(درەو): لە نوسراوێكی وەزارەتی دەرەوەی عێراق لە 21 تشرینی دووەم بۆ ئەنجومەنی وەزیرانی ناردووە، راپۆرتێكی ئەنجومەنی هەواڵگری نیشتمانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای هاوپێچ كردووە، بە ناونیشانی Climate Change and international responses” increasing to US National Security through 2040” "گۆڕانكاری ژینگەیی و كاردانەوە نێودەوڵەتییەكان لەسەرئاسایشی نیشتمانی ئەمریكا تا ساڵی 2040 زیاد دەكات" راپۆرتەكە بۆچوونی هەموو بەشەكانی ئاژانسی هەواڵگری ئەمریكای تێدایە سەبارەت بە گۆڕانی ژینگەیی، یەكەم جارە گۆڕانكاری لە ژینگەدا ببەسترێتەوە بە ئاسایشی نەتەوەییەوە، ناوەڕۆكی راپۆرتەكە ئەم بەشانەی خوارەوە لە خۆدەگرێت: 1-    گۆڕانی كەش و هەوا هۆكارە بۆ توندتربوونی گرژییە نێودەوڵەتییەكان،  كاریگەرییەكانی تا ساڵی (2040) ئاسایشی نیشتمانی دەگرێتەوە.  2-  وڵاتە هەژارەكان، دەرەنجامێكی نەرێنی زیاتریان روبەڕوو دەبێتەوە، چونكە لەگەڵ گۆڕانكاری كەش و هەوا كەمتر ئامادەسازیی بۆ خۆگونجاندنیان كردووە. 3-    راپۆرتەكە هۆشداری دەدات سەبارەت بەو وڵاتانە كە بە تەنها كار بۆ بڵاوكردنەوەی تەكنەلۆژیای ئەندازیاری جیولۆجی ئایندە دەكەن. 4-    راپۆرتەكە (11) وڵات و (2) هەرێمی دیاریكردووە، لە ئایندەدا بەهۆی گۆڕانی كەش و هەوا، دابینكردنی وزەو خۆراك روبەڕووی مەترسی دەبێتەوە. 5-  راپۆرتەكە هۆكاری كاریگەری زیاتری گۆڕانی كەش و هەوا لەسەر ئەو وڵاتانە دەگەڕێنێتەوە بۆ هەژاری و كەمی توانای خۆگونجاندن، ئەمە وایان لێدەكات نێچیری نەمانی سەقامگیری و ناكۆكی ناوخۆیی بن، شەپۆلی گەرماو وشكەساڵی كاریگەر دەبێت لەسەر دابینكردنی خزمەتگوزاری كارەبا وەك نمونە. 6-   راپۆرتەكە ئاماژە بەوە دەدات، گۆڕانی كەش و هەوا دەبێتە هۆكاری ئاوارەبوون،هۆشداری لە شەپۆلی پەنابەران دەدات كە فشار دەبێت لەسەر سنوورەكانی باشوری ئەمریكا، دەرەنجامەكەی كارەساتی مرۆیی لێدەكەوێتەوە. 7-   ناوچەی جەمسەری باكور، یەكێك دەبێت لەو ناوچانەی زەرەرمەند دەبێت لە گۆڕانی كەش و هەوا، بەهۆی توانەوەی سەهۆڵەكانەوە ئەو ناوچەیە زیاتر زەرەری بەردەكەوێت، رێخۆشكەر دەبێت بۆ پاپۆڕەكان بە مەبەستی دۆزینەوەی سامانی ماسی بچنە  ئەو ناوچانە. 8-   راپۆرتەكە هۆشداری دەدات كە هەندێك وڵات لەوانە (روسیا) و وڵاتانی نەوتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە بۆ داهاتیان پشت بە هەناردەكردنی خەڵوزی بەردین دەبەستن، هەوڵ دەدەن پارێزگاری لە ئابوورییەكەیان بكەن لە رێگەی بەرگری كردن لە گۆڕانی جیهان بۆ جیهانێكی خاڵی لە كاربۆن،  چونكە لە دەرەنجامە ئابووری و سیاسی و جیۆسیاسییەكە دەترسن.، كەمبوونەوەی داهاتی خەڵوزی بەردین بۆ هەر یەكێك لەم وڵاتانە قورسایی بۆ شانی حكومەتەكانیان زیاد دەكات، چاوەڕوان دەكرێت زیانی ئەم وڵاتانە بە هۆی گۆڕانی كەش و هەوا بە جۆرێك بێت داوای هاوكاری لە دەرەوەی خۆیان بكەن. 9-   راپۆرتەكە ئەو (11) وڵاتە ئاشكرا دەكات كە زۆرتر روبەڕووی مەترسییەكانی كەش و هەوا دەبێتەوە، ئەم گۆڕانكارییە ژینگەییە وادەكات ئەم وڵاتانە روبەڕووی گرفتی دابینكردنی خۆراك و وزە و گەیشتن بە ئاوی شیرین و چاودێری تەندروستی ببنەوە، ئەمەش دەرەنجامی مەترسیداری دەبێت لە ناكۆكی ناوخۆیی و نەمانی سەقامگیری، وشكەساڵی و شەپۆلی گەرما هۆكار دەبێت بۆ فشاری سەر ژێرخانیان بە نمونە سەرچاوەكانی وزە ، ئەو (11) وڵاتەش بریتین لە (عێراق، ئەڤغانستان، میانمار، هندستان، پاكستان، كۆریای باكور، گواتیمالا، هایتی، هندۆراس، نیكاراگوا و كۆڵۆمبیا) هەروەها هەردوو ناوچەی (ناوەڕاستی ئەفریقا و دوورگەی بچووكی زەریای هێمن). 10-  راپۆرتەكە ئاماژە بە گەشەكردنی كێبڕكێی جیهانی دەكات لە گەیشتن بەو كانزاو تەكنیكانەی كە بۆ بەرهەمهێنانی وزەی نوێ پێویستە، چین لە پێگەیەكی بەهێزی كێبڕكێكەدایە. 11-   بەپێی توێژینەوە زانستییەكان دووبارە بوونەوەی زریانەكان، كاریگەرییان هەیە لە پیسبوونی سەرچاوەكانی ئاو، هۆكاری زیادبوونی نەخۆشییە گوێزەرەوەكانن لە زۆرێك لەو (11) وڵاتەی لە سەرەوە ئاماژەی پێدراوە، نمونەكان پیشانمان دەدەن ئەگەری توشبوون بە نەخۆشی (تای خوێنبەربوون) لە وڵاتەكانی ( عێراق، ئەڤغانستان، گواتیمالا، هایتی، هندۆراس، هندستان، پاكستان) لە زیادبووندایە. وەزارەتی دەرەوەی عێراق كۆمەڵێك تێبینی لەسەر راپۆرتەكەی هەواڵگری ئەمریكا بۆ ئەنجومەنی وەزیران ناردووە: 1-  بابەتی ژینگە و گۆڕانی كەش و هەوا لە ئەجیندای سەرۆك بایدندا ئەولەویەتی هەیە، گرنگیدانی بە گۆڕانی كەش و هەوا وایكردووە كە سەرۆك بایدن لە حەفتەی یەكەمی بوون بە سەرۆكی ئەمریكادا بگەڕێتەوە بۆ رێككەوتننامەی پاریس بۆ ژینگە كە لە ساڵی (2015) ئیمزا كراوە. 2-     راپۆرتەكە ئاشكرای دەكات كە جیهان لە پشتیوانیكردنی یەكتربۆ پاراستنی ژینگەو رێگرتن لە گۆڕانی كەش و هەوا شكستی هێناوە، گومانی تێدا نییە ململانێكان لەسەر ئاو یەكێكە لە كاریگەرییەكانی ئەو شكستە. 3-   راپۆرتەكە دەریدەخات كە گۆڕانی كەش و هەوا پاڵنەرە بۆ دەوڵەتەكان كە پەنا ببەنە بەر سوتەمەنی پاك وەك (ئەتۆم، هایدرۆجینی، تیشكی خۆر، غاز، كارەبا) لە بری سوتەمەنی خەڵوزی بەردین، هەر وڵاتێكیش لەم كێبڕكێیە دوابكەوێت زیانێكی گەورەی بەردەكەوێت. 4-   راپۆرتەكە لەسەر ئاسایشی ئەمریكایەو لە لایەن ئاژانسی هەواڵگری ئەمریكا سەبارەت بە مەترسییەكانی سەر ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا ئامادەكراوە، بەڵام تیشكی خستۆتە سەر ئەو مەترسییە گەورەیەی كە هەموو زەوی دەگرێتەوە، ئەمەش پێویستی بە كاری هاوبەشی جددی هەموو ئەو دەوڵەتانەیە كە خەمی ئایندەی مرۆڤایەتییانە. 5-    لە راپۆرتەكەدا زیاتر لە جارێك ئاماژە بە عێراق دراوە، عێراق وەك یەكێك لەو وڵاتانەی لە داهاتوودا زۆرترین كاریگەری گۆڕانی كەشوهەوای لەسەرە، كاریگەری نەرێنی لەسەر كەرتی ئاو و سەقامگیری سیاسی دۆخی ئابووری دەبێت، بۆیە پێویستە حكومەت بە جددی كار بكات لەسەر دیاردەی گۆڕانكاری لە كەش و هەوادا، وەبەرهێنان لە ژینگەدا بكات، هەنگاو بنێت بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ دۆخەكە و شانبەشانی وڵاتانی جیهان لە هەوڵدا بێت.  

درەو: شۆڕشنامە شێركۆ بێكەس لە كتێبی نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش دەنوسێت: لە قوتابخانەدا خەیاڵ‌و خولیای من ئەوەندەی بەدەوری شیعرو ئەدەبەوە بوون، ئەوەندە بە تەنگ دەرس‌و بەرنامەی خوێندنەوە نەبوون. بیرمنایە لە شەوانی تاقیكردنەوەیشدا بەجیدی سەعیم كردبێ‌. گوێم نەئەدایە جلوبەرگی بەری خۆم. قژم هەمیشە بژو دانەهێنراو بوو. ئەو چاكەت‌و پانتۆڵەی بەتازەیی لەبەرم ئەكردن، كۆن‌و پەرپووت ئەبوون‌و تافڕێم ئەدان ئوتویان بەخۆیانەوە نەئەدی... یەكدوجارێ‌ خۆم تاقیكردەوە ببمە وەرزشكار، بەڵام سەركەوتوو نەبووم‌و بوومە جێی گاڵتەو قەشمەری هاوڕێكانم..! ئیتر منیش بەتەواوی وازملێهێناو نەچوومەوە بەلای وەرزشدا. بەڵام هەتا ئەم تەمەنەیش هەمیشە حەزبە سەیركردنی یاری باش ئەكەم، بەتایبەتی تۆپی پێ‌. یەكەم شیعرم لە رۆژی نوێ‌-دا بڵاوكرایەوە، ئەو رۆژەی گۆڤارەكەم بینی، بە یەكێك لە هەرە رۆژە خۆشەكانی ژیانم لە قەڵەم ئەدەم. ئەم دەرگا كردنەوەیەی رۆژی نوێ‌، تەكانێكی بەگوڕ بوو بۆ شیعرەكانم، بڕوام بە بەهرەی خۆم زیاتر بوو، رۆژی نوێ‌ بۆ من پەیژە بوو، چەند پلەیەك بەرەو سەرەوەی بردم. لە سەرەتای پەیوەندداریدا‌و لەناو كاژیكدا، بەكوڵ‌و دڵەوە چووبوومە پێشێ‌‌و كارم ئەكرد. بەڵام ساڵ لەدوای ساڵ سارد ئەبومەوە، تا گەیشتمە ئەو ئەنجامەی كە منیش بە كەڵكی حیزبایەتی نایەم‌و پێویستە بكشێمەوە. هەستمكرد ئەوەندەی بۆ شیعر دروستبووم، بۆ حیزبایەتی كردن دروست نەبووم. هەستمكرد خەریكە ئازادی خۆم وەك مرۆڤ لەدەست ئەدەم، خەریكم ئەبم بە بورغوی ناو مەكینەیەك، هەستمكرد بۆ من، شیعر لە حیزب گەورەترو پیرۆزتریشە. بەغدای پایتەخت، چاوی ژیان‌و شیعری منی كردەوە. یەكەم دیوانم "تریفەی هەڵبەست" لە بەغداو لە چاپخانەی (سەلمان ئەعزەمی) بە تیراژی دوو هەزار دانە لە چاپدرا. دیوانی تریفەی هەڵبەست، یەكەم هەنگاو بوو لەنێوان شەپۆلەكانی رۆمانسییەتێكی سادەو ریالیستێكی فۆتۆگرافیانەدا لە هاتوچۆدا بوو، كاریگەری زمانی گۆرانیان پێوە دیاربوو. لە رۆژگاری دووبەرەكیەی نێوان باڵی مەكتەبی سیاسی‌و قیادەی بارزانیدا، من لەگەڵ خەتی بارزانیدا بووم. سەنگەری پێشمەرگە بۆ من پێوانە بوو، ئەوان لەكوێ‌ بوونایە هەست‌و هۆش‌و شیعری منیش لەوێ‌ بوو، ئێستەیش ئەگەر جارێكی تر بگەڕێمەوە بۆ ئەو سەردەمە، هەر ئەو هەڵوێستەم ئەبێت... ئەوەی پێویستە بیڵێم: من لە شیعرو هەڵوێستی خۆم لەو رۆژگارەدا پەشیمان نیم. لە ساڵی (1972)، لە گەرمەی دۆستایەتی‌و هاوپەیمانێتی پارتی‌و بەعسدا، حكومەتی دیكتاتۆری لەڕێی كۆمەڵێ‌ مەلاوە كە بۆ دیدەنی بارزانی نێردرابوون بۆ حاجی هۆمەران‌و لەوەتی ئەو دیدەنییەدا خۆیان تەقاندەوە یان تەقاندبوویاندنەوەو بارزانیش بە موعجیزە رزگاری بوو. لەو سەردەمەدا تیرۆركردنی بارزانی یانی تیرۆركردنی شۆڕشەكەی بوو، كوشتنی بارزانی كوشتنی گەورەترین سومبولی ئەوكاتە بوو، بۆیە منیش هەر دوابەدوای ئەو رووداوە، شیعری "بۆ بارزانیم" نووسیی. ئەم بەرهەمە، قسەو بڕوای ناودڵ‌و فیكری میللەتێ‌ بوون‌و من كردبووم بە شیعر. لەوەرچەرخانە سیاسییەكانی ساڵانی دواتردا، زۆرجار لێیان ئەپرسیم لەو شیعرەت پەشیمان نیت؟! من ئەوساو ئیستاو بۆ داهاتوویش هەر ئەڵێم: نەخێر پەشیمان نیم، چونكە ئەو شیعرە ئاوێنەی راستەقینەی ئەو رۆژگارە بووە كە خۆم‌و میللەتەكەمی تێدا ژیاوە.   بەدرێژایی شۆڕشی ئەیلول‌و ئینجا شۆڕشی نوێ‌‌و تا راپەڕینی (1991)، چەند نووسەرێ‌ لەوانە باجی یەك رۆژی ئازارو دەردەسەری‌و ئاوارەبوون‌و نەفیكردن‌و گرتن‌و ماڵ تاڵانكردن‌و دەركردن لە وەزیفەو بانگكردن بۆ ئاسایش‌و لێكۆڵینەوە نەبوون! من ئێستا لەم تەمەنەدا كاتێ‌ ئاوڕ لە بەهەدەردانی سەردەمی لاوێتی خۆم ئەدەمەوە، تێئەگەم چ غەدرێكم لە خۆم‌و بەهرەی خۆم كردوە..! ئێستا ئەزانم ئەگەر چەند زمانێكی ترم بزانیایە، ئەشیا كاری باشترم ئەنجام بدایە لەوەی كە تائێستا كردومە. سەرچاوە: سەرچاوە: شێركۆ بێكەس: نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش ژیاننامەو بیرەوەری، بەرگی یەكەم، چاپی یەكەم، 2013  

راپۆرت: درەو رێژەی 37%ی كۆی هەناردەی تایوان بۆ چین بریتییە لە پسكیت‌و شیرینیی، هاوكات لەگەڵ مانۆڕە سەربازییەكەیدا، چین هاوردەكردنی ئەم دوو كاڵایەی لە تایوانەوە راگرت، ئەمریكا كە پابەندبوونی خۆی بە سیاسەتی "یەك چین"ەوە راگەیاندووە، بەڵام هاوكات تایوان بە "دورگەی دیموكراتیی" ناودەبات، ئەم دوانە بەیەكەوە ناگونجێن، ئەمە هەڕەشەی لەسەر سەقامگیریی ناوچەكە دروستكردووە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  تایوان لەژێر ئابلۆقەدا گەورەترین مانۆڕی سەربازیی چین لە ئاوەكانی دەوروبەری دورگەی تایوان دەستیپێكرد، ئەمە دوای سەردانەكەی خاتوو (نانسی پیلۆسی) سەرۆكی ئەنجومەنی  نوێنەرانی ئەمریكا دێت بۆ تایوان. بڕیارە ئەم مانۆڕە ماوەی پێنج رۆژ بەردەوام بێت‌و چەند ناوچەیەك لە دووری 12 میل لە دورگەی تایوان بگرێتەوە، خاتوو (تسای ئینگ ون) سەرۆكی تایوان رایگەیاند، وڵاتەكەی روبەڕووی هەڕەشەی سەربازیی زیاترو بەئەنقەست بووەتەوە. رۆژی چوارشەممە نانسی یپلۆسی دوای سەردانێكی كورتی پڕ كێشمەكێش، دورگەی تایوانی بەجێهێشت، دورگەیەك كە چین وەكو بەشێك لەخاكی خۆی تەماشای دەكات. ئەو مانۆڕە سەربازییەی ئەمڕۆ چین دەستیپێكردووە، بە گەورەترین مانۆڕ لە دەوروبەری تایوان ئەژماردەكرێت، ئەمە وەكو وەڵامدانەوەیەكی (پەكین)ە بۆ سەردانەكەی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بۆ تایوان، ئەمە سەرباری راگرتنی هاوردەكردنی هەندێك كاڵا لە تایوانەوە. پەكین دەڵێ مانۆڕەكان لە رێڕەوە ئاوییە قەرەباڵغەكاندا بەڕێوەدەچێت‌و چەكی زیندووی دوورمەودای تێدا بەكاردەهێنرێت، بەپێی قسەی تایوان، چین 27 فڕۆكەی جەنگیی ناردووە بۆ ناوچەی بەرگریی ئاسمانیی تایوان، 22 فڕۆكەیان هێڵی سنوریی جیاكەرەوەی نێوان چین‌و تایوانیان وەكو دورگەیەكی ئۆتۆنۆمی، بەزاندووە. وەزارەتی بەرگری تایوان راگەیاند، ئەمڕۆ سوپای وڵاتەكەی بۆمبی روناكیی هەڵداوە بۆ دورخستنەوەی فڕۆكەی نەناسراو و فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان كە بەسەر دورگەی (كینمن)دا لە نزیك خاكی وڵاتەكەی فڕیون.   وەزارەتی بەرگری تایوان باسلەوە دەكات روبەڕووی هێرشی ئەلیكترۆنی بوەتەوە، ئەمە لەپاڵ هێرشی هاوشێوەدا كە كراوەتەسەر ماڵپەڕە حكومییەكانی تری وڵات، تایوان داوای لە كەشتییەكان كردووە رێگای تر بدۆزنەوە بۆ تێپەڕبوون بەمەبەستی خۆبەدورگرتن لە مانۆڕە سەربازییەكەی چین، هاوكات لەگەڵ ژاپۆن‌و فلیپیندا لە گفتوگۆدایە بەمەبەستی دۆزینەی رێگای ئاسمانیی نوێ.  هەندێك لە بەرپرسانی تایوان ئەمە وەكو ئابلوقەی دەریایی‌و ئاسمانیی لەسەر وڵاتەكەیان ناودەبەن.  كاردانەوەی نێودەوڵەتیی جیك سولیفان راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا، مانۆڕە سەربازییەكەی چینی بە "نابەرپرسانە" ناوبرد، هۆشداریدا لەوەی مانۆڕەكە لە كۆنترۆڵ دەربچێت، وتی: ئەمریكا هیوادارە چین خۆی بەدوربگرێت لە توندكردنەوەی زیاتر كە رەنگە سەربكێشێت بۆ هەڵە یاخود خراپ خەمڵاندنی دۆخەكە لە ئاسمان‌و دەریادا. لەبارەی ئەو ناوچانەی كە مانۆڕەكانی تێدا بەڕێوەدەچێت، ژاپۆنیش نیگەرانی خۆی بە چین گەیاند‌و دەڵێ ئەو ناوچانەی مانۆڕەكەی تێدا دەكرێت دەكەونە ناوچەی ئابوری ئەوەوە.  هیرۆكازۆ ماتسونۆ گەورە ئەمنیداری ئەنجومەنی وەزیرانی ژاپۆن رۆژی چوارشەممە راگەیاند، تۆكیۆ خوازیارە بەشێوەیەكی ئاشتیانەوە‌و لەرێگەی دیالۆگەوە پرسەكانی دەوروبەری تایوان چارەسەر بكرێت.   سنوری ناوچەی ئابوری ژاپۆن لەگەڵ دراوسێكانیدا ناوچەیەكی جێگە مشتومڕە، كە ژمارەیەك دورگە لەخۆدەگرێت‌و هاوشێوەی تایوان، چین داوای ئەو دورگانەش دەكات.  لەبەرامبەردا (هوا چۆن ینگ) وتەبێژی حكومەتی چین رایگەیاند، ئاوەكانی ئەو ناوچەیە دیاری نەكراون‌و قبوڵ ناكەین ناویان لێبنرێت ناوچەی ئابوری پوختی ژاپۆن.  وەكو هەوڵێكیش بۆ ئاسایكردنەوەی بارودۆخەكە، وەزیرانی دەرەوەی وڵاتانی گروپی حەوت (كەنەدا، فەڕەنسسا، ئەڵمانیا، ئیتالیا، ژاپۆن، بەریتانیا‌و ئەمریكا) بەیاننامەیەكی هاوبەشیان دەركرد‌و رایانگەیاند، توندكردنەوەكەی چین هەڕەشە لە سەقامگیری ناوچەكە دەكات.    بەیاننامەكە ئاماژەی بەوەكردووە" هیچ بەهانەیەك نییە بۆ بەكارهێنانی سەردانەكەی نانسی پیلۆسی وەكو هۆكار بۆ ئەنجامدانی چالاكی سەربازیی دوژمنكارانە لە تەنگەی تایوان، چونكە شتێكی ئاسایی‌و رۆتینییە خەڵكانی بواری یاسادانان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی گەشت بكەن". چین لە سەردانی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بۆ تایوان توڕەیە، كە لەماوەی 25 ساڵی رابردوودا گەورەترین بەرپرسە لەسەر ئاستی ئەمریكا سەردانی تایوان بكات، بەهۆی ئەم سەردانەوە حكومەتی چین باڵیۆزی ئەمریكای لە پەكین بانگهێشتكرد‌و بەشێكی زۆر لە هاوردەی كشتوكاڵی خۆی لە تایوانەوە راگرت.  پەكین وەكو بەشێك لە خاكی چین تەماشای تایوان دەكات، بەڵام تایوان بانگەشەكانی چین لەمبارەیەوە رەتدەكاتەوە‌و بەڵێنیداوە بەرگری لەخۆی بكات، لەنوێترین جموجوڵیشدا تایوان رایگەیاند فڕۆكەی ناردووەو سیستمی موشەكی بلاوكردوەتەوە بۆ چاودێریكردنی چاكییەكانی چین لەناوچەی بەرگری ئاسمانیی خۆیدا.  ئەم دۆخە لەكاتێكدا روودەدات، ئەم ساڵانەی دوایی تایوان بەردەوام سكاڵا دەكات لەبارەی جوڵەی هێزی ئاسمانیی چین لە نزیك دورگەكە، بەتایبەتیش لە بەشی باشوری خۆرئاوای ناوچەی بەرگری ئاسمانیی تایوان.  نانسی پیلۆسی لە كۆتایی سەردانەكەیدا بۆ تایوان وتی: چین ناتوانێت رێگری لە سەركردەكانی جیهان بكات سەردانی دورگەكە بكەن.. جێگەی داخە تایوان بێبەشكراوە لە بەشداریكردن لە كۆبونەوە جیهانییەكان كە دواترینیان كۆبونەوەی رێكخراوی تەندروستی جیهانیی بوو، ئەمەش بەهۆی ناڕەزایەتی حزبی شیوعی چینەوە، ئەگەر چینییەكان بتوانن رێگری لە تایوان بكەن سەركردەكانی بنێرێت بۆ كۆڕبەندە جیهانییەكان، بەڵام ناتوانن رێگری لە هیچ سەركردەیەكی جیهان بكەن سەردانی تایوان بكات‌و رێزی خۆی بۆ دیموكراتییە گەشەكردووەكەی دەربڕێت.. ئەمریكا دەست لە پابەندبوونی خۆی بەرامبەر بەم دورگە دیموكراتە هەڵناگرێت كە لەبەردەم هەڕەشەی بەردەوامی داگیركاریی چیندایە. سیاسەتی "یەك چین" چییە ؟  جۆن كێربی وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا دەڵێ: سەردانەكەی پیلۆسی بۆ تایوان هاوتایە لەگەڵ سیاسەتی ئەمریكا كە جەختكردنەوەیە لەسەر یەكێتی خاكی چین (یەك چین)، ئیتر پێویست بەوەناكات سەردانەكەی بگۆڕدرێت بە قەیران.   دوێنێ چین رایگەیاند، بە چەكی زیندوو مانۆڕێكی سەربازی ئەنجام دەدات، بۆیە رێگری لە هەموو كەشتی‌و فڕۆكەیەك دەكات بچنە ناو ناوچەی مانۆڕەكەوە.  هاوكات چین هاوردەكردنی (35) جۆر كاڵای وەكو پسكیت‌و شیرینی لەتایوانەوە راگرت، پسكیت‌و شیرینی گرنگترین رەگەزی بازرگانی نێوان تایوان‌و چینن.  نزیكەی دوو لەسەر سێی هەناردەی تایوان لە ساڵی 2021دا بریتی بووە لە پسكیت‌و شیرینی كە بەهاكەی گەیشتوەتە (646 ملیۆن) دۆلار، ئەمە بەپێی قسەی میدیاكانی تایوان.  لە ساڵی 2020دا رێژەی ئەم جۆرە بازرگانییە گەیشتوەتە (660 ملیۆن) دۆلار‌و رێژەی 37%ی كۆی هەناردەی تایوانی پێكهێناوە، بەگوێرەی خەمڵاندنەكان، ئەگەر سزاكەی چین بەردەوام بێت، زیاتر لە (100) كۆمپانیای تایوان ناچاردەبن مامەڵەی خۆیان لەگەڵ چین رابگرن.  لە ساڵی 1979وە ئەمریكا رەزامەندی نیشانداوە لەسەر داننان بە سیاسەتی "یەك چین"دا، ئەمە بەواتای ئەوەدێت ئەمریكا دان بە هەڵوێستی چیندا دەنێت بەوەی (تەنیا یەك حكومەت لە چیندا هەیە).  بەگوێرەی ئەم سیاسەتە، ئەمریكا بووە بە خاوەنی پەیوەندییەكی فەرمی لەگەڵ چیندا نەك پەیوەندی لەگەڵ تایواندا، بەڵام سەرباری ئەمەش ئەەمریكا هێشتا پاڵپشتی دورگەی تایوان دەكات‌و بەڵێنیداوە لەبواری بەرگریدا یارمەتی پێشكەش بكات، لەناویشیاندا چەك.  ئێستا سیاسەتی "یەك چین" بووە بە بەردی بناغەی پەیوەندی ئەمریكا‌و چین، چینییەكان هەڕەشەی بەكارهێنانی هێز دەكەن ئەگەر تایوان سەربەخۆیی خۆی رابگەیەنێت.  سەرچاوەی زانیارییەكان: بی بی سی  

درەو:  مایكل نایتس/ پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی نزیک (The Washington institute for near east policy ) بەپێی ڕاپۆرتێکی (پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی نزیک) تورکیا لە (6) مانگی ڕابردوودا (190) هێرشی ئاسمانی زەمینی لە ڕێگەی (تۆپ و تەیارەو فرۆکەی بێ فڕۆکەوان (درۆن))ەوە لە هەرێمی کوردستان ئەنجامداوە، هەر بە پێی ڕاپۆرتەکە لە ئێستادا نزیکەی (هەزار و 553) کیلۆمەتر چوارگۆشە لە خاکی باکووری عێراق (هەرێمی کوردستان) لە ژێر دەسەڵاتی بارەگاو بازگەی تورکیادایە، واتە نزیکەی (3.5%)ی خاكی هەرێمی کوردستان و (0.3%)ی کۆی رووبەری عێراق. لە (27ی تەمموز)دا عێراق لەبەردەم ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی سكاڵای لەسەر توركیا تۆمار كرد، میلیشیاكانی عێراقیش مووشەكیان ئاراستەی كونسوڵخانەی توركیا كرد لە موسڵ. ئه‌م دوو هه‌نگاوه‌ وه‌ك كاردانه‌وه‌ی تۆپبارانەکەی توركیابوو کە له‌ (20ی ته‌ممووز)دا کردییە سەر سەیرانگایەک لە (گوندی په‌رخ)ی سەر بە پارێزگای دهۆک له‌ هه‌رێمی كوردستان و تێیدا (9) هاوڵاتی عێراقی بە ڕەگەز عەرەب كوژراون و (33) كه‌سی دیكه‌ش بریندار بوون.  هەروەها ئەم دوو هەنگاوە بە دوایین پەرەسەندنی ئەم ململانێیە دادەنرێت، کە بۆ ماوەی دەیان ساڵە بەردەوامە بەبێ ئەوەی سەرنجی ئەوتۆی بە لای خۆیدا ڕاکێشابێت، بەڵام ئەمجارەیان لە ڕووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە ململانێکە هەڵکشانی زیاتری بەخۆوە بینی. ڕەنگە میلیشیاکانی سەر بە ئێران گەورەترین سوودمەند بن لەم پێکدادانانە، چونکە تورکیا بە بیانوویەکی نوێی دەزانێت بۆ ئەو گرووپانەی کە خۆیان بە "مقاوەمە" ناودەبەن، هێرش لە دەرەوەی چوارچێوەی دەوڵەتی عێراق دەستپێبکەن. ئه‌گه‌ر ئه‌م ڕه‌وته‌ی ئێستا به‌رده‌وام بێت، هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌وه هە‌یه‌ زۆرێک له‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی ئه‌مریکا و عێراق بخاته‌ مه‌ترسییەوە. هۆکاری ئۆپەراسیۆنەکانی تورکیا لە ناوخۆی عێراق و هەرێمی کوردستان لە ساڵی (1983)ەوە تورکیا دەستی کردووە بە ئەنجامدانی هەڵمەتی زەمینی و ئۆپەراسیۆنی دیکەی سنوور بەزاندن، بۆ بە ئامانجگرتنی بنکەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان "پەکەکە" لە باکووری عێراقی، ئەو گرووپە چەکدارەی تورکیا کە لەلایەن ئەنقەرە و واشنتۆن و بەشێک لە حکومەتەکانی دیکەوە وەک تیرۆریست دەستنیشانکرابوون. زۆربەی ئەم ئۆپەراسیۆنانەش لە وەڵامی هێرشە تایبەتەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)ەوە بووە، کە ببووە هۆی کوژرانی سەرباز و پۆلیس کە لە ناوخۆی تورکیادا دەستی پێکردووە.  ئەم ئۆپەراسیۆنانەش لە نێو خاکی عێراقدا لە دوای ئەوەوە هات کاتێک (سەدام حسێن) ڕەزامەندی دا بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەکانی تورکیا لەبە قوڵایی (٥) کیلۆمەتر لە خاکی عێراق. تا ناوەڕاستی نەوەدەکان ئەم پشتێنە سنوورییە فراوانتر کرا بۆ (١٦) کیلۆمەتر. دوای ئەوەی ڕژێمی سەدام لە ساڵی (1991) هێزەکانی لە باکووری عێراق کشاندەوە، پارتی دیموکراتی کوردستانی نەیتوانی پێش بە شانە بە ئەزموونەکانی پەکەکە بگرێت کە بنکەی خۆیان لە قووڵایی عێراق دابمەزرێنن. لە بەرامبەردا تورکیا یەکە زرێپۆشەکانی ناردو پێشڕەوییان کرد بە قوڵایی (24) کیلۆمەتر چەکدارانی پەکەکەیان پاشەکشە پێکرد، لە کۆتاییدا بنکەیەکی هەمیشەییان بۆ تۆپخانە و هێلیکۆپتەرەکانی تورکیا لە (بامەڕنێ) جێگیر کرد، وەک بنکەیەکی چاودێری و ئامرازێک بۆ فراوانکردن هەڵمەتی تورکیا دژی پەکەکە. بەڵام پەکەک دزەی کردە ناو هەرێمی کوردستان و گەیشتە چیای گارا (٤٠ کم لەناو سنوور)، چیاکانی قەندیل (٩٦.٥ کم)، کەمپی ئاوارەکانی ڕوستەم جودی کە لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە سەرپەرشتی دەکرێت لە قەزای مەخمور (١٧٧ کم)،  تا گەیشتە شەنگال و ڕێگایەکی بۆ سنووری سووریا بۆ پەکەکە کردەوە. لە ساڵی (٢٠٠٨)ەوە، هێرشە ئاسمانییەکانی تورکیا وردە وردە جێگەی هێرشی زەمینی گرتەوە. سوپای ئەمریکا لە قۆناغێکی سەرەتاییدا زانیاری هەواڵگری بۆ ئەم هێرشانە دابین کرد، بەڵام لەو کاتەوە تورکیا زیاتر پشتی بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و سەرچاوەی هەواڵگری مرۆیی خۆی بەستووە. فراوانخوازی و ‌هەڵکشان لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا تورکیا هەوڵی نائاسایی داوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو قووڵاییە ستراتیژییەی کە پەکەکە بەدەستی هێناوە. لە سووریاش ئۆپەراسیۆنی بەرفراوانی سنووربەزاندنی ئەنجامداوە بە ئامانجی ناچارکردنی یەکینەکانی پاراستنی گەلی کورد (کە وەک لقێکی پەکەکە سەریهەڵداوە) بۆ بەجێهێشتن و جێگیرکردنی میلیشیاکانی سەر بە تورکیا لە شوێنی ئەوان. لەعێراقدا هاوکارییەکانی لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان، وایکردووە کە بتوانێت لە سنوورەکانەوە چەندین تاکتیکی بەرفراوان بەکاربهێنێت، کە زۆرجار سەرکەوتوو بووە لەوەی خۆی بپارێزێت لە گازندەی نێودەوڵەتی. یەکەم: دوای ئەوەی دەوڵەتی ئیسلامی لە ساڵی ٢٠١٤دا کۆنترۆڵی موسڵی کرد و کارمەندانی کونسوڵخانەی تورکیای دەستبەسەر کرد، ئەنقەرە گەورەترین بنکەی خۆی لە عێراق بە ناحیەی "زیلکان" دامەزراند. بنکەکە لەسەر زەوییەکی بەرز دروستکراوە کە ڕووی لە موسڵ کردووە، زیاتر لە (80) کیلۆمەتر لەناو هەرێمی کوردستاندا هەڵکەوتووە و ئەمەش بە شێوەیەکی ئیستفزازی بۆ میلیشیا عێراقییەکانی سەر بە ئێران دەبینرێت کە لە دەشتەکانی نەینەوا جێگیرکراون. دووەم: تورکیا ئۆپەراسیۆنە سنووربەزێنەکانی نوێ کردووەتەوە، لەبری داگیرکاری کاتی لەلایەن یەکە زرێپۆشە ناڕێکخراوەکانەوە، ئێستا هەموو بەهارێک هەڵمەتی درێژخایەن ئەنجام دەدات کە تیایدا هێزە تایبەتە بە ئەزموونەکان بە هێلیکۆپتەر دەگوازرێنەوە، بنکەی کۆماندۆکان بەشێوەی لەناکاو لە قووڵایی نێوان (٣٢ بۆ ٤٨) کیلۆمەتر لەناو عێراقدا دادەمەزرێنن بەمەبەستی چاودێریکردن و ڕێگریکردن لە هێڵەکانی جوڵەی پەکەکە "بە تەقەکردن" (واتە بە قەناس، دۆشکە، موشەک، هاوەن، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، و کۆپتەر). ئەمڕۆ نزیکەی (هەزار و 553) کیلۆمەتر چوارگۆشە زەوی لە باکووری عێراق پڕە لە پێگە و بازگەی تورکیا، واتە نزیکەی (3.5%)ی هەرێمی کوردستان و (0.3%)ی کۆی رووبەری عێراق. دوای چوونە ناوەوەی تورکیا، بەشێکی زۆری ئەم خاکە لە ژێر هەژمونی هێزە کوردییەکانی عێراق نەماوەو لەو کاتەوە ئاوارەبوونی دانیشتووانەکەی نەوەستاوە، بەهۆی ئەو هەلومەرجە شەڕئامێزەی کە تێیدا زاڵ بووە. سێیەم: تورکیا بە شێوەیەکی بەرچاو مەودای هێرشەکانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی فراوانتر کرد، نەک تەنها لەسەر سنوور و چیای قەندیل، بەڵکو هێرشەکانی لە قووڵایی (٢٨١) کیلۆمەتر لە ناوخۆی عێراق ئەنجامدا و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی فیدراڵی وەک شەنگال و موسڵ کردە ئامانج. لە زۆر حاڵەتدا فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی (بەیرەقتار) شوێنپێیان دەگرت و سەرکردەکانی پەکەکەیان کردە ئامانج، یان بە شوێنپێهەڵگرتنیان لەکاتی گەشتکردنیان بۆ باشووری ناوچەی سنوور، یان بە سیخوڕ ئەگەر چوونە ناو ناوچە شارییەکان (بۆ نموونە گەڕان بەدوای چارەسەری پزیشکی). بەگشتی - هەرچەندە هەمیشە نا - ئەم فڕۆکانە هێرشی زۆر سەرکەوتوو ئەنجام دەدەن بەبێ ئەوەی زیانێکی بەرچاوی لاوەکی لێبکەوێتەوە، زۆر هاوشێوەی ئەو لێدانە وردانەی کە ئەمریکا لە دژی ئامانجە تیرۆریستییەکان لە سەرانسەری جیهاندا ئەنجامی دەدات. لەگەڵ ئەوانەشدا بەدواکەوتنی تورکیا بۆ پەکەکە، وایکردووە بچێتە ناو ئەو ناوچانەی کە تۆڕەکانی ئەو پارتە لەگەڵ میلیشیاکانی سەر بە ئێراندا تێکەڵ دەبن، ئەمەش خولگەیەکی هەڵکشانی (تەسعید) دروستکردووە کە ڕەنگە لە کۆنتڕۆڵ دەربچێت. ئەمەش لە شنگال زۆرتر دیارە، کە هاوبەشە ئێزدییەکانی تاران تێکەڵ بە چەکدارانی پەکەکە  دەبن بە شێوەیەک کە زەحمەتە هەستی پێبکرێت. کردەوەکانی ئەنقەرە لەم ناوچانەدا - وەک بەئامانجکردنی سەرکردە باڵاکانی میلیشیا ئێزدیەکان و کوشتنی خەڵکی مەدەنی لە پەرخ- بۆتە هۆی ئەوەی کە میلیشیاکان زۆر جار هێرش بکەنە سەر بنکەکانیان لە عێراق، جا چ بە بەکارهێنانی مووشەک بێت یان فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، کە بەزۆری پاڵ بە تورکیاوە دەنێت بۆ بەکارهێنانی تۆپ، لێدانی ئاسمان لە ڕێگەی هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە بۆ سەر میلیشیاکان. ئاماری هێرشەکانی تورکیا لە (6) مانگی 2022 بەپێی ئامارەکان تورکیا لە (6) مانگی ڕابردوودا (190) هێرشی ئاسمانی و زەمینی لە نێو خاکی هەرێمی کوردستان ئەنجام داوە بەجۆرێک؛ -    مانگی شوباتی 2022؛ (44) هێرشی ئاسمانی -    مانگی ئازاری 2022؛ (40) هێرشی ئاسمانی، (6) هاویشتنی تۆپ، (3) هێرشی هێلیکۆپتەر، (4) فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان. -    مانگی نیسانی 2022؛ (26) هێرشی ئاسمانی، (1) هاویشتنی تۆپ، (3) هێرشی هێلیکۆپتەر، (4) فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان. -    مانگی ئایاری 2022؛ (20) هێرشی ئاسمانی، (1) هاویشتنی تۆپ، (1) هێرشی هێلیکۆپتەر، (4) فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان. -    مانگی حوزەیرانی 2022؛ (6) هێرشی ئاسمانی، (4) هاویشتنی تۆپ، (2) هێرشی هێلیکۆپتەر، (4) فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان. -    مانگی تەموزی 2022؛ (14) هێرشی ئاسمانی، (3) هاویشتنی تۆپ.      بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە؛ مایكل نایتس؛ حرب تركیا فی شمال العراق: باڵارقام، The Washington institute for near east policy؛ https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/hrb-trkya-fy-shmal-alraq-balarqam  

درەو:  ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم كۆی داهاتەكانی هەرێمی كوردستان (نەوتی و نانەوتی) لە مانگی تەموزی 2022 كە بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە ( ترلیۆنێك و 106 ملیار) دینار بووە، كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگی تەموزدا (2 ترلیۆن و 106 ملیار) دینار بووە، زیاتر لە (ترلیۆنێك) دیناری بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت رۆیشتووەو(ترلیۆنێك و 106 ملیار) دیناری ماوەتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت.  داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی تەموز = (287 ملیار) دینارە (بەپێی دوا لێداوانی وەزیری دارایی هەرێم) •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینار •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = (0) دینار داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی تەموزی (2022)دا  بڕی (12  ملیۆن و 340 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای  بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  تەموز (111.93) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (99.93) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (12  ملیۆن و 340 هەزار) بەرمیل X (99.93) دۆلار = (1 ملیار و 233 ملیۆن و 136 هەزار  و 200) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (1 ملیار و 233 ملیۆن و 136 هەزار  و 200) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 788 ملیار و 47 ملیۆن و 490 هەزار) دینار. •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (44%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (1 ملیار و 233 ملیۆن و 136 هەزار  و 200) دۆلار  X (56%) = (690 ملیۆن و 556 هەزارو 272) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (690 ملیۆن و 556 هەزارو 272) دۆلار X ((1450 دینار = (1 ترلیۆن و 1 ملیار و 306 ملیۆن و 594 هەزار و 400) دینار خەرجی نەوتە. -    (1 ملیار و 233 ملیۆن و 136 هەزار  و 200) دۆلار  X (44%) = (542 ملیۆن و 579 هەزارو 728) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (542 ملیۆن و 579 هەزارو 728) دۆلار X (1450) دینار= (786 ملیار و 740 ملیۆن و 895 هەزار و 600) دینار. کۆی داهات لە مانگی تەموز 2022 (دینار) (786 ملیار و 740 ملیۆن و 895 هەزار و 600) داهاتی نەوت + (287 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (1 ترلیۆن و 105 ملیار و 240 ملیۆن و 895 هەزار و 600) دینار   

راپۆرت: درەو گەڕانەوە بۆ سیستەمی سەرۆكایەتیی یاخود نیمچە سەرۆكایەتیی لەگەڵ پێدانی (كۆنفیدراڵی) بە هەرێمی كوردستان، ئەمە چارەسەری هەندێك لایەنی سیاسییە بۆ ئەو دۆخەی ئەم رۆژانە عێراقی تێكەوتووە، ئەمانە سەرچاوەی كێشەكان دەبەنەوە سەر سیستەمی پەرلەمانیی. ئایا كام سیستەمی حوكمڕانی بۆ عێراق گونجاوە ؟ دوو ساڵ لەمەوبەر پلاسخارت هەوڵیدا (كۆنفیدراڵی) لە عێراق بچەسپێنێت، شكستی هێنا، دەكرێت ئێستا ئەم پرۆژەیە زیندوبكرێتەوە ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   هەمواری دەستورو گۆڕینی سیستەم هاوكات لەگەڵ كۆنترۆڵكردنی تەلاری پەرلەمان لەلایەن لایەنگرەكانییەوە، رۆژی یەكشەممەی ئەم هەفتەیە موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدر تویتێكی كرد‌و تێیدا رایگەیاند" ئەمەی دەرفەتێكی مەزنە بۆ گۆڕینی سیستەمی سیاسی‌و دەستورو هەڵبژاردنەكان لە عێراق".  چوارچێوەی هەماهەنگیی هەرزوو وەڵامی سەدری دایەوە‌و رایگەیاند" هەرجۆرە هەوڵێك بۆ هەمواركردنی دەستور دەبێت لەچوارچێوەی دەستوردا بێت‌و هەر كارێك بە پێچەوانەی ئەمەوە بەزاندنی هێڵی سورەو هەڕەشەیە بۆسەر ئاشتی كۆمەڵاتی‌و دەسەڵاتی یاسا". هەركاتێك دۆخی سیاسی عێراق ئاڵۆزی تێدەكەوێت، قسەوباس لەبارەی گۆڕینی سیستەمی سیاسی وڵات سەرهەڵدەدات، ئەمە ساڵی 2019 رویدا كاتێك خۆپیشاندانەكانی ئۆكتۆبەر بەرپابوو، بەمدواییەش بەرلەوەی ناكۆكی ناو ماڵی شیعە بەتەواوەتی بتەقێتەوە، قسەوباس هەبوو لەبارەی گۆڕینی سیستەمی حوكمڕانیی لە عێراق.  بزوتنەوەی ئیمتیداد كە نوێنەرایەتی خۆپیشاندەرانی ئۆكتۆبەری 2019ی عێراق دەكات وەكو یەكەم لایەنی سیاسی عێراق‌و بەشدار لە پەرلەمان، پاڵپشتی خۆی بۆ گۆڕینی سیستەمی حوكمڕانی عێراق لە (پەرلەمانی)یەوە بۆ (سەرۆكایەتی) یاخود (نیمچە سەرۆكایەتی)ی راگەیاند، ئەمەش لەرێگەی هەمواری دەستورەوە.  هەندێك لایەنیش باس لە (كۆنفیدراڵی) دەكەن وەكو چارەسەر بۆ دۆخی چەقبەستووی عێراق، هەندێكی تریش زیاتر دەڕۆن و باسی گەڕاندنەوەی سیستمی پاشایەتی بۆ عێراق دەكەن.    لایەنە كوردیەكان تا ئێستا بە فەرمی هەڵوێستی خۆیان لەبارەی هەر جۆرە گۆڕانكارییەك لە سیستمی حوكمڕانی عێراق را نەگەیاندووە، رەنگە هۆكارەكەی ئەوە بێت زوو زوو ئەم جۆرە پرسانە دەوروژێنرێن و دواتر بە بێدەنگی پەردەپۆش دەكرێت.  سیستەمی حوكمڕانی لە عێراق سیستەمی ئێستای حوكمڕانی عێراق سیستەمێكی (پەرلەمانی)یە، ماددەی (1)ی دەستور دەڵێ" عێراق دەوڵەتێكی فیدراڵی سەربەخۆی خاوەن سەروەرییە، سیستەمی حوكمڕانییەكەی كۆماریی نوێنەرایەتی (پەرلەمانی) دیموكراتییە". لەدوای روخانی رژێمی پێشووی عێراقەوە لە ساڵی 2003‌و پەسەندكردنی دەستوری نوێ لە ساڵی 2005دا، سیستەمی پەرلەمانیی لە عێراق جێكەوت بووە، ئەم سیستەمە سەرباری ئەوەی ناڕەزایەتی لەسەر ئاستی شەقام دروستكردووە‌و وەكو دەوترێت پەرەی بە پشكپشێنەی حزبی‌و تائیفی داوە، بەڵام جۆرێك لە گرەنتیشی دروستكردووە بۆ بەشداری هەموو پێكهاتەكان‌و رێگریكردن لە روخانی سیستەمەكە. بەهۆی سیستەمی پەرلەمانییەوە، لە عێراق (سەرۆك كۆمار، سەرۆكی حكومەت‌و وەزیرەكان، سەرۆك‌و ئەندامانی دادگای پێداچونەوە، سەرۆكی داواكاری گشتیی، باڵیۆزو خاوەن پلە تایبەتەكان، سەرۆكی ئەركانی سوپا‌و ئەوانەی لەپلەی فەرماندەی فیرقەدان، سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی) لەلایەن پەرلەمانەوە متمانەیان پێدەدرێت‌و هەر لە پەرلەمانیش دەتوانرێت متمانەیان لێوەربگیرێتەوە. بەڵام پەرلەمانی دوای روخانی رژێمی سەددام جگە لە سەندنەوەی متمانە لە چەند وەزیرو بەرپرسێك، سیستەمی پەرلەمانیی سەری نەكێشاوە بۆ سەندنەوەی متمانە لە هیچ سەرۆك كۆمارو سەرۆك وەزیرانێك، ئەمەش بەهۆی پێكهێنانی كابینەكانی حكومەت لەسەر بنەمای تەوافوق‌و پشكپشكێنە. لەدوای پەسەندكردنی دەستورو دروستبوونی یەكەمین حكومەتەوە لە عێراق چەند جارێك باسی كۆتایهێنان بە حكومەتی تەوافوقی‌و دروستكردنی زۆرینەی سیاسی كراوە، بەڵام هێشتا تەوافوق بەردەوامە‌و دواین هەوڵی سەدر بۆ دروستكردنی "حكومەتی زۆرینە" شكستی هێناو ئێستا عێراق لەناو لێكەوتەكانی ئەو بارودۆخەدایە.  سیستەمی سەرۆكایەتیی یان نیچمە سەرۆكایەتیی ؟ سیستەمی سەرۆكایەتیی ئەو سیستەمەیە كە لەسەر بنەمای جیاكردنەوەی سێ دەسەڵاتەكە (دەسەڵاتی یاسادانان، دەسەڵاتی جێبەجێكردن، دەسەڵاتی دادوەریی) لەیەكتر دادەمەزرێت، بەڵام دەسەڵاتێكی زیاتر بە سەرۆكی وڵات دەدات، لەم سیستەمەدا دەسەڵات دەدرێتە دەست سەرۆكێك كە لەناو خەڵكەوە بەشێوەی راستەوخۆ هەڵبژێردراوە نەك لەناو پەرلەمانەوە، ئەم سەرۆكە هەڵبژێردراوە حكومەتێك دروست دەكات بۆ جێبەجێكردنی بەرنامەكانی خۆی، حكومەتەكە بەرپرس دەبێت لەبەردەم سەرۆكدا نەك لەبەردەم پەرلەمان، بەهۆی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەیەكتر لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا، پەرلەمان ناتوانێت حكومەت لەكاربخات یاخود هەڵیوەشێنێتەوە.  لەبەرامبەردا سیستەمی نیمچە سەرۆكایەتیی بریتییە لە تێكەڵەیەك لە سیستەمی سەرۆكایەتیی‌و سیستەمی پەرلەمانیی، لەم سیستەمەدا سەرۆك راستەوخۆ لەناو خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت، بەڵام ئەو حكومەتەی كە دروست دەكرێت لەناو پەرلەمانەوە متمانەی پێدەدرێت‌و هەم لەبەردەم پەرلەمان‌و هەم لەبەردەم سەرۆكی وڵاتیشدا بەرپرس دەبێت.  لەنێوان سیستەمی پەرلەمانیی‌و سەرۆكایەتیدا  بەگشتی كۆمەڵگە دیموكراتییەكان لە جیهاندا بەرەو سیستەمی پەرلەمانیی دەڕۆن، بەوپێیەی ئەم سیستەمە زۆر وردترە لە چاودێیركردن‌و لێپرسینەوە لە حكومەت تا رادەی سەندنەوەی متمانە لە حكومەت لەلایەن نوێنەرانی گەل (پەرلەمانتاران)ەوە، لەكاتێكدا هەستیان كرد حكومەت كار بەو بەرنامەیە ناكات كە لەسەر بنەمای ئەوە هەڵبژێردراوە، ئەمە بەواتای ئەوە نییە سیستەمی سەرۆكایەتیی سیستەمێكی نادیموكراتە، بەڵام بەگوێرەی لێكۆڵینەوەكان پلەی لێپێچینەوە‌و چاودێریی لە سیستەمی پەرلەمانیدا زۆر بەهێزترە لە سیستەمی سەرۆكایەتیی. توێژینەوەكان دەریدەخەن، ئەگەری دروستبوونی دیكتاتۆرییەت لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا بەهێزترە لە سیستەمی پەرلەمانیی، بەجۆرێك رێژەی 80%ی ئەو وڵاتانەی سیستەمە سیاسییەكەیان سەرۆكایەتییە بوون بە وڵاتێكی دیكتاتۆری، بەڵام لەبەرامبەردا ئەوانەی سیستەمەكەیان پەرلەمانییە رێژەی 39%یان بەرەو دیكتاتۆریەت رۆیشتوون.  ئێستا كە عێراق بەهۆی ناكۆكی لایەنە سیاسییەكانەوە توشی بنبەستی سیاسی بووە، جارێكی تر قسەوباس لەبارەی ئەوەی سیستەمی سەرۆكایەتیی لە سیستەمی پەرلەمانیی باشترە، سەریهەڵداوەتەوە، بەبێ ئەوەی بەراوردكاریی ورد بۆ هەردوو جۆرە سیستەمەكە‌و ئاستی گونجانیان لەگەڵ دۆخی ئێستای عێراقدا بكرێت‌و ئەزموونی وڵاتانی تر لەم بوارەدا لەبەرچاو بگیرێت.  جیاوازی جەوهەریی لەنێوان سیستەمی پەرلەمانیی‌و سەرۆكایەتیدا  هەیە، دەتوانرێت جیاوازییەكان لەم خاڵانەدا كورت بكرێتەوە:  •    سیستەمی پەرلەمانیی بەردەوام پشت بە بەدەستهێنانی متمانەی نوێنەرانی گەل لە پەرلەمان دەبەستێت، دەكرێت لە هەركاتێكدا حكومەت یان پەرلەمان هەڵوەشێندرێتەوە ئەگەر ئەركی خۆیان بەگوێرەی ئەو بەرنامەیەی رایانگەیاندووە ئەنجام نەدا، ئەمە وادەكات حكومەت‌و پەرلەمان بەردەوام كار بۆ ئەوە بكەن رەزامەندی دەنگدەران بەدەستبهێنن، بەڵام سیستەمی سەرۆكایەتیدا ناتوانرێت حكومەت لەكاربخرێت تا ئەوكاتەی ولایەتی سەرۆكی وڵات كۆتایی دێت‌و هەڵبژاردنێكی نوێ دەكرێت، ئەوە راستە لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا دەكرێت سەرۆك لە پۆستەكەی لاببرێت ئەگەر سەرپێچییەكی گەورەی یاسایی‌و دەستوریی كرد، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی پەرلەمان‌و كۆنگرێسەكان لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا توانای لابردنی سەرۆكی وڵاتیان نییە لە پۆستەكەی، چونكە سەرۆكیش وەكو ئەوان بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەناو خەڵكەوە هەڵبژێردراوە، بۆیە لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا كاتێك سەرۆكی وڵات‌و پەرلەمان دەكەونە ناكۆكییەوە، هەندێكجار كاروباری دەوڵەت بەتەواوەتی پەكی دەكەوێت.   •    كێشەیەكی تری سیستەمی سەرۆكایەتیی ئەوەیە ولایەتی سەرۆكایەتی چوار ساڵە (لە فەڕەنسا پێنج ساڵە)‌و سەرباری ئەمە سەرۆك بۆی هەیە بۆ ولایەتی دووەمیش خۆی كاندید بكاتەوە، زۆرجار سەرۆكەكان لە ولایەتی دووەمدا بە ئازادییەكی زیاترەوە بڕیار دەدەن‌و بەهۆی ئەوەی بۆ ولایەتی سێیەم نامێننەوە، بۆیە لە ولایەتی دووەمدا زۆر گوێ لە جێبەجێكردنی بەڵێنەكانیان بۆ دەنگدەران نادەن. •    لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا سەرۆكی وڵات راستەوخۆ لەناو خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت، بەڵام سەرۆك وەزیران‌و وەزیرەكانی حكومەت لەلایەن پەرلەمانەوە هەڵدەبژێردرێن، هەڵبژاردنی سەرۆك بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەناو گەلەوە هێزێكی هاوتای هێزی پەرلەمانی پپێدەدات‌و وای لێدەكات گوێ بۆ قسەی پەرلەمان نەگرێت، چونكە وای دەبینێت ئەو راستەوخۆ دەسەڵاتی لە گەل وەرگرتووە‌و ملیۆنان دەنگدەر پاڵپشتی دەكەن‌و پێویستی بەوە نییە رەزامەندی پەرلەمان وەربگرێت، بەڵام سەرۆك وەزیران لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا لەو بڕیارانەی كە دەریاندەكات وابەستەیە بە رەزامەندی پەرلەمان، ئەمە بۆ ئەوەی پارێزگاریی لە متمانەی خۆی بكات، بەتایبەتیش ئەگەر حزبەكەی زۆرینەی لەناو پەرلەماندا نەبێت كە پاڵپشتی هەنگاوەكانی بكات‌و رێگری لەوە بكات متمانەی لێوەربگیرێتەوە، سەرۆكی وڵات بە بەپێچەوانەی سەرۆك وەزیرانەوە نەك بێدەسەڵات نییە بەرامبەر بە پەرلەمان، بەڵكو لە هەندێك باردا خۆی وەكو دیكتاتۆرێك نمایش دەكات، لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا تەنانەت دەكرێت سەرۆك وەزیرانیش بەرەو دیكتاتۆریەت بڕوات ئەگەر حزبەكەی زۆرینەی لەناو پەرلەماندا هەبێت (بە نمونە ئەوەی لەسەردەمی مارگرێت تاچەر لە بەریتانیا روویدا). •     لە سیستەمی پەرلەمانیدا بڕیارەكان لەناو ئەنجومەنی وەزیران بە دەنگی زۆرینەی ئەندامانی حكومەت دەدرێت‌و سەرۆك وەزیران وەكو هەر وەزیرێكی كابینەكەی خاوەنی یەك دەنگە‌و ناتوانێت بۆچونی خۆی بەسەر ئەندامانی حكومەتدا بسەپێنێت، ئەمە لەكاتێكدایە لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا سەرۆكی وڵات بەتەنیا خۆی بڕیاردەرە تەنانەت ئەگەر هەموو ئەندامانی حكومەتەكەش دژی بڕیارەكەی بن، ئەمەش هەمووی لەبەر رۆشنایی ئەوەی سەرۆك بەشێوەی راستەوخۆ هەڵبژێردراوە‌و گەل دەسەڵاتی پێداوە.  •    لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا دەكرێت سەرۆك هەر كەسێك لە حكومەتەكەی دابمەزرێنێت یاخود دوری بخاتەوە بەبێ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ نوێنەرانی گەل (پەرلەمان)، بەڵام دانانی كەسەكان دەخاتە بەردەم  پەرلەمان بەمەبەستی دەربڕینی رەزامەندیی، لە هەموو حاڵێكیشدا دەبێت پەرلەمان رەزامەندیی لەسەر بدات (مەگەر لە حاڵەتێكی دەگمەندا)، چونكە لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا پەرلەمان دەیەوێت روبەڕووی سەرۆك نەوەستێتەوە، چونكە لەم حاڵەدا كێشە بۆ ئەو یاسایانە دروست دەبێت كە پەرلەمان دەریاندەكات، بەوپێیەی سەرۆك رەزامەندی لەسەر یاسا دەركراوەكانی پەرلەمان دەدات.  •    جیاوازییەكی دیاری سیستەمی سەرۆكایەتیی‌و پەرلەمانیی ئەوەیە، لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا ئەو گەلانەی كە فرە پێكهاتەن لەڕووی ئیتنیكییەوە‌و كێشەیان هەیە، ئەو كەسەی دەبێت بە سەرۆكی وڵاتەكەیان لە هەموو حاڵێكدا نوێنەرایەتیی پێكهاتەیەكی دانیشتوان دەكات، سەرۆك بەو دەسەڵاتە زۆرانەوە لەتوانایدایە پێكهاتە نەتەوەیی‌و ئاینییەكانی تری وڵاتەكە پەراوێز بخات، یاخود بەشێوەیەكی خۆبەخۆ ئەو پێكهاتانەی تر هەست بە پەراوێزخستن دەكەن، هەستكردنی بەشێك لە پێكهاتەكانی هەر كۆمەڵگەیەك بەشێوەیەكی گشتی دەكرێت سەربكێشێت بۆ ناساقامگیربوونی دۆخی ئەو دەوڵەتە، بۆ دەوڵەتێكی وەكو عێراق خۆی لە بنەڕەتەوە لە ناسەقامگیریی سیاسییدا كەمی نییە  تاوەكو بە سیستەمی سەرۆكایەتیی نائارامییەكە زیاتریش بكات.  •    یەكێك لە گرفتەكانی تری سیستەمی سەرۆكایەتی ئەوەیە، سەرۆك هەمیشە هەست بەوە دەكات دەسەڵاتی لە گەلەوە وەرگرتووە‌و ئەمەش هەستی دیكتاتۆربوون لەناو سەرۆكەكاندا دروست دەكات، ئەمە هۆكارەكەیە ئەو وڵاتانەی كە سیستەمەكەیان سەرۆكایەتییە هەوڵدەدەن دەسەڵاتەكانی سەرۆكی وڵات كەمبكەنەوە (نمونە ئەوەی ساڵی 1982 لە پرتوگال كرا). لە نەمساو ئایرلەنداو ئایسلەندا سیستەمی سەرۆكایەتیی هەیە، بەڵام سەرۆك لەزۆرینەی حاڵەتەكاندا لاوازە‌و سیستەكەیان زیاتر وەكو پەرلەمانیی كاردەكات، تەنانەت لە سیستەمیی سەرۆكایەتیی ئەمریكاشدا ئەگەر لە هەڵبژاردن هیچ یەكێك لە كاندیدەكان زۆرینەی روونیان نەهێنا، بەگوێرەی دەستور سیستەمەكە دەگۆڕێت بۆ سەرۆكایەتیی، بەڵام ئەمە بارودۆخێكە كە زۆر بە دەگمەن روودەدات.  •    سیستەمی سەرۆكایەتی فەڕەنسا ئەویش بۆخۆی دەگمەنە‌و هەندێك دەوڵەت هەن هەوڵیانداوە لاسایی بكەنەوە، چونكە سیستەمی سەرۆكایەتیی فەڕەنسا سەرۆكێك بە دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە لەخۆدەگرێت بەڵام قەبارەی دەسەڵاتەكانی لەسەر ئەوە راوەستاوە پارتەكەی زۆرینە لە پەرلەمان بەدەستبهێنێت، لەحاڵێكدا سەرۆك پاڵپشتی پەرلەمان لەدەستدەدات، زۆرینەی دەسەڵاتەكانی دەچێت بۆ سەرۆك وەزیران كە لەلایەن پارتێكی ئۆپۆزسیۆنەوە دادەنرێت، لەم حاڵەتەشدا جۆرێك لە پێكەوەژیان‌و پێكەوەهەڵكردن لەنێوان سەرۆكی وڵات‌و سەرۆك وەزیراندا دروست دەبێت (وەكو ئەوەی ساڵی 1986 رویدا كاتێك لەسەردەمی سەرۆك میتەراندا پارتی سۆسیالیست زۆرینەی لە پەرلەمان لەدەستدا‌و جاك شیراك لە پارتی دیگۆلیی بوو بە سەرۆك وەزیران بە دەسەڵاتێكی زیاترەوە لە دەسەڵاتی سەرۆك، ئەم حاڵەتە ساڵی 1993‌و 1997 لەفەڕەنسا دووبارە بووەوە).  سیستەمی سەرۆكایەتیی بۆ عێراق دەبێت ؟ عێراق كە لەساڵی 2003‌و كەوتنی رژێمی بەعسەوە لە سیستەمی سەرۆكایەتیی‌و دەسەڵاتی تاكەكەسیی (سەددام‌و  خێزانەكەی) رزگاری بووە‌و هێشتا پرۆسەی دیموكراتی تێیدا نەخەمڵیوە، هەرجۆرە گەڕانەوەیەك بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی رەنگە ببێتە هۆكاری گەڕانەوەی دیكتاتۆریەتی پێكهاتەیەك بەسەر ئەوانی ترەوە.  شارەزایان پێیانوایە هێشتا سیستەمی سەرۆكایەتیی بۆ عێراق گونجاو نییە، ئەمەش بەهۆی ئەو فرەییە كەلتوری‌و سیاسی‌و نەتەوەیی‌و ئاینی‌و مەزهەبییەی لە كۆمەڵگای عێراقیدا هەیە، بەجۆرێك دەكرێت هەر سەرۆكێك كە بۆ ماوەی هەشت ساڵ هەڵبژێردرێت سەر بۆ دیكتاتۆریەت بكێشێت‌و سەرۆك جڵەوی هەموو جومگە ئەمنی‌و داراییەكانی دەوڵەت بكات (ئەمە لەسەردەمی ولایەتی سەرۆكایەتی نوری مالیكیدا تێبینی كرا)‌و دواجار عێراق رابكێشێتەوە ناو كارەساتەكانی رابردووی زیاتر لەوەی لە كارەساتی ئێستای رزگاری بكات.  سەرباری كەموكورتییەكانی، هێشتا سیستەمی پەرلەمانی لە عێراقدا وەكو گەرەنتی تەماشادەكرێت بۆ رێگریكردن لە سەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆریەت.     كۆنفیدراڵی بۆ عێراق هاوكات لەگەڵ ئەو قەیرانە سیاسییەی لە عێراق سەریهەڵداوە، هەندێك كەس لەناو ماڵی شیعەكانەوە باس لە جێبەجێكردنی پرۆژەی كۆنفیدراڵی دەكەن بۆ دەربازكردنی عێراق لەو دابەشبوونە سیاسییەی كە رووبەڕووی بوەتەوە، واتە خوازیارن عێراق لە وڵاتێكی فیدراڵییەوە بكرێت بە كۆنفیدراڵیی، هەرێمی كوردستان تاكە هەرێمی فیدراڵی دوای رووخانی رژێمی سەددامە، رەنگە كورد سودمەندی یەكەمی پرۆژەی (كۆنفیدراڵی) بێت، ئەگەر جێبەجێ بكرێت.   دوای دەستلەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی‌و دەستبەكاربوونی مستەفا كازمی وەكو سەرۆك وەزیرانی عێراق، جینین پلاسخارت نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە  عێراق، پرۆژەیەكی هەبوو بۆ كۆنفیدراڵی لە عێراق، بەڵام هەرزوو لایەنە عێراقییەكان پرۆژەكەیان رەتكردەوە.  تەموزی 2020 پلاسخارت جموجوڵ‌و سەردانە سیاسییەكانی زیاتر كرد، ئەوكات سەرچاوە ئاگادارەكان باسیان لەوە دەكرد، نەتەوە یەكگرتووەكان بە هەماهەنگی لەگەڵ سەرۆكایەتی كۆمارو حكومەتی عێراق نەخشەرێگایەكی "گشتگیر"ی بۆ چارەسەری كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان بەغدادو هەرێمی كوردستان ئامادەكردووە. وەكو باسدەكرا، پرۆژەكە داوای جێبەجێكردنی سیستمی "كۆنفیدراڵی"ی دەكرد لە عێراقدا، بەپێی پرۆژەكە، لەنێوان ئەو حكومەتانەی كە لە عێراقدا هەن هەندێك دەسەڵاتی وەكو ئابوری‌و دارایی‌و گومرگەكان ئازاد دەكرێن‌و بڕیار بەكۆی دەنگ دەدرێت، ئەگەر یەكێك لە حكومەتەكان بڕیارەكە لە بەرژەوەندی ئەو نەبوو، دەتوانێت پابەند نەبێت بە جێبەجێكردنییەوە. واتە پلاسخارت هەوڵی دەدات عێراق لە وڵاتێكی (فیدراڵی)یەوە بكات بە وڵاتێكی (كۆنفیدراڵی)، مەسعود بارزانی لەوانە بوو كە پاڵپشتی لە پرۆژەكە دەكرد، بەڵام هەرزوو پرسی كۆنفیدراڵی لەلایەن لایەنە عێراقییەكانەوە رەتكرایەوە‌و هەوڵەكە بە شكست كۆتایی هات.  هەر هەوڵێكی نوێ بۆ پێدانی كۆنفیدراڵی بە كورد، رەنگە روبەڕووی ناڕەزایەتی وڵاتانی دراوسێ (توركیاو ئێران) ببێتەوە.   

 (درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی تەموزی 2022  راگەیاند:  •    داهاتی نەوت لە مانگی تەمووز رابردوودا گەیشتوەتە (10ملیارو 608ملیۆن‌) دۆلار، واتا (15ترلیۆن و 381ملیار) دینار  •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو لە مانگی تەمووز گەیشتوەتە (102ملیۆن‌و 385هەزارو 49هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و 303هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی تەمووز گەیشتوەتە (103) دۆلار. 

راپۆرت: درەو سێ سەرۆكایەتیەكەی هەرێمی كوردستان (سەرۆكایەتی هەرێم، پەرلەمان، حكومەت) بە نهێنی بەرزە موچە "تەرفیع"یان بۆ فەرمانبەرانی خۆیان كردەوە.  ئەم بڕیارەی سێ سەرۆكایەتیەكەی هەرێم كە لە شوباتی ئەمساڵەوە چووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، تەنیا (2 هەزارو 304) فەرمانبەری گرتووەتەوە لەكۆی (752 هەزار) فەرمانبەر كە لە (2016) ەوە پلەبەرزكردنەوە "تەرفیع"یان راگیراوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان جگە لە پارەی پاشەكەوتی موچە، نزیكەی (4 ترلیۆن) دیناری پارەی بەرزەموچە "تەرفیع"ی فەرمانبەران قەرزارە. "تەرفیع"ی سێ سەرۆكایەتیەكە سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم (سەرۆكایەتی هەرێم، سەرۆكایەتی پەرلەمان، سەرۆكایەتی حكومەت) لەسەرەتای ئەمساڵەوە بە شێوەیەكی نهێنی پلەبەرزكردنەوە (ترفیع)یان بۆ فەرمانبەرانیانكرد. ئەم بڕیارەی سێ سەرۆكایەتیەكە لەكاتێكدا سەرجەم فەرمانبەرانی هەرێم داوای پێدانەوەی بەرزەموچە ( ترفیع) دەكەن، كە بە پێی یاسا مافی فەرمانبەرانەو لە ساڵی 2016 ەوە بە بڕیارێك راگیراوە.  كابینەی نۆیەم (سەرۆكایەتی هەرێم، پەرلەمان، حكومەت) یاسای چاكسازیان تێپەڕاندوو لەو یاسایەدا توانراوە هەندێك لە جیاوازی موچە لە نێوان پلە تایبەتیەكان و فەرمانبەرانی ئاسایی كەم بكەنەوە، بەڵام بە بڕیارەكەیان بۆ دەستپێكردنەوەی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەریانیان جیاوازیان لە نێوان فەرمانبەرانی وەزارەتەكاندا درووستكردووە.   ژمارەی فەرمانبەرانی سێ سەرۆكایەتیەكەی هەرێم: سەرۆكایەتی هەرێم: (598) فەرمانبەری هەیەو كۆی موچەی مانگانەی سەرۆكایەتی هەرێم (ملیارێك و 155 ملیۆن) دینارە. سەرۆكایەتی پەرلەمان: ( 620) فەرمانبەری هەیە كۆی موچەی مانگانەی پەرلەمانی كوردستان ( ملیارێك و 820 ملیۆن) دینارە. سەرۆكایەتی حكومەت: ( هەزارو 86) فەرمانبەری هەیە كۆی موچەی مانگانەی ئەنجومەنی وەزیران (  ملیارێك و 630 ملیۆن) دینارە.  كۆی گشتی ئەو فەرمانبەرانەی لە بڕیارەكە سودمەندن، تەنیا (2 هەزارو 304) فەرمانبەرن لەكۆی (752 هەزار) فەرمانبەری گشتی.  كاتێك بڕیار شوێنی یاسا دەگرێتەوە شوباتی ساڵی 2016 كە هەرێمی كوردستان بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت‌و بڕینی بەشە بودجەی هەرێم‌و خەرجییەكانی شەڕی "داعش"ەوە بە قەیرانێكی دارایی سەختدا تێدەپەڕی، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی حكومەتی هەرێم بە بڕیارێك "بەرزەموچە"ی فەرمانبەرانی راگرت كە لەناو فەرهەنگی فەرمانبەراندا بە "تەرفیع" ناسراوە. ئەوەی كابینەی پێشوو كردی، راگرتنی یاسا بوو بە بڕیار، ئەمە بۆ یاساناسان بابەتێكە كە زۆر جێگای تێبینی-یە، بەرزەموچەی فەرمانبەران بەپێی یاسای (موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت‌و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008)ی عێراق جێگیركراوە، ئەم یاسایە لە هەرێمی كوردستان كاری پێدەكرێت. بڕیاری راگرتنی بەرزەموچەی فەرمانبەران هاوكات بوو لەگەڵ بڕیاری بڕینی موچەی فەرمانبەران بەرێژەی (25% بۆ 75%) لەژێر ناوی "پاشەكەوتی موچە"، كابینەی پێشوو بەرلەوەی وادەكەی تەواو ببێت، بەدوو قۆناغ‌و لە ئازاری 2018‌و ئازاری 2019دا بە یەكجاری پاشەكەوتی موچەی هەڵگرت، بەڵام بڕیاری راگرتنی بەرزەموچە وەكو خۆی مایەوە، بەڵام لە كابینەی نۆیەمدا (12) مانگ موچە بە لێبڕینی (21%) دابەشكراوە. بەمدواییە پەرلەمانی كوردستان بە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەت یاسایەكی بەناوی "چاكسازی" پەسەندكرد، بەڵام ناوەڕۆكی یاساكە بە هیچ جۆرێك نەچووە بەلای بابەتی بەرزەموچەی فەرمانبەراندا، تائێستا چارەنوسی ئەم دۆسیەیە بە ناڕوونی ماوەتەوە‌و فەرمانبەران چوار ساڵی تری تەمەنی خزمەتی وەزیفییان بەڕێدەكەن بەبێ ئەوەی بەرزەموچەیان بۆ بكرێت، ئەمە سەرباری ئەوەی بەشێكی زۆری فەرمانبەران لە ساڵی دەرچوونی بڕیارەكە‌و ساڵانی دواتریشدا وادەی ئەوەیان هەبووە بەرزەموچەیان بۆ بكرێت‌و بۆیان نەكراوە، ئەمەش وەكو پاشەكەوتنی موچە بەقەرز لەسەر حكومەت ماوەتەوە‌و نازانرێت چۆن چارەسەری بۆ دەدۆزرێتەوە. هەوڵێك لە پەرلەمانەوە رۆژی 28ی مانگی رابردوو (36) ئەندامی پەرلەمانی كوردستان ئیمزایان لەسەر نوسراوێك كرد‌و ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانیان كرد، ئەو پەرلەمانتارانە لە نوسراوەكەیاندا دەڵێن ئێستا دۆخی دارایی حكومەت باش بووە، بۆیە دەبێت ئەو مافە یاساییە (بەرزەموچە) بۆ فەرمانبەران بگەڕێتەوە. یاسای چاكسازی كە بە پلەی یەكەم بۆ گەڕاندنەوەی بڕێك داهاتی بەهەدەردراو بوو بۆ حكومەت، لە رۆژنامەی وەقایعی كوردستان بڵاوكرایەوە، بەمەش كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە، روون نییە یاساكە چەندێك داهات بۆ حكومەت دەگەڕێنێتەوە، بەڵام هەر داهاتێك كە بەهۆی ئەو یاسایەوە دەگەڕێتەوە، دەبێت سەرەتا ئەو بۆ بەرزكردنەوەی رێژەی كەمترین ئاستی موچەی خانەنشینی بەكاربهێنرێت، چونكە لە یاساكەدا ئەولەویەت بەم بابەتە دراوە نەك گەڕاندنەوەی بەرزە موچەی فەرمانبەران. تێچووی بەرزە موچە چەندە ؟ دیارنییە ئاخۆ حكومەت لەسەر داوای پەرمان بڕیار لەسەر گەڕاندنەوەی بەرزەموچەی فەرمانبەران دەدات یاخود نا، چونكە ئەمە بەپلەی یەكەم بەندە بە تێچووی خەرجكردنی بەرزەموچەوە‌و ئەو قەرزانەی كە بەهۆی بەرزەموچەوە لەماوەی رابردوودا لەسەر حكومەت ماونەتەوە‌و بە فەرمانبەرانی نەداوە. لەدوای دەرچوونی بڕیاری راگرتنی بەرزەموچەوە، بەتێكڕا هەموو فەرمانبەران بەهۆی ئەو بڕیارەوە دوو بەرزەموچە "تەرفیع"یان فەوتاوە، ئەمە هاوشێوەی پاشەكەوتی موچە قەرزێكە كە لەسەر حكومەتی هەرێمە‌و دەبێت بگەڕێنێتەوە بۆ فەرمانبەران. بەهای ئەو قەرزەی بەرزەموچە كە دەبێت حكومەت بۆ فەرمانبەرانی بگەڕێنێتەوە بەدیاریكراوی نازانرێت، بەڵام لە نوسینێكدا عومەر گوڵپۆ ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان ئاماژە بەوە دەكات: بڕیاری راگرتنی بەرزەموچە مانگانە زیانی گەورە بە نزیكەی (700 هەزار) فەرمانبەر دەدات، بڕی ئەو پارەیەی كە زیانە بۆ هەر فەرمانبەرێك لە نێوان (60 تا 300) هەزار دیناری مانگانەیە. ئەگەر بۆ هەر فەرمانبەرێك بە تێكڕا تەنیا (60 هەزار) دینار مانگانە ئەژمار بكرێت بۆ بەرزە موچە، ئەوا بۆ (752 هەزار) فەرمانبەر لەكۆی (ملیۆنێك و 255 هەزار) موچەخۆر، دەكاتە (45 ملیار) دیناری مانگانە، بەهای ئەو پارەیە لە (2016 -2022) زیاترە لە (4 ترلیۆن) دینار، واتە لەحاڵی بڕیارداندا لەسەر گەڕاندنەوەی پارەی بەرزەموچە، دەبێت حكومەت سەرەتا خۆی بۆ پێدانەوەی ئەو قەرزانە ئامادە بكات، یاخود دەستبكات بە پێدانەوەی بەرزەموچەو قەرزی بەرزە موچە وەك قەرزی پاشەكەوتی موچە لای حكومەت بمێنێتەوە.   یاسین واحید سەرۆكی دیوانی وەزارەتی دارایی‌و ئابوری لە لێدوانێكی پێشتریدا بۆ (درەو) رایگەیاند، تائێستا هیچ خەمڵاندنێكیان نەكردووە لەبارەی ئەوەی ئەگەر بەرزەموچە گەڕێندرایەوە چەندێك لە فەرمانبەران سودمەند دەبن لێی‌و خەرجی كۆی گشتی چەندێكە، بۆیە وتنی هەر ژمارەیەك لەوبارەیەوە شتێكی ناڕاست دەردەچێت. بەرزەموچە چییە ؟ بەپێی یاسای موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت‌و كەرتی گشتی عێراق بەرزەموچە بریتییە لە " گواستنەوەی پلەی وەزیفی فەرمانبەر لە كارەكەیدا بۆ پلەیەكی بەرزتر لە پلەكەی خۆی بەگوێرەی پلەبەندی وەزیفی". بەپێی ھەردوو یاسای ڕاژەی شارستانی ژمارە ٢٤ ساڵی ١٩٦٠ و یاسای مووچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت ژمارە ٢٢ ساڵی ٢٠٠٨، پلە بەرزكردنەوە (الترفیع) وەك مافێكی فەرمانبەر جێگیركراوەو مافێكی یاساییەو بەپێی چەند مەرج و ڕێوشوێنێكی كارگێڕی پێویستە هەر فەرمانبەرێك چوار یان پێنج ساڵ جارێك بە پێی پلەو ئاستی فەرمانبەرێتی، پلەكەی بەرزبكرێتەوە بۆ پلەیەكی نوێ، كە لە ڕووی ماددی و مەعنەوییەوە جیاوازی هەیە لەگەڵ پلەی پێشوو. بۆ پلەبەرزكردنەوە بەپێی یاسا دەبێت ئەم مەرجانە جێبەجێ ببن ئینجا پلەبەرزكردنەوە دەكرێت: •    شوێنی بەتاڵ هەبێت لەو پلە وەزیفیەی كە فەرمانبەرەكەی بۆ بەرزدەكرێتەوە، لە فەرمانگەكەدا. •    ئەو ماوەیە تەواوبووبێت كە بۆ تەرفیع دانراوە. •    فەرمانبەر مەرج‌و پێداویستی داواكراوی تێدا بێت بۆ وەرگرتنی ئەو ئەركەی كە پلەكەی بۆ بەرزدەكرێتەوە. •    تواناو لێهاتووی فەرمانبەر بسەلمێندرێت لە بەڕێوەبردنی ئەو ئەركەی كە پلەكەی بۆ بەرزدەكرێتەوە. راگرتنی بەرزەموچەی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە ناتوانێت بەراورد بكرێت بە بڕیاری پاشەكەوتی موچە، چونكە پاشەكەوتی موچە هاوشێوەی قەرزێكە كە هی فەرمانبەرانە‌و كەوتوەتە سەرشانی حكومەت‌و پێدانەوەی لە ئێستادا یاخود كاتێكی تر كێشەی گەورە بۆ كاری فەرمانبەران دروستناكات، بەڵام بڕینی بەرزەموچە كێشەی بۆ پلەبەندی كاری فەرمانبەران دروستدەكات، بەتایبەتی بۆ تەمەنی خانەنشینی. قەرزەكانی فەرمانبەران لای حكومەت لە ئێستادا حكومەتی هەرێمی كوردستان (31 ملیارو 637 ملیۆن) دۆلار كە دەكاتە ( 45 ترلیۆن) دینار، لەو بڕە قەرزە، كە حكومەت بە پابەندی دارایی ناوی دەبات (8 ملیارو 966 ملیار) دینار پاشەكەوتی موچەیە كە دەكاتە ( 13 ترلیۆن و 270 ملیار) دینار، كە پارەی موچە پاشەكەوتكراوەكانی فەرمانبەرانە لەماوەی ساڵانی (2015 بۆ 2019)، ئەمە سەرباری قەرزی تایبەت بە بەرزە موچەی فەرمانبەران كە نزیكەی (4 ترلیۆن) دینارە ئەژمار بكرێت، قەرزی فەرمانبەران لەسەر حكومەت بۆ (17 ترلیۆن) دینار بەرزەدەبێتەوە. لە ساڵی 2014وە حكومەتی هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نییە، بۆیە پەرلەمان كە چاودێرە لەسەر حكومەت بەدیاریكراوی شێوازی دەستخستنی داهاتەكان‌و چۆنیەتی خەرجكردنیان لەلایەن حكومەتەوە نازانێت، بۆیە پێدانەوەی قەرزی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتەوە بابەتێكە كە ناتوانرێت پێشبینی بكرێت.

درەو: ئیبتسام عەبدول لەتیف محەمەد: توێژینەوەی فەرمانگەی لێکۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەران بەپێی داتاکانی بانکی مەرکەزی عێراقی، داهات و خەرجی، بڕی کوتهێنان و سەرڕێژی داهات لە ماوەی ساڵانی (2004 – 2020) بەم شێوەیە بووە؛ 1.    کۆی گشتی داهات بریتی بووە لە  (1 بلیار و 296 ترلیۆن و 284 ملیار) دینار، کە داهاتی نەوت بڕی (1 بلیار و 202 ترلیۆن و 222 ملیار) دیناری بەڕێژەی (93%) پێکهێناوە. 2.    کۆی خەرجی لە ماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە (1 بلیار و 144 ترلیۆن و 731 ملیار) دینار. 3.    کورتهێنان تەنها لە ساڵەکانی (2015، 2016، 2019 و 2020) تۆمار کراوە، کۆی ئەو کورتهێنانەش بریتی بووە لە (33 ترلیۆن و 625 ملیار دینار). -    بەرزترین ئاستی کورتهێنان لە ساڵی (2020) و بووە بە ڕێژەی (8.5%) بە پۆینتێک لە ڕێژەی کورتهێنانەکەی ساڵی (2016) زیاترە. -    سەرجەم سەڵەکانی دیکە سەرڕێژی داهاتی تێدا تۆمار کراوە، کۆی سەررێژەکەش بریتی بووە لە بڕی (196 ترلیۆن و 262 ملیار) دینار. -    بەرزترین ئاستی سەرڕێژەی داهات لە ساڵی (2011) تۆمار کراوە بە ڕێژەی (20%)، ئەمەش بەڕێژەیەکی کەم لە لە سەرڕێژی ساڵی (2012) زیاترە. -    ئەگەر کۆی کورتهێنانەکە لە کۆی سەرڕێژی داهات دەربهێنین لە ماوەی (2004 - 2020)، ئەوا سەرڕێژی سافی بریتی دەبێت لە نزیکەی (162 ترلیۆن و 637 ملیار) دینار. -     داهاتی گشتی بڕو ڕێژەی داهاتی نەوتی عێراق (2004 - 2020) 1.    کۆی گشتی داهات بریتی بووە لە  (1 بلیار و 296 ترلیۆن و 284 ملیار) دینار، کە داهاتی نەوت بڕی (1 بلیار و 202 ترلیۆن و 222 ملیار) دینار. 2.    بەرزترین تۆمارکردنی ئاستی داهاتی گشتی لە ساڵی (2012)ەو بەدایشیدا لە ساڵی (2013)ەو پاشان (2019) تۆمار کراوە، هۆکارەکەشی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بووە لە بازاڕەکانی جیهان. 3.    کۆی داهاتی نەوت  لە ماوەی (2004 - 2020) بریتی بووە لە بڕی (1 بلیار و 202 ترلیۆن و 222 ملیار) دینار. 4.    داهاتی گشتی عێراق بەشێوەیەکی سەرەکی پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، جگە لە ساڵانی (2015، 2016، 2017 و 2020) لە سەرجەم ساڵەکانی دیکە بەڕێژەی (90%) و زیاتر داهاتی نەوت داهاتی گشتی پێکهێناوە. (بڕوانە: خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1 و 2))         بڕو ڕێژەی (داهات و خەرجی) و (سەرڕێژ و کورتهێنانی داهات)ی عێراق لە ساڵی (2004 – 2020) 1.    کۆی گشتی داهاتی عێراق لەماوەی (2004 - 2020) بریتی بووە لە  (1 بلیار و 296 ترلیۆن و 284 ملیار) دینار، کە بەرزترین ڕێژەی داهات لە ساڵانی (2012)ەو (2013) تۆمارە کراوە. 2.    کۆی گشتی خەرجی لە ماوەی (2004 - 2020) بریتی بووە لە (1 بلیار و 144 ترلیۆن و 731 ملیار) دینار. 3.    کورتهێنان تەنها لە ساڵەکانی (2015، 2016، 2019 و 2020) تۆمار کراوە، کۆی ئەو کورتهێنانەش بریتی بووە لە (33 ترلیۆن و 625 ملیار دینار). 4.    بەرزترین ئاستی کورتهێنان لە ساڵی (2020) و بووە بە ڕێژەی (8.5%) بە پۆینتێک لە ڕێژەی کورتهێنانەکەی ساڵی (2016) زیاترە. 5.    سەرجەم سەڵەکانی دیکە سەرڕێژی داهاتی تێدا تۆمار کراوە، کۆی سەررێژەکەش بریتی بووە لە بڕی (196 ترلیۆن و 262 ملیار) دینار. 6.    بەرزترین ئاستی سەرڕێژەی داهات لە ساڵی (2011) تۆمار کراوە بە ڕێژەی (20%)، ئەمەش بەڕێژەیەکی کەم لە لە سەرڕێژی ساڵی (2012) زیاترە. 7.    ئەگەر کۆی کورتهێنانەکە لە کۆی سەرڕێژی داهات دەربهێنین لە ماوەی (2004 - 2020)، ئەوا سەرڕێژی سافی بریتی دەبێت لە نزیکەی (162 ترلیۆن و 637 ملیار) دینار. بۆ بەرچاو ڕوونی زیاتر (بڕوانە: خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (3 و 4))

درەو: شۆڕشنامە مەسعود بارزانی لە كتێبی (بارزانی‌و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد) بەم شێوەیە باس لە جینۆسایدی بارزانیەكان دەكات.  بەمەبەستی كەمكردنەوەی گوشار لەسەر بەرەكانی ناوەڕاست‌و باشوور، ئێران بڕیاری دا بەرەیەكی نوێ‌ لە میحوەری حاجی ئۆمەران بكاتەوە لەژێر ناونیشانی (وەلفەجری دوو)، بۆ ئەم مەبەستەش پلانی گرتنی بەرزاییەكانی حاجی ئۆمەرانی داڕشت، بەپێی پلانەكە هێزەكانیان تا گەڵاڵە دادەبەزین بە مەبەستی كردنەوەی ڕێی قەسرێ‌ بۆ ناودەشت. سەرهەنگ شیرازی‌و موحسین ڕەزایی سەردانی خانێیان كرد، بەمەبەستی باس‌و گفتوگۆ لەسەر پلانەكەیان‌و داوای چاوپێكەوتنی منیان كرد. لە بەشێكی دیدارەكەدا داوای بەشداریی پێشمەرگەیان لە هێرشەكەدا كرد، لە وەڵامدا بۆم روون كردنەوە كە پێشمەرگە ناتوانێت راستەوخۆ بەشداری لە هێرشەكەدا بكات، چونكە هێزی گەورە، ئیمكاناتی پێویست‌و ئەزموونی شەڕی سەربازیی گەورەمان نییە، شەڕی ئێمە شەڕی پارتیزانییە. پێشم گوتن، ئێمە هێز دەنێرین بۆ ناوچەی ناودەشت‌و بەمەش ئێوە لەلایەكی بەرەی شەڕ دڵنیا دەبن‌و بۆ ئێمەش دەرگایەكی گەورە بەرەو ناوچەكانی رواندزو قەڵادزێ‌ دەكرێتەوەو ...، لەلای بەرەی رۆژئاواش، واتا لای سیدەكان، هێزمان هەیەو هەر هەڕەشەو مەترسییەك لەو دوو ڕێیەوە بۆتان بێت، پێشمەرگە بەریان پێ‌ دەگرێت‌و ڕووبەڕوویان دەبێتەوە، چونكە دیاربوو مەترسی ئەوەیان هەبوو لە دوولاوە هێرشیان بكرێتە سەر، بۆیە بەم وەڵامەی من زۆر خۆشحاڵ بوون. رۆژی 20ی تەمووزی 1983، هێرشی ئێران بۆ بەرزاییەكانی باكوورو باشوور‌و ڕۆژئاوای حاجی ئۆمەران دەستی پێ‌ كرد. هێزەكانی ئێران لەلایەن سەییاد شیرازی فەرماندەی هێزی زەمینی سوپای ئێران‌و موحسین ڕەزایی فەرماندەیی دەكران. هێزەكانی عێراقیش لەلایەن فەریق ڕوكن نەعمە حوسێن فارس ئەلمحیاوی فەرماندەی فەیلەقی پێنجەوە سەرپەرشتیی دەكران. ئێران سەرەتا لە زۆر شوێن سەركەوتنی بەپەلەیان بەدەست هێناو بەرزاییەكانیان گرت، بەڵام لەناو خودی حاجی ئۆمەران‌و شەقامەكەی بۆ دەربەند، عێراق بەرگرییەكی توندی كرد، بەڵام دوای شەڕێكی قورس حاجی ئۆمەران تا ڕایات‌و بەرزاییەكان بە تەواوی كەوتنە دەست ئێران. دوای گرتنی ناوچەكە هەر زوو ناوی شوێنەكانیان گۆڕی‌و ناوی خۆیان لەسەر دانان.  ئێران نەیتوانی لە ڕایات بچێتە خوارتر... شەڕی گەورە دواتر لە گردمەندیل ڕوویدا... زیانی گیانی عێراق‌و ئێران لە گردمەندیل لە پێنج هەزار كەس زیاتربوو. هەرچەندە شكستەكەی سەددام بەرانبەر بە ئێران، شكستێكی گەورە نەبوو، بەڵام كردی بە بیانوو بۆ تاوانە مێژوییەكەی بەرانبەر بە بارزانییەكان‌و لە ڕۆژی 31ی تەمووزی 1983دا هەشت هەزار كەسی بارزانی لە تەمەنی 12 تا 90 ساڵان جینۆساید كرد. * مەسعود بارزانی: بارزانی‌و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، بەرگی چوارەم (1975 - 1990)، شۆڕشی گوڵان، بەشی دووەم، لاپەڕەكانی (202 – 206).  

 درەو: پارە بۆ موچەی مانگی تەمووزی موچەخۆران ئامادەیەو رەوانەی بانكەكان كراوە، بەڵام تا ئێستا ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری خەرجكردنی موچەی نەداوە، سەرۆكی حكومەتی هەرێمش لە دەرەوەی وڵاتە.  بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ئەنجومەنی وەزیران " پارەی نەوت بۆ موچەی مانگی تەمووز گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی و دابەشكراوە بەسەر بانكەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆكدا  بەڵام تا ئێستا ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری خەرجكردنی موچەی نەداوە، هەتا ئەنجومەنی وەزیران فەرمان نەكات  وەزارەتی دارایی ناتوانێت دەستبەدابەشكردنی موچە بكات، لە ئێستادا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی وڵاتەو خەرجكردنی موچە پێویستە لە ئەنجومەنی وەزیرانەوە بڕیاری خەرجكردنی بدرێت.  (درەو) بەدواداچوونی كرد لە وەزارەتی دارایی و پێی راگەیەندرا: پارەی موچە ئامادەیە و تەنیا (29) ملیار دیناری مانگی تەمووز تەرخانكراوە بۆ موچەی مانگی حوزەیرانی موچەخۆرانی سلێمانی، بەڵام نە داهاتی ناوخۆو نە ئەو (29) ملیار دینارە كێشەی بەردەم دابەشنەكردنی موچە نیە بەڵكو پەیوەستە بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانەوەو تا ئێستا بڕیاری خەرجكردنی موچەی نەداوە.  بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی كۆی خەرجی و داهاتەكانی مانگی ئایاری رابردووی حكومەتی هەرێم بەم شێوەیە بووە : داهاتی نەوت: 740 ملیار دینار داهاتی ناوخۆ: 320 ملیار دینار تەمویلی هاوپەیمانان: 28 ملیار دینار كۆی خەرجی:  خەرجی موچە: 930 ملیار دینار خەرجی بەكارخستن: 45 ملیار دینار خەرجی وەبەرهێنان: 7 خەرجی كارەبا: 100 ملیار دینار

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) موقتەدای سەدر و ھەوادارەکانی دیاردەیەکی سیاسیی ناو عێراقی ئەم دوو دەیەی دوایین. تێگەیشتن لەم دیاردەیە پێویستی بە زمانێکی تیوریی ھەیە کە بتوانێت ئاکارە سەرەکییەکانیمان بۆ شیبکاتەوە و نیشانبدات. لەم نووسینەدا من لەسەر دوو چەمک دەوەستم کە پێموایە توانای ئەنجامدانی بڕێک لەو کارەیان ھەیە.  یەکەمیان چەمکی ”بکەری نادەوڵەتی“یە، Non-state actors.  دووھەمیان چەمکی ”دوو دەوڵەتی“یە، یان دەوڵەتی مزدەوەج، ،The Dual State.  ”بکەری نا دەوڵەتیی“ بە کۆی ئەو تاکەکەس و ئۆرگان و دەزگایانە دەگوترێت کە بەشێک نین لە دەوڵەت، بەڵام خاوەنی ھێز و سەرمایە و نفوزی تایبەتن و وەک دەوڵەت لەناو دەوڵەتدا، یان دەوڵەت لەپاڵ دەوڵەتدا، کاردەکەن. ئەگەر دەوڵەت خاوەنی ژێرخانێکی بیرۆکراتی فەرمیی و خاوەنی دەسەڵاتێکی یاسایی و ڕەوایەتی بێت، ھاوکات ڕوویشی لە سەرجەمی کۆمەڵگا وەک گشتێک بێت، واتە ڕووی لە ”گەل“، یان لەو ”نەتەوە“یە بێت کە حوکمڕانیی دەکات و بەڕێوەیدەبات، ئایدیالە سیاسییەکانی ئایدیلێک بن لەگەڵ کۆی خواست و چاوەڕوانیی دانیشتوانەکەیدا بگونجێت، ئەوا ”بکەری نادەوڵەتیی“ ھەڵگری ئەم ئاکارانە نییە، بە تایبەتی ئەگەر ئەو بکەرە نادەوڵەتییە خاوەنی ئاکارێکی تائیفیی بێت و تائیفیەت شوناسە سەرەکییەکەی دەستنیشان و ئاراستە بکات. لەم دۆخانەدا ”بکەری نا دەوڵەتیی“ لە دۆخی تەماھیکردنێکی ڕاستەوخۆدایە لەگەڵ بەشێک لە دانیشتوان و پارچەیەک لە پارچەکانی کۆمەڵگادا. خۆ ئەگەر ئەو بکەرە نادەوڵەتییانە خاوەنی چەک و سوپای ئاشکرا یان نھێنی بن، توانای بەکارھێنانی توندوتیژیان ھەبێت، ئەوا دۆخی ئەو ژینگە سیاسییەی لەناویدا ئامادەن تەواو ئاڵۆز و ترسناک، دەکەن. ئەم جۆرە بکەرانە دەتوانن ھێزە سەربازییەکانیان،  سوپا ئاشکرا یان نھێنییەکانیان، بەکاربھێنن بۆئەوەی بەڕاستی دەزانن، بەسەر خودی دەوڵەت و کۆمەڵگادا، بیسەپێنن. ئەم جۆرە بکەرە نادەوڵەتییانە دەتوانن سیاسەتی تایبەت و سەربەخۆ، ھێزی چەکداری سەربەخۆ، میدیای سەربەخۆ، ژێرخانی خزمەتگوزاریی سەربەخۆشیان ھەبێت. ئەم گشتەش لە پاڵ دەوڵەت و تەریب بە دەوڵەت و زۆرجاریش ناکۆک بە دەوڵەت، ئامادە و دەستبەکاربێت. لە بەشێک لە وڵاتەکانی خۆرھەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەم بکەرە نادەوڵەتییانە، زۆربەی جار بکەری تائیفین. لە لوبنان و سوریا و یەمەن و عێراقدا بە ئاشکرا دەبینرێن و چالاکن. دەکرێت جوڵانەوەکەی موقتەدای سەدر وەک دەرکەوت و فۆرمێک لە فۆرمەکانی ”بکەری نادەوڵەتیی“ تائیفی، ببینین.   چەمکی دووھەم، وەک وتمان، چەمکی  ”دوو دەوڵەتیی“، یان ”دەوڵەتی مزدەوەج“ە. ئەم چەمکە ھێما بۆ دۆخێکی تایبەت دەکات تیایدا لەباتی ئەوەی لە ژینگەیەکی سیاسیدا تەنھا یەک دەوڵەت ھەبێت و ئەو دەوڵەتە ھی ھەمووان بێت، دۆخی دوودەوڵەتیی یان فرەدەوڵەتیی لە ئارادایە. لە ئەدەبیاتی سیاسیدا دۆخی ”دوو دەوڵەتیی“ بەو دۆخە دەگوترێت کە تیایدا لەپاڵ دەوڵەتی فەرمیدا، ئۆرگان و ڕێکخراوی تر ھەن دەتوانن و توانای ئەوەیان ھەیە وەک دەوڵەتی دووھەم لەناو ھەمان دەوڵەتدا ھەڵسوکەوت بکەن. لە پێش ھەمووشیانەوە توانای بەکارھێنانی توندوتیژییان ھەیە. ئەم دوڵەتی دووھەمە گوێ بە یاسا و دەزگاکانی دەوڵەتە فەرمیەکە خۆی نادات. ئەگەر دەوڵەتی فەرمیی توانای دەرکردنی یاسای ھەبێت، ئەوا ئەم دەوڵەتی دووھەمە توانای پێشێلکردنی ئەو یاسایانەی، ھەیە. ئەو توندوتیژییەش کە دەشێت ئەم دەوڵەتی دووھەمە بەکاریبھێنێت، پێویستی بە مۆڵەتی دەوڵەتە فەرمیەکە نییە. بە مانایەکی تر، دەوڵەتی دووھەم توانای پێشێلکردنی سەرجەمی ئەو یاسایانەی ھەیە کە دەوڵەتی یەکەم بۆ ڕێکخستنی ژیانی سیاسیی و ئابوریی و کۆمەڵایەتیی دەریکردوە ، لە پێش ھەمووانیشەوە پێشێلکردنی یاسای مۆنۆپۆڵکردنی بەکارھێنانی توندوتیژیی لەلایەن دەوڵەتی فەرمی خۆیەوە. لەم جۆرە دۆخەدا باس لە بوونی ڕێکخراو و دەزگا و ھێز و گروپی تایبەت دەکرێت، کە لە دەرەوەی یاسادا و دژ بەیاسا، سەرجەمی ئەو کارانە ئەنجامئەدەن کە دەوڵەت پێیان ھەڵدەستێت، لە پێش ھەمووانیشەوە بەکارھێنانی توندوتیژیی. پێشێلکردنی یاسا لەم دۆخەدا لەوەدەکەوێت پێشلێکردنێکی تاکەکەسیی و بەڕێکەوت بێت، بەڵکو دەبێتە پێشێلکردن و بێیاساییەکی دەزگایی ڕێکخراو.  ھێزەکەی موقتەدا سەدر ھەردوو پێناسەکەی بەسەردا دەسەپێت و ئاکاری ھەردووکیانی تێدایە. لەمەش بترازێت، ئەم ھێزە بەر لە ھەمووشتێک ھێزێکی شیعییە، پاڵنەری سەرەکیی ھەڵسوکەتە سیاسییەکانی بەھێزکردنی پێگەکەی خۆیەتی لە بەرامبەر و لە پەیوەندیدا بە ھێزە شیعییەکانی ترەوە. ئەوەی، بە پلەی یەکەم دەیجوڵێنێت، ئەوەی بڕیارئەدات ئەم ھێزە چیبکات، ململانێ گەورەکەیەتی لەگەڵ ھێزە شیعەکانی تردا. گوتارە عێراقییەکەشی، کە ھەندێک کەس بە ”ناسیۆنالیزمی عێراقیی“، یان بە ”نیشتیمانپەروەریی عێراقیی“ ناویدەبەن، ئامرازێکە لە ئامرازە سەرەکییەکانی خۆجیاکردنەوەی ئەم ھێزە لە ھێزە شیعیەکانی تر و ئیدارەدانی ململانێکانی لەگەڵ ئەواندا، بە مەبەستی خۆکردن بە گەمەکەری ژمارە یەکی شیعە لە عێراقدا. بە مانەیەکی تر، بۆ ئەوەی لە موقتەدا سەدر و ھێزەکەی تێبگەین، پێویستە، بەر لە ھەمووشتێک، لەناو ململانێکانی ئەو کایە سیاسیی و دینییەدا نیشتەجێیبکەین کە کایەی سیاسیی و دینیی شیعەیە لە عێراقدا.  خاڵێکی دیکە بینینی ئەو ڕاستییە کە ئەم ھێزە، وەک زۆرێک لە ھێزە شیعیەکانی تر، لە ڕاستیدا وەک زۆرێک لە ھێزە سەرەکیی و بەھێزەکانی تری ناو عێراق بە کورد و سونەشەوە، ئەمیش بکەرێکی نادەوڵەتیی، یان دەوڵەتە لەناو دەوڵەتدا. ھەوڵدان بۆ بوونی بە ھێزی ژمارە یەکی ناو کایەی سیاسیی شیعە و ئیدارەدانی ئەم ململانێیە، ئەم پیاوە و ھەوادارەکانی بەرەو ھەڵگرتنی گوتاری ناسیۆنالیزمی عێراقی بردوە، نەک بوونی دونیابینییەکی سیاسی کە تیایدا عێراق وەک ”نیشتیمانێکی ھاوبەش“ و ”عێراقیبوون“ وەک بنەمای ”ھاوڵاتیبوونێکی یەکسان“ و ”یاسایی“، ئاراستەیبکات. ئەم ھەڵسەنگاندنە بۆ ھێزە سیاسییەکانی تری ناو عێراق، بە کورد و سونەشەوە، ڕاستە.  لەمانەش بترازێت، ھێزەکەی موقتەدا سەدر، چ وەک دەوڵەتێک لە ناو دەوڵەتدا، یان وەک بکەرێکی نا دەوڵەتی، وەک ھێزە سیاسییە خاوەن نفوزەکانی تری ناو عێراق، خاوەنی پەیوەندیی دیپلۆماسیی و پەیوەندیی ئیقلیمی سەربەخۆیە، لە دەرەوەی پەیوەندییە فەرمییەکانی دەوڵەتی عێراق خۆیدا. ئەمەش وادەکات ئەو سەربەخۆبوونە ناوەکییەی کە وەک بکەری نادەوڵەتیی ھەیەتی، بە کۆمەڵێک پەیوەندیی ئیقلمییەوە گرێبدات و بەمەش ھێزێکی زیاتر و توانایەکی گەورەتر لە مانەوە و بەردەوامبووندا، بەدەستبھێنێت. بەڵام ھاوکات ئەم دۆخە وادەکات، ئەم جۆرە ھێزانە، تەنھا ھەڵگری خواست و تەماحی ناوەکیی خۆیان نەبن، یان ھەڵگری خواست و تەماحی ئەو گروپانەی ئەوان لەناو وڵاتەکەدا نوێنەرایەتیان دەکەن، بەڵکو ھاوکات ھەڵگری خواست و تەماحی ھێزە ئیقلمییەکانی دەوروبەریشیان بن.  مۆدێلی ھێزەکەی موقتەدا سەدر مۆدێلی باڵادەستی سیاسەت و حوکمڕانییە لە عێراقدا، ھێزە خاوەن نفوزەکانی ئەو وڵاتە ھەریەکەیان بەجۆرێک وەک موقتەدای سەدر و بزوتنەوەکەین. ئەم مۆدێلەش مۆدێلێکە نە دەتوانێت دەوڵەتێکی فەرمی سەربەخۆ و یەکگرتوو دروستبکات، نە دەتوانێت وڵاتەکەش وەک سەرزەمینێکی سیاسیی ھاوبەش لەنێوان کۆمەڵێک ھێز و لایەنی یەکسان بەیەکدا وێنا و مامەڵەبکات، نە دەشتوانێت لەژێر کاریگەریی و فشاری ئەو ژینگە ئیقلیمە پڕ ململانێیەدا بێتەدەر کە دەوری عێراقیان وەک وڵات داوە. ئەمەش ئەو بازنە بۆش و بەتاڵەیە کە مێژووی سیاسیی ئەو وڵاتە لەناویدا دەسوڕێتەوە.

درەو: شۆڕشنامە هینری كیسنجەر كە لە (1973 - 1977) وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا بووە، لە بیرەوەرییەكانیدا دەڵێت:  بارزانی بۆ شەڕ سازو ئامادە بوو. ئەو وەهای لێكدەدایەوە، كە پچڕانی گفتوگۆكانی لەگەڵ بەغدادا دەرفەتێكە بۆ شلكردنەوەی كۆتوپێوەندەكانی هاوپەیمانەكانی بۆ ئەوەی دەسەڵاتی خۆی بە شێوەیەك بچەسپێنێ كە هەر بە ئۆتۆنۆمی وێنا بكرێ، بەڵام لە جەوهەردا جیاوازییەكی وای لەگەڵ دەوڵەتێكی سەربەخۆدا نەبێ. بارزانی لە (16/ئایار/1974)دا، دوو ئەگەری بۆ پێشنیازە ستراتیژیەكەی خۆی خستە بەردەممان: (180) ملیۆن دۆلار بۆ ئۆتۆنۆمییەكی تەواوپڕ، (360) ملیۆن دۆلاریش بۆ دامەزراندنی ئەوەی ئەو ناوی لێنابوو پاشخانێكی "گونجاو" بۆ سەربەخۆیی. لەبارەی وەڵامی ئیدارەی ئەوكاتی ئەمەریكاش بۆ داخوازییەكانی بارزانی، كیسنجەر دەڵێت: بیركردنەوەیەكی تاكڕەهەندیانە دنەی بارزانی دەدا، بەبێ ئەوەی هیچ كەمە خەباتێكی سەربەخۆخوازانەش گیرابێتەبەر. لەبەراییداو هەمیشە ڕەفتاری دژی هێزی دەسەڵاتدار گرتۆتەبەر، ململانێكەش بەهۆی باوەڕێكی زێدەڕۆییانەو جۆرێك لە فەرامۆشكردنی لێكدانەوە ئاساییەكەی هاوسەنگی هێزەكان هاندراوە. هەرچەندە زۆر جاران خواستی بەرز توانیویەتی جێگەی دەرامەتە ماددیەكان بگرێتەوە، بەڵام شتێكی سنوردار هەیە، كە هیچ دڵسۆزیەكیش جێگەی ناگرێتەوە. بۆچوونی بارزانی بۆ ئۆتۆنۆمی كورد هەرگیز لەلایەن شا (یان توركیا بۆ ئەو مەبەستە) پشتگیری لێنەدەكرا. وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش لە دۆخێكی وەهادا نەبوو خۆی ببێتە پاڵپشتی ئەو داخوازییە. تەنانەت بڕی هەرە كەمی داخوازینامەی بارزانیش لەسەرجەم ئەو بودجەیەی ئۆپەراسیۆنی ژێربەژێر تێیدەپەڕاندبوو، كە وڵاتە یەكگرتووەكان لەئەستۆی خۆی گرتبوو.  كۆنگرێس لە (1974)دا سیستماتیكیانە لە ئەوپەڕی تۆپكەی گۆبەندەكەی واتەرگێتدا دادەدادی بوو لە دەست ئامادەكارییەكانی هیندۆچینیدا، بۆیە بەدڵنییایەوە داخوازی فەندكردنی جەنگێكی پارتیزانیانەی بەربڵاو لە چیاكانی عێراقی نزیك یەكێتیی سۆڤیەت، ڕەتدەكردەوە. سەركێشیش بوو شا بۆ ئەم شتە هانبدرێ، كە وڵاتەكەی سنوورێكی دوورودرێژی لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتدا هەبوو، كە بۆ كارێكی وا دەستوەردان لە كاروباری سەرخاكی هاوپەیمانێكی نزیكی سۆڤیەت هانبدرێ. سەرچاوە: بریان ڕۆبەرت گیبسن: ئەرێ‌ كورد بوونە بەردەباز؟! وەرگێڕانی: شەفیقی حاجی خدر، چاپی یەكەم، (2019)، لە بڵاوكراوەكانی تۆڕی هەواڵی ژیان، لاپەڕەكانی (540‌و 541).    

  شیكاری: درەو بە سپۆنسەری رێكخراوی ( NED) لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا، كۆمپانیا توركیەكان (252) ملیۆن دۆلاریان لە نەوتی هەرێم دەستكەوتووە، پاڵپشت بە داتاكانی كۆمپانیای دیلۆیت، بۆ هەر بەرمیلێك نەوت (7) دۆلاری بۆ كۆمپانیا توركیەكانە، لە (8%)ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ كۆمپانیا توركیەكانە.  پاڵپشت بە داتاکانی دیلۆیت ئەو بڕە پارەیەی کە لە بری قەرز و کرێی بۆری بۆ هەردوو کۆمپانیای وزەی تورکی ((TEC و کۆمپانیای پیترۆلی تورکی نێودەوڵەتی ((TPIC لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ خەرج کراوە بەم جۆرە بووە. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ هەردوو کۆمپانیاکە لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ هەر سێ مانگەکە بە شێوەی ڕۆژانە بریتی دەبێت لە ( 2ملیۆن و 805 هەزار و 57) دۆلار. # هەر بەرمیلێک نەوت نزیکەی (7) دۆلاری بۆ ئەو دوو کۆمپانیا تورکییە بووە. # (8.33%)ی داهاتی نەوتی هەرێم (لە ڕێگەی بۆرییەوە) بۆ ئەو دوو کۆمپانیا تورکییە رۆیشتووە. سودمەندبوونی تورکیا لە کەرتی نەوتی هەرێم ڕۆژی (18/7/2022) کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) بڵاو کردەوە،  بەپێی ئەو ئامارو وردبینیانەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە (1ی کانونی دووەم بۆ 31ی ئازاری 2022) بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ئەو سێ مانگەدا بڕی (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، لەو بڕەش دوای بەکۆگاکردن و پاکردنەوەی لە پێکهاتەی ئاو تەنها (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە،  بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (86.73) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلاری ئەمریکی. هەر بە پێی ڕاپۆرتەکە حکومەتی هەرێم دوو جۆر پارەی داوە بە دوو کۆمپانیای تورکی، ئەوانیش؛ 1.    پارەدان لە بەرامبەر تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی ((TEC واتە لە بری (کرێی بۆری) بۆ گواستنەوەی نەوتی هەرێم. 2.    قەرزدانەوەی کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC)  کۆمپانیای پیترۆلی تورکی نێودەوڵەتی ((TPIC. کۆی ئەو پارەیەشی کە دراوە بەو دوو کۆمپانیایە بریتی بوو لە بڕی (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلار، بە جۆرێک (125 ملیۆن) دۆلاری لەبری قەرز و (127 ملیۆن و 455 هەزار و 252) دۆلاری لە بری گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە نێو خاکی تورکیا بووە. بەم پێیەش، # هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم کە بە (86.73) دۆلار فرۆشراوە (6.93) دۆلاری بۆ ئەو دوو کۆمپانیا تورکییە ڕۆیشتووە. # حکومەتی هەرێم لەو (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتەی هەناردەی کردووە، بڕی (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە، کۆی بەهاکەی بریتی بووە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلار و لەو بڕەش (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلاری بە ڕێژەی (8.33%) دراوە بە دوو کۆمپانیا تورکییە. بۆ بەرچاوروونی زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (1)  کۆی پارەی دراو بە کۆمپانیا تورکییەکان بە شێوەی ڕۆژانەو مانگانەو چارەکی یەکەمی 2022 پاڵپشت بەو شیکردنەوانەی سەرەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو بڕە پارەیەی کە لە بری قەرز و کرێی بۆری بۆ هەردوو کۆمپانیای وزەی تورکی ((TEC کۆمپانیای پیترۆلی تورکی نێودەوڵەتی ((TPIC لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ خەرجی کردووە بە شێوەی مانگانەو ڕۆژانە بەم جۆرە بووە. # کۆی پارەی خەرجکراو لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ مانگی کانونی دووەم کە (31) رۆژ بووە بریتی دەبێت لە (86 ملیۆن و 956 هەزار و 769) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ مانگی شوبات کە (28) رۆژ بووە، بریتی دەبێت لە (78 ملیۆن و 541 هەزار و 597) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ مانگی ئازار کە (31) رۆژبووە بریتی دەبێت لە (86 ملیۆن و 956 هەزار و 769) دۆلار. # پارەی خەرجکراو لە هەر سێ مانگەکە بە شێوەی ڕۆژانە بریتی دەبێت لە (2 ملیۆن و 805 هەزار و 57) دۆلار. بۆ بەرچاوروونی زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (2) خشتەی ژمارە (2)  سەرچاوە -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢٢.  

درەو:  شۆڕشنامە لالۆ عەبدولڕەحمان پێنجوێنی لە كتێبی یادەوەریەكەیدا ( نیو سەدە بۆ نیشتمان) سەبارەت بە كۆكردنەوەی پارە بۆ شۆڕش دەنوسێت: بۆ كۆكردنەوەی یارمەتی مادی، (ی.ن.ك) نامەی ئەنارد بۆ دەوڵەمەندەكان، بەڵام كاتێك هەندێكیان داواكارییەكانی شۆڕشیان جێبەجێ نەئەكردو یارمەتییان نەئەنارد، پێشمەرگە گوشاری ئەخستە سەریان. زۆرجار خۆیان یان كوڕێكیان لەگەڵ خۆیان ئەهێنا بۆ ناوچە ئازادكراوەكانی ژێر دەسەڵاتی شۆڕش تا چارەسەری كیشەكەیان ئەكرا... هەندێك جاریش داواكارییەكانی شۆڕش لە توانای ئەو دەوڵەمەندانە زیاتر بوو یاخود زانیاریی هەڵە لەسەر كەسایەتی‌و باری داراییان بە مەڵبەند درابوو. لە هاوینی (1986) بە فەرمانی سەركردایەتی، مەڵبەندەكان هەریەكەو لە سنوری ناوچەی خۆیەوە داوای هاوكاری مادییان لە دەوڵەمەندی شارەكان كرد. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لەسەر دەوڵەمەندەكان درابوون بە مەڵبەندەكان، بڕی پارەی داواكراو دیاری ئەكرا. بۆ ئەو مەبەستە لە سنوری مەڵبەندی یەك، چەند كەسێكی دەوڵەمەندی سلێمانی‌و قەزاو ناحیەكان دەستنیشان كران. شەوكەتی حاجی موشیر نامەیەكی مۆركراوی مەڵبەند كە بۆ دەوڵەمەندەكان نوسرابوو، بەسەر تیپەكانی سنووری مەڵبەندی یەكدا دابەشكرد، بۆ ئەوەی هەر تیپێك نامەی چەند دەوڵەمەندێك بگەیەنێت. لوقمان شاسوار (رابەر سیاسی تیپی 55ی قەرەداغ) لەگەڵ شەهید هەژار چووبوون بۆ ناو شاری سلێمانی‌و لەگەڵ چەند كەسێكی سەر بە رێكخستن چوو بوون بۆ ماڵی حاجی ئیسماعیل بازیانی‌و پێیان راگەیاندبوو كە لەلایەن (ی.ن.ك)وە داوای یارمەتی لە خۆی‌و برایمی حاجی عەلی هاوڕێی كراوە، بۆیە ئەبێت بچن بۆ مەڵبەندی یەك، هەروەها كاغەزی مۆركراوی مەڵبەندیان پێدابوو. حاجی ئیسماعیل پێی وتبوون "لالۆ زۆر دۆستمەو برادەری خۆشەویستمە، دەبا ئەو وەكیلی من بێت، برایمی حاجی عەلیش برازای خۆیەتی".  پاش چەند رۆژێك غەفوری برام هات بۆ لام، وایان تێگەیاندبوو كە من ناردومەتە سەر حاجی ئیسماعیل‌و برایمی برازام بۆ پارە. ئەو هەواڵەم زۆر پێ ناخۆش بوو، بۆ غەفوورم روونكردەوە كە ئەوە ئیشی من نییەو لێپرسراوی مەڵبەند لێی بەرپرسیارە. مەڵبەند داوای هەشتا هەزار دیناریان لە حاجی ئیسماعیل كردبوو. دوای چەند رۆژێك حاجی ئیسماعیل خۆی هات بۆ لام بۆ گوندی سێوسینان، بڕێكی زۆر خواردنی هێنابوو. وتی بۆیە هاتووم بۆ لای تۆ كە پێت بڵێم‌و بروام پێ بكەیت كە ئەو برە پارەیەم نییە كە ئەوان داوام لێ دەكەن. رۆژی دواتر پێكەوە چووین بۆ مەڵبەند. ئەوكاتە شەهید شێركۆ جدی لێپرسراوی دارایی مەڵبەندی یەك بوو، عومەر غەریب ئەندامی لیژنەی دارایی مەڵبەند بوو. برادەران وتیان حاجی، هەشتا هەزار دینار بۆ خۆت‌و بۆ خوشكەزاكانت دیاریكراوە، پێنج خوشكەزات هەیە‌و هەریەكەیان ئەبێت پێنج هەزار بدەن. وتم: نەخێر ئەو پارەیە زۆرە بۆ ئەو، با هەمووی بیست هەزار دینار بێت. حاجی ئیسماعیل وتی: من رازیم‌و سوپاستان ئەكەم. برادەران وتیان: لەبەر ئەو پارەو جلوبەرگانەی كە لە ساڵی (1983) بۆت ناردبووین، ئەوا كەممان كردەوە بۆ بیست هەزار دینار. * سەرچاوە: لالۆ عەبدولڕەحمان پێنجوێنی (1933 - 2012): نیو سەدە بۆ نیشتمان (بیرەوەری)، چاپی یەكەم، 2012، لاپەڕەكانی (576 - 578).