مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   بە ھەموو پێوەرێک، کۆماری ئیسلامی ئێران، نموونەیەکی تەواو فاشیل و ترسناک و تۆتالیتاریی دەسەڵاتدارێتی دینییە لە جیھاندا. ئەم فۆرمە لە دەوڵەت و حوکمڕانیی کە زیاد لە چل ساڵە سەرجەمی دەسەڵاتەکانی ئەو وڵاتەی لەدەستدایە، دەسەڵاتی سیاسیی، ئابوریی، ئەمنیی، سەربازیی، دینیی، ئەخلاقیی، میدیایی، ھتد..کەچی تازە بە تازە خانمێکی گەنجی تەمەن ٢٢ ساڵان، نەوەی سێھەم و چوارھەمی ئەو شۆڕشە ئیسلامییە، لەسەر باش نەپۆشینی حیجاب دەکوژێت. دەوڵەتی دینیی بەگشتیی و دەوڵەتە  ئیسلامییەکانی دونیای ئەمڕۆ بەتایبەتی، جگە لە ئەزموونێکی سیاسیی و ئابوریی و دینیی و ئەخلاقیی فاشیل و ترسناک، دەوڵەتێک کە ھیچ شتێک نایکات بە بەشێک لە پێدراوە ئینسناییە سەرەتاییەکانی دونیای ئەمڕۆ، شتێکی تری بەرھەمنەھێناوە. نە دەسەڵاتە ئیسلامییە شیعییەکەی ئایتوڵاکانی ئێران، نە دەسەڵاتە ئیسلامییە سونییەکەی ئەفگانستان، نە ئەزموونی دەوڵەتەکەی ئیخوانی موسلیمین لە سودان، نە شانشنیە نەوتییەکانی خەلیج، نە ئەزموونەکەی ئەردۆگان، و نە خەلافەتەکەی داعش، ھیچیان نموونەیەک لە حوکمڕانیی و دەسەڵاتدارێتیان نیشاننەداوە بکرێت کەمترین ڕێزیان لێبگیرێت. بەپێچەوانەوه‌ ھەر یەکێکیان سەرچاوەی سەدەھا کێشەی گەورەو ترسناکن ھەم بۆ کۆمەڵگاکانی خۆیان و ئەوانەی ڕاستەوخۆ حوکمڕانیان دەکەن، ھەم بۆ دراوسێکانیان و ھەم بۆ جیھانیش. کوشتنی ژینا ئەمینی درێژەی ئەو دۆخی سوکایەتیکردن و ئیھانەکردنە ڕۆژانەیەیە کە مرۆڤە لەو وڵاتانەدا، ئەزموونی دەکات. ئەم ڕژێمە ئیسلامییانە لە ھەموو بوارەکاندا فەشەلێکی سەرتاسەریان ھێناوە، تەنانەت لە بواری بەرھەمێنانی ئەو ”لەشە دینیی“ەشدا کە بە پرۆژەی سەرەکیی خۆیان دەزانن و وەک تاقە شێوازیی ”شەرعی“ و قبوڵکراوی لەشیش لە جیھاندا، سەیری دەکەن.   لەش لە فیکری دینیدا، بە شێوەیەکی گشتیی، وەک تاوانبارو کێشەیەکی ئەخلاقیی ئامادەیە، بوونێکی سەرزەمینییانەی کاتیی و کەمنرخی ھەیە، وەک زیندانی ڕۆح دەبینرێت و نمایشدەکرێت، ڕۆح کە پێگەیەکی بەرزترو خوداییترو نەمرتری ھەیە. لە دیدگا دینییەکەوە ڕۆح و لەش دوو یەکەی لەیەکتری جیاوازو دابڕاون، لەش وەک ڕێگرو کۆسپ لەبەردەم گەیشتن بە ڕۆحانیەت و بە ژیانێکی دینیی پایەبەرز وێنا دەکرێت، کە بتوانێت مرۆڤ لە ئاسمان و لە خوداوەند، نزیک بکاتەوە. بەشێک لە تقوسە دینییەکان خۆیشیان لە گریمانەی پیسیی لەشەوە دەستپێدەکەن لە کردەی چوونە پەیوەندییەوە لەگەڵ خوداوەندا. بۆیە بەر لە چوونە ناو ئەو پەیوەندییەوە پێویستە ئەو لەشە پاکژبکرێتەوە. سروت و تقوسی نوێژکرن بەشێوەیەکی ڕۆژانە ئەم ڕاستییەمان نیشانئەدات. دەستنوێژکردن جۆرێک لە کردەی پاکژکردنەوەی لەشە بەر لە چوونە حوزوری خوداوە. بەشێوەیەکی گشتیی، لەش لە دیدگا دینییەکەوە، سەرچاوەی بەشی ھەرەزۆری گوناھەکانە، بۆیە دەبێت بەناو ھەندەسەیەکی دینیی تایبەتدا تێپەڕێت، کە زۆربەی جار خۆی لە داپۆشین و نەبین و شاردنەوە و لە کۆنترۆڵکردن و دیسپلینکریندا، دەبینێتەوە. لەم کردەی داپۆشین و شاردنەوەو کۆنترۆڵ و دیسپلینکردنەدا لەشی ژن بەشی شێری ئەم ھەندەسە دینییەی، بەردەکەوێت.   ئیسلامی سیاسیی، لە ڕۆژی دروستبوونیەوە، دروستکردنی لەشی دینیی وەک یەکێک لە شوێنە سەرەکییەکانی ئیشکردنی خۆی ناسیوە، بەتایبەتی دروستکردنی لەشی دینیی ژنان. لەسەردەمی حەسەن بەناوە لەش بە خەستیی لەناو پرۆژەی ئیسلامی سیاسیدا نیشتەجێیە. ئەگەر ئیسلامی سیاسیی، بەشێوەیەکی گشیی، لەوەدا فەشەلی ھێنابێت کە تیورەیەکی تایبەت سەبارەت بە دەوڵەت و حوکمڕانیی، سەبارەت بە چۆنیەتی ڕێکخستنی ژیانی ئابوریی، سەبارەت بەو دەزگایانەی کۆمەڵگاو دونیایەکی مۆدێرن پێویستیی پێیەتی، سەبارەت بە مافە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی مرۆڤ، پێشکەشبکات، ئەگەر فەشەلی ھێنابێت لەوەدا کایەی دین یەکبخات و کۆتایی بە مەزھەب و تائفیەتی دینییەکان بھێنێت، ئەگەر لەم بوارانەدا جگە لە بۆشایی شتێکی تری بۆ دروستنەکرابێت، ئەوا لە بواری لەشدا، بە تایبەتی لە پەیوەندید بە لەشی ژنەوە، کەلەپورێکی گەورەی دروستکردووە. لەم کەلەپورەدا دوو مەسەلە سەرەکییە. یەکەمیان ترسە لە لەش، بەتایبەتی لە لەشی ژن. دووھەمیان، ھەوڵی داپۆشین و شاردنەوە و نەفیکردنی ئەو لەشەیە لەناو ژیانی گشتیدا، بێگومان بە فۆرم و شێوازی جیاواز. تا ئەو شوێنەی یەکێک لە دەرکەوتە ھەرە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی شوناسی ئیسلامی سیاسیی وەک ئایدیۆلۆژیاو وەک بزوتنەوەی سیاسیی، بریتییە لە چۆنیەتی دەرکەوتن و نمایشکردنی لەشی ژن لەناو ژیانی گشتیدا. ئەم شوێنە سەرەکیی و ناوەندییەی لەشی ژن لەناو پرۆژەی ئیسلامی سیاسیدا وایکردووە جل و بەرگ، کەمتر پەیوەندیی بە دین و دینداریی و زیاترو زیاتر پەیوەندیی بەو پرۆژە سیاسیی و ئایدیۆلۆژییەوە ھەبێت کە سەد ساڵە لە ئارادایە، لە سەردەمی حەسەن بەناو دروستبوونی ئیخوانی موسلیمینەوە بیگرە، بە تێپەڕین بەناو خومەینیزم و ئەزموونی کۆماری ئیسلامی، تا بەگەیشتن بە ئەزموونەکانی تری ئیسلامی سیاسی دەگات. لەش لەناو ئەم بەسیاسیکردنە سەرتاسەرییەی ئیسلامدا، بووە بە ھەڵگری دین و دینیش بە شوناسی سیاسیی ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی خۆی.  ئیسلامی سیاسیی لە ڕێگای دروستکردنی لەشی دینییەوە، بە تایبەتی لەشی بەدینیکراوی ژنانەوە، پەیوەندیی بەو ژینگەیەوە دەکات کە تیایدا دروستدەبێت. لەم دۆخەدا لەشی دینیی بەگشتیی و لەشی ژن بەتایبەتی، ئامرازە، ئامرازیی سەرەکیی پەیوەندیکردنی ئەم ھێزانەیە بەو کۆمەڵگایانەوە کە تیایاندا دروستدەبن. زیادبوونی داپۆشینی لەشی ژن وەک ھێما بۆ سەرکەوتنی خۆیان و کەمبوونی داپۆشین و لاوازیی لەشی دینیی، یاخود دروستبوونی لەشی نادینیی، وەک لاوازیی یان فەشەلی خۆیان سەیردەکەن. ئەگەر بکرێت شتێک لە کۆمەڵناسی گەورە (پیار بۆدریۆ)ەوە فێرببین ئەوەیە کە لەش لە کۆمەڵگادا وەک زمان کاردەکات. بۆیە لەشی دینیی بەگشتیی، بە تایبەتیتر لەشی دینیی ژن، زمانی سەرەکیی قسەکردنی ئیسلامی سیاسییە لەگەڵ ئەو کۆمەڵگایانەدا کە دەچێتە ناویانەوە. لەشی ژن لە ئیسلامی سیاسیی بسێنیتەوە، کەلێنێکی ھێجگار گەورە لە زمانی قسەکردنیاندا دروستدەبێت و لەزۆر سەرەوە لە قسەکوتن دەکەون.  بەڵام لەگەڵ دروستبوونی باڵی جیاواز لەناو ئیسلامی سیاسیدا، لە ئیخوانەکانەوە بیگرە بۆ بزاوتە سەلەفییە جۆربەجۆرەکان، لەشی دینیی توشی دابەشبوون و پارچەپارچەبوون دەبێت، لەوە دەکەوێت لەشێکی یەکشێوەبێت. وەکچۆن ئەو زمانە دینیەش کە قسەی پێدەکەن پارچەپارچە دەبێت. فۆرمەکانی داپۆشینی لەش، بۆ نموونە، لەناو دیدگای بزوتنەوە سەلەفییەکاندا، تەواو جیاوازە لەوەی لای لاشەی دینیی ئاسایی، ئامادەیە. حیجاب، ئەو زمانە سەرەکییەی ئیسلامی سیاسی قسەی پێدەکات، چ لە فۆرمە خومەینیەکەیدا، چ لە فۆرمە ئیخوانییەکەیداو چ لە فۆرمە سەلەفییەکەیدا، دابەشدەبێت و شێوازی جیاواز دەگرێتە خۆی. ھەریەکێکیش لەوان ھێما بۆ شوناسی ئەو ھێزە سیاسییە دینییە دەکات کە نوێنەرایەتی دەکات. حیجابی ئیخوانییەکان و حیجابی سەلەفییەکان و حیجابی ئیماندارە ناسیاسییەکان، یەک حیجاب نین، نیقاب و بورقە و پۆشاکی خەلیجییش جیاوازە لەو سەرپۆشە سونەتیانەی ژنان لە وڵاتی ئێمەدا لەسەریاندکردو لەسەریدەکەن. سەرپۆش و لەچکی سونەتی ژنان ڕمزو کۆدێکی کۆمەڵایەتییە لە دەرەوەی ھەر پرۆژەیەکی سیاسیی دینیدا، میکانیزمێکە لەو میکانیزمانەی لە کۆمەڵگادا ژنان لە پیاوان جیادەکرێنەوە، بەبێ ئەوەی لە پشتی ئەم جیاکارییەوە پرۆژەیەکی سیاسیی دیاریکراو و ڕوانینێک بۆ چۆنیەتی حوکمڕانیی و پرۆژەیەک بۆ دەوڵەتداریی، ئامادەبووبێت. لەچکی دایکانی ئێمە، لەباشترین حاڵەتدا، ھێمای بۆ ئاسۆیەکی دینیی کردووە، لەپاڵ چەندان ئاسۆی تردا، کە کۆمەڵگا بە ھۆیانەوە لە خۆی ڕوانیوەو دیاردەکانی ناو ھەناوی خۆی لێکداوەتەوە. لەچک بەشێکبووە لە جلوبەرگی ژنانە، بەر لەوەی ئەو جل و بەرگە، ببێت بە پرۆژەی سیاسیی ئەم ھێز یان ئەو ھێزی سیاسیی لە کۆمەڵگادا. بەڵام حیجاب ڕەمزی سەرەکیی ئیسلامی سیاسیی و بزوتنەوە دینییە سیاسییەکانی سەدەی بیستەمە، ئەو زمانە ئاشکراو گشتییەیە کە قسەی پێدەکەن. ئەمە وایکردووە ڤێستیڤاڵ بۆ لەسەرکردنی حیجاب بۆ کچانی منداڵ سازبکەن و وێنەی بگرن و نمایشی بکەن و بڵاوی بکەنەوە، جۆرێک لە یەکپۆشیی ئایدیۆلۆژیی و سیاسیی بەسەریاندا بسەپێنن کە تەنھا لە سیستمە دیکتاتۆریەکاندا بوونی ھەبووە. ئەو منداڵانەش زۆر کەمتر وەک ئیماندارو زۆر زیاتر وەک شوناسی ئەو ھێزە سیاسییە دینییەو وەک ھێمایەک بۆ دەسەڵاتی ئەو ھێزە لە کۆمەڵگادا کە حیجابەکەیان دەکاتەسەر، دەردەکەون.  بەکورتییەکەی، بەدینییکردنی لەشی ژن لەم ناوچەیەدا، ھێما بۆ ئەو دەسەڵاتە ئاوساو و فوتێکراوە دەکات کە ئیسلام، بەپێی تێگەیشتنی ئیسلامی سیاسیی و وەک شوناسی ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی، لەدوای شۆڕشی ئێرانییەوە، بەدەستیھێناوە. دروستکردنی لەشی ژنانەی دینیی، نەک تەنھا ھێما بۆ دەسەڵاتی ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی دەکات، بەڵکو تەماحی قۆرخکاریی ئەم ھێزانەش بۆ دین و دینداریش، نیشانئەدات. کوشتن لەسەر پۆشین یان نەپۆشینی حیجاب دەرەنجامێکی لۆژیکیی ئەم جۆرە بیمارو پاسۆلۆژیەی ئیسلامی سیاسییە لەناو مێژووی ئەم ناوچەیەدا. سەندنەوەی ژیان لەو خانمە گەنجە، لە ژینا ئەمینی، سەندنەوەی سەرجەمی ئەو ماف و ڕێزانەیە لە مرۆڤ لە دونیای مۆدێرندا بەدەستیھێناوە. کوشتنی ئەم خانمە بۆگەنبوونی ئایدیۆلۆژیاو ھەرەسی سیاسیی و ئەخلاقیی پرۆژە سیاسییەکەی، ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیمان، نیشانئەدات. ڕۆژانە دەبینین مرۆڤی ئەم ناوچەیە بەشێوازی جیاواز لەو پرۆژە ترسناک و توندوتیژەی دروستکردنی لەشی دینیی ھەڵدێت، لەش لەم ناوچەیەدا لە دۆخی ھەڵاتنێکی بەردەوامدایە لەو پێناس و نمایشکردنە دینییانەی بۆی دروستکراوە. مەرگی ژینا ئەمینی یەکێکە لە ڕێگایانەی ھەڵاتن لەم لەشە دینییە ئایدیۆلۆژیە سیاسییە بیمارە، کە ھێزێک سەپاندویەتی سوکایەتیکردن بە مرۆڤ و مافەکانی بەشێکی سەرەکیی پرۆژە دینیی و سیاسییەکەیەتی.  

درەو:  شۆڕشنامە د.ئەحمەد بامەڕنی لە كتێبی (چەند بیرەوەرییەك لەگەڵ مام جەلال)دا دەنوسێت:  رۆژی (17/4/1991) بە مام جەلالم وت دوێنێ‌ وەفدی بەرەی كوردستانی لە بەغدا گەڕایەوە دەتوانم چەند خولەكێك لەگەڵ جەنابت لەوبارەیەوە قسە بكەم. مام جەلال وتی بەڵێ‌ باشە هەستە با بڕۆینە دەرەوە پیاسەیەك بكەین. پێموت: ئەوەی من تێگەیشتووم سەدام حسێن داوادەكات جەنابت یان كاك مەسعود یان هەردووكتان پێكەوە بڕۆنە بەغدا بۆ گفتوگۆ، بەلای منەوە ئەگەر یەكێتی ئەمە قبوڵ بكات ئەوە گەورەترین هەڵە دەكات دوای (1975)‌و ئەگەر جەنابیشت قبوڵ بكەیت ئەوە هەڵەیەكی گەورەیە. چونكە مەبەستی سەدام ئەوەیە لە تەلەفزیۆن پێكەوە دەربچن‌و ئەوەش وەك شەقازللەیەك دەبێت بۆ هەموو ئەو كەسانەی كە لە ئەوروپاوە ئەمەریكاوە پشتگیریی لە كوردو دۆزەكەی دەكەن تا پێیان بڵێت ئێوە حەقی ئەو مەسەلەیەتان چییە، ئەوە نییە كوردەكانی خۆم هاتوونەتە بەغدا بۆ لام‌و خەریكە رێكدەكەوین؟ دوایی مام جەلال وتی: ئەحمەد ئێمە ناچینە بەغدا تا خیانەت لە گەلی كورد بكەین! وتم: من باسی خیانەتم نەكردووەو هەر لە بنەڕەتیشەوە ئەوە لە مێشكمدا نییە، بەڵام من چوونی ئێوە بۆ بەغدا لەم كاتەدا بە هەڵەیەكی گەورە دەبینم. مام جەلال وتی: بۆچونەكەت لەسەر چاوم، بەڵام بڕۆ خۆت كۆبكەرەوەو بڕۆرەوە بۆ پاریس. تاڵەبانی دەڵێت: لە كۆبونەوەكە سەدام زۆر هێمن‌و بەڕێز بوو، ئێمەی ماچ كردو پێی گوتین ئێوە ركابەری باشن، پیاوی ئازان، ئێمە پێمانوابوو ئێوەمان تێكشكاندوە، پێمانوابوو هەرگیز ناگەڕێنەوە، كەچی ئێستا دەتانبینم زیندوون، بۆیە ئێستا دەمەوێت دان بنێم بە مافەكانتاندا".  كویل لۆرنس لە كتێبی(نەتەوەیەكی نادیار هەوڵی كوردەكان بۆ سەربەخۆیی‌و داڕشتنەوەی عێراق‌و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست) دەنوسێت: تاڵەبانی دەقاو دەق ئامادەنەبوو بیستوچوار سەعات چاوەڕێی هەواڵ بكات. ماچكردن لەنێو پیاوانی خۆرهەڵاتی ناوەراست شتێكی ئاساییە، بەڵام واقیعەكە وای كرد بەرەی كوردستانی لە پەلوپۆ بكەوێت. لەواشنتۆن كوردەكان داوای گەرەنتییان لە وەزارەتی دەرەوە كرد، بەڵام ئەوان بە سەرپێی داوایان كردبوو: بۆچی ناوەستن تا بزانن چیتان لە بەغدا دەست دەكەوێت؟ تاڵەبانی گەڕایەوە كوردستان‌و دژی هەر مفاوەزاتێكی تر بوو لەگەڵ بەغدا، ئەمە لەبەرئەوە نەبوو كە پێی شتێكی خراپ بوو، بەڵكو لەبەرئەوە بوو گشت بەڵێنەكانی سەدام بێ‌ بەهان... مەسعوود بارزانی زیاتر لەو دیكتاتۆرەی عێراق، هیچ متمانەیەكیشی بە ئەمەریكا نەبوو. لەڕاستیدا نە ئەمەریكا نە عێراق شتێكی ئەوتۆیان پێشكەش بە كورد نەكرد. شاعیری ناسراوی كورد شێركۆ بێكەس لە كتێبی (نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش ) كە لەودەمەدا لە سوید بووە، دەنوسێت: ناكرێ لێرەدا ئەوەیش نەڵێم تاڵترین ماچ، ئەو ماچە ناهەموارە بوو كە "مام جەلال" سەدامی ماچكرد! ئەو دیمەنەی لەڕۆژێكدا (C.NN) دەیانجار دووبارەی ئەكردەوە، وەك ئەوەی پێمان بڵێ: (تەماشای قوربانییەكان بكەن، چۆن ماچی جەللادەكانی خۆیان ئەكەن!)... دوابەدوای ئەو دانووستانە بی ماناو ڕەزا گران‌و مایەپووچەی كە سەركردایەتی بەرەی كوردستانی لەگەل سەدامدا كردیان! هەموو سیاسەتێكی ئەو رۆژگارەو تەواوی سیاسەتمەدارانم لەبەرچاو كەوت. سەرچاوەكان:  * د.ئەحمەد بامەڕنی: چەند بیرەوەرییەك لەگەڵ مام جەلال، لە بڵاوكراوەكانی مەودا میدیا، چاپی یەكەم، 2020، لاپەڕەكانی (71 - 75). * كویل لۆرنس: نەتەوەیەكی نادیار هەوڵی كوردەكان بۆ سەربەخۆیی‌و داڕشتنەوەی عێراق‌و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، وەرگێڕانی هاوكار عەبدوڵا، لە بڵاوكراوەكانی دەزگای ئایدیا، چاپی یەكەم، 2020، لاپەڕەكانی (92‌و 93). * شێركۆ بێكەس: نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش ژیاننامەو بیرەوەری، بەرگی دووەم، چاپی یەكەم، 2013، لاپەڕەكانی (360‌و 364).

درەو: بەهرۆز جەعفەر  هایدرۆکاربۆن لە حەوزە سەرەکیەکانی کەنداو، دەریای ڕەش، دەریای سپی ناوەڕاست زۆرترین دیالۆگی لە ئاستی جۆراوجۆردا هێناوەتە کایەوە. هەرێمی کوردستانیش لەڕووی پێگەی جوگرافییەوە "جیۆپۆڵەتیکی ووزە" کەوتۆتە نێوان ئەو سێ کوتلە گەورە ستراتیجییەوە. ئەم نوسینە کورتە بۆ پێش چاو ڕوونی ناوەند و خوێنەری کورد گرنگ بو، تا لەو ڕوانگەیەوە لە سەردانەکەی (٨ بۆ ١٠ ی سێپتەمبەری ٢٠٢٢) ی "باربارا لیف"جێگری وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتوەکان بۆ کاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ هەولێرو بەغدا تێبگەین.  یەکەم/ کارە هەرە لە پێشینەکانی ئیدارەی بایدن بەرگرتن بە هەژموونی ئابوری و سەربازی چین و ڕووسیا، هەروەها پاراستنی ئاسایشی ووزەی جیهانی، ئەو دوو ئەجێندە سەرەکییە- ئێستاییەیە کە کۆشکی سپی و ناوەندەکانی بڕیاری لە ئەمریکا سەخڵەت و سەرقاڵ کردووە. ئێران و ڕووسیا چێژ لەوە ئەبینن کە نرخی نەوت و گاز گرانەو، خۆرئاوا تووشی هەڵاوسانێکی ئابوری بێوێنە بوەتەوەو، ڕووناکییەکانی بورجی ئیڤڵ لەبەر دەستگرتن بە "ووزە"وە لەمەولا لە دوای کاتژمێر (١١) شەوەوە ئەکوژێنرێتەوە. بە دەیان هەزار نانەواخانەو سەمونخانە کارەکانیان ڕاگرتوەو، بانکەکانی ئەوروپا خەریکی کڕینی مۆلیدەی کارەبایین.  بۆیە، ڕووسیاو ئێران بە ووردی کار لەسەر ئەوە ئەکەن کە عێراق و وڵاتانی دیکەی نزیک لە خۆیان باربهێنن کە هاوکار نەبن لە بار-ئاسانکردنی ئەمریکاو ئەوروپادا، بۆ ئەمەش نایانەوێت نە هەرێمی کوردستان بچێتە سەر نەخشەی گازی سروشتی لە دەریای سپی "میدیتریانه-Mediterranean"  وە نە عێراق بیپەرژێتە سەر ئەوەی کە نەوتی زیاتر بخاتە بازاڕەوە.  لە هەفتەی یەکەمی ئابی ٢٠٢٢ دا، ڕۆژنامەنووسەکان چەند جارێک پرسیاریان لە وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتوەکان "نێد پرایس-Ned Price" کرد: ئایا ئێوە ئاگادارن وەزارەتی نەوتی عێراق بە شێوەیەکی ئینتیقائی ئەو کۆمپانیا ئەمریکیانە بە ئامانج ئەگرێت کە لە عێراق و هەرێمی کوردستان کارئەکەن، هەروەها وەزیری داراییش سەرقاڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای باڵایە؟ لێرەدا (ئینتیقائی، بە مانای ئەوەی لە ناو لیستێک کۆمپانیادا چەند کۆمپانیایەک کە نزیکن لە خۆرئاوا ئەمریکا بە مەبەست ئەکرێنە ئامانج). نێد پرایس بە نزیکەیی وەڵامێکی لە لا نەبو!. هەمان هەفتە ئەنجومەنی پیران و بەدیاریکراوی لیژنەی کاروباری دەرەوە نامەیەک ئاڕاستەی ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتوەکان ئەکەن، هەر لەو ڕۆژانەشدا بەشێوەیەکی کتوپڕ وەزیری دارایی عێراق "عەلی عەللاوی" دەستلەکارئەکێشێتەوە! دووەم/ چین بە بێدەنگی ناسەقامگیری بازاڕی ووزەی قۆستۆتەوە لە عێراقدا، چینیەکان مۆڵەتی پەرەپێدانی "پاڵێوگەی فاو"یان لە بەسرە بە (٧) ملیار دۆلار لە ساڵی (٢٠٢١)دا وەرگرتووە. لە (٢٠٢٢)دا چین بڕیاریداوە کە (١٠٠٠) هەزار خوێندنگە لە عێراقدا دروست ئەکات. ژینگەکە لە دووسەرەوە زەمینەسازی بۆ چین خۆشکردووە کە ئەسپی خۆی لە عێراقدا تاو بدات: یەک: هەر لە ساڵی (٢٠١٨ ەوە تا ٢٠٢٢) کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکانی وەک ئەکسۆن مۆبیلی ئەمریکی، بریتش پیترۆلیۆمی بەریتانی و شێڵی هۆڵەندی کێڵگە نەوتیەکانی عێراقییان بە جێهێشت و کشانەوە، ئەوەش بەهۆی گۆڕینی سیاسەتی نێوخۆیی کۆمپانیاکان خۆیان، هەروەها دابەزینی نرخی نەوت، دەستکەوتی کەم و نا سەقامگیریی ژینگەی کارکردن لە عێراق بە هۆی تیرۆرەوە. بۆ ئەم مەبەستە کۆمپانیا چینییەکان شوێنی کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکانیان گرتۆتەوە. لەم (٢٠٢٢)ەدا چینیەکان لە (١٤) کێڵگەی نەوتی سەرەکی و مامناوەندی عێراقدا ئۆپەرەیشن ئەکەن، کە ئەکاتە زیاتر لە (٥٠٪)ی نەوتی عێراق. جگە لەوەش بەردەوام چین ملیۆنێک بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی عێراق بۆ خۆی هەڵ ئەگرێتەوە.  دووەمین فاکتەر ئەوەیە، لە (٢٠٠١ ەوە تا ٢٠٢٢) تێڕوانین و سیاسەتەکانی ئەمریکا بۆ عێراق سەرکەوتو -نە-بوون. بەرئەنجامی ئەمە ئێران و ڕووسیاو چین هەریەکەیان بە جۆرێک کاریگەری خۆی لەسەر عێراق دروست کردووە.  لە ئاستی گڵۆباڵیشدا (گڵۆباڵ کۆی ئەو پرسانەیە کە پەیوەستی بە ئاستی تەواوی گەلان و دەوڵەتانی جیهانەوە هەیە)، چین لە ئەوروپاش ئەم دەرفەتانە ئەقۆزێتەوە. بۆ نمونە، بەهۆی قەیرانی ووزەوە، هەزاران کارگە دائەخرێن، ئەوروپییەک ئەگەر شامپۆیەک نرخەکەی لە (٢) یۆرۆ وە بگاته (٤)یۆرۆ ڕەنگە بتوانێت بیکڕێت، بەڵام کە نرخی شامپۆیەک بگاتە (٧ بۆ ١٠ یۆرۆ) بە دڵنیاییەوە خەڵک ئەچن شامپۆ چینییەکە ئەکڕن کە بە یەک یۆرۆیەو، هەرزان و ئاسان کاڵای چینی ئەگاتە هەموو شوێنێک لە جیهان.  سێهەم/  ویلایەتە یەکگرتوەکان پاڵپشتی نەوت و گازی سروشتی هەرێم ئەکات تەنها لە مانگی ئاب و سێپتەمبەری ٢٠٢٢ دا، وەزارەتی دەرەوە و باڵوێزخانەی ئەمریکا لە عێراق دووجار پاڵپشتی ناڕاستەوخۆیان بۆ کەرتی ووزەی هەرێم دووپاتکردۆتەوە: بە پێی زانیارییەکان، کۆمپانیا فرەڕەگەزەکانی بواری نەوت لە تەمموزی ٢٠٢٢ ەوە بە چڕی خەریکی لۆبی کردنن بۆ ئەوەی ئیدارەی ئەمریکا لەسەر بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی و جموجوڵەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق هەڵوێستی خۆی ڕوون بکاتەوە. چوار کۆمپانیای هەرە گەورەی ئەمریکی و نزیک لە خۆرئاوا لەلایەن دەستەڵاتی فیدراڵییەوە کراونەتە ئامانج: کۆمپانیای شلمبرگێر - Schlumberger، هالیبرتۆن بۆ خزمەتگوزاری ووزە- Halliburton Energy Service، بیکەر هیوج- Beker Hughes Company، هەروەها کۆمپانیای داناگازی ئیماراتی کە لە سنوری چەمچەماڵ و کێڵگەی کۆرمۆردا کار ئەکات.  لە یەکەم و دووەم و سێهەم دا، کۆمپانیا ئەمریکییەکان وەک لایەنێکی یاسایی و دەستوری ناوخۆیی وڵاتی خانەخوێ تەماشای بڕیارەکەی وەزارەتی نەوتی عێراقیان کرد و، پێوەی پابەند بون. کە نۆبە هاتە سەر کۆمپانیای دانا گاز و، لە حوزەیرانی ٢٠٢٢ەوە سێ جار هاوەنبارانی کێڵگەکە کرا، تێگەیشتنەکانی ئیدارەی ئەمریکا گۆڕران!؟ چوارەم/ کێڵگەی کۆرمۆر؛ پاڵپشتی ئەمریکا و مەترسییەکانی ئێران کۆرمۆر، لەناو ناحیەی قادرکەرەمدا شانی داداوە، ناوچەکە لەسەدەی پێشودا خاڵی بەریەککەوتنی کوردو جەبەروتی حکومەتە-یەکلەدوای یەکەکانی عێراق بووەو، بە سەختی کەوتۆتە بەر گۆڕانی ئیتنۆگرافی و شاڵاوەکانی ئەنفال، بەڵام ئیمڕۆکە زیاتر لە براندێکی بازرگانی و ناونیشانێکی سەرنجڕاکێشی ناو کۆبونەوەی بڕیاربەدەستانی ناوچەکە ئەچێت.  بە پێی Gaffney, Cline & Associate  کە وەک دەستگایەکی بواری ووردبینی جیهانی لە ساڵی (١٩٦٢)لە باشوری ئەمریکا دامەزراوە، کێڵگەی کۆرمۆر بڕی (٤.٤) تریلیۆن پێ سێجا یەدەگ گازی پەسەندکراوی هەیە. بە ئۆتۆمبیلێکی ئاسایی لەم کێڵگەیەوە بە (٢٠)خولەک ئەگەیتە ناو سەنتەری قەزای دووز خورماتوو، چۆنی لێک بدەیتەوە هەر (١٥ بۆ ٢٠)کیلۆمەتر لە هێزەکانی حەشدی شەعبی و سوپای عێراقەوە دوورە! بەگشتی زۆنەکە ئێران بەناوچەی هەژمونی خۆی ئەزانێت، بەڵام تورکیاو ئیمارات تیایدا کار ئەکەن و، ئیدارەی ئەمریکاش پاڵپشتی ئەکات. بە پێی ڕاگەیەندراوی کۆمپانیای داناگاز لە ساڵی (٢٠٢٢)دا داهات و بەرهەمهێنانیان بۆ ئاستی سەروو (٥٠٪) زیادی کردووە. ڕۆژانە (٤٥٠) ملێۆن پێ سێجا گاز بەرهەم ئەهێنێت، بە لولەیەکی (٢٤) ئینجی و بەدرێژی (١٧٢) کیلۆمەتر ئەگوێزرێتەوە بۆ شاری غاز لە چەمچەماڵ کە کارەبای ناوچەی سلێمانی دابین ئەکات. هەر لەوێشەوە بە لولەیەکی (١٢٠)کیلۆمەتری غاز ئەگەیەنێتە ناوچەی پیرداودی هەولێر. جگە لەوەی کێڵگەکە غازی شلی ماڵان (LPG) بەرهەم ئەهێنێت و بە تەنکەر و بەتەندەر دراوە بە چەند کۆمپانیایەک تا غازی شل ئەگاتە ماڵان. هەروەها بڕی (١٥بۆ ٢٠) هەزار بەرمیل نەوتیش کە لە چڕی گازەکە جیا ئەبێتەوە بەرهەم ئەهێنێت. کەواتە ئەمە یەکێکە لە شادەمارەکانی ئابوریی کوردستان و دەیان کۆمپانیای لۆکاڵی و ئیماراتی و تورکی و ئەمریکیش لێی سودمەندن.  ڕووبەری کێڵگەکە (٢٥٠کم٢) یە، ساڵی (٢٠٢٢) داناگاز بە هەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی هەرێم دەستی داوەتە گەورەکردنەوەی وێستگەکان لەناو کێڵگەکەدا بە بڕی (٦٣٠) ملیۆن دۆلار، لەو بڕەش ویلایەتە یەکگرتوەکان (٢٥٠) ملیۆن دۆلاری بەخشیوە بۆ هەمان مەبەست. هەر ئەمە نییە، بەڵکو دوو کۆمپانیای ئەمریکیش (ئیکستێران و هاڤانتیک) لە کاری لۆجیستی دا بەشداری فراوانترکردنی وێستگەکان ئەکەن.  عێراق (بەغداو ناوچەکانی خواروو) لە ڕووی به‌رهه‌م هێنانی كاره‌باوه‌  پێویستیان به‌ (٣٠)هەزار مێگاوات كاره‌با هه‌یه‌ به‌ڵام تا ئێستا نەیانتوانیوە لە (٢٠) هه‌زار مێگاوات زیاتر به‌رهه‌م بهێنن. بۆ ئەوەش بەردەوام یەک لەسەر سێی کارەبای عێراق بە بەغدای پایتەختیشەوە پشتی بە ئێران بەستوەو، گاز لە ئێرانەوە هاوردە ئەکەن بە شێوەیەک کە نزیکەی سێ هێندە گرانتر لە نرخی بازاڕ بە عێراقی ئەفرۆشێت.  لە دۆخێکی وەهادا، هەر ئەڵێی گازی سروشتی هەرێم بە تایبەتی کۆرمۆر بەهۆی ئێجگار نزیکییەکەیەوە لەناو یەک ووڵاتدان، بۆ ئەوە کراوە ڕەوانەی بەغدا بکرێت و ببێتە هۆکاری بوژانەوەی ئابوریی و لێکتر نزیکبونەوەی سیاسی و ئەمنی. بەڵام ئێران نە ئەوە قبوڵ ئەکات کە گازی هەرێم ببێتە جێگرەوەی گازەکەی ئەو بۆ عێراق، نە پێی خۆشە عێراق و هەرێم لەسەر سکەیەکی سەقامگیری نەوت بن تا هاوکاری ئەوروپاو ئەمریکا بن لەم قەیرانە جیهانیەی کە هایدرۆکاربۆن دروستی کردووە. بۆیە ئیدارەی ئەمریکاش لەسەر ئاستی فەرمی ئەو تێگەیشتنەی بۆ دروست بووە کە بڕیارەکانی دادگای فیدڕاڵی و وەزارەتی نەوت مەبەستی دیکەیان لە پشتەوەیە. بۆیە باربارا لیف جێگری وەزیری دەرەوە دوای سەردانی بۆ بەغداو هەرێمی کوردستان سەردانی ئیماراتی یەکگرتوی عەرەبیشی کرد.   پێنجەم/ ئایا بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی هەڵ ئەوەشێنەوە؟ کاتێک زانیاری وورد بەردەست نەبون، ئەبێت پەنا بەرینە بەر "ئاماژەکان". لێرەدا دوو ئاماژە هەیە. یەکەمیان، لەناو هەرێمی کوردستان لێک نزیکبونەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستانە. دووەمیان، پێکهێنانی حکومەت بە بێ پارتی و سووننەکان ئەستەمە، بۆ ئەمەش کوردو سووننەو لایەنەکانی نێو چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەکان هەنگاوی گەورەیان هەڵهێناوە بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێ لە بەغدا. بە ئەگەری سەت لە سەت دەستکەوتی هەرێمی کوردستان لەم ئاکتەدا کەمبونەوەی گرژییەکانە لەمەڕ پرسی نەوت و گاز. ئەم گرژییانەش لەدوای بڕیارەکەی ١٥ ی شوباتی ٢٠٢٢ ی دادگای فیدراڵی کە تیایدا پرۆسە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە نایاسایی و نادەستوری وەسف ئەکات گەیشتۆتە لوتکەو، نیگەرانی کۆمپانیا فرەڕەگەزەکان و هەرێم و یەکێتی ئەوروپاو ئەمریکای لێکەوتۆتەوە.      گفتوگۆ و دەرئەنجام  ٭ بەشێوەیەکی گشتی تاکە چارەسەری پرسی نەوت و گاز لە نێوان بەغداو هەرێمی کوردستاندا، بە دەرکردنی یاسای نەوت و گازی عێراق تا ڕادەیەکی باش چارەسەر ئەبێت. بەمەرجێک ئەو یاسایە ڕێگەبدات هەرێمی کوردستان کۆمپانیای کوردیی-نیشتیمانی- خۆماڵی- بواری خزمەتگوزارییەکانی ووزە دابمەزرێنێت. کاتێک هەرێمی کوردستان بوو بە خاوەنی کۆمپانیای گەورەی بواری پیشەسازیی نەوت، ئیتر توانای مرۆیی بۆ بەڕێوەبردن دەستەبەر ئەبێت، بەرە بەرە ئەو تێچووە زۆرەی کە کۆمپانیا بیانییەکان لە هەرێمی کوردستان هەیانەو سەرچاوەی قەیرانی دارایی هەرێمە کەم ئەبێتەوە، ئینجا ئیتر بانک و سیستەمی باجی نیشتیمانی بەرەبەرە پەرەئەستێنێت....و...تادوایی.  ٭ کەرتی نەوت و گازی هەرێم کەوتۆتە بەردەم هەڕەشەی ناوخۆیی و عێراقی و هەرێمی و جیهانی، لە هەمان کاتدا دەرفەتی گەورەی ناوخۆیی و عێراقی و جیهانیش لە ئارادایە. دەرفەتەکە ئەوەیە کە تاوەکو نرخی نەوت لە ئاستێکی بەرزدایە، هەرێمی کوردستان هەنگاو بەرەو بونیادنانی ژێرخانێکی ئابوریی بەهێز و فرەچەشن بنات.

دره‌و كۆمپانیای تۆتاڵ ئینێرجیزی فه‌ره‌نسی فرۆشتنی پشكەكانی بەرێژەی 18%ی  لە بلۆكی نەوتی سەرسەنگ لە پارێزگای دهۆك بە بڕی ( 155)ملیۆن دۆلار راگه‌یاند و هەرێمی كوردستانی جێهێشت. كۆمپانیا فەرەنسیەكە رۆژی 5 شه‌ممه‌ 15/9/2022 له‌ به‌یاننامه‌یه‌كیدا ئه‌وه‌ی ئاشكرا كردووه‌ كه‌ پشكه‌كانی خۆی به‌ بری 155 ملیۆن دۆلار داوه‌ته‌ کۆمپانیای (شاماران پترۆلیۆم) کە کۆمپانیایەکی دۆزینه‌وه‌و گەشەپێدانی نه‌وتی کەنەدییە و لە هەرێمی كوردستاندا کاردەکات. به‌ پێی راپۆرتی كۆمپانیاكه‌ بری بەرهەمهێنانی تۆتاڵ ئینێرجیز لە ساڵی ٢٠٢١دا نزیکەی (٣٥٠٠) بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا. بلۆكی نەوتی سەرسەنگ له‌ ساڵی 2011دا دۆزرایه‌وه‌ كه‌ %62ی پشكه‌كانی له‌لایه‌ن HKNی ئه‌مریكی و 20% له‌ لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ خاوه‌نداری ده‌كرێت و ئه‌و 18%ی ده‌مێنێته‌وه‌ له‌لایه‌ن تۆتاڵ ئینێرجیزه‌وه‌ خاوه‌نداری ده‌كرا. له‌ لایه‌ن خۆشیه‌وه‌ كۆمپانیا كریار له‌ به‌یاننامه‌یه‌كدا كرینی پشكه‌كانی بلۆكی نەوتی سەرسەنگی ئاشكراكردو له‌وباره‌یه‌وه‌ عادل چاوش سەرۆکی شاماران ئەم کڕینەی بە "ڕۆژێکی گرنگ بۆ شاماران" ناوبردو وتی: "ئێمە شامارانمان لە کۆمپانیایەکی تاکە سەروەت و سامانەوە گۆڕیوە بۆ کۆمپانیایەک کە خاوەنی پشکەکانی سێ کێڵگەی نەوتی بەرهەمهێنانی جیهانییە له‌ هه‌رێمی كوردستان كه‌ ئه‌وانیش (ئەتروش، سواره‌ توكه‌ و ڕۆژهەڵاتی سواره‌ توكه‌)ن. شایه‌نی باسه‌ كۆمپانیای تۆتاڵ ئینێرجیزی فه‌ره‌نسی سه‌ره‌تای كاركردنی ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ ساڵانی 1920ه‌كان كه‌ یه‌كه‌مین دۆزینه‌وه‌ی خۆی له‌ كێڵگه‌ی نه‌وتی كه‌ركوك ئه‌نجامدا. له‌ ئێستادا كۆمپانیاكه‌ خاوه‌نی 22%ی پشكه‌كانی كێڵگه‌ی نه‌وتی حه‌لفایه‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتی پارێزگای عه‌مماره‌. كۆی به‌رهه‌می كۆمپانیاكه‌ له‌ عێراقدا بۆ ساڵی 2021 نزیكه‌ی 14 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی رۆژانه‌ بووه‌. له‌ مانگی 9ی 2021دا تۆتاڵ ئینێرجیز رێككه‌وتنامه‌یه‌كی گه‌وره‌و فره‌ ره‌هه‌ندی بواره‌كانی وزه‌ی له‌گه‌ڵ حكومه‌تی عێراقدا واژۆكردووه‌ كه‌ گرنگترینیان دامه‌زراندنی تۆرێكی نوێی غازو چاره‌سه‌ركردنی یه‌كه‌كان و هه‌روه‌ها به‌رهه‌مهێنانی كاره‌بایە. هه‌ربۆیه‌ پێشبینی ده‌كرێت كشانه‌وه‌ی كۆمپانیاكه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر خواستی حكومه‌تی عێراقی و له‌ راوانگه‌ی بریاری دادگای فیدراڵی عێراق بێت كه‌ پێشترو له‌ مانگی شوباتی ئه‌مساڵ نا یاسایی بونی گرێبه‌سته‌ نه‌وتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستاه‌نی راگه‌یاندبوو.  

  درەو: بەپێی داتاکانی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی؛ # داهات لە کێڵگەی سەرسەنگ لە (نیوەی یەکەمی 2022) بە ڕێژەی (80%) زیادی کردووە بەراورد بە (نیوەی یەکەمی 2021)، بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و بەرزبوونەوەی (3%) لە قەبارەی فرۆشتنی نەوت لە کێڵگەکەدا. # بەرهەمهێنان لە (نیوەی یەکەمی 2022) دا (29.7 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بووە، لەکاتێکدا (28.9 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بووە لە (نیوەی یەکەمی 2021)؛  # کۆی بەرهەمی کەڵەکەبووی کێڵگەی سەرسەنگ لە دەسپێکی بەرهەمهێنانەوە تا 30ی حوزەیرانی 2022 گەیشتووتە (47.6 ملیۆن) بەرمیل. کێڵگەی نەوتی سه‌رسه‌نگ کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ دەکەوێتە سنوری (پارێزگای دهۆک)‌ەوە، ڕوبەری کێڵگەکە (420) کیلۆمەتر دووجایە، دابەشبووە بەسەر دوو ناوچەی نەوتی جیاوازدا کە بریتین لە ناوچەی (سوارە توکەو ڕۆژهەڵاتی سوارە توکە)، هەر یەکێک لەو دوو ناوچەیە سێ کۆگای نەوتی سەربەخۆی تێدایە. لە ئێستادا پشكی (62%)ی کێڵگە نەوتییەکە دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی و پشكی (18%)ی دراوه‌ته‌ لقێکی کۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فەرەنسی و پشكی (20%)ی ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم کوردستانە. بەپێی نوێترین ئەو زانیارییانەی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی خستوویەتیەڕوو توانای هەردوو ناوچەکەی کێڵگەکە بەم جۆرەیە؛ یەکەم؛ سوارە توکە؛ بەشی گرنگ و سەرەکی کێڵگە نەوتییەکەیە شەش بیری نەوتی تێدایەو توانای بەرهەمهێنانی (29 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەیە بە کولێتیەکی بەرزی (36 – 39 API)، لە ئێستادا بەرهەمەکەی لە ڕێگەی تانکەرەوە دەگوازرێتەوە بۆ فیشخابوور و پلان وایە داهاتوویەکی نزیکدا لە ڕێگەی بۆرییەوە بەرهەمەکەی بگوازرێتەوە، کە لە ئێستا لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە لە قۆناغی دروستکردندایە. دووەم؛ رۆژهەڵاتی سوارە توکە؛ ناوچەیەکی دیکەی نەوتییە لە چوارچێوەی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ و یەک بیری نەوتی تێدایەو توانای بەرهەمهێنانی (2 هەزار و 500) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەیە بە کولێتیەکی بەرزی (36 – 39 API). دەرەنجامی کارەکانی کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئێنرجی لە نیوەی یەکەمی 2022 لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئینێرجی لە ساڵی ٢٠٠٧ لەلایەن (ڕۆس پیرۆت جونیۆر) دامەزراوە، کۆمپانیایەکی تایبەتی وزەی سەربەخۆیە و کاری گەڕان و بەرهەمهێنانی نەوتی لە هەرێمی کوردستاندا هەیە. بارەگای سەرەکی کۆمپانیاکە لە شاری داڵاسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایەو لقی لە هەردوو شاری تەکساس و هەولێر هەیە. بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیاکە لە نیوەی یەکەمی 2022 لە کێڵگەی سەرسەنگ؛ 1.    داهات لە (نیوەی یەکەمی 2022) بە ڕێژەی (80%) زیادی کردووە بەراورد بە (نیوەی یەکەمی 2021)، بەهۆی بەرزبوونەوەی (74%) لە نرخی نەوت و بەرزبوونەوەی (3%) لە قەبارەی فرۆشتنی نەوت لە کێڵگەکەدا. 2.    بەرهەمهێنان لە (نیوەی یەکەمی 2022) دا (29.7 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بووە، لەکاتێکدا (28.9 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بووە لە (نیوەی یەکەمی 2021)؛  3.    کۆی بەرهەمی کەڵەکەبووی کێڵگەی سەرسەنگ لە دەسپێکی بەرهەمهێنانەوە تا 30ی حوزەیرانی 2022 گەیشتووتە (47.6 ملیۆن) بەرمیل. 4.    کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئینێرجی لە ماوەی (نیوەی یەکەمی 2022)دا بڕی (178 ملیۆن) دۆلاری نەختینەی لە فرۆشتنی نەوت وەرگرتووە، لەگەڵ (33.6 ملیۆن) دۆلاری دیکە لە مانگی تەمموزی 2022دا وەرگیراوە.  5.    کۆی گشتی وەبەرهێنان لە ساڵی (2007)ەوە لەلایەن کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن و هاوکارەکانیەوە (1.9 ملیار) دۆلار زیاترە. 6.    بە نزیکەی (4) ملیار دۆلار بەشداری لە بەرهەمی ناوخۆیی هەرێمدا کردووە لە ماوەی ١٥ ساڵدا. 7.    تا ساڵی (2021) (59 هەزار) هەلی کاری ناوخۆیی ڕەخساندووە. سەرچاوە؛ -    ڕاپۆرتی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی، بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی 2022.  

 (درەو):  شكستی تاكتیكی هێمن هەورامی بۆ هەڵبژاردنی ئەندامانی كۆنگرە، ئاڕاستەی نێچیرڤان بارزانی لەناو فراكسیۆنی پارتی بەسەر ئاڕاستەی مەسرور بارزانیدا سەرخست، ئەمە ناڕەزایەتی دروستكردووە، ژمارەیەك لە ئەندامانی فراكسیۆنەكە یاداشتی ناڕەزایەتییان بۆ (مەكتەبی سەرۆك) بەرزكردوەتەوە، دوو هەفتەیە پەرلەمانی كوردستان كۆنەبوەتەوە، دەوترێت كاریگەریی ناكۆكییە ناوخۆییەكانی فراكسیۆنی پارتی لەسەرە.  یاداشتی ناڕەزایەتی بۆ بارزانی بڕیارە سەرتای مانگی 11ی ئەمساڵ پارتی دیموكراتی كوردستان كۆنگرەی چواردەیەمی خۆی لە شاری دهۆك ببەستێت، هەڵبژاردنی ناوخۆیی پارتی بۆ دیاریكردنی ئەندامانی كۆنگرە كە بە تێكڕا ژمارەیان (800) كەسە، كێشمەكێشی دروستكردووە.  یەكێك لەو ئۆرگانانەی پارتی كە بەهۆی هەڵبژاردنی ئەندامانی كۆنگرەوە توشی ململانێی ناوخۆیی بوەتەوە، فراكسیۆنی پارتییە لە پەرلەمانی كوردستان، كە بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، ناڕەزایەتییەكەیان گەیشتوەتە ئاستی ئەوەی ژمارەیەك لە ئەندامانی فراكسیۆنەكە یاداشتی ناڕەزایەتی بۆ (مەكتەبی سەرۆك)‌و (مەكتەبی نێچیرڤان بارزانی جێگری سەرۆك)‌و (مەكتەبی  سیاسی) حزبەكەیان بەرزبكەنەوە.  تاكتیكەكەی هێمن هەورامی بەپێی بڕیاری لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرەی پارتی، لە فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان كە ژمارەی ئەندامەكانی (45) پەرلەمانتارە، (9) كەسیان بە هەڵبژاردن سەركەوتوون بۆ كۆنگرە.  شێوازی هەڵبژاردنی ئەندامانی فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان، ململانێیەكی توندی لەناو فراكسیۆنەكە دروستكردووە، ململانێكە گەیشتوەتە ئاستی قسەكردنی راستەوخۆ لەسەر یەكتر.  رۆژی 8ی ئەم مانگە هەڵبژاردن بۆ ئەندامێتی كۆنگرەی چواردەی پارتی لەناو فراكسیۆنی پارتی بەڕێوەچوو، بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، لەكۆی (45) ئەندامی فراكسیۆنەكە (3) ئەندامیان بەبێ هەڵبژاردن سەركەوتوون بۆ كۆنگرە كە بریتین لە هەریەكە لە (هێمن هەورامی وەكو جێگری سەرۆكی پەرلەمان)‌و (زانا مەلا خالید وەكو سەرۆكی فراكسیۆن)‌و (رێڤینگ هروری وەكو ئەندامی لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرە)، واتە لە بنەڕەتەوە كێبركێكە لەنێوان (42) ئەندامی فراكسیۆنی پارتیدا بووە بۆ هەڵبژاردنی (9) كەسیان وەكو ئەندامی كۆنگرە.  (درەو) زانیویەتی، لەكۆی ئەو (42) پەرلەمانتارەی پارتی، (38) كەسیان خۆیان بۆ ئەندامێتی كۆنگرە كاندید كردووە، بەڵام دواتر (7) كەسیان كشاونەتەوە‌و (31) پەرلەمانتار چونەتە ناو كێبركێی هەڵبژاردنەوە، واتە لەكۆی (42) پەرلەمانتار تەنیا (11) كەسیان خۆیان بۆ ئەندامێتی كۆنگرە كاندید نەكردووە‌و تەنیا دەنگدەر بوون.  بەپێی وتەی ئەوانەی كە ئاگاداری وردەكاری هەڵبژاردنەكە بوون‌و (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون، هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمان كە نزیكە لە مەسرور بارزانییەوە لیستێكی ئامادەكردووە بەمەبەستی سەرخستنیان بۆ كۆنگرە، كاتێك ئەندامانی فراكسیۆنەكە ئاگاداربوون لە لیستەكە، دەنگیان پێنەداوە‌و بەمەش لە لیستەكەی هێمن هەورامی تەنیا (2) پەرلەمانتار سەركەوتوون بۆ كۆنگرە.  فراكسیۆنی پارتی كە ژمارەی ئەندامەكانی (45) كەسە، بەپێی زانیارییەكان نزیكەی (28) كەسیان سەربە ئاڕاستەی مەسرور بارزانی‌و (11) كەسیان سەربە ئاڕاستەی نێچیرڤان بارزانین، لەم نێوەندەدا (6) پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكە خۆیان وەكو "بێلایەن" لەنێوان هەردوو ئاڕاستەكە پێناسە دەكەن، واتا هێمن هەورامی لیستی تایبەتی لەناو ئاڕاستەكەی مەسرور بارزانیدا لەناو فراكسیۆن دروستكردووە‌و ئەمە بە زیانی ئاڕاستەكە شكاوەتەوە.  ئەو ئەندامانەی فراكسیۆنی پارتی لەناو ئەم ململانێیەدا سەركەوتن بۆ  كۆنگرە بریتین لە:  •    عەبدولسەلام دۆڵەمەری •    پێشەوا هەورامانی •    ئەرشەد لۆلانی •    لیزا فەلەكەدین كاكەیی •    جوان رۆژبەیانی •    بەختیار شوكر •    بەهجەت عەلی •    هێڤیدار ئەحمەد •    حیكمەت محەمەد بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەكۆی ئەو (9) پەرلەمانتارەی فراكسیۆنی پارتی كە سەركەوتوون بۆ كۆنگرە (7) كەسیان سەربە ئاڕاستەكەی نێچیرڤان بارزانین، لەمەدا هەندێك لە پەرلەمانتارانی ئاڕاستەی مەسرور بارزانیی ناڕەزایەتییەكەیان  ئاڕاستەی هێمن هەورامی دەكەن‌و پێیانوایە تەكتیكەكەی ئەو بۆ هەڵبژاردن ئاڕاستەی مەسرور بارزانی لەناو فراكسیۆن توشی شكست كردووە تا ئەو رادەیەی نەیتوانیوە (دكتۆر سەباح زێباری) خاڵی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بۆ كۆنگرە سەربخات، بەڵام هەندێكی تریان ئەم بۆچونە رەتدەكەنەوە‌و دەڵێن بڕیارەكە لە هێمن هەورامی گەورەتر بووە‌و لە دەرەوەی فراكسیۆنەوە دەستوەردان كراوە بەو ئاڕاستەیەدا.  دیاترین ئەو ئەندامانەی فراكسیۆن كە لەناو ئەو ململانێیەدا سەرنەكەوتن بۆ  كۆنگرە بریتی بوون لە: •    رێبوار بابكەیی •    سەباح زێباری (خاڵی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی) •    بەهمەن كاكە عەبدوڵا  •    حەسیبە گەردی •    سەروان هەركی (بەهۆی ناڕەزایەتییەكانییەوە كشایەوە) كۆبونەوەی پەرلەمان‌و ناكۆكییەكانی پارتی ماوەی دوو هەفتەیە پەرلەمانی كوردستان كۆنەبوەتەوە، بەپێی وتەی هەندێك لە پەرلەمانتارانی فراكسیۆنەكانی تر كە (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون، بەهۆی ناكۆكییە ناوخۆییەكانی فراكسیۆنی پارتییەوە دوای هەڵبژاردنە ناوخۆییەكە، كۆبونەوەی پەرلەمان پەكیكەوتووە. ناكۆكییەكانی ناو فراكسیۆنی پارتی گەیشتوەتە ئاستێك، مەترسی هەیە لەكاتی دانیشتنی پەرلەماندا پەرلەمانتارانی پارتی روبەڕووی یەكتر بوەستنەوە‌و ناكۆكییەكانیان لە پشتی پەردەوە بخەنە بەردەم پەردەكە.    

(درەو): یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر زۆرێك لە كێشەكانی نێوانیان رێككەوتوون، بە پرسی سەرۆك كۆمارو هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیشەوە، نەوەی نوێ لەپەرلەمانی كوردستان دەكشێتەوە، بزوتنەوەی گۆڕان داوای پێكهێنانی ئەنجومەنی باڵای پارتە سیاسییەكان دەكات، محەمەد سودانی دڵنیایی لەبارەی نەوتی هەرێمە بە بارزانی دەدات "من سەرۆك وەزیران بم ئەو كێشەیە ئاسانەو چارەسەری دەكەین". تیمەكەی یەكێتی و پارتی سەرەتای مانگی ئابی رابردوو لە پیرمام مەسعود بارزانی و بافڵ تاڵەبانی كۆبوونەوە، لە كۆبونەوەكەدا بڕیاریانداوە لەسەر كێشە سەرەكییەكانی نێوانیان رێكبكەون، تیمێكیان لە یەكێتی و پارتی پێكهێناوە بۆ یەكلاكردنەوەو رێككەوتنی تەواوەتی نێوانیان لەسەر پرسەكانی ناوخۆی هەرێم و عێراق، تیمەكە دوور لەچاوی میدیاكان چەندین كۆبونەوەیان كردووەو لەسەر زۆرێك لە پرسەكان رێككەوتوون. بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە لە بەرپرسە باڵاكانی یەكێتی و پارتییەوە دەستیكەوتووە، تیمەكەی یەكێتی و پارتی پێشنیازی رێككەوتنی هەنوكەیی و ستراتیژیان كردووە، هەنوكەیی بۆ رێككەوتن لەسەر ئەو پرسە هەڵواسراوانەی كە لە ئێستادا لە نێوانیاندایە بەزووترین كات یەكلای بكەنەوە، دواتر رێككەوتنی ستراتیژی بكەن هاوشێوەی رێككەوتنەكە ستراتیژییەكەی نێوان جەلال تاڵەبانی و مەسعود بارزانی لە 2005دا. یەكێتی و پارتی لە بەغداد پارتی دیموكراتی كوردستان بڕیاریداوە بەشدار بێت لە حكومەتی داهاتووی عێراق، چونكە هەرجۆرە دووركەوتنەوەیەكی لە پرۆسەی سیاسی عێراق و خۆدوورگرتنی لە حكومەتی نوێی عێراق كاریگەری راستەوخۆ لەسەر حكومەتەكەی مەسرور بارزانی دروست دەكات. بە گوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، هەفتەی رابردوو وەفدی چوارچێوەی هەماهەنگی كە لە (فالح فەیاز سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی و محەمەد سودانی كاندیدی چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ سەرۆك وەزیرانی داهاتووی عێراق) پێكهاتبوون، دوور لەچاوی میدیاكان بەجیا لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستان كۆبونەتەوە. زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن، لە كۆبونەوەكەدا مەسعود بارزانی رازی بووە بە بەشداریكردن لە حكومەتی نوێی عێراق و پێی راگەیاندوون یەكێتی و پارتی بە هاوبەشی بەشداری پرۆسەی سیاسی و حكومەت و سەرۆكایەتی كۆمار دەكەن، سەبارەت بە پرسی نەوت كە دادگای فیدراڵی یاسای نەوت و گازی هەرێمی بە نادەستوری لەقەڵەمدا، محەمەد سودانی كاندیدی چوارچێوەی هەماهەنگی بۆ پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق دڵنیاییداوە بە مەسعود بارزانی كێشەی نەوت و گاز بە ئاسانی لەگەڵ هەرێم چارەسەر دەكات و پارەی نەوت لەدەرەوە دەهێنێـەوە بۆ هەرێمی كوردستان، نایەڵێت ئەو كێشەیە كاریگەری لەسەر پەیوەندییەكانی هەرێم و بەغداد دروست بكات، وتویەتی "من سەرۆك وەزیران بم ئەو كێشەیە ئاسانەو گرفت نابێت". لەسەر پرسی سەرۆك كۆماری عێراق كە تا ئێستا پارتی بە (رێبەر ئەحمەد)و یەكێتی بە ( بەرهەم ساڵح) كێبەركێ دەكەن، بارزانی بە وەفدی چوارچێوەی هەماهەنگی وتووە "من لاریم نیە لە كاندیدی یەكێتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار" هەرچەندە تا ئێستا روون نیە مەبەستی بارزانی بەرهەم ساڵحە كە تا ئێستا كاندیدی یەكێتییە، یان مەبەستی كاندیدێكی تری یەكێتییە، بەڵام زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن بارزانی بە كاندیدی یەكێتی رازی بووەو هێڵی سوری نیە لەسەر هیچ كاندیدێكی یەكێتی بە بەرهەم ساڵحیشەوە. زانیارییەكان باس لە یەكلاكردنەوەی پرسی سەرۆك كۆمار دەكەن لە نێوان مەسعود بارزانی و بافڵ تاڵەبانی، بەڵام هێشتا روون نیە كێ كاندیدی هاوبەشە، بەرپرسانی باڵای پارتی ئاماژە بەوە دەكەن تائێستاش تاكە كاندیدیان (رێبەر ئەحمەد)ە، بەڵام دەنگۆی دانانی ( لەتیف رەشید ) وەك كاندیدی هاوبەشی یەكێتی و پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار گەرمە.  ئاماژەی رێككەوتنەكان بەدەركەوتوون، بەڵام یەكێتی و پارتی بەرەسمی نایانەوێت رایبگەیەنن تا دوای چلەی ئیمام حسێن واتا سەرەتای هەفتەی داهاتوو، تا ئەوكاتەی بەتەواوی لایەنە شیعەكان رێكدەكەون لەسەر دیاریكردنی رۆژی كۆبونەوەی پەرلەمان و رۆژی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارو راسپاردنی كاندیدی سەرۆك وەزیران. •    بەشیر حەداد جێگری پێشوی سەرۆكى پەرلەمانی عێراق رایگەیاندووە: چاوەڕو‌انی موفاجەئە دەكرێت لە گفتوگۆكانی پارتی‌و یەكێتی‌و لەم ڕۆژانەدا دەرئەنجامەكان دەبینرێن، گفتوگۆكان گەیشتوونەتە ئاستێكی پێشكەوتوو، ئەگەر رێككەوتنیش سەد لەسەد نەكرابێت، ئەوە نزیكین لە رێككەوتن. •    هەرێم كەمال ئاغا سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق بۆ رۆژنامەی هاوڵاتی: مەسعود بارزانی و بافڵ تاڵەبانی لە رابردوودا دانیشتوون و تیمێكیان پێكهێناوە، كۆبونەوەكانی ئەم تیمە قۆناغی باشی بڕیوە، هەرچەندە تا ئێستا هەردوولا كاندیدی خۆیان هەیە بۆ سەرۆك كۆمار، بەڵام یەكێتی و پارتی نزیكن لە رێككەوتن و گفتوگۆكان بەئاراستەیەكی باشدا رۆیشتوون، چاوەڕوان دەكرێت سەركەوتووبێت. •    ڤیان دەخیل وتەبێژی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە  پەرلەمانی عێراق: لەبارەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەگەڵ یەكێتی گەیشتوینەتە قۆناغی كۆتایی. كێشە ناوخۆییەكان لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێمی كوردستانیش یەكێتی و پارتی رێككەوتوون لەسەر پرسی ناكۆكییەكانیان بەتایبەت لەسەر پرسی یەكخستنی داهات و نەمانی كورتهێنان و كێشەی موچەی موچەخۆرانی سلێمانی. سەبارەت بە پرسی هەڵبژاردنیش پەرلەمانی كوردستانیش، سەرچاوەیەكی باڵا لە پارتی دیموكراتی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، پارتی و یەكێتی رێككەوتوون لەسەر دواخستنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، هێشتا دوو بۆچون هەیە ئەوانیش: •    درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بۆ دوو وەرزی یاسادانان بە پشووەكانەوە دەكاتە یەك ساڵ، واتا بۆ ماوەی یەك ساڵ تەمەنی پەرلەمان و حكومەت و سەرۆكایەتی هەرێم درێژبكرێتەوە.. •    درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان تا ئەنجامدانی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان، واتا هەركات لایەنەكان گەیشتنە رێككەوتن لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنی داهاتوو ئەوكات وادەكە دیاری بكرێت. لەسەر ئاستی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، ئەوەی تا ئێستا بەدیدەكرێت هەڵوێستی نەوەی نوێیە كە بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) پێش وادەی كۆتایی ئەم خولەی پەرلەمانی كوردستان كە لە 6/11/2022 كۆتایی دێت نەوەی نوێ پەرلەمانتارەكانی لە پەرلەمان دەكشێنێتەوەو پەرلەمان و حكومەت و سەرۆكایەتی هەرێم بە ماوەبەسەرچوو و ناشەرعی لەقەڵەم دەدات، نەوەی نوێ دەیەوێت فشار بكات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لەبەر ئەوەی (دۆخی ناوخۆی هەرێم،  پێگەی هێزە سیاسییەكان، دۆخی دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، بارودۆخ و نیگەرانی هاوڵاتیان) لەبەرژەوەندی نەوەی نوێیە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان. بزوتنەوەی گۆڕان جموجوڵێكی سیاسی دەستپێكردووە، بە ئاراستەی یەكخستنی هێزەكانی دەرەوەی یەكێتی و پارتی، فشاردروستكردن لەبەرامبەر هەژمونی یەكێتی و پارتی. زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن بزوتنەوەی گۆڕان دركی بەوە كردووە یەكێتی و پارتی لە رێككەوتن نزیكبوونەتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی پشتگوێخستنی هێزەكانی تر، بۆیە بزوتنەوەی گۆڕان پرۆژەیەكیان ئامادەكردووەو لە چەند رۆژی رابردوودا عومەر سەید عەلی و وەفدی باڵای بزوتنەوەی گۆڕان سەردانی لایەنەكانی دەرەوەی یەكێتی و پارتییان كرد (بەبێ نەوەی نوێ) بەمەبەستی فشارخستنە سەر یەكێتی و پارتی. لە سەردانەكەدا عومەر سەید عەلی باسی لە زەروریەتی دروستكردنی كارتی فشار كردووە لەلایەن ئەو هێزانەوە، لە پرۆژەكەی عومەر سەید عەلیدا باس لە دروستكردنی ئەنجومەنی باڵای پارتە سیاسییەكانی كوردستانی كراوە، بۆ ئه‌وه‌ی له‌و ئه‌نجومه‌نه‌دا گفتوگۆ بكرێت لەسەر پرسە چارەنوسسازەكانی هەرێمی كوردستان. 

شیكاری: درەو بەشی یەكەم # لە ساڵی (1992) (ملیۆنێک و 112 هەزار) کەس مافی دەنگدانی هەبووەو پارتی (443 هەزار و 879) دەنگی بە ڕێژەی (40%) بەدەستهێناوە،  # لە دواهەڵبژاردندا بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (3 ملیۆن و 486 هەزارو 787) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، پارتی (579 هەزارو 243) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (17%) کۆی گشتی دەنگدەران لە سێ پارێزگاکەی هەرێم. # ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (214%) زیادیان کردووە، بەڵام زیادکردنی دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان تەنها (30%) بووە. #لە ساڵی (1992) پارتی لە سلێمانی (92 هەزار و 449) دەنگی بەدەستهێنابوو، لەدواین هەڵبژاردندا 2021 كە (54 هەزارو 891) دەنگی بەدەستهێناوە. # لە دوای ساڵی (1992)ەوە لە هەرێمی کوردستان (12) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووەو پارتی بەشداری سەرجەمیانی کردووە. # پارتی (3) جار بە شێوەی هاوپەیمانی و (9) جار بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە. بەشی یەکەم؛ پێگەی پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا پوختە؛ لە ساڵی (1992)ەوە (12) هەڵبژاردنی گشتی (پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، بەڕێوە چووە، پارتی دیموکراتی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنەکان بەشداری کردووە، کە لە (9) هەڵبژاردنیان بە لیستی سەربەخۆ و (3) هەڵبژاردنیان بەشێوەی هاوپەیمانی چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە سێ پارێزگاکەی هەرێم مافی دەنگدانیان هەیە، پارتی دیموکراتی کوردستان نەیتوانیوە بە هەمان ئاست ژمارەی دەنگەکانی بەرز بکاتەوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە (19/5/1992) بەڕێوەچوو (ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، پارتی دیموکراتی کوردستان (443 هەزارو 879) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (40%) کۆی گشتی دەنگدەران.  بەڵام لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (10/10/2021) بە ڕێوەچوو، لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، پارتی دیموكراتی كوردستان توانیویەتی تەنها (579 هەزارو 243) دەنگ بەدەستبهێنێت بەرێژەی (17%) کۆی گشتی دەنگدەران. بەم پێیەش ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەرێمی کوردستان لە یەکەم هەڵبژاردنەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (214%) زیادی کردووە، بەڵام زیادکردنی دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان تەنها (30%) بووە، (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))، لە خوارەوە پێگەی پارتی دیموکراتی کوردستان لە سەرجەم هەڵبژاردنە گشتییەکان ڕوونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) پێگەی پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا ز    خولەکانی هەڵبژاردن    بەرواری ئەنجامدانی هەڵبژاردن    ژمارەی دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان    ژمارەی گشتی دەنگدەران    ڕێژەی دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان 1    خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان    19/05/1992    443,879    1,112,000    40% 2    خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان    30/01/2005    لیستی هاوبەش    2,290,736    لیستی هاوبەش 3    خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان    30/01/2005    741,879    2,290,736    32% 4    خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق    30/01/2005    لیستی هاوبەش    2,290,736    لیستی هاوبەش 5    خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان    25/07/2009    لیستی هاوبەش    2,518,773    لیستی هاوبەش 6    خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق    07/03/2010    670,965    2,590,274    26% 7    خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان    21/09/2013    743,984    2,803,283    27% 8    خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق    30/04/2014    753,014    2,717,082    28% 9    خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان    30/04/2014    816,654    2,717,082    30% 10    خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق    12/05/2018    724,727    3,758,896    19% 11    خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان    30/09/2018    688,070    3,085,461    22% 12    خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق    10/10/2021    579,243    3,486,787    17% چارتی ژمارە (1) یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان ە لە 19/5/1992 بەرێوەچوو. 2.    ( ملیۆنێك و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (971 هەزارو 593) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (87%). 4.    پارتی دیموکراتی کوردستان (443 هەزارو 879) دەنگی بەدەستهێنا. -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (92 هەزارو 449) دەنگ بەرێژەی (%26.6) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (152 هەزارو 143) دەنگ بەرێژەی ( 46%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (168 هەزارو 983) دەنگ بەرێژەی ( 85.5%) -    دەنگی پارتی لە سنوری كەركوك (24 هەزارو 604) دەنگ بەرێژەی ( 28%) چارتی ژمارە (2) دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (نیشتمانی دیموكراتی كوردستان) بەشدار بوون كە (ملیۆنێك و 570 هەزارو 663) دەنگیان بەدەستهێناو (104) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەرێمی کوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/1/ 2005 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753 هەزارو 919 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 5.    پارتی دیموکراتی کوردستان (741 هەزارو 879) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (91 هەزارو 578) دەنگ بەرێژەی (12.4%)  -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (347 هەزارو 772) دەنگ بەرێژەی ( 53.7%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (302 هەزارو 133) دەنگ بەرێژەی ( 78.8%) چارتی ژمارە (3) چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/1/2005 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 290 هەزارو 736) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 753  هەزارو 919) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (75.6%) 4.    سەرجەم حزبەكان جگە لە (كۆمەڵی ئیسلامی) لەچوارچێوەی لیستی (هاوپەیمانی كوردستان) بەشدار بوون كە (2 ملیۆن  و 175 هەزارو 551) دەنگیان بەدەستهێنا و (75) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%) 4.    پارتی و یەكێتی لە چوارچێوەی لێستێكدا بەناوی (لیستی كوردستانی) بەشدارییان كردوو (ملیۆنێك و 76 هەزارو 370) دەنگیان بەدەستهێناو (59) كورسی پەرلەمانیان مسۆگەر كرد. شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 7/3/ 2010 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 590 هەزارو 274) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 938 هەزارو 754 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.8%) 4.    پارتی دیموکراتی کوردستان (670 هەزارو 965) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (82 هەزارو 121) دەنگ بەرێژەی (10%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (306 هەزارو 775) دەنگ بەرێژەی ( 45%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (283 هەزارو 69) دەنگ بەرێژەی ( 66.6%) چارتی ژمارە (4) حەوتەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 803 هەزارو 283) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 950  هەزارو 130) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.     پارتی دیموكراتی كوردستان (743 هەزارو 984) دەنگی بەدەستهێناو (38) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. هەشتەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 128 هەزارو 167 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (78%). 4.    پارتی دیموكراتی كوردستان (753 هەزارو 14) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (93 هەزارو 410) دەنگ بەرێژەی (10%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (354 هەزارو 735) دەنگ بەرێژەی ( 48%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (340 هەزارو 977) دەنگ بەرێژەی ( 62%) چارتی ژمارە (5) نۆیەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان  1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 161 هەزارو 38 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (80%) 4.    پارتی دیموكراتی كوردستان (816 هەزارو 654)دەنگی بەدەستهێنا ، بە جۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (86 هەزارو 655) دەنگ بەرێژەی (10%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (372 هەزارو 607) دەنگ بەرێژەی ( 49%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (357 هەزارو 392) دەنگ بەرێژەی ( 71%) چارتی ژمارە (6) دەیەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو. 2.    ( 3 ملیۆن و 758 هەزارو 896) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 795 هەزارو 686 ) كەس دەنگیاندا  4.    پارتی دیموكراتی كوردستان (724 هەزارو 727) دەنگی بەدەستهێنا. بەجۆرێک -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (48 هەزارو 706) دەنگ بەرێژەی (7.3%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (321 هەزارو 920) دەنگ بەرێژەی ( 50%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (354 هەزارو 102) دەنگ بەرێژەی ( 72.4%) چارتی ژمارە (7) یانزە؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    ( 3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (1 ملیۆن و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (59%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (688 هەزارو 70) دەنگی بەدەستهێنان بەرێژەی (37%). دوانزە؛ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) 1.    هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو 2.    ( 3 ملیۆن و 486 هەزارو 787) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 232 هەزارو 897 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (35.4%) 4.    پارتی دیموكراتی كوردستان (579 هەزارو 243) دەنگی بەدەستهێنا، بەجۆرێک؛ -    دەنگی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (54 هەزارو 891) دەنگ بەرێژەی (14%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای هەولێر (262 هەزارو 800) دەنگ بەرێژەی ( 59.2%) -    دەنگی پارتی لە پارێزگای دهۆك (261 هەزارو 543) دەنگ بەرێژەی ( 66%) چارتی ژمارە (8) * هەڵبژاردنی ئەنجومەنی شارەوانیەكان لە ساڵی 2000 لە دەڤەری سلێمانی و لە 2001 لە دەڤەری هەولێر بەڕێوەچوو  

درەو: جوتیار عادل، وته‌بێژی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان رایگه‌یاند، ‌ كۆی گشتی داهاتی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ماوه‌ی سێ ساڵی رابردوودا ( 46.3) تریلیۆن دیناربووه، كۆی گشتی خه‌رجییه‌كانیش ( 49،9 ) تریلیۆن دیناربوونه‌.   كۆی داهاتی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ ماوه‌ی سێ ساڵی رابردوودا: کۆی گشتی داهاتی حکومەتی هه‌رێمی كوردستان كه‌ لە داهاتی نەوتی، نانەوتی، تەمویلی حکومەتی عێراق و هاوپەیمانان پێکدێت، بریتی بووە لە  46.3 تریلیۆن دینار. كۆی خه‌رجیی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ ماوه‌ی سێ ساڵی رابردوودا: کۆی گشتی خه‌رجیی حکومەتی هه‌رێمی كوردستان كه‌ لە مووچە، خەرجییەکانی نەوت، بەکارخستن، وەبەرهێنان و کرێی وێستگەکانی کارەبا هەروەها دانەوەی بەشێک لە قەرزەکان پێكدێت، بریتی بووە لە 49,8 تریلیۆن دینار. سەبارەت بە تێکڕای داهاتی نەوتی فرۆشراوی حکومەتی هەرێمی کوردستان، رێژەی 55%ـی ئەو داهاتە بۆ خەرجی پرۆسەی بەرهەمهێنان، هەناردەکردن، کۆگاکردن و گواستنەوە خەرجکراوە، هەروەها رێژەی 45%ـیشی وەک داهاتی سافی گەڕاوەتەوە خەزێنەی حکومەت. خەرجی پرۆژەکان له‌ماوه‌ی سێ ساڵی رابردوودا کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان له‌ماوه‌ی سێ ساڵی رابردوودا، ٨٤٠ ملیار دینار لە ٨٨٤ پرۆژە خه‌رجكردووه‌، بەم شێوەیەی خواره‌وه‌: -         له‌ ساڵی 2019 بڕی 243 ملیار خه‌رج كراوه.‌ -         له‌ ساڵی 2020 بڕی 151 ملیار دینار خه‌رج كراوه‌. -         له‌ ساڵی 2021 دا بڕی 446 ملیار دینار خه‌رج كراوه‌ خه‌رجی به‌پێی سێكته‌ر: ڕێگه‌وبان:  392 ملیار شاره‌وانی: 282 ملیار كاره‌با: 25 ملیار سایلۆ (كشتۆكاڵ) : 37 ملیار په‌روه‌رده‌: 26 ملیار نیشته‌جێبوون: 25 ملیار به‌نداو: 22 ملیار سێكته‌رەکانی دیکە: 31 ملیار سه‌باره‌ت به‌ دەستەی وەبەرهێنان: گوته‌بێژی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان رایگه‌یاند، جگە لەو پرۆژانەی کە حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی ئەنجامی داون، زەمینەسازیشی کردووە بۆ ئەوەی لە رێگەی کەرتی تایبەتەوە دەرفەتی کار بۆ هاووڵاتییانی هەرێمی کوردستان بڕەخسێنێت و بۆ ئەوەش لە سێکتەری وەبەرهێناندا مۆڵەتی بە چەندین پرۆژە داوە و لەو رێگەیەشەوە زیاتر لە 120 هەزار هەلی کار بەشێوەی راستەوخۆ رەخسێنراوە، به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌: ساڵی یەکەم: لە ســـاڵی یەکەمی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، دەستەی وەبەرهێنان مۆڵەت بە ٤٣ پڕۆژە دراوە بە ســـەرمایەی ٩٠٢ ملیۆن دۆلار و لەســـەر رووبەری ٨٧٥ دۆنم زەوی لەم سێکتەرانەی خوارەوە: 1-     پیشەسازی: ١٢ پڕۆژە بە سەرمایەی ٣٥٧ ملیۆن دۆلار. 2-      نیشتەجێبوون: 5 پڕۆژە بە سەرمایەی 375 ملیۆن دۆلار. 3-     فێرکردن: 7 پڕۆژە بە سەرمایەی 44 ملیۆن دۆلار. 4-     - گەشتیاری: 6 پڕۆژە بە سەرمایەی 30 ملیۆن دۆلار. 5-     وەرزشی: 3 پڕۆژە بە سەرمایەی 30 ملیۆن دۆلار. 6-     بازرگانی: 6 پڕۆژە بە سەرمایەی 43 ملیۆن دۆلار. 7-     - تەندروستی: 3 پڕۆژە بە سەرمایەی 20 ملیۆن دۆلار. 8-     - کشتوکاڵ: 1 پڕۆژە بە سەرمایەی 3 ملیۆن دۆلار. ساڵی دووەم: لە ساڵی دووەمی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، دەستەی وەبەرهێنان مۆڵەتی بە ٨٧ پرۆژە داوە بە سەرمایەی ٧ ملیار و ٣٠٤ ملیۆن دۆلار و لەسەر ڕووبەری ٧٠٧٥  دۆنم زەوی لەم سێکتەرانەی خوارەوە: １. پیشەسازی: ٢٩ پڕۆژە بە سەرمایەی ١ ملیار و ١٣٠ ملیۆن دۆلار. ２. نیشتەجێبوون: ٤ پرۆژە بە سەرمایەی ٤٣٠ ملیۆن دۆلار. ３. فێرکردن: ٥  پڕۆژە بە سەرمایەی ٢٦ ملیۆن دۆلار ４. گەشتیاری: ١٥ پڕۆژە بە سەرمایەی ٥ ملیار و ٦٠ ملیۆن دۆلار. ５. وەرزشی: ١ پڕۆژە بە سەرمایەی ٢ ملیۆن دۆلار ６. بازرگانی: ١٩ پڕۆژە بە سەرمایەی ٣٠٩ ملیۆن دۆلار. ７. تەندروستی: ٦ پڕۆژە بە سەرمایەی ٥٣ ملیۆن دۆلار. ８. کشتوکاڵ: ٥ پڕۆژە بە سەرمایەی ٢٢٧ ملیۆن دۆلار. ９. هونەری: ١ پڕۆژە بە سەرمایەی ٩ ملیۆن دۆلار. １０. خزمەتگوزاری: ٢ پڕۆژە بە سەرمایەی ٥٨ ملیۆن دۆلار. ساڵی سێەم: لە ساڵی سێیەمدا کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، مۆڵەت بە ٦٤ پڕۆژە دراوە بە سەرمایەی ٢ ملیار و ٩٤٥ ملیۆن و لەسەر رووبەڕی ٢٢٢١ دۆنم زەوی لەم سێکتەرانەی خوارەوە: پیشەسازی: 14 پڕۆژە بە سەرمایەی 204 ملیۆن دۆلار. نیشتەجێبوون: 3 پڕۆژە بە سەرمایەی 248 ملیۆن دۆلار . فێرکردن: 7 پڕۆژە بە سەرمایەی 38 ملیۆن دۆلار. گەشتیاری: 8 پڕۆژە بە سەرمایەی 2 ملیار و 34 ملیۆن دۆلار. وەرزشی: 3 پڕۆژە بە سەرمایەی 7 ملیۆن دۆلار. بازرگانی: 22 پڕۆژە بە سەرمایەی 243 ملیۆن دۆلار تەندروستی: 3 پڕۆژە بە سەرمایەی 19 ملیۆن دۆلار. کشتوکاڵ: 2 پڕۆژە بە سەرمایەی 133 ملیۆن دۆلار. بانكەكان: 2 پڕۆژه بە سەرمایەی 19 ملیۆن دۆلار کۆی گشتیی سەرمایەی وەبەرهێنراو لە ماوەی سێ ساڵی رابردوودا لە سێکتەری وەبەرهێنان 11.15  ملیار دۆلار بووە.

(درەو): ژمارەیەك مامۆستای (زانكۆی چەرموو) لە چەمچەماڵ، داوا دەكەن لە گۆڕانكارییەكاندا هیچ كەس‌و لایەنێك ئیستسنا نەكرێت‌و دژی هەر جۆرە دەستوەردان‌و فشارێكین. رۆژی شەممەی ئەم هەفتەیە، لە گردی زەرگەتەی مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان لە سلێمانی، لەسەر پڕكردنەوەی پۆستێكی زانكۆی چەرموو پێكهەڵپژان لەنێوان دكتۆر هەڵەت رەشید سەرۆكی زانكۆی چەرموو  و   دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوەی حكومەتی هەرێم رویدا، ( هەرچەندە لە رونكردنەوەیەكدارەتیانكردەوە كە پێكهەڵپژارن رویدابێت، بەڵام درەو بەڵگەو لێدوانی تەواوی لەبەردەستدایە پێكهەڵپژان روویداوە لەبەردەم ژووری شێخ كامیل سكرتێری جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان لە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕا)،  یاریدەرێكی سەرۆكی زانكۆی چەرموو كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە بڕیارە لە پۆستەكەی لابدرێت بەهۆی ئەوەی مەرجی یاسایی تێدا نییە، بەڵام دانا عەبدولكەریم كە سەرۆكی تیمی گۆڕان لە حكومەت هەوڵی هێشتنەوەی یاریدەدەرەكە دەدات‌و ئەمە سەرچاوەی ناكۆكییەكەیە.  🔹دەقی راگەیەندراوی كۆمەڵێك مامۆستای زانكۆی چەرموو:  - بۆ ڕای گشتی هەرێمی كوردستان ئێمە وەك كۆمەڵێك مامۆستاو فەرمانبەرانی زانكۆی چەرموو پشتگیری تەواو لە بەڕێز سەرۆكی زانكۆ دەكەین بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاریی لە گشت پۆستە باڵاكانی زانكۆمان، چونكە هەندێك لەو بەڕێزانە ماوەیەكی زۆرە لەو پۆستانەدان، یاخود بەشێكیتریان بە پێچەوانەی یاسا لەو پۆستانەدان، ئەمە سەرەڕای ئەوەی كە دیدی وەزارەتی خوێندنی باڵا بەو ئاڕاستەیەیە، كە هیچ پۆستێكی باڵا بە وەكالەت نەمێنێت، بەڵكو هەموویان بكرێن بە پۆستی ڕەسەن. ناوی ئەو مامۆستایانەی زانكۆی چەرموو كە لەگەڵ راگەیەندراوەكەدان ئامانج ناسح قادر مستەفا ڕەزا مستەفا زرار خالد عبدل هەردی محەمەد ئەحمەد ساڵح ڕەوەند نوری بكر ئازاد عبدالله ئەمین ئاسۆ عەلائەدین محەمەد چنوور محێدین ڕەحمان زانا عپمان محمد فریدون كریم قادر ئاوات كریم مستەفا هێرۆ احمد حمەغریب هێرۆ غریب عبداللە ئاكۆ محمد كریم سۆزان كریم صاڵح لیلی ابراهیم فقێ صاڵح هێمن جلال عبدول دانا خدر صابر ئازاد عبدول رشید سامان عزالدین سعدون چالاك علی محمدامین عطا عمر صاڵح عبداللە ابراهیم فقێ ماجد اسعد محمد ڕێبین محمود صاڵح ابراهیم محمد علی مراد حسن صاڵح محمد

درەو: ژووری بازرگانی سلێمانی هۆكاری هەڵوەشاندەوەی كۆمپانیاو كارگەو ریستۆرانتەكان دەگەڕێنێتەوە بۆ زیادبوونی باج، كە لە 2021 ەوە تا ئێستا،  (500) كۆمپانیا لە سلێمانی هەڵوەشاوەتەوە، (663) نوسینگەی خانو و زەوی مۆڵەتەكەیان هەڵوەشاوەتەوە، (146) كارگە پرۆژەكانیان هەڵوەشاندووەتەوە، (82) پێشانگای ئۆتۆمبێل مۆڵەتەكانیان رەتكردووەتەوە. بە پێی راپۆرتی ژووری بازرگانی سلێمانی كە خستویانەتە بەردەم وەزیری دارایی، بەهۆی زیادكردنی باج بەشێوەی هەڕەمەكی لەسەر كۆمپانیا و پیشەسازی و چالاكیە جۆراوجۆرەكان، كاریگەری خراپی هەبووەو بۆ نمونە لە سەرەتای ساڵی 2021 ەوە تا ئێستا (615) كۆمپانیا لە شاری سلێمانی دامەزراوە بە پێی ئاماری ژووری بازرگانی سلێمانی، لەو ماوەیەدا (500) كۆمپانیا پاكتاوكراوەو هەڵوەشاوەتەوە، ئەمە جگە لە وەی سەدان كۆمپانیا لەكاردا نەماون، بەهۆی زۆری پاكتاوی باجەوە. لە سەرەتای 2021ەوە (663) نوسینگەی كڕین و فرۆشتنی خانو و زەوی مۆڵەتەكەیان هەڵوەشاوەتەوە، كە دەكاتە 20%ی ئەو نوسینگانەی لە مێژووی ژوری بازرگانی سلێمانیەوە دامەزراون.  (146) كارگە پرۆژەی پیشەسازی پرۆژەكانیان هەڵوەشاندووەتەوە. (82) پێشانگای ئۆتۆمبێل مۆڵەتەكانیان رەتكردووەتەوە (73) ریستۆرانت و كافتریا كارەكانیان هەڵوەشاندووەتەوە بەهۆی زیادكردنی (10%)ی باجەوە, بەشێكیشی بەهۆی گرانی و زۆری رێكاری نوێكردنەوەی مۆڵەتەكانیانیان. گرانی نرخی رسومات و خزمەتگوزارییەكان بەتایبەت رسوماتی كارەبای بازرگانی و پیشەسازی  كە ئێستا نرخی یەك یەكە (145) دینارە، بەراورد بە حكومەتی عێراق زۆر بەرزە كە نرخی یەك یەكە (60) دینارە واتا نزیكەی دوو ئەوەندەو نیوە.  

  درەو: بە پێی دەقی ئەو سكاڵاو داواكارییانەی كە لاهور شێخ جەنگی  لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماری كردووە و وێنەیەكی دەست (درەو) كەوتووە، سكاڵاكەی لاهور شێخ جەنگی تایبەتە بە بڕیارەكانی بافڵ تاڵەبانی بۆ دوورخستنەوەی لە حزب و خەرجی و پێداویستی تێدانیە، نزیكەكانی دەڵێن پڕوپاگەندەیە. بەهۆی دەسەڵات و هەیمەنەی بافڵ تاڵەبانیشەوە بەسەر پارێزگای سلێمانی، بریكاری لاهور شێخ جەنگی داوای كردووە كەیسەكەی بگوازرێتەوە بۆ پارێزگایەكی تری هەرێمی كوردستان.  بەپێی سكاڵاكەی لاهور شێخ جەنگی كە لە رۆژی 11/5/2022 لە دادگای كەرخی بەغداد لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماریكردووە هاتووە: بافڵ تاڵەبانی هەستاوە بە دوورخستنەوەی لاهور شێخ جەنگی لە یەكێتی ئەمەش كارێكی نایاساییە، چونكە كۆنگرە بەرزترین دەسەڵاتەو لە كۆنگرەدا دەنگی بەدەستهێناوەو متمانەی پێدراوە، بۆیە بافڵ تاڵەبانی پەیڕەوی حزبی پێشێلكردووە، هاوكات گۆڕانكارییەكان پێچەوانەی بڕیارەكانی فەرمانگەی رێكخراوو حزبە سیاسیەكانی سەربە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنی عێراقە، داواكارن ئەو گۆڕانكارییانەی لە حزبدا كراوە رابگیرێت. دوای ئەوەی لەسەر داوای بریكاری یاسایی بافڵ تاڵەبانی كەیسەكە گواسترایەوە بۆ دادگای بەرایی سلێمانی، بریكاری یاسایی لاهور شێخ جەنگیش داوایكردووە كەیسەكە بگوازرێتەوە بۆ پارێزگایەكی تری هەرێم. بە پێی نوسراوی داواكاریی بریكارەكەی لاهور شێخ جەنگی كە دەست (درەو) كەوتووە تیایدا هاتووە:  بریكارەكەم (لاهور شێخ جەنگی) لە دادگای كەرخی بەغداد سكاڵای لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماركردووە لەبەر ئەوەی لە حزب دووریخستووەتەوە، ئەمەش كارێكە پێچەوانەی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیە. پارێزەری بافڵ تاڵەبانی داوایكردووە كەیسەكەی لە بەغدادەوە بگوازرێتەوە بۆ پارێزگای سلێمانی، لەبەر ئەوەی سلێمانی ناوچەی ژێر دەسەڵات و هەیمەنەی بافڵ تاڵەبانیە، هێزە حزبیەكانی بافڵ تاڵەبانی دەوری ماڵی لاهور شێخ جەنگیان گرتبوو، بۆیە داواكارین كەیسەكە بگوازرێتەوە بۆ هەر دادگایەك لە پارێزگایەكی تری هەرێمی كوردستان جگە لە سلێمانی.  لە نوسراوێكی تردا سەرۆكایەتی دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان دەستەی شارستانی داوای لە دادگای بەرایی سلێمانی كردووە دۆسیەكە رەوانەی هەولێر بكەن بەمەبەستی پێداچوونەوە. سەرچاوەیەكی نزیك لە لاهور شێخ جەنگی بە (درەو)ی راگەیاند، لە سكاڵاكانی لاهور شێخ جەنگیدا باس لە نایاسایی و ناپەیڕەوی بڕیارەكانی بافڵ تاڵەبانی كراوەو بەهیچ شێوەیەك باسی خەرجی و پێداویستی نوسینگەو پاسەوان نەكراوەو بڵاوكردنەوەی ئەو بابەتە پڕوپاگەندەیەو راست نیە. ئەمڕۆ خشتەیەك لە سۆشیال میدیا بڵاوكرایەوەو باس لە داواكارییەكانی (لاهور شێخ جەنگی) دەكات، كە خەرجی رۆژێكی (150) ملیۆن دینارە بەمشێوەیەك: خەرجی رۆژانەی چێشتخانەكەی (85) ملیۆن دینار  خەرجی رۆژانەی بەنزین (20) ملیۆن دینار خەرجی بۆ غەسلی سەیارە (2 ) ملیۆن دینار  خەرجی چاككردنی سەیارە (5 ) ملیۆن دینار    

(درەو):  دوێنێ لە گردی زەرگەتە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان لە سلێمانی، عومەر سەید عەلی رێكخەری دەستلەكاركێشاوەی گۆڕان لەگەڵ تیمی گۆڕان لە حكومەتی خۆجێی سلێمانی كۆبووەوە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەدوای ئەم كۆبونەوەیە مشتومڕ تا حاڵەتی پێكهەڵپژان لەنێوان دانا عەبدولكەریمی وەزیری ئاوەدانكردنەوە‌و سەرۆكی تیمی گۆڕان  لە حكومەت‌و دكتۆر (هەڵەت رەشید) سەرۆكی زانكۆی (چەرموو) لەسەر پشكی بزوتنەوەی گۆڕان دروستبووە.  (درەو) زانیویەتی، ناكۆكییەكە پەیوەندی بە بڕیاری لابردنی یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆی چەرموو بۆ كاروباری خوێندكارانەوە هەبووە، ئەو كەسەی ئێستا لەم پۆستەدایە سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە‌و دانا عەبدولكەریم داوای لە سەرۆكی زانكۆكە كردووە كار بكات بۆ ئەوەی ئەو مامۆستایە لە پۆستەكەی لانەبرێت.  بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، سەرۆكی زانكۆی چەرموو بە دانا عەبدولكەریمی راگەیاندووە، رێگرتن لە لابردنی ئەو مامۆستایە لە پۆستەكەی لە دەسەڵاتی ئەودا نییە، بڕیاری وەزارەتی خوێندنی باڵایە،ئەوە كاری نایاساییەو ئامادە نیە كاری نایاسایی بكات، ئەمە بوەتەهۆی توڕەبوونی وەزیری ئاوەدانكردنەوە‌و  تۆمەتبارىكردووە بەوەی لەژێر هەژموونی یەكێتیدايە، سەرۆكی زانكۆش وەڵامیداوەتەوە‌و  وتوويەتى من ئەوەم باشە وەك تۆ نەبووم بە پارتی.  ئەم مشتومڕەی سەرۆكی زانكۆی چەرموو وای لە دانا عەبدولكەریم كردووە پاسەوانە تایبەتەكانی بانگ بكات، بەڵام دواجار رێگری لە بەریەككەوتنی نێوانیان كراوە.  رۆژی 5ی ئەیلولی رابردوو وەزارەتی خوێندنی باڵا پڕكردنەوەی (7)ی پۆستی زانكۆی چەرموو بەشێوەی سیڤی راگەیاند، بەپێی ئەوەی وەزارەتی خوێندنی باڵا دیاریكردووە، ئەوانەی ئەم پۆستانە پڕدەكەنەوە مەرجە كەسانێك بن كە هەڵگری بڕوانامەی (دكتۆرا)بن‌و نازناوی زانستییان (پرۆفیسۆری یاریدەدەر) بێت‌و خزمەتی زانكۆییان لە (10 ساڵ) كەمتر نەبێت.  بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئەو مامۆستایەی كە بەهۆیەوە مشتومڕ لەنێوان سەرۆكی زانكۆی چەرموو و وەزیری ئاوەدانكردنەوە دروستبووە، دووان لە مەرجە داواكراوەكانی تێدا نییە.

(درەو):  دۆسیەی سكاڵا یاساییەكەی لاهور شێخ جەنگی لەسەر بافڵ تاڵەبانی لە سلێمانییەوە گوازرایەوە بۆ هەولێر. سەرچاوەیەكی ئاگادار لە دادگای بەرایی سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند، لەسەر داوای بریكارەكەی لاهور شێخ جەنگیی، دۆسیەی سكاڵا یاساییەكەی لاهور شێخ جەنگیی لە دادگای سلێمانییەوە گواستراوەتەوە بۆ دادگای هەولێر.  سەرۆكایەتی دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان داوای لە دادگایی بەرایی سلێمانی كردووە، دۆسیە یاساییەكەی (لاهور شێخ جەنگی و بافڵ تاڵەبانی) بگوازرێتەوە بۆ هەولێر بەمەبەستی پێداچوونەوەی دۆسیەكەیان لەسەر داوای بریكاری داواكار (لاهور جەنگی بورهان). (درەو) زانیویەتی ئەمڕۆ دۆسیەكەی لاهور شێخ جەنگی و بافڵ تاڵەبانی گواسترایەوە بۆ هەولێر.  ئەم دۆسیەیە پەیوەندیی بەتەقینەوەی ناكۆكی نێوان هەردوو هاوسەرۆكەكەی یەكێتی (لاهور شێخ جەنگی‌و بافڵ  تاڵەبانی)یەوە هەیە لە رووداوەكانی 8ی تەموزی 2021وە، كە یەكێك لە هاوسەرۆكەكان ئەوی تری لە حزب دورخستنەوە.   لەم رووداوانەدا بافڵ تاڵەبانی، لاهور شێخ جەنگی ئامۆزای تۆمەتبار كرد بەوەی "ژەهرخوارد"ی كردووە، لاهور شێخ جەنگیش ئەوی تۆمەتبار كرد بە ئەنجامدانی "كودەتا بەسەر شەرعیەت"ی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتیدا.  ئەم دۆسیەیە هێشتا لەڕووی یاساییەوە یەكلانەكراوەتەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەم سكاڵا یاساییە كە لاهور شێخ جەنگی لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماریكردووە، دوو تەوەر لەخۆدەگرێت، تەوەری یەكەم پەیوەندیدارە دەسەڵاتەكانی هاوسەرۆك‌و تەوەری دووەمیش تایبەتە بە راگرتنی خەرجییەكانی هاوسەرۆكێك لەلایەن هاوسەرۆكەكەی ترەوە.  كۆتایی مانگی رابردوو دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە ساڵێك بەسەر رووداوەكانی 8ی تەموزدا، سەركردایەتی یەكێتی كۆبووەوە‌و بە زۆرینەی دەنگ سیستەمی هاوسەرۆكایەتی هەڵوەشاندەوە‌و بافڵ تاڵەبانی وەكو سەرۆكی یەكێتیی جێگیركرد.  لاهور شێخ جەنگیی لەبارەی ئەو گۆڕانكارییە‌و كۆبونەوەكەی سەركردایەتییەوە تائێستا هیچ قسەیەكی نەكردووە. 

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لەوەتەی سەرۆکی ھەرێمی جاران و سەرۆکی ئێستای پارتی دیموکراتی کوردستان بە فەرمی لەناو دەزگاکانی حوکمڕانیدا نەماوە و ”بارەگای بارزانی“ لە دەرەوەی دەزگا فەرمییەکانی دەسەڵاتدارێتیەکەی ھەرێمدا دروستکردوە، چەندانجار گوێمان لەو دەنگانە بووە کە داوادەکەن ئەم پیاوە بکرێت بە ”مەرجەع“ و کورد ئەو ”مەرجەع“ەی پێویستە. لەمەشدا ئەو مۆدێلە دینییە شیعەیەیان لەبەرچاوە، کە لە ئێران و عێراقدا ھەیە و ئامادەیە. ھەرجارە و کەسێک ئەم بابەتە دەوروژێنێت و لە میدیاکاندا باسیدەکات. ھەمووشیان لە فەلەکی پارتی دیموکراتی کوردستاندا دەجوڵێن و زۆریشیان موچەرخۆری ئەو پارتە یان دەزگایەک لە دەزگاکانی ئەو پارتەن. ئەوەی شوێنی تێڕامانە ئەوەیە خودى بارزانی خۆیشی، بۆ جارێکیش نییە، نەھات و بە خەڵکی ئەم ھەرێمە بڵێت من پێگەی نافەرمیی و نایاسایی لەو شێوەیەم ناوێت، مەرجەعبوون ھەڵەیە و من نامەوێت دەسەڵاتێکی وا گەورە لە وڵاتەکەدا ھەبێت ھیچ کەسێک نەتوانێت لێیبپرسێتەوە و میکانیزمێک بۆ کۆنترۆڵ و بەرپرسیارکردنی، لەئارادانەبێت. نەک ھەر ئەمە ئەوانەی لە دەوری بارزانین و لێوەی نزیکن، زۆرجار خودی بارزانی وەک ”مەرجەع“ی کورد ناودەبەن و وەک ”مەرجەع“ی ھەر چوار پارچەکەش، نمایشیدەکەن، بەبێ ئەوەی ئەم پیاوە ناڕازییەکی بچوکیش بەرامبەر بەو ناونانە، دەرببڕێت.  ئەوەی ئەم دۆخە بەرجەستەی دەکات، لە زۆر ڕووەوە، ئەو دۆخەیە کە لە دونیای کۆندا سوڵتان و پاشا و خەلیفەکانی تێدابووە. لەو قۆناغەی مێژوی مرۆڤایەتیدا ھەمیشە کۆمەڵێک نووسەر ھەبوون، بۆ مەبەستی جیاواز، ئەم جۆرە قسانەیان بۆ پادشا و سوڵتان و خەلیفەکان کردوە. لە ئەدەبیاتی سیاسیی ئیسلامیدا، بۆ نموونە، چوار جۆر کتێب ھەبوون کە باسیان لە چۆنیەتی ڕێکخستنی پەیوەندیی نێوان پیاوانی دین و پادشا و سیاسییە گەورەکان کردوە. تیایدا پادشا مەرجەعی سیاسیی و ئەوانیتر بەدەوریدا ھەموویان بوونەوەری کەمتر و گوێڕایەڵ بوون. ئەو کتێبانەش بریتیبوون لە: یەکەم  نصائح الملوك، ئامۆژگاریی پادشایان. دووھەم، الاداب السلطانیة، ئادابی سوڵتانیانە. سێھەم، ”مرایا الامراء“، ئاوێنەی ئەمیرەکان. چوارھەم، ”اداب الملوک“، ئادابی پادشایان. لە ھەموو ئەو کتێبانەدا پادشا و سوڵتان و ئەمیرەکان مەرجەع بوون و ئەوانیتر ڕەعیەتێکی گوێڕایەڵ، کە لە باشترین دۆخدا توانیویانە ئامۆژگاریی سوڵتان بکەن، بەبێ ئەوەی ئەو ئامۆژگارییانە ھێزی ئەوەیان ھەبووبێت پادشا بە دەرکردنی ئەم یان بەو بڕیار، ناچاربکەن. نووسەرانی ئەم جۆرە کتێبانە لە زیاد لە بوارێکدا کاریانکردوە، ھەیانبووە مێژوونووس بووە، ھەبووە فەقیە یان پیاوانی دین بوون، کەسانێکی تر ئەدەیب و نووسەربوون، ھەشبووە سەر بەو توێژەبوو کە ناویان ”کتاب“ بووە و لەناو حاشیەی سوڵتاندابوون. ئامانج لە نوسینی ئەم جۆرە کتێبانە، یان ھەوڵدانی نووسەرەکە بووە بۆ خۆنزیککردنەوە لە سوڵتان و لەوێوە بەدەستھێنانی ھەموو ئەو دەسکەوتە مادییانەو ئەم نزیکبوونەیە مەیسەری دەکات، یاخود ھەندێکجار خودی سوڵتان خۆی داوای نووسینی کتێبێکی لەو بابەتەی کردوە و لەسەر ئەمری ئەو نووسراوە.  مەبەست لە نووسینی ئەم جۆرە کتێبانە بەھێزکردن و پتەوکردنی پێگەی پادشا یان سوڵتان بووە وەک مەرجەعێکی سیاسیی بێڕکابەر. وەک تاکە بکەرێکی سیاسیی کە ھەموو ئەوانەی حوکمیان دەکات و بەسەریانەوە پادشایە، وەک ”ڕەعیەت“ مامەڵەدەکات. پەیوەندییەکە لە بنەڕەتیشەوە پەیوەندی حوکمڕانە بە ڕەعیەتەوە، ئەوەی غائیبە، لە سەرێکەوە، بیرۆکەی ھاوڵاتیی و مرۆڤی خاوەن مافە، لەسەرێکی دیکەوە، بیرۆکەی بەرپرسیارکردن و لێپرسینەوەیە لە حاکم و دەسەڵاتدار.  کتێبەکان کۆمەڵێک ڕێوشوێنی تایبەت بۆ چۆنیەتی ھەڵسوکەوتی پادشا لەگەل ڕەعیەتەکانیدا، پێشنیاردەکەن. باس لە چۆنیەتی ھەڵبژاردن و مامەڵەکردنی وەزیرەکان و کەسانی دەوروبەرە نزیکەکەی پادشا دەکەن. پێشنیاردەکەن پادشا لەگەڵ کێدا ھەڵسێت و دانیشێت، چۆن مامەڵەی دوژمنەکانی بکات، چۆن لەگەڵ دۆستەکانیدا بجوڵێتەوە، ھتد.. ئەم کتێبانە ھەندێکجار کۆمەڵێک ئامۆژگاریی ئەخلاقیی پادشاشیان کردوە و بۆیان ڕوونکردۆتەوە ئەخلاقیاتی حوکمڕان چۆنبێت، لەوانەش، بۆ نموونە ئەو بەھایانە کامانەن کە پێویستە حوکمڕان ھەیبێت و ھەڵگریانبێت. لەوانە، بۆ نموونە، پێویستە: ئازابێت، بەخشندەبێت، لێبوردەبێت، دڵفراوانبێت، بە زەبر بێت، ڕاڕا و دوودڵ نەبێت، ھتد... بەھیچ شێوەیەکیش نابێت ترسنۆک و بێبڕیار و بەخیل بێت.  لە دونیای بەر لە دونیای مۆدێرندا، بوونی ئەم جۆرە ئاکارانە گرنگبوون، چونکە دەسەڵات دەسەڵاتێکی شەخسیی و جەستەیی بووە، دەزگا و یاسا و میکانیزمی تایبەت بۆ دابەشکردنی دەسەڵات و ڕێکخستنی حوکمڕانیی بوونیان نەبوەوە، لە نێوان دەسەڵات و خاوەنی دەسەڵاتدا مەسافەیەک نەبووە، خاوەنی دەسەڵات ھەموو دەسەڵات بووە. ھەموو ئەو ئامۆژگاریی و پێشنیارانە بە مەبەستی بەھێزکردن و درێژکردنی تەمەنی دەسەڵاتی پادشا و باڵادەستبوونی بەسەر ڕەعیەتەکانیدا بووە، خوازیاری پاراستنی پێگەکەی بووە وەک مەرجەعی سیاسەت  و درێژکردنی تەمەنی حوکمڕانییەکەی. لە ڕاستیدا زۆربەی ئەوانەی ئەوجۆرە کتێبانەیان نووسیوە، خۆیان باوەڕیان بەوە نەبووە پادشا یان سوڵتانێک ھەبێت دادپەروەر و پیاوچاکبێت. بۆیە نووسینی کتێبەکان دەکرێت، لە پاڵ تەماحی شەخسیی نووسەرەکانیاندا، وەک ھەوڵدانێکیش بۆ دروستکردنی پادشایەک بەلانی کەمی دادپەروەرییەوە، ببینرێت.  لە دونیای مۆدێرندا ئەم جۆرە نەسیحەت و ئادابی سوڵتانییە سەردەمی بەسەردەچێت و کۆتاییانپێدێت. شتێک بەناوی مەرجەعی سیاسییەوە بوونی نامێنێت. حوکمڕانان لە دونیای ئەمڕۆدا ھەڵدەبژێردرێن، ماوەیەکی دیاریکراو حوکمدەکەن و دوای ئەوە دەڕۆن و وازدەھێنن. شتێک بەناوی مەرجەعی سیاسییەوە بوونی نامێنێت، خۆ ئەگەر ناچاریش وابکات دەستەواژەی مەرجەع بەکاربھێنرێت، ئەوکاتە تەنھا باس لە ”دەستور“ی وڵاتەکە دەکرێت وەک مەرجەع، مەرجەعی ھەمووھێز و کەس و ڕێکخراوێکان، نەک بوونی ئەم یان ئەو سیاسیی و پیاوی دین. دونیای مۆدێرن دونیای سەندنەوەی دەسەڵاتە لە سوڵتان و بەخشینیەتی بە دەزگاکان، دابەشکرنیەتی بەسەر چەندان تەوەرەی جیاوازدا، ھێنانەدەرەوەیەتی لە ژووی حوکمڕان و مەرجەع و گواستنەوەی بۆ ناو ڕووبەری گشتیی کۆمەڵگا.  ئەوەی لە ئێستای وڵاتێکی وەک وڵاتی ئێمەدا پێویستە ڕووبدات گواستنەوەیە لە دەسەڵات و دەوڵەتی سوڵتانەوە وەک مەرجەع، بۆ دەسەڵات و سوڵتانی دەوڵەت خۆی وەک کۆمەڵێک دەزگا و یاسا و میکانیزمی ڕوون و شەفافی حوکمڕانییکردن. لەباتی ئەوەی خەریکی دروستکردنی مەرجەع و دەسەڵاتی شەخسیی بێلێپرسینەوەبین، وەک لە کۆمەڵێک وڵاتی ھەرە خراپی ناوچەکەدا دەیبینین، پێویستە لە خەمی کایەیەکی سیاسیی مۆدێرن و بیناکردنی دەوڵەتدا بین، وەک دەزگایەکی مۆدێرن. ئەوەی کورد و میلەتانی تری ئەم ناوچەیە پێویستیان پێیەتی سوڵتانێکی بەھێز یان عاقڵ یان ناعاقڵ نییە، مەرجەع نییە لە مۆدێلە سیاسیی و دینییەکەیدا، حوکمڕانییەکیش نییە بە نەسیحەت کاربکات، بەڵکو دەوڵەتێکی مۆدێرنە کە تیایدا سێ مەسەلەی سەرەکیی کاردەكەن: یەکەمیان دەستەبەرکردنی ماف، دووھەمیان پاراستنی کەرامەت، سێھەمیان بوونی بەرپرسیاریەت.