه‌ردا رێژەی به‌شداری ڕە‌گه‌زی نێر كه نزیكه‌ی 64%ه، له‌و ئافره‌تانه‌یشی كه كارده‌كه‌ن 80% له‌ناو كه‌رتی حكومیدان، و به‌گشتیش هێزی كاری به‌گه‌ڕخراوی ئافره‌تان له93%ی له چالاكیه خزمه‌تگوزاریه‌كاندایه. دابه‌شبونی هێزی كار له‌نێوان كه‌رتی حكومی و كه‌رتی تایبه‌تیشدا لاسه‌نگیه‌كی زۆر له‌خۆ ده‌گرێت، ڕێژە‌ی هێزی كاری به‌گه‌ڕخراو له‌كه‌رتی حكومی نزیكه50% پێك ده‌هێنێت(ده‌سته‌ی ئاماری هه‌ریم، 2015، 6-13). هه‌روه‌ك له‌خشته‌ی ژماره(3)یشدا دیاریكرابو ڕێژە‌ی دابه‌شبونی هێزی كار به‌سه‌ر كه‌رت و چالاكیه ئابوریه‌كاندا لاسه‌نگیه‌كی زۆر گه‌وره‌ی له‌خۆ گرتوه: 72%ی كۆی هێزی كاری هه‌رێم له‌چالاكیه خزمه‌تگوزاریه‌كاندا به‌گه‌ڕخراوه، ئه‌م ژماره و ڕێژانه به‌گشتی ئاماژە‌ن بۆ لاسه‌نگیی زۆر گه‌وره له‌هێزی كار و لاوازیی ئاستی به‌رهه‌مداری هێزی كاری هه‌رێم. بهشی سێیه‌م/ هه‌وڵه‌كانی چاكسازی ئابوری له هه‌رێمی كوردستان، بهربهست و ئاڵه‌نگاریه‌كان باسی یه‌كه‌م/ هه‌وڵه‌كانی چاكسازی و ده‌ره‌نجامه‌كانیان مێژوی هه‌ست كردن به‌كێشه بونیادیه‌كانی ئابوری له‌كوردستانی باشور بۆ ده‌یان ساڵ پێش دروستبونی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان ده‌گه‌ڕێته‌وه، داواكاری به‌شێوازی جۆراوجۆر بۆ باشكردنی دۆخی ئابوری و په‌ره‌پێدان و چاكسازی كه‌م تا زۆر له زۆربه‌ی ساڵ و سه‌رده‌مه‌كاندا له‌ناو كه‌س و توێژ و لایه‌ن و ناوه‌نده جۆراوجۆره‌كاندا بونی هه‌بوه (Noori,2018,23-24)، له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمیشه‌وه هه‌میشه ویستی چاكسازی ئابوری ڕاگه‌یه‌نراوه‌و زۆرجاریش هه‌وڵ و هه‌نگاوی جۆراوجۆرهه‌بون وه‌ك ( دوو پلانی چوارساڵه بۆ په‌ره‌پێدان له‌ساڵانی 2011 و 2015، دیدگای 2020 له ساڵی 2013، پلانی چاكسازی ئابوری له 2016، چاكسازی ئێستاو ئاینده له2020 كه هه‌مویان له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی پلاندانانه‌وه ئاماده‌كراون، پلانی چاكسازی له‌كارگێڕی دارايى و ئابوری له‌ساڵی 2015 له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوریه‌وه، بڕیاری چاكسازی له 2016 له‌لایه‌ن سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه، ستراتیژی نیشتیمانی بۆ به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی له‌ساڵی2017 له‌لایه‌ن ده‌سته‌ی ده‌ستپاكی هه‌رێمی كوردستانه‌وه،..هتد) هه‌رچه‌ند كۆمه‌ڵێك هه‌نگاونراون بۆ جێبه‌جێكردنی ئهو پلان و به‌رنامانه (حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان،2017، 1-26)، به‌ڵام به‌پێی ئهو ئامار و پێنوێنانه‌ی له‌به‌شی دوه‌مدا خستمانه ڕو، به‌پێی ئاماژە‌و پێدراوه‌كانی ئێستایش ئه‌توانین بڵین كه ئهو هه‌وڵانه به‌گشتی سه‌ركه‌وتو نه‌بون له‌هێنانه‌دیی زۆرینه‌ی ئامانجه‌كانیان و كێشه‌و لاسه‌نگیه گه‌وره‌كانی بونیادی ئابوری تاكو ئێستایش به‌رده‌وامن. هۆكاری ئهوهیش به‌شێكی بۆ شاشی و ناواقیعی پلانه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و به‌شێكی گه‌وره‌تریشی په‌یوه‌سته به گرفته‌كانی جێبه‌جێكردنه‌وه و خولانه‌وه له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی. ئهو هه‌وڵانه له‌ڕوی نه‌خشه‌ڕێژی و پلانسازیه‌وه له‌زۆر ڕوه‌وه جێگه‌ی تێبینین و كه‌موكوڕیان تێدایه، زۆربه‌یان له‌ڕوی دیزاین و په‌یكه‌رو پێكهاته‌‌وه وه‌ك وێنه‌ی له‌به‌ر گیراوه‌ی پلانه‌كانی عیراقن، كه‌موكوڕی زۆر له پێنوێنی وردو ڕون بۆ زۆر بواری ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تی، نه‌بونی میتۆد و ستراتیژی دیاریكراو بۆ پلانه‌كان، دانانی ئامانجی گه‌وره‌و زۆر بۆ هه‌مو سێكته‌رو لایه‌نه‌كان، نادیاری ئامرازو پلانی كار و ته‌كنیكی جێبه‌جێكردن به‌جۆرێك كه ئامانجه‌كان ورد بكرێنه‌وه‌و پێنوێن و كات و ڕێكاری پێویست بۆ جێبه‌جێكردنیان و لایه‌نه به‌رپرسه‌كان دیاری بكرێن و رێكاره‌كانی به‌دواداچون و پێوه‌ره‌كانی هه‌ڵسه‌نگاندن دیاربن، ئه‌وانه له‌خه‌سڵه‌ته سه‌ره‌كیه‌كانی زۆربه‌ی ئهو هه‌وڵ و پلانانه‌ن. (زیادكردنی ریژە‌ی خه‌رجیه‌كانی وه‌به‌رهێنان له‌بودجه‌ی هه‌رێم بۆ50%، زیاد كردنی گه‌شه‌ی كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی به‌ڕێژە‌ی ساڵانه‌ی 8%، زیادكردنی گه‌شه‌ی كه‌رتی كشتوكاڵ به‌ڕێژە‌ی ساڵانه‌ی 15%، كه‌رتی پیشه‌سازی 5%، گه‌شتیاری7%، زیادكردنی وه‌به‌رهێنانی ناوخۆیی و ده‌ره‌كی به‌ڕێژە‌ی20% له‌ماوه‌ی چوارساڵدا، كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕێژە‌ی بێكاری بۆ4% و..هتد) به‌شێكن له ئامانجه سه‌ره‌كیه‌كانی هه‌ردو پلانه چوارساڵیه‌كه‌ی وه‌زاره‌تی پلان دانان كه گه‌وره‌و ناواقیعی بون و كه‌مترین رێژە‌یان لێ وه‌دینه‌هات، هه‌ندێك له پلانه‌كانیش پێنوێنی ژماره‌ییان دیارینه‌كردوه بۆ ئامانجه‌كان وه‌ك پلانی چاكسازی ئابوریی 2016 و، چاكسازی كارگێری دارایی و ئابوریی 2015 و، چاكسازی ئێستاو ئاینده 2020. ئه‌وانه‌یش ده‌یسه‌لمێنن كه پلانه‌كان له‌ڕوی داڕشتن و ئاماده‌كردنه‌وه پڕ گرفت و كه‌موكورین. به‌شێكی تری گرفته‌كه ئه‌وه‌یه كه زۆربه‌ی ئهو هه‌وڵ و پلانانه نه‌چونه‌ته بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌و وه‌ك مه‌ره‌كه‌بی سه‌ر كاغه‌ز ماونه‌ته‌وه. واته چاكسازی ئابوری سه‌ره‌ڕای گرفتی نه‌خشه‌ڕێژی، گرفتی جێبه‌جێكردنیشی هه‌یه كه گرفتێكیێكی گه‌وره ترو ئاڵۆزتر و كاریگه‌رتره. باسی دوه‌م/ بهربهست و ئاڵنگاریه‌كانی چاكسازی ئابوری له هه‌رێمی كوردستان چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێمی كوردستان به‌گشتی له‌به‌رده‌م كۆمه‌ڵێك بهربهست و ئاڵنگاریدایه، كه ده‌شێ به‌چه‌ندین جۆر ئاماژەیان بۆ بكرێت، وه‌ك دۆخی ناهه‌مواری ئابوری و قوڵیی لاسه‌نگیه بونیادیه‌كانی ئابوریی هه‌رێم، به‌ربه‌سته سیاسیه‌كان و په‌رت بونی ده‌سه‌ڵات، ده‌ستێوه‌ردانی حیزب و به‌پرسه‌كان له‌كاروباری ئابوری، گه‌نده‌ڵی و نادادی و لاوازی دامه‌زراوه‌كانی حكومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ری و چاودێری، نه‌بونی ده‌سه‌ڵاته‌كانی نه‌ختینه‌یی و دارایی و قه‌رزوقۆڵه و ئاسانكاریی بانكی و بازرگانیی ده‌ره‌كی، بڕان و كه‌مكردنه‌وه‌ی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌به‌غداوه‌و..هتد. ئێمه لێره‌دا هه‌وڵده‌ده‌ین ریشه‌ییانه خوێندنه‌وه بۆ پرسه‌كه بكه‌ین و، بهربهست و ئاڵنگاریه بنه‌ڕە‌تیه‌كان له دو خاڵی سه‌ره‌كیدا چڕ بكه‌ینه‌وه، ئه‌وانیش بریتن له؛ بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و، لاوازی داموده‌زگاكان. یه‌كه‌م/ بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی: مه‌به‌ست له‌ڕە‌یع لێره‌دا ڕە‌یعی ده‌ره‌كیه به‌و جۆره‌ی كه بیرمه‌ندی ئێرانی (حسێن مه‌هداوی) داهێنه‌ری چه‌مكی ده‌وڵه‌تی ڕە‌یعی گوزارشتی لێ كردوه كه: بریتیه له داهاتی وه‌رگیراو به‌بڕی گه‌وره‌و به‌شێوه‌ی به‌رده‌وام له‌ده‌ره‌وه، چ وه‌ك داهاتی فرۆشتنی كه‌ره‌سته‌ی خاو یان به‌خشینی بیانی(Mahdavy,1970,431) ، ئێمه لێره‌دا به‌دیاریكراوی مه‌به‌ستمان له داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی خاوه له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه كه باوترین گوزارشته بۆ ئهو چه‌مكه. مه‌به‌ستیشمان له بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی یان ته‌ڵه‌ی ڕە‌یعی ئهو دۆخه‌یه كه نه‌فره‌تی سه‌رچاوه‌كان و نه‌خۆشی هۆڵه‌ندی بۆ ئابوریه‌كی پێشنه‌كه‌وتو و خاوه‌ن داموده‌زگای لاواز دروستی ده‌كات و دهبێته بازنه‌یه‌كی داخراو كه ئابوری له‌ناویدا گیرۆده دهبێت . ئهو هێڵكاریه‌ی خواره‌وه چۆنیه‌تی گیرۆده‌بون له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و سوڕی ئابوری له‌ناو ئهو بازنه‌یه‌دا ڕون ده‌كاته‌وه. هێڵكاری بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی سه‌ره‌تا ته‌ڵه‌ی ڕە‌یعی له‌عێراق به ڕێككه‌وتنی به‌شكردنی نیوبه‌نیوی قازانج له‌گه‌ڵ كۆمپانیاكانی نه‌وت له ساڵانی په‌نجاكانی سه‌ده‌ی ڕابوردو ده‌ستی پێكرد له‌و سه‌رده‌مه‌یشدا عیراق خاوه‌نی ئابوریه‌كی به‌هێزو فره‌چه‌شن و پیشه‌سازیه‌كی پێشكه‌وتو و داموده‌زگای سیاسی و ئابوریی به‌هێز نه‌بوو. رێككه‌وتنه‌كه بوه هۆی زیاد بونی ڕۆڵی داهاتی هه‌نارده‌ی نه‌وت له بودجه‌ی گشتی و ته‌رازوی پێدان و گه‌وره‌بونی پشكی سێكته‌ری نه‌وت له‌كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، پاشان پله به‌پله ته‌ڵه‌كه به‌هێزتر بو، به‌تایبه‌تیش پاش خۆماڵێكردنی نه‌وت له‌ساڵی 1972 و زیادبونی نرخی نه‌وت له‌سالانی حه‌فتاكان، كه حكومه‌ت سودی لێ وه‌رگرت بۆ پاره‌داركردنی بودجه و گه‌وره‌كردنی دامه‌زراوه‌كانی و زیادكردنی به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار تێیاندا، ئه‌مه‌یش به‌شێكی به‌مه‌رامی سیاسی بو و به‌شێكیشی بۆ وه‌خۆگرتنی خواستی كاری هه‌ڵكشاو بو، له‌ساڵی 1980 به‌دواوه به‌رده‌وامی سیاسه‌ته هه‌ڵه‌كان وجه‌نگه ده‌ره‌كی و ناوخۆییه‌كان ، زۆریی داهاتی نه‌وت، قه‌رزكردنی ده‌ره‌كی بۆ پاڵپشتی خه‌رجیه‌كانی جه‌نگ و خه‌رجیه‌كانی تری به‌كاربردن و، به‌هێزی پیگه‌ی دراوی عیراقی بونه هۆی داڕمانی زیاتری تواناكانی ده‌زگای به‌رهه‌مهێنانی نانه‌وتی به‌تایبه‌تیش پیشه‌سازیه‌كانی گۆڕین و كشتوكاڵ. له‌پاش 2003 یشه‌وه له‌پاش كۆتایی هاتنی گه‌مارۆی ئابوری پشت به‌ستن به‌نه‌وت زیاتر بو، له‌ساڵی 2012 ڕێژە‌ی به‌شداریی داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی خاو گه‌یشته نزیكه‌ی 92%ی داهاته‌كانی بودجه و 99.5%ی هه‌نارده‌ی عیراق بۆ ده‌ره‌وه، هێزه سیاسیه ده‌سه‌ڵاتداره‌كان و حكومه‌ت به به‌رده‌وامی بۆ گه‌و‌ره‌تركردنی داموده‌زگاكانیان و بۆ مه‌رامی سیاسی و ڕازیكردن سودیان لێ وه‌رده‌گرت و وه‌ڵامی خستنه‌ڕوی هێزی كاری هه‌ڵكشاویان پێ ده‌دایه‌وه، به‌جۆرێك له‌ماوه‌ی 2007-2012 نزیكه‌ی 76%ی زیاده‌ی خستنه‌ڕوی هێزی كار له ناو دامه‌زراوه‌كانی حكومه‌تدا به‌گه‌ڕخران، به‌مجۆره ته‌ڵه‌ی ڕە‌یعی به‌ته‌واوی به‌هێز بوو بوه بازنه‌یه‌كی داخراو كه ده‌ربازبون لێی ئاسان نه‌بیت، ئه‌زمونی ده‌وڵه‌ته نه‌وتیه‌كانیش سه‌لماندویه‌تی كه ده‌رچون له بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی كارێكی سه‌خته( مرزا، 2021، 409-411). هه‌رێمی كوردستانیش وه‌ك به‌شێك له‌عێراق نه‌ك هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه كه‌وته ناو ئهو ته‌ڵه‌یه‌وه، بگره به‌هۆی سیاسه‌تی حكومه‌ته‌كانی عیراقه‌وه به‌تایبه‌تی ڕاگواستن و ئه‌نفاڵ و قه‌ده‌غه‌كردن و وێرانكردن ناوچه كشتوكاڵیه‌كان و پاشخستنی توانای كه‌رته‌كانی تر و گه‌مارۆ ئابوریه‌كانه‌وه له دۆخێكی ته‌واو ناله‌باردا بوو، به‌جۆرێك كاتێك حكومه‌تی هه‌رێم له‌پاش 1991 جڵه‌وی گرته ده‌ست تاكو ڕوخانی كاتی ڕژێمی به‌عس و كۆتایی هاتنی گه‌مارۆكان له‌ساڵی 2003 نه‌ك هه‌ر دهرفهتی چاكسازی و په‌ره‌پێدانی ئابوری و فره‌چه‌شنه‌كردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات له‌ئارادا نه‌بو به‌ڵكو كه‌میی داهات و كورتهینانی بودجه و كورتهێنانی بازرگانی ده‌ره‌كی و بێكاری و هه‌ڵاوسانی نرخ و هه‌ژاری بۆخۆیان بوبونه ڕاستی به‌ره‌نجام و ئه‌مری واقیع (گوڵپی، 2020، 48) . له‌پاش 2003 ئهو كاته‌ی كه هه‌رێم سودمه‌ند بو له بودجه‌ی عێراق، ده‌مێك بو ئابوریی هه‌رێمه‌كه له ناو بازنه‌یه‌كی داخراوی ڕە‌یعیدا بو، كێشه‌ی كه‌ڵه‌كه‌بوه‌كانی ده‌یان ساڵی بۆ مابوه‌وه، سێكته‌ره ئابوریه‌كان و كه‌رتی تایبه‌ت و بازاڕ له‌به‌رامبه‌ر زیادبونی ژماره‌ی دانیشتوان و خستنه‌ڕوی هێزی كار و خواستی ڕوله‌هه‌ڵكشاو بۆ كاڵاو خزمه‌تگوزاری لاوازو ده‌سته‌وسان بون، تاكه‌كان بۆ به‌ده‌ستهێنانی سه‌رچاوه‌ی داهات و دهرفهتی كار پشتیان به‌حكومه‌ت و هێزه سیاسیه‌كان ده‌به‌ست، كۆمه‌ڵگه‌یش بۆ ته‌واوی خزمه‌تگوزاریه گشتیه‌كان به‌هه‌مان شێوه هه‌ر پشتی به‌حكومه‌ت ده‌به‌ست، ئیدی له‌و كاته‌وه تا ئێستا بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئهو دۆخه زۆرینه‌ی داهاته‌كانی حكومه‌ت بۆ موچه و دامه‌زراندن و به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار و دابینكردنی خزمه‌تگوزرای و خه‌رجیه‌كانی به‌كاربردن ئاراسته ده‌‌كرێن، ئهوهیش هۆكاره بۆ زیادبونی خواستی گشتی بۆ كاڵاو خزمه‌تگوزاری كه به‌هۆی لاوازیی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌م هێنانه‌وه دهبێت ئهو خواسته له‌ڕێگه‌ی هاورده‌كردنه‌وه پڕبكرێته‌وه. ئه‌مه سوڕی ئابوری به‌رده‌وامی ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعیه له هه‌رێم. كاتێك ئابوریه‌ك به‌وجۆره له‌ناو بازنه‌یه‌كی داخراوی ڕە‌یعیدا بێت، حكومه‌ت دو رێگه‌ی له‌به‌رده‌مدایه؛ ڕێگه‌ی یه‌كه‌م ئه‌وه‌یه شان بداته به‌ر درێژە‌دان به خولانه‌وه له‌ناو بازنه‌كه، واته به‌رده‌وامیدان به پشت به‌ستن به‌داهاتی نه‌وت و به‌كارهێنانی بۆ دابینكردنی موچه‌و خه‌رجیه‌كانی به‌گه‌ڕخستن و به‌كاربردن، ئه‌م ڕێگه‌یه تاسنورێك ده‌توانرێت به‌بێ گرفتی زه‌ق و گه‌وره به‌رده‌وامیی پێ بدرێت، ناسه‌قامگیری به‌رده‌وام و قه‌یرانه‌كان و كه‌مبونه‌وه‌ی داهاتی ڕە‌یعی كه هه‌میشه ئه‌گه‌ری كراوه‌یه ده‌بنه كۆسپی گه‌وره، له‌سنورێكدا حكومه‌ت توانای وه‌خۆگرتنی هێزی كاری نوێ و پاڵپشتی و خه‌رجیه جۆراوجۆره‌كانی وه‌ك جاران نابێت، ئینجا قه‌یرانه‌كه به‌گه‌وره‌یی هه‌ستی پێ ده‌كرێت وه‌ك ئه‌وه‌ی كه له‌عیراق و هه‌رێم له 2014 و 2020 ڕویدا (مرزا،2021، 411). رێگه‌ی دوه‌میش ئه‌وه‌یه بهشی زۆری وزه و داهاته‌كان بۆ بنیاتنانی ژێرخان و بوژاندنه‌وه‌ی كه‌رته ئابوریه‌كان ته‌رخان بكات. ئه‌م ڕێگه‌یه گرتنه‌به‌ری رێچكه‌ی چاكسازی ئابوری و ده‌رچونه له‌بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی، ئه‌گه‌ر سیاسه‌تیكی ژیرانه‌ی بۆ بگیرێته به‌رو له‌چوارچێوه به‌رنامه‌یه‌كی چاكسازیی ئابوریی تێروته‌سه‌ل و درێژ خایه‌ندا وه‌گه‌ڕ بخرێت ده‌توانیت ئه‌نجامی ئه‌رێنی باش بۆ ڕاستكردنه‌وه‌ی لاسه‌نگیه‌كانی بونیادی ئابوری و، سه‌قامگیری و گه‌شه‌ی به‌رده‌وام به‌دی بێنێت. ئهوهیش پێویستی به‌گرتنه‌به‌ری كۆمه‌ڵێك سیاسه‌تی دارایی و نه‌ختی و بازرگانیه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجیه‌كان و زیادكردنی داهاته‌كان، پاڵپشتی به‌هه‌مهێنه‌رانی ناوخۆ، ڕێخستنه‌وه‌و سنورداركردنی به‌كاربردن و زیادكردنی وه‌به‌رهێنان و..هتده. به‌پێی ئه‌م رێگه‌یه ده‌بێ به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار له‌كه‌رتی حكومی و موچه و خه‌رجیه‌كان و پاڵپشتیه‌كانی حكومه‌ت بۆ كاڵاو خزمه‌تگوزاریه جۆراوجۆره‌كان كه‌م بكرێنه‌وه، بهشی زۆری خه‌رجیه‌كان بۆ بواری ژێرخان و بوژاندنه‌وه‌ی سێكته‌ره ئابوریه نانهوتیهكان ته‌رخان بكرێن، بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵێك پاڵپشتی زۆری وه‌به‌رهێنه‌ران و به‌رهه‌مهێنه‌ران بكرێت له‌رێگه‌ی پارێزگاری گومرگی و پاڵپشتی سوته‌مه‌نی و به‌خشینی باج و كه‌ره‌سته‌ی خاو و ده‌ستی كاری هه‌رزان و پاڵپشتی دارایی و ئاسانكاریی قه‌رزی بانكی و..هتده‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن له‌سه‌ر پێی خۆیان ڕاوه‌ستن و كێبه‌به‌ركێی كاڵاو خزمه‌تگوزاریی هاورده بكه‌ن. واته بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵێك دهرفهتی كار له‌كه‌رتی حكومی زۆر سنوردار دهبێت، له‌كاتێكدا كه‌رتی تایبه‌تیش هێشتا توانای وه‌خۆگرتنی هێزی كاری لاوازه، ئاستی كرێ و ئیمتیازاته‌كانی تر له‌بازاڕو كه‌رتی تایبه‌ت نزمه كه ئه‌وه پێویسته بۆ گه‌شه‌كردنی كه‌رتی تایبه‌ت، به‌هۆی سیاسه‌تی پارێزگاری گومرگی و سنورداركردنی هاورده له‌لایه‌ك و لاوازی توانای كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنانی ناوخۆیی بۆ پڕكردنه‌وه‌ی خواست له‌لایه‌كی تره‌وه نرخی كاڵاو خزمهتگوزاریهكان به‌رز دهبێت، حكومه‌ت بۆ دابین كردنی داهات زۆربه‌ی بارگرانیه‌كان ده‌خاته سه‌ر چینی ناوه‌ڕاست و كه‌م ده‌رامه‌ت، باربو و پاڵپشتی دارایی و خزمه‌تگوزاریه گشتیه بێبه‌رامبه‌ره‌‌كانیش كه‌مده‌كرێنه‌وه، واته له‌چه‌ند ساڵی سه‌ره‌تای پرۆسه‌كه‌دا داهاتی نه‌ختی و داهاتی ڕاسته‌قینه‌ی تاكه‌كان و ئاستی گوزه‌رانیان داده‌به‌زێت و ڕێژە‌ی بێكاری و هه‌ژاری به‌رز ده‌بێته‌وه، له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌یشدا ئه‌گه‌ر سیاسه‌تێكی وه‌به‌رهێنانی ژیرانه په‌یڕە‌و نه‌كرێت، ئه‌وا پرۆسه‌كه چانسی سه‌ركه‌وتنی نابیت. بۆ حكومه‌تێكی وه‌ك هه‌رێم كه ده‌وڵه‌ت نیه‌و بژارده دارایی و نه‌ختینه‌یی و بازرگانیه‌كانی سنوردارن، سیسته‌می بانكی و قه‌رز له هه‌رێم لاواز و بێ توانایه، ئاستی پاشه‌كه‌وت و توانای سه‌رمایه‌گوزاریی ناوخۆیی لاوازه، ئه‌گه‌ر چانسی هاتنه پێشه‌وه‌ی سه‌رمایه‌گوزاریی بیانی به‌قه‌باره‌ی گه‌وره له ئارادا نه‌بێت، ئه‌وا ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌كه زۆر كه‌مه، به‌ڵكو ئه‌گه‌ری قوڵبونه‌وه‌ی قه‌یران و كاریگه‌ریه نه‌رێنیه‌كانی زیاتره. به‌شداری كارای وه‌به‌رهێنانی بیانی ده‌توانێت چانسێكی باش بدات به ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌كه. دووه‌م/ لاوازیی داموده‌زگاكان دامودهزگاكانی هه‌رێمی كوردستان له‌سایه‌ی دۆخێكی سیاسیی ئاڵۆزدا دیزاین كراون، پرۆسه‌كانی داڕشتن و جێبه‌جێكردنی یاساو ڕێساو ڕێنمایی و بڕیاره‌كانیش له‌سایه‌ی هه‌مان دۆخدا به‌ڕێوه ده‌چن، ئهو دۆخه‌یش زاده‌ی پێكهاته و پهیكهری هێزه سیاسیه‌كان و په‌یوه‌ندیه‌كانی نێوان كایه‌ی سیاسی و كایه‌ی ئابوریه، بونی هێزی چه‌كدار و گروپگه‌لی جیاجیای خاوه‌ن هه‌ژمونی گه‌وره‌ی سه‌ر به پارته سیاسیه‌كان له‌ناو حكومه‌ت و له‌ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت له شێوه‌ی هێزی یاسایی و هێزی دیفاكتۆ كه سه‌رچاوه ئابوریه‌كان قۆرغ ده‌كه‌ن و به‌پێی به‌رژە‌وه‌ندیی تایبه‌تی خۆیان جڵه‌وی چالاكیه ئابوریه‌كان ده‌كه‌ن، هه‌ر له‌سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی حكومه‌ته‌كه‌وه تاكو ئێستا ئاماژە‌ن بۆ ئه‌وه‌ی كه سیسته‌می سیاسی له‌هه‌رێم هه‌ڵگری به‌شیكی زۆری خه‌سڵه‌ته‌كانی سیسته‌می كۆتكراوی فشۆڵه. هه‌بونی هێزی چه‌كدار له‌ده‌ره‌وه حكومه‌ت، هه‌بونی ئینتیماو گوێڕایه‌ڵی به‌شێكی زۆر له هێزه چه‌كداره‌كانی حكومه‌تیش بۆ پارت و گروپ و كه‌سه ده‌ست ڕۆیشتوه‌كان، وای كردوه دابه‌شكردنی پێگه و به‌رژە‌وه‌ندی و ده‌سكه‌وتی ئابوری و قۆرغكاری له‌نێوان هێزه‌كاندا ببێته ڕێسایه‌كی سه‌ره‌كیی سیسته‌مه‌كه، پاساوی پشت به‌رده‌وامیی ئهو دۆخه‌یش بریتیه له دوركه‌وتنه‌وه له‌توندوتیژی و جه‌نگی ناوخۆیی، واته له‌م سیسته‌مه‌دا مهرج و گره‌نتیی دوركه‌وتنه‌وه له‌شه‌ڕو توندوتیژی به‌ستراوه به‌دۆخی دابه‌شكردنی هه‌ژمون و ده‌سكه‌وته ئابوریه‌كانه‌وه له‌نێوان هێزه‌كاندا، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی كه (دۆگلاس نۆرث) له باسی خه‌سڵه‌ته‌كانی سیسته‌می كۆتكراوی فشۆڵ و بنه‌ڕە‌تیدا وێنای كردوه. په‌یوه‌ندی و هه‌مئاهه‌نگیی نێوان هێزه یاسایی و نایاساییه‌كان داموده‌زگا سه‌ربازی و مه‌ده‌نیه‌كانی حكومه‌تیشی كردوه‌ته كێڵگه‌ی به‌شكاری و جڵه‌وكردن، پڕكردنی داموده‌زگاكان له ئه‌ندام و لایه‌نگر له‌سه‌ر بنه‌مای په‌یوه‌ندی و به‌رژە‌وه‌ندی نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای پێویستی داموده‌زگاكان و توانست و ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و، ئاراسته‌كردنی به‌رپرس و كارمه‌نده سه‌ره‌كیه‌كانی ئهو داموده‌زگایانه له‌ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ته‌وه، له هۆكاره‌كانی لاوازیی داموده‌زگاكانن. وه‌ك له‌به‌شی یه‌كه‌مدا ڕونمان كرده‌وه داموده‌زگاكان له‌و جۆره سیسته‌مانه‌دا به‌جۆرێكن كه توانايان زۆر سنورداره بۆ داڕشتن و جێبه‌جێكردنی پلانی چاكسازی و په‌ره‌پێدانی ئابوری، بۆ سه‌روه‌ركردنی یاسا و پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تی و ده‌سته‌به‌ركردنی مافی به‌شداری بۆ هه‌موان، كه‌مكردنه‌وه ئاستی نادڵنیای، به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری، هاندانی ده‌ستپێشكه‌ری و هاتنه پێشه‌وه‌ی وه‌به‌رهێنه‌ران و ڕاكێشانی سه‌رمایه‌گوزاری بیانی، فراوانكردنی دهرفهتی به‌شداریی چین و توێژە جیاوازه‌كان له‌چالاكیه ئابوریه جۆراوجۆره‌كاندا. هه‌ربۆیه هه‌مو ئهو هه‌وڵانه‌ی له‌ساڵانی ڕابوردودا دران بۆ چاكسازی وه‌ك پێویست نه‌چونه بواری جێبه‌جێكرنه‌وه‌و ده‌ره‌نجامی خوازراویان نه‌بو. به‌گشتی دۆخێكی له‌و جۆره له‌هیچ كاتێكدا له‌بار نیه بۆ ده‌ربازبون له‌بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و سه‌ركه‌وتنی چاكسازی ئابوری. بۆئه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم به‌سه‌ر ئهو گرفتانه‌دا زاڵ بێت، سه‌ره‌تا پێوییسته كار بكات بۆ كۆكردنه‌وه‌ی هێزو ده‌سه‌ڵات له داموده‌زگا فه‌رمیه‌كاندا، ته‌نها دامودهزگاكانی یاسادانان و جێبه‌جێكردن و دادوه‌ری خاوه‌ن بڕیار و ده‌سه‌ڵاتی ڕاسته‌قینه‌و سه‌ربه‌خۆبن به‌سه‌ر بواری ئابوریدا، چاكسازی له دامودهزگاكاندا بكرێت به‌جۆرێك كه لانی كه‌م خه‌سڵه‌ته‌كانی سیسته‌می كۆتكراوی پێگه‌یشتویان تێدا به‌رجه‌سته بكرێت، تاكو توانستی پێویستیان هه‌بێت بۆ داڕشتن و جێبه‌جێكردنی پلان و سیاسهتهكان و سه‌روه‌ركردنی یاسا، كارابن له كه‌مكردنه‌وه‌ی نادڵنیایی و تێچوی كارو مامه‌ڵه‌كان، هانده‌ربن بۆ زیادكردنی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و ڕە‌خساندنی دهرفهتی یه‌كسان و له‌بار بۆ به‌شداری هه‌موان له‌چالاكیه ئابوریه‌كان و ڕاكێشانی سه‌رمایه‌گوزاری بیانی. ده‌ره‌نجام/ 1. بونی لاسه‌نگیی قوڵ و درێژخایه‌ن له پهیكهری به‌رهه‌مهێنان و كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی، كورتهێنانی بودجه‌و كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی ده‌ره‌كی و قه‌رزاری و بێكاری به‌قه‌باره‌ی گه‌وره بۆ ماوه‌ی درێژ، ناسه‌قامگیری نرخه‌كان و ناسه‌قامگیری گه‌شه‌ی ئابوری..هتد، له‌وڵاتانی تازه گه‌شه‌سه‌ندو، پاساوی بێ چه‌ندوچۆنن بۆ ئه‌وه‌ی چاكسازی ئابوری له‌و وڵاتانه‌دا پێویستیه‌كی گرنگ وژیانی بیت. 2. له‌ناو هۆكاره دیاریكه‌ره‌كانی ئاستی سه‌ركه‌وتنی هه‌وڵه‌كانی چاكسازی ئابوریدا جۆری داموده‌زگاكان به‌پله‌ی یه‌كه‌م دێت و ڕۆڵی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی هه‌یه. 3. ته‌نها ئهو جۆره داموده‌زگایانه‌ی كه توانای سه‌روه‌ركردنی یاسا و پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تیان هه‌یه و هانده‌رن بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و كه‌مكردنه‌وه‌ی ئاستی نادڵنیای و سازكردنی زه‌مینه‌ی به‌شداریی له وه‌به‌رهێنان و چالاكیه ئابوریه‌كان له‌ئاستێكی فراواندا، توانای سه‌رخستنی پرۆسه‌ی چاكسازی ئابوری ڕیشه‌یی و گشتگیر و سه‌رتاسه‌ریان هه‌یه، ئهو جۆره دامه‌زراوانه‌یش ته‌نها له‌سایه‌ی سیسته‌می كراوه و له سیسته‌می كۆتكراوی پێگه‌یشتودا بونیان هه‌یه. 4. چه‌ند ده‌یه‌یه‌كه هه‌مو پاساوه‌كانی پێویستبونی چاكسازی ئابوری له‌هه‌رێمی كوردستان بونیان هه‌یه، كورتهێنانی دارایی گه‌وره‌و به‌رده‌وام، كورتهێنانی ته‌رازوی بازرگانی ده‌ره‌كی به‌قه‌باره‌ی زۆر گه‌وره‌و به‌به‌رده‌وامی، لاسه‌نگیی جۆراوجۆر له پهیكهری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی و پشت به‌ستنی زۆر به‌تاك سه‌رچاوه‌یی و لاوازیی سیكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنانی نانه‌وتی له‌دروستكردنی داهات و وه‌خۆگرتنی هێزی كار، بێكاری و بێكاریی شاراوه‌و نزمیی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و، بهرزی ڕێژە‌ی به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار له‌كه‌رتی حكومی له‌چاو كه‌رتی تایبه‌ت و ناسه‌قامگیری ئابوری و قه‌رزاری و..هتد وه‌ك ده‌ره‌نجامی گیرۆده‌بون له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی له‌و پاساوه سه‌ره‌كیانه‌ن كه چاكسازی ئابوری بۆ هه‌رێم ده‌كه‌نه پێویستیه‌كی ژیانی. 5. هۆكاره‌كانی مانه‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان له‌ناو بازنه‌ی داخراوی ڕە‌یعی و سهرنهكهوتنی هه‌وڵه‌كانی چاكسازی له‌ڕابوردودا و به‌ربه‌سته‌كانی ئهو كاره بۆ داهاتویش بریتین له به‌هێزیی ئهو بازنه‌یه و لاوازیی داموده‌زگاكان. 6. دامودهزگاكانی هه‌رێم كه له‌ئه‌نجامی په‌یوه‌ندیی هێزه سیاسیه یاساییه‌كان و هێزه‌كانی دیفاكتۆ له‌سه‌ر بنه‌مای دابه‌شكردنی ده‌سته‌كه‌وت و هه‌ژمون دیزاین كراون و كارده‌كه‌ن، توانای شكاندنی ئهو بازنه داخراوه‌یان لاوازه، هانده‌رنین بۆ ڕاكێشانی سه‌رمایه‌ی تایبه‌ت به‌گشتی و سه‌رمایه‌ی بیانی به‌تایبه‌تی بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئهو بۆشاییه‌ی كه هه‌وڵی ده‌رچون له‌بازنه‌ی ره‌یعی دروستی ده‌كات. 7. توانای جێبه‌جێكردنی پرۆسه‌ی چاكسازی ئابوری و سه‌رخستنی له‌هه‌رێمی كوردستان به‌ستراوه به هه‌بونی داموده‌زگای كارا بۆ جێبه‌جێكردنی پلان و سیاسه‌ته ئابوریه‌كانی حكومه‌ت له‌هه‌مو بواره‌كان و له‌سه‌رانسه‌ری هه‌ریم، بۆ سه‌روه‌كردنی یاساو پاراستنی مافی خاوه‌نداریه‌تی و كه‌مكردنه‌وه‌ی نادڵنیایی و هاندانی به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕاده‌ی به‌رهه‌مداری و ڕە‌خساندنی هه‌لومه‌رجی به‌شداریی له‌چالاكیه ئابوریه‌كان بۆ زۆرترین كه‌س، كه‌مكردنه‌وه‌ی بهربهست و رێگریه‌كانی گه‌یشتن به‌كارو بازاڕو كه‌مكردنه‌وه‌ی تیچوی كات و دارایی مامه‌ڵه‌كان، زه‌مینه سازكردن بۆڕاكێشانی سه‌رمایه‌گوزاریی بیانی به قه‌باره‌یه‌كی گه‌وره‌و سود لێوه‌رگرتنی له‌پێناوی سه‌رخستنی پرۆسه‌كه‌و په‌ره‌پێدانی ئابوریدا. سه‌رچاوه‌كان/ یاساو دۆكیۆمێنته فه‌رمیه‌كان: یاساكانی بودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان له ساڵانی جیاوازدا، ماڵپه‌ڕی په‌رله‌مانی كوردستان: https://www.parliament.krd/business/legislation/ حكومه‌ت اقلیم كوردستان،2011، وزاره‌ت التخطيط، خطة التنيمة الاستراتيجية لاقليم كوردستان 2012-2016. حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، وه‌زاره‌تی پلان دانان، دیدگای2020: http://archive.gov.krd/mop/www.mop.gov.krd/indexf78d.html?sid=1&id=381&pid=98 حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، 2013، سه‌رۆكایه‌تی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، بوودجه پڕۆژە‌یه‌ك بۆ خزمه‌تگوزاری و خۆشگوزرانیی هاووڵاتیان، شیكاری به‌راوردكارییانه. حكومة اقليم كوردستان،2014، وزاره‌ت التخطيط، خطة التنيمة لاقليم كوردستان للسنوات 2015-2019. حكومة اقليم كوردستان، 2015، وزارة المالية و الاقتصاد، مؤسسة invents للاستشارات، ادارة المالية و الاقتصاد في حكومة اقليم كوردستان، مراجعة التحديات واولويات الاصلاح. بانكی نێوده‌وڵه‌تی، 2016 ، هه‌ریمی كوردستان، چاكسازی ئابوری له پێناو بوژانه‌وه‌ی هاوبه‌ش و پاراستنی نه‌داران. حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، ،2017 ، وه‌زاره‌تی پلان دانان، پێشكه‌وتنه‌كانی جێبه‌جێكردنی چاكسازی ئابوری. حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، 2020 ، وه‌زاره‌تی پلان دانان به‌هاوكاری (UNDP)، كارنامه‌ی چاكسازی ئابوری ئێستاو داهاتو. حكومه‌تی هه‌ریمی كوردستان، 2021، چاكسازی و خزمه‌تگوزاری، چاپخانه‌ی ڕۆژهه‌ڵات. ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم، ڕوپێو و ڕاپۆرته‌كانی هێزی كار: http://www.krso.net/Default.aspx?page=list&c=labourforce ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم، 2016، دۆخی هێزی كار له‌هه‌رێمی كوردستان، ئه‌نجامه‌كانی روپێوی كار و بێكاری، حوزه‌یرانی 2016. الورقه البیضاء،2020، التقرير النهائي لخلية الطواريء للاصلاح المالي، بغداد، تشرين الاول. http://www.krso.net/Default.aspx?page=list&c=labourforce سه‌رچاوه‌كان به‌زمانی كوردی: گوڵپی 2020، جیهانگیر سدیق، گرفته‌كانی داهاتی گشتی له‌هه‌رێمی كوردستان و ڕێگه‌كانی چاره‌سه‌ركردنیان، گۆڤاری ئاینده‌ناسی، ژماره 2. سه‌چاوه‌كان به‌زمانی عه‌ره‌بی: الكتب: حسن، 2016، د. صالح یاسر، الخصخصة و الاصلاحات الاقتصادية بين خيبات العقيدة و رهانات الواقع، دار الرواد المزدهرة، ط1، بغداد. الحصري، 2007، الاثار الاجتماعية لبرامج الاصلاح الاقتصادي، ط1، المكتبة العصرية للنشر، مصر، المنصورة. محي الدين، بدون تأريخ النشر، التنمية و التخطيط الاقتصادي، دار النهضة العربية، بيروت. نورث، 2006. دوغلاس سي، المؤسسات، المركز العلمي العربي للدراسات الانسانية. نورث، 2016. دوغلاس سي واخرون، في ظل العنف، السياسة و الاقتصاد و مشكلات التنمية، ت: كمال المصري، سلسلة علم المعرفة ، كويت. زكي، 2000، د.رمزي، انفجار العجز، دار المدى للثقافة و النشر، دمشق. فرج، 1989، سامال مجيد، نماذج الصندوق النقد الدولي لتوجيه السياسات الاقتصادية في البلدان المقترضة، دراسة اقتصادية، هيئة التخطيط العراقي، بغداد. مرزا، 2021، د. علي خضر، اوراق اقتصادية ونفطية، العراق و العالم، المجلد الثاني، شبكة الاقتصاديين العراقيين، كتاب الكتروني، على الرابط أدناه: http://iraqieconomists.net/ar/2021/02/28/%d8%af-%d8%b9%d9%84%d9%8a-%d8%ae%d8%b6%d9%8a%d8%b1-%d9%85%d8%b1%d8%b2%d8%a7-%d9%83%d8%aa%d8%a7%d8%a8-%d8%a7%d9%88%d8%b1%d8%a7%d9%82-%d8%a7%d9%82%d8%aa%d8%b5%d8%a7%d8%af%d9%8a%d8%a9-%d9%88%d9%86-2/ الرسائل الجامعیة احمد، 2015، جهانگیر صدیق، الاختلالات الهیكلیة للموازنة العامة واليات المعالجة/ اقليم كوردستان العراق(حالة دراسية للمدة 2000-2013) رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة صلاح الدين، اربيل. اسمهان، 2012، راضية، دور الاصلاح الاقتصادي في الدول النامية في تحقيق التنمية البشرية المستدامة، رسالة ماجستير، جامعة سطيف، جزائر. بن حافظ، 2011، حمزة، دور الاصلاحات الاقتصادية في تفعيل الاستثمار الاجنبي المباشر، رسالة ماجستير، جامعة منتوري، قسنطينة، جزائر. الحيدري، 2014، هیوا عثمان اسماعیل، تحليل اثر تقلبات سعر الصرف الاجنبي في الموازنة العامة لاقليم كوردستان العراق لمدة 1997-2013، رسالة ماجستير غيرمنشورة، جامعة صلاح الدين-اربيل. شاني، 2011، سلام كاظم، تحليل العلاقة بين الموازنة و الناتج المحلي الاجمالي في العراق للمدة 1998-2009، رسالة ماجستيرغير منشورة، جامعة كربلاء. علي، 2015، علي احمد، تقييم العلاقة بين مخرجات التعليم العالي و سوق العمل في اقليم كوردستان العراق: مدينة اربيل أنوذجا للمدة(2009-2013)، رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة صلاح الدين، اربيل. عيسى، 2013، محمود حسين، الاختلالات الهيكلية في سوق العمل الفلسطيني و سبل معالجتها، رسالة ماجستير، جامعة ازهر، غزة. البحوث و الدراسات: بن حسين، 2009، ناجي، دور العوامل المؤسساتية في تحقيق التنمية الاقتصادية وتحسين مناخ الاستثمار، المجلة العلمية التجارة و التمويل، كلية التجارة، جامعة طنطا، الجزائر، المجلد 29، العدد 2. الجابري، 2014، د.قصي، غيدان جعفر الزبيدي، اثر الاصلاحات الهيكلية في عجز الحساب الجاري في الاردن للمدة 1990-2010، مجلة الادارة والاقتصاد، السنة 36، العدد 79. حسين، 2018، د.كريم سالم، الاصلاح الاقتصادي في العراق ما بعد عام 2003 رؤية مستقبلية، مركز بيان للدراسات و التخطيط. حواس،2017، د. امين، المؤسسات كمحدد رئيسي لاداء الاقتصادي للبلدان، المجلة الجزائرية للاقتصاد و المالية، العدد 8. الشمري، 2014، د.سعود غالي و اخرون، الاصلاح الاقتصادي في الدول المتقدمة مختارة و امكانية الاستفادة منها في الاقتصاد العراقي، المجلة العراقية للعلوم الاقتصادية، العدد 43، السنة 12. صالح، 2015، د.عدنان مناتي، الاصلاح الاقتصادي أداة للتنمية و مواجهة التديات الراهنة في العراق، مجلة كلية بغداد للعلوم الاقتصادية، عدد الخاص بالمؤتمر السادس. صالح، 2018، د. لورنس يحيى، الاختلالات الهیكلیة و اثرها علی نمو القطاعی و التشغیل في الاقتصاد العراقي للمدة 2003-2015، مجلة العلوم الاقتصادية والادارية، جامعة بغداد، العدد 109، المجلد 24. عمران، 2019، د.ستار جابر، منهجية الاصلاح الاقتصادي في العراق، دراسة تحليلية، مجلة الادارة و الاقتصاد، جامعة بغداد، السنة 42، العدد 120. القريشي، 2011، د.مدحت، برامج الخصخصة بين مقومات النجاح و عوامل الفشل، مجلة مركز المستنصرية للدراسا العربية و الدولية، العدد 33. كاظم، 2017، ثائر عبدالعالي، واقع الاقتصاد العراقي ومتطلبات اصلاحه، مجلة المثنى للعلوم الادارية و الاقتصادية، المجلد 7، العدد 1. سه‌چاوه‌كان به‌زمانی ئینگلیزی Books: Acemoglu,2012,Daron & Jams Robinson, Why Nations fail, Crown Publisher, New York. Mahdavy,1970, H, the Patterns and Problems of Economic Development in Rentier States’, in M. Cook (ed.), Studies in the Economic History of the Middle East, London: Oxford University Press. Noori,2018,Nya,Najmalddin, The Frailer of Economic Reform in the Kurdistan Region of Iraq, 1921-2015.Sardam,Sulaimania, 2018. Acemoglu,2004,Daron, Simon Johnson, James Robinson, Institutions as the Fundamental cause of long-run Growth, National bureau of Economic Research ,1050 Massachusetts Avenue, Cambridge, MA 02138. Sachs, J. and Andrew W. (1995), ‘Natural Resource Abundance and Economic Growth’, National Bureau of Economic Research, Working Paper 5398. Researches and studies:. Acemoglu,2005,Daron, Simon Johnson, James Robinson, The rise of Europe: Atlantic trade, Institutional change, and economic growth, The American Economic Review, June. Dookeran, 2019, Winston, Lewis model of economic growth, linearity and convergence: does it fit today? Forum on the Life and Work of Sir Arthur Lewis, SALISES, 24 January 2019. Mukherjee, 2018,Shourya, Does the Clark-Fisher hypothesis hold for the Indian Economy? International journal of business quantitative economies and applied management research, vol 5. Issue 4. Morselli,2021, Alessandro, Growth and Institutional changes: a historical evolution, Brazilian journal of political economy, vol4.
.jpg)
درەو: بەشی سێیەم بەپێی دەستوری عێراق، دوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، خولی نوێی پەرلەمانی عێراق لە یەكەمین كاریدا كەسێك بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار هەڵدەبژێرێت، سەرۆك كۆمار دوای هەڵبژاردنی یەكەمین ئەرك لە ئەستۆیدا ئەوەیە، كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان راسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەت. بەپێی ئەو عورفەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە عێراق پەیڕەو كراوە، پۆستی سەرۆك كۆمار پشكی كوردە، لەناو كوردیشدا بەگوێرەی رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی‌و یەكێتی، پۆستی سەرۆك كۆمار دراوە بە یەكێتی، ئەمە لەبەرامبەر پۆستی سەرۆكی هەرێمدا بوو بۆ پارتی. دوای شكستی ریفراندۆم‌و رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو گەڕانەوەی سوپای عێراق بۆ ناوچە جێناكۆكەكان، لە كۆتاییەكانی ئۆكتۆبەری 2017دا مەسعود بارزانی دوای 12 ساڵ مانەوە لە پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، دەستبەرداری پۆستەكەی بوو. ساڵی 2018 كاتێك هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كرا، پۆستی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەتاڵ بوو، دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم ئەوكات دابەشكرابوو بەسەر سەرۆكایەتی حكومەت‌و پەرلەمان‌و ئەنجومەنی دادوەریدا، واتە هاوكێشەی (پۆستی سەرۆكی هەرێم بۆ پارتی‌و پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ یەكێتی) كێشەی تێكەوتبوو، بۆیە كاتێك گفتوگۆ لەسەر پڕكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق كرا، پارتی داوای پۆستەكەی دەكرد‌و مەرجی بۆ یەكێتی هەبوو، یەكێك لە مەرجەكانی ئەوكاتی پارتی هاوشێوەی ئێستا ئەوە بوو، لەبەرامبەر پۆستی سەرۆك كۆماردا، یەكێتی پۆستی پارێزگاری كەركوك بدات بە پارتی، سەرباری ئەمە هاوشێوەی ئێستا ئەوكاتیش بارزانی تێبینی لەسەر بەرهەم ساڵح هەبوو، داوای دەكرد كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەناو فراكسیۆنە كوردییەكانی پەرلەمانی عێراق یەكلابكرێتەوە، پارتی‌و یەكێتی نەگەیشتنە رێككەوتن، هەریەكەیان بە كاندیدی خۆیانەوە چونە بەردەم پەرلەمانی عێراق، یەكێتی (بەرهەم ساڵح)و پارتیش (فوئاد حسێن)ی كاندید كردبوو، ریفراندۆم كە كاردانەوەی خراپی لەسەر بارزانی لەناو لایەنە عێراقییەكان دروست كردبوو، سودی بە بەرهەم ساڵح گەیاند‌و وەكو سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرا. ئێستا كە جارێكی تر، پارتی‌و یەكێتی دەچنەوە بەردەم پەرلەمانی عێراق بۆ یەكلاكردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار، دۆخەكان بەبەراورد بە 2018 هەندێك گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، چونكە ئێستا ئیتر پارتی لە قۆناغی دوای ریفراندۆمدا نییە‌و پەیوەندییەكانی لەگەڵ لایەنە عێراقییەكان ئاسایی كردوەتەوە، پۆستی سەرۆكی هەرێم ئێستا بەتاڵ نییە‌و هەر لای پارتی ماوەتەوە، بەڵام پۆستی پارێزگاری كەركوك لە هەمان دۆخی جاراندایە‌و هێشتا نەگەڕاوەتەوە بۆ كورد. ئەمریكا‌و ئێرانییەكانیش جەخت لەسەر ئەوە دەكەن، هێشتا پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق پشكی یەكێتییە، هێشتا یەكێتی بە فەرمی كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق یەكلانەكردوەتەوە، بەرهەم ساڵح دەیەوێت بۆ ویلایەتی دووەم خۆی كاندید بكاتەوە، لەتیف رەشید‌و مەلا بەختیاریش چاویان لە پۆستەكەیە، ناوی (عەدنان موفتی)ش هاتە ناوانەوە، بەڵام هەر زوو خۆی رەتیكردەوە پۆستی سەرۆك كۆمار وەربگرێت. هاوشێوەی ساڵی 2018، بەرهەم ساڵح چانسی لای پارتی خراپە، تۆمەتباری دەكەن بەوەی دەستوەردانی لە هەڵبژاردندا كردووە‌و لەرێگەی دەستەی دادوەرانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەوە دوو كورسی پارتی بردووە بۆ یەكێتی. ئەگەر پارتی‌و یەكێتی بە تەوافوق پۆستی سەرۆك كۆمار یەكلابكەنەوە، بەرهەم ساڵح چانسی لە مەلا بەختیار یان هەر كەسێكی تر كەمتر دەبێت. مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی پێشنیازی ئەوەی كردووە، كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمارو پارێزگاری كەركوك بە تەوافوق لەنێوان پارتی‌و یەكێتی دابنرێن‌و ناویان لێ بنێرێت "كاندیدی كورد". ئەگەر پارتی‌و یەكێتی نەگەن بە تەوافوق لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار، پێشبینی دەكرێت هاوشێوەی 2018 هەردوولا بە دوو كاندیدی جیاوازەوە بچنە بەردەم پەرلەمانی عێراق. بۆ بردنەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار لە حاڵی دروست نەبوونی ئیتیفاقدا، پێشبینی دەكرێت پارتی ئەمجارەیان بە ژمارەیەكی قورستر بچێتە ناو ململانێكانی پەرلەمانی عێراق‌و (نێچیرڤان بارزانی) سەرۆكی هەرێم كاندید بكات بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، ئەمە ئەو بابەتەیە كە پارتییەكان دەڵێن "بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار ئەمجارە موفاجەئەمان دەبێت". راپۆرتی پەیوەندیدار: سیناریۆكانی پێكهێنانی حكومەتی نوێ لە عێراق
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
