شیكاری: درەو   بەپێی زانیارییەکان؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (10) مانگی ڕابردوودا؛ 🔹 زیاتر لە (122 ملیۆن و 911 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە فرۆشتووە. 🔹 بە تێکڕای ڕۆژانە (404 هەزار 429) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. 🔹 تێکڕای بەهای بەرمیلێک نەوت لە بازاڕەکانی جیهان (103.71) دۆلار بووە، بەڵام هەرێم نەوتی بە (90.77) دۆلار فرۆشتووە. 🔹 کۆی داهاتی نەوتی هەرێم زیاتر بووە لە (11 ملیار و 138 ملیۆن 403 هەزار) دۆلار بووە. 🔹 بڕی (6 ملیار و 237 ملیۆن و 505 هەزار) دۆلار بەڕێژەی (56%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە. 🔹 بڕی (4 ملیار و 900 ملیۆن و 897 هەزار) دۆلار بەڕێژەی (44%) کە بەرامبەرە بە (7 ترلیۆن و 106 ملیار و 301 ملیۆن) دینار گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی حکومەتی هەرێم. چارتی ژمارە (1) یەکەم؛ بڕی نەوتی هەناردەکراو لە ڕێگەی بۆرییەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (1/1/2022 – 31/10/2022)، بڕی (122 ملیۆن و 911 هەزار 745 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە لە بەندەری جەیهانی تورکی فرۆشتووە. بەرزترین ئاستی فرۆشتنیش لە مانگی تەموزدا تۆمار کراوە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (13 ملیۆن و 340 هەزار) بەرمیل. کەمترین بری نەوتی فرۆشراویش لە مانگی حوزەیراندا بووە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (11 ملیۆن و 168 هەزار و 971) بەرمیل (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) هاوکات بەتێکڕای ڕۆژانە لە دە مانگی ڕابردووەدا بڕی نەوتی فرۆشراوی هەرێم بریتی بووە لە (404 هەزار و 429) بەرمیل نەوت، سەبارەت بە وردەکاری مانگەکان بڕوانە (چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) دووەم؛ نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە بازاڕەکانی جیهان بە تێکڕای دە مانگی ڕابردوو هەر بەرمیلێک نەوت لە بازاڕەکانی جیهان نرخەکەی بریتی بووە لە (103.71) دۆلار. بەپێی دواین ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ هەردوو چارەکی یەکەم و دووەمی ئەمساڵ بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی کوردستان بە کەمتر لە (12.94) دۆلار لە نرخی جیهانی فرۆشراوە. واتە بە تێکڕا لە ماوەی ڕابردوودا هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (90.77) دۆلار فرۆشراوە. بەرزترین ئاستی نرخی نەوتی هەرێمیش لە مانگی حوزەیران تۆمار کراوە، کە بریتی بووە لە (108.25) دۆلار، نزمترین ئاستیش لە مانگی کانونی دووەمدا بووە کە بەهاکەی بریتی بووە لە (73.89) دۆلار. بڕوانە (چارتی ژمارە (4)   چارتی ژمارە (4) سێیەم: داهات و خەرجی نەوتی هەرێم لە 1/1/2022 – 31/10-2022 1.    کۆی گشتی داهاتی نەوتی هەرێم وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دە مانگی ڕابردووی ئەمساڵدا بڕی (122 ملیۆن و 911 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆرییەوە فرۆشتووە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتی بە (90.77) دۆلار فرۆشتووە، بۆیە کۆی ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە بە بۆری بەدەستهاتووە، بریتی بووە لە؛ (11 ملیار و 138 ملیۆن و 403 هەزار و 56) دۆلار، زۆرترین داهاتیش لە مانگی ئایاردا بەدەستهاتووە کە بڕەکەی بریتی بووە لە؛ (1 ملیار و 346 ملیۆن و 889 هەزار و 426) دۆلار، کەمترین داهاتیش لە مانگی کانونی یەکەم دا تۆمار کراوە کە بریتی بووە لە؛ (918 ملیۆن و 600 هەزار و 37) دۆلار. بڕوانە (چارتی ژمارە (5) چارتی ژمارە (5) 2.    خەرجی نەوتی هەرێم بەپێی دواین ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان لەماوەی ڕابردوو (56%)ی داهاتی نەوت بۆ خەرجی پرۆسەکە دەڕوات، بۆیە  کۆی ئەو داهاتەی لە دە مانگی ڕابردوودا لە پرۆسەی نەوتدا بە خەرج دراوە، بریتی بووە لە؛ (6 ملیار و 237 ملیۆن و 505 هەزار و 711) دۆلاری ئەمریکی، بە جۆرێک؛ بەرزترین ئاستی خەرجی لە مانگی ئایاردا تۆمار کراوە کە بڕەکەی بریتی بووە لە؛ (754 ملیۆن و 258 هەزار و 79) دۆلار. کەمترین خەرجیش لە مانگی کانونی یەکەمدا بووە، کە بریتی بووە لە؛ (514 ملیۆن و 416 هەزار و 21) دۆلار. (چارتی ژمارە (6)). چارتی ژمارە (6)   3.    داهاتی ماوەی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم بەپێی ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی دیلۆیت (44%)ی داهاتی نەوت لە دوای لێدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەکە بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بۆیە کۆی ئەو داهاتەی لە دە مانگی ڕابردوودا لە پرۆسەی هەناردەکردنی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە کەمترە لە کۆی خەرجییەکانی پرۆسەکە و بریتییە لە (4 ملیار و 900 ملیۆن و 897 هەزار و 345) دۆلاری ئەمریکی، بەرامبەر بە (7 ترلیۆن و 106 ملیار  و 301 ملیۆن و 149 هەزار) دیناری عێراقی. بڕوانە (چارتی ژمارە (7 + 8)) و تەواوی وردەکارییەکان خشتەی ژمارە (1)). چارتی ژمارە (7) چارتی ژمارە (8) خشتەی ژمارە (1) سەرچاوەکان -    ڕاپۆرتی دیلۆیت، بەرهەمی نەوت و هەناردەو بەکاربردن و دهات لە 1ی کانونی دووەمی 2022 تاکو 31ی ئاداری 2022 (وەرزی یەکەم)، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان. -    ڕاپۆرتی دیلۆیت، بەرهەمی نەوت و هەناردەو بەکاربردن و دهات لە 1ی نیسانی 2022 تاکو30ی حوزەیرانی 2022 (وەرزی دووەم)، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان. -    درەو میدیا؛ هەناردەو نەوتی بارکراوی هەرێم لە چارەکی سێیەمی 2022؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11255 -    ئەنوەر کەریم؛ كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگی رابردوودا (996 ملیۆن) دۆلار بووە، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10593 

(درەو):  دوای دانانی سەرۆك‌و جێگرەكانی بەبێ دەنگدان، (11) ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی، بە تەزكیەی مەسعود بارزانی ناچنە ناو كێبركێی هەڵبژاردن‌و راستەوخۆ دەبن بە ئەندامی كۆمیتەی ناوەندیی.  بۆ رۆژی دووەم كۆنگرەی 14ی پارتی لە دهۆك بەردەوامە، دوای دانانەوە مەسعود بارزانی بە سەرۆكی حزب‌و نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانی بە جێگرانی سەرۆك بەبێ هەڵبژاردن‌و دەنگدان، بە بڕیارێك ئەندامانی مەكتەبی سیاسیش بەبێ هەڵبژاردن خرانە سەركردایەتییەوە.  ئەمڕۆ پەیڕەوی ناوخۆی پارتی پەسەندكرا، لە پەیڕەوە نوێیەكەدا ناوی (ئەنجومەنی سەركردایەتی) گۆڕدراوە بۆ (كۆمیتەی ناوەندیی).  بەپێی قسەی میدیاكانی نزیك لە پارتی، نێچیرڤان بارزانی پێشنیازی كردووە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی بەبێ هەڵبژاردن بكرێن بە ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی، مەسعود بارزانیش ئەم پێشنیازەی پەسەندكردووە.  مەكتەبی سیاسی پارتی لە (17) كەس پیكهاتووە، سێ كەسیان لە ژیاندا نەماون (فەرەیدون جوانڕۆیی- رۆژ نوری شاوەیس- رەمزی شەعبان)، سێ كەسی تریان بڕیاریانداوە خۆیان كاندید نەكەنەوە (كەریم شەنگالی- عومەر عوسمان- یونس رۆژبەیانی)،  بەم پێیە لە كۆی 17 ئەندامی مەكتەبی سیاسی (11) كەس ماوەتەوە‌و ئەم (11) كەس بەبێ دەنگدان‌و بە بڕیاری مەسعود بارزانی سەردەكەون بۆ كۆمیتەی ناوەندیی.  سەركردایەتی پارتی لە 51 ئەندام‌و (9) یەدەگ پێكدێت، لەم ژمارەیە دوانیان لە ژیاندا نەماون (فەلەكەدین كاكەیی- محەمەد هەركی)، یەكێكیشیان وازی لە پارتی هێناوە (ئەدهەم بارزانی)، چەند ئەندامێكی تر بڕیاریانداوە خۆیان كاندید نەكەنەوە (قادر قادر- عەبدوڵا ئاگرین- نەزهەت حالی).  

(درەو):  مەسعود بارزانی رێبەرانی پارتی بۆ دوای خۆی بە هاوبەشی دایە دەست مەسرور بارزانی كوڕی‌و نێچیرڤان بارزانی برازای، بەمەش شەڕی میراتی بە هاوتایی لەنێوان هەردوولادا بەجێهێشت بۆ ئەوەی لە داهاتوودا خۆیان یەكلای بكەنەوە.  یەكەمین كاری كۆنگرەی 14ی پارتی دیاریكردنی رێبەرایەتی حزبەكە بوو، مەسعود بارزانی جارێكی تر وەكو سەرۆكی پارتی هەڵبژێردرایەوە، بارزانی پێشنیازی كرد نێچیرڤان بارزانی بۆ جێگری پارتی هەڵبژێدرێت، نێچیرڤان بارزانیش پێشنیازی كرد، مەسرور بارزانی بۆ جێگری دووەمی سەرۆكی پارتی هەڵبژێردرێت، ئەم پرۆسەیە پێشتر لەناو بنەماڵەی بارزانی رێككەوتنی لەسەر كراوە. كۆنگرەی 14ی پارتی گۆڕانكارییەكی نوێی كرد، پۆستی جێگری سەرۆكی حزبی لە یەك جێگرەوە بۆ بۆ دوو جێگر زیاد كرد.  بۆ جێگری یەكەمی سەرۆكی پارتی نێچیرڤان بارزانی هەڵبژێردرا، بۆ جێگری دووەمیش (مەسرور بارزانی)، ئەم گۆڕانكارییە نیشانی دەدات لە حاڵەتی دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی بە هەر هۆكارێك، رێبەرایەتی حزب دەكەوێتە دەست دوو ئامۆزاكە، ئەمە شێوازێكی هاوشێوەی ئەوەیە كە دوای كۆچی دوایی جەلال تاڵەبانی لەناو یەكێتیدا رویدا‌و لە كۆنگرەی چوارەمدا بافڵا تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگیی لەژێر ناوی "هاوسەرۆكایەتی"دا رێبەرایەتی حزبەكەیان گرتە دەست.  پۆستی جێگری سەرۆك لە كۆنگرەی 10ی پارتییەوە دانراوە، لەو كۆنگرەیەدا كە ساڵی 1988 بەڕێوەچوو، بۆ جاری یەكەم پۆستی سكرتێر لابراو پۆستی جێگر لە شوێنی دانرا، لەوكاتەوە تاوەكو كۆنگرەی 13 لە ساڵی 2010دا (عەلی عەبدوڵا) جێگری سەرۆكی پارتی بوو، لە كۆنگرەی 13دا بۆ یەكەمجار (نێچیرڤان بارزانی) كرا بە جێگری سەرۆك، بۆ ئەمە نێچیرڤان بارزانی لەبەردەم ئەندامانی كۆنگرەدا دەستی مەسعود بارزانی مامی ماچ كرد.   

  (درەو):  كارەكانی كۆنگرەی 14ی پارتی لە دهۆك دەستیپێكرد، مەسعود بارزانی لیستێكی تایبەت بەخۆی هەیە بۆ سەركردایەتی، 12 ئەندام سەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاسی پارتی لەم كۆنگرەیەدا خۆیان كاندید ناكەنەوە.  میدیاكانی نزیك لە پارتی ئاشكرایانكرد، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی لیستێكی تایبەت بەخۆی هەیە لەناو كۆنگرەدا، لیستەكەی بارزانی لە (80) كاندید پێكدێت، كە (40) كەسیان ئەندامی سەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاسی ماوە تەوابوون‌و (40) كەسەكەی تریان كاندیدی نوێن.  زانیارییەكان باسلەوە دەكەن، 12 ئەندامی سەركردایەتی پارتی لەم كۆنگرەیەدا جارێكی تر خۆیان بۆ سەركردایەتی كاندید ناكەنەوە، بەڵام هێشتا ناوی ئەم كەسانە ئاشكرانەكراوە ( رۆژ نوری شاوەیس، فەرەیدوون جوانڕۆیی) ئەندامانی مەكتەبی سیاسی و رەمزی شەعبان و محەمەد هەركی ئەندامانی سەركردایەتی كۆچی دواییان كردووە.  سەركردایەتی پارتی لە 51 كەس پێكدێت، لەسەر ئەم ژمارەیە چەند بۆچونێك لەناو كۆنگرەی 14ی پارتیدا هەیە، هەندێك داوای كەمكردنەوەی ژمارەكە‌و هەندێكی تر داوای زیادكردنی دەكەن، لەم نێوەندەدا بۆچونێكی تر یە داوا دەكات ژمارەكە وەكو خۆی بمێنێتەوە.   

درەو: جارێكی تر یەكێتی‌و پارتی پەیوەندییەكانیان تێكچووە، یەكێتی هەڕەشەی كشانەوە لە حكومەت دەكات، یەكێتی حزبی دەسەڵاتداری ناوچەی (سەوز)ە، كشانەوە لە حكومەت بەواتای سەرهەڵدانەوەی دوو ئیدارەیی دێت. ئەگەر یەكێتی لە حكومەت بكشێتەوە‌و ئیدارەی خۆی جیابكاتەوە، بەواتای گەڕانەوەیە بۆ ساڵانی دوای شەڕی ناوخۆیی واتە لە ساڵانی 1996 بۆ 2005، ئەگەر دوو ئیدارەیی لە هەرێمی كوردستان دروستببێتەوە، توانای مرۆیی‌و ئابوری‌و دارایی هەرێمی كوردستان بەمشێوەیە لەنێوان ئیدارەی پارتی‌و یەكێتیدا دابەش دەبێتەوە:  داهات‌و خەرجی  بەگوێرەی زانیارییە نافەرمییەكان، خەرجی سنوری ئیدارەی یەكێتی مانگانە (400 ملیار) دینارە، لەم بڕە پارەیە مانگانە بەتەنیا (365 ملیار) دیناری بۆ موچەی موچەخۆران سنورەكە دەڕوات، ئەگەر دوو ئیدارەیی دروست بێتەوە ئایا یەكێتی بە داهاتەكانی سنورەكەی مانگانە دەتوانێت ئەم خەرجییە دابین بكات؟ •    هەر بڕە پارەیەك وەكو بەشە بودجە بۆ هەرێمی كوردستان لە بەغدادەوە رەوانە بكرێت، بەپێی رێككەوتنی بەركاری نێوان پارتی‌و یەكێتی، رێژەی 43%ی پارەكە بۆ سنوری دەسەڵاتی یەكێتی‌و 57%ی پارەكە بۆ سنوری دەسەڵاتی پارتی دەڕوات.  •    هەناردەی نەوت سەرچاوەی سەرەكی داهاتی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، هەرێم ئێستا رۆژانە (420 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردەی دەرەوە دەكات، لەم رێژەیە تەنیا نزیكەی (40) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە لە سنوری یەكێتی بەرهەم دەهێنرێت، واتە رێژەی 90%ی كۆی نەوتی هەناردەكراوی هەرێم لە سنوری پارتیدا‌و تەنیا 10%ی نەوتی هەناردەكراو لە سنوری یەكێتیدا دەردەهێنرێت، سەرباری ئەمە بۆری هەناردەی نەوتی هەرێم لەناوچەی ژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە.  •    غازی سروشتی بەرهەمهێنراوی هەرێمی كوردستان كێڵگە سەرەكییەكەی لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدایە كە كێڵگەی (كۆرمۆر)ە، ئەم كێڵگەیە پێداویستی رۆژانەی غازی ماڵان‌و وێستگەكانی كارەبای هەرێمی كوردستان دابین دەكات، لەحاڵەتی دوو ئیدارەیدا كێشەی بۆ كارەبای سنوری پارتی دروست دەبێت.  •    یەدەگی نەوت‌و غاز بەمشێوەیە لەنێوان قەڵەمڕەوی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: -    یەدەگی نەوت لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا (6 ملیار) بەرمیلە. -     یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا (300 ملیار) پێ سێجا. -     یەدەگی نەوت لە سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا (13 ملیار) بەرمیلە. -    یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا (18 ترلیۆن‌و 300 ملیار) پێ سێجا. ئەم ژمارانە نیشانی دەدەن، لە حاڵەتی دوو ئیدارەیدا غاز كارتی بەهێزی دەستی یەكێتی‌و نەوتیش كارتی بەهیزی دەستی پارتییە. سنور لە حاڵەتی دوو ئیدارەیدا  لەدوای ساڵی 1994و سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆ، سنورێكی دەستكرد بەزەبری چەك لەنێوان ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌و پارتی كێشرا، كە بەسنوری "دێگەڵە" ناسراوە، دوای تێپەڕبونی چارەكە سەدەیەك هێشتا ئاسەواری ئەو سنورە بەتۆخی ماوەتەوەو لەگەڵ توندبونەوەی ململانێكانی نێوان دوو حزبە دەسەڵاتدارەكەدا، ئەم سنورە بیری خەڵك‌ دەكەوێتەوە. بەپێی ماددەی (53)ی دەستوری كاتیی عێراق، سنوری ئیدارەی هەرێمی كوردستان تاوەكو ئەو سنورەیە كە لە (19/3/2003) هەبووە، واتە سنوری پێش روخانی رژێمەكەی سەددام حسێن. بەپێی ئەو ماددەیەی دەستور، رووبەری هەرێمی كوردستان (41 هەزارو 939) كیلۆمەتر دوجایە، بەمشێوەیە لەنێوان قەڵەمڕەوی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: -    سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتی لەناو رووبەری گشتی هەرێمی كوردستان نزیكەی (20 هەزار) كیلۆمەتر دوجایە. -    لەبەرامبەردا ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستان كە هەولێرو دهۆكە، رووبەرەكەی دەبێت بە نزیكەی (22 هەزار) كیلۆمەتر دوجا. دوو ئیدارەیی‌و دابەشبوونی خەڵك بەپێی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق ئێستا ژمارەی دانیشتوانی هەرێم (5 ملیۆن‌و 884 هەزارو 23) كەسە، دانیشتوان بەمشێوەیە لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە:  -    هەولێر: ( 2 ملیۆن و 55 هەزارو 448) كەس -    دهۆك: ( ملیۆنێك و 423 هەزارو 369 ) كەس -    سلێمانی: ( 2 ملیۆن و 396 هەزارو 206) كەس واتە ژمارەی دانیشتوانی سنوری پارتی بەگشتی (3 ملیۆن و 478 هەزارو 654) كەسە‌و ڕێژەی (59%)ی كۆی دانیشتوانی هەرێم لە سنوری دەسەڵاتی پارتیدایە.  كۆی گشتی دانیشتوان لەسنوری یەكێتی (2 ملیۆن و 396 هەزارو 206) كەسە‌و رێژەی (41%)ی كۆی دانیشتوانی هەرێم پێكدەهێنێت.  دوو ئیدارەیی‌و داهاتی ناوخۆ بەگوێرەی داتاكان، ئێستا داهاتی ناوخۆ واتە داهاتی گومرگ‌و باج لە سنوری ئیدارەی یەكێتی مانگانە بڕەكەی (120 ملیار) دینارە، لە سنوری پارتی ئەم داهاتانە مانگانە بڕكەی (180ملیار) دینارە.  دوو ئیدارەیی‌و دابەشبوونی سەربازیی هەرێمی كوردستان لەڕووی هێزی سەربازییەوە بەمشێوەیە لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: •     پارتی خاوەنی هێزی (80)یە، ئەم هێزە ژمارەی پێشمەرگەكانی زیاتر لە (56 هەزار) كەسە. •     پارتی هێزێكی تری سەربازی هەیە بەناوی هێزی "زێرەڤانی"، ئەم هێزە (44 هەزار) كەسە. •     ئاسایشی پارتی زیاتر لە (16 هەزار) كەسە. كۆی گشتی هێزی چەكداری پارتی بە هێزی دژە تیرۆرو هێزەكانی تریشەوە بە زیاتر لە (100 هەزار) كەس دەخەمڵێندرێت. هێزی سەربازی یەكێتی •     یەكێتی خاوەنی هێزی (70)یە، ئەم لەنزیكەی (56 هەزار) پێشمەرگە پێكدێت. •     هێزی بەرگری‌و فریاكەوتنی یەكێتی (26 هەزار) كەسە. •     ئاسایشی یەكێتی زیاتر لە (14 هەزار) كەسە. كۆی گشتی هێزی چەكداری یەكێتی بە نزیكەی (100 هەزار) كەس دەخەمڵێندرێت. هەڵكەوتەی جوگرافی هەرێمی كوردستان لەڕووی جوگرافییەوە هاوسنورە لەگەڵ توركیا‌و ئێران‌و سوریا، ناوچەی قەڵەمڕەوی یەكێتی تەنیا سنوری لەگەڵ ئێراندا هەیە‌و لەم سنورەدا دوو رێڕەوی سنوری نێودەوڵەتی هەن بەناوەكانی (باشماخ‌و پەروێزخان). بەڵام ناوچەی قەڵەمڕەوی پارتی هاوسنورە لەگەڵ ئێران‌و سوریا‌و توركیادا، لەم سنورەدا پارتی سێ رێڕەوی سنوریی لەگەڵ هەرسێ وڵاتەكەدا هەیە، لەگەڵ ئێران دەروازی نێودەوڵەتی (حاجی ئۆمەران)، لەگەڵ سوریا دەروازەی (فیشخاپور)، لەگەڵ توركیاش دەروازی (ئیبراهیم خەلیل). توانای مرۆیی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەكۆی گشتی خاوەنی (ملیۆنێك‌و 255 هەزار) موچەخۆرە، لەم ژمارەیە (721 هەزار)ی فەرمانبەرن. ژمارەی فەرمانبەران لە سنوری ناوچەی قەڵەمڕەویی یەكێتی (268 هەزار) فەرمانبەرە، واتە (453 هەزار) فەرمانبەری لە سنوری پارتیدایە. بەشێوەیەكی گشتی ژمارەی فەرمانبەران‌و موچەخۆران لە سنوری پارتی زیاترە لە سنوری یەكێتی، ئەمە لەحاڵی دروستبوونی دوو هەرێمیدا بارگرانیی دابینكردنی موچەكانیان دەكەوێتە سەرشانی هەریەكێك لەو ئیدارانە.      

  راپۆرت: درەو فراكسیۆنی (یەكگرتوو) دەستیلەكاركێشایەوە، (نەوەی نوێ) كشایەوە، (كۆمەڵ‌و سەربەخۆكان‌و چوار پەرلەمانتاری گۆڕان) بایكۆتی دەكەن، نەخشەی پەرلەمانی كوردستان لەدوای 6/11 دەگۆڕدرێت، پارتی دەبێتە (48) كورسی، یەكێتی دەبێتە (24) كورسی، گۆڕان دەبێتە (13) كورسی.  دەستلەكاركێشانەوە یان كشانەوە یاخود بایكۆت پەرلەمانی كوردستان لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022 بە دەنگی (80) پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكانی (پارتی، یەكێتی، هەشت پەرلەمانتاری گۆڕان، پێكهاتەكان) تا كۆتایی وەرزی پایزەی 2023 تەمەنی پەرلەمانی كوردستان درێژكردەوە. رۆژی یەكشەممەی هەفتەی داهاتوو واتە (6ی تشرینی دووەمی 2022) تەمەنی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی دێت، مانەوەو كشانەوەی ئەو فراكسیۆن‌و پەرلەمانتارانەی كە دەنگیان بە درێژكردنەوە تەمەنی پەرلەمان نەداوە زۆرترین كاردانەوەی دروستكردووە. تائێستا (5) پەرلەمانتارەكەی فراكسیۆنی یەكگرتوو و (1) پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕان نامەی دەستلەكاركێشانەوەیان پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەمان كردووە، (3) ئەندامی فراكسیۆنی نەوەی نوێش بڕیاری كشانەوەیان داوە بەبێ دەستلەكاركێشانەوە، فراكسیۆنی كۆمەڵ‌و (4) پەرلەمانتارەكەی بزوتنەوەی گۆڕان‌و (3) پەرلەمانتارە سەربەخۆكە پەرلەمانتارەكەی حزبی شیوعی تائێستا بڕیاری كۆتاییان نەداوە. ئێستا فراكسیۆنە ناڕازییەكان لە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان دابەشبوون بەسەر چوار جۆر بۆچوندا سەبارەت بە مامەڵەكردن لەگەڵ پەرلەمان دوای تەواوبوونی تەمەنی یاسایی‌و دەستپێكردنی ماوەی درێژكردنەوە. لە پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستاندا شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ (بایكۆت)‌و (كشانەوە)و (دەستلەكاركێشانەوە)ی پەرلەمانتارانی دیاریكردووە.  كێن ئەوانەی دەستلەكاردەكێشنەوە ؟ دەستلەكاركێشانەوە لە بڕگەی دووەمی مادەی (25)ی پەیڕەوی ناوخۆدا هاتووە: ئەندام دەتوانێت بێ مەرج بەداوایەكی نوسراو دەستلەكاركێشانەوەی لە پەرلەمان پێشكەشی سەرۆك پەرلەمان بكات، دەبێت سەرۆك لە نزیكترین دانیشتنی پەرلەماندا داواكارییەكە بخاتە بەرنامەی كارەوە، بۆ ئەوەی لە هەموو بارێكدا لەماوەی (30) رۆژ لە رێكەوتی پێشكەشكردنی دەستلەكاركێشانەوەكە بە دەنگی زۆرینەی ئامادەبوان یەكلابكرێتەوە. تائێستا تەنیا فراكسیۆنی یەكگرتوو لەگەڵ خاتوو (شایان عەسكەری) ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان نامەی دەستلەكاركێشانەوەیان پێشكەشكردووە، واتە بەتێكڕا (6) پەرلەمانتار نامەی دەستلەكاركێشانەوەیان پێشكەشكردووە، هێشتا روون نیە سەرۆكایەتی پەرلەمان دەستلەكاركێشانەوەكان دەخاتە دەنگدانەوە یاخود نا، چونكە دكتۆر كازم فاروق سەرۆكی پێشووی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە 27/2/2022ەوە نامەی دەستلەكاركێشانەوەی پێشكەشكردووە، بەڵام تائێستا نەخراوەتە دەنگدانەوە بە بیانووی نەخۆشیەكەیەوە. بەدەستلەكاركێشانەوەی ئەندامانی فراكسیۆنی یەكگرتوو، كاندیدەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی جێگەیان دەگرێنەوە، لەبەر ئەوەی یەكگرتوو و بزوتنەوە لە هەڵبژاردنی 2018 بەیەك لیست (بەرەو ئیسڵاح) بەشداربوون، لەم بەرەیەدا تەنیا كاندیدەكانی یەكگرتوو سەركەوتن بۆ پەرلەمان. (درەو) زانیویەتی، تائێستا بزوتنەوەی ئیسلامی لە گفتوگۆدایە لەبارەی ئەوەی ئایا بچنە پەرلەمان یان نا، هێشتا بڕیاری كۆتاییان نەداوە. ئەو كاندیدانەی بزوتنەوەی ئیسلامی كە دەبنە شوێنگرەوەی پەرلەمانتارانی یەكگرتوو بریتین لە هەریەكە لە (محەمەد بازیانی، كامیل مەحمود، عەبدوڵا وەرتی، لەیلا عەلی عەبدولعەزیز، عومەر یوسفی).  لە حاڵەتی نەچوونی كاندیدە شوێنگرەوەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی ئەوا كورسیەكانی یەكگرتوو دابەش دەبێت بەسەر سێ كوتلە گەورەكەی ناو پەرلەماندا بە گوێرەی هاوكێشەیەك كەلەم راپۆرتەداو لە بارەی چونیەتی دابەشبوونی كورسیەكانی كۆمەڵی دادگەریی لە بەشی خوارەوەی ئەم راپۆرتە رونكراوەتەوە. كێن ئەوانەی دەكشێنەوە ؟ تائێستا تەنیا (3) ئەندامی فراكسیۆنی نەوەی نوێ بڕیاریانداوە لەدوای تەواوبوونی ماوەی یاسایی پەرلەمان، بكشێنەوەو ژمارەی بانكی دابخەن.   پرسی كشانەوە لە پەرلەمان بەگوێرەی بڕگەی (یەكەم)ی مادەی (22)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستان مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرێت. لە بڕگەی یەكەمی مادەی (22)ی پەیڕەوی ناوخۆدا هاتووە: •    ئەندامی پەرلەمان بە ئامادەبوون لە دانیشتنەكانی پەرلەمان پابەند دەبێت، ئەگەر بە بێ هۆیەكی رەوا ئامادەی دانیشتنەكان نەبوو، سەرۆك بەنوسین سەرنجی رادەكێشێت، ئەگەر ئامادەنەبوون دوبارەبووەوە (5%) موچەكەی لە هەر دانیشتنێك دەبڕێت، ئەگەر ئامادەنەبوون لە (3) دانیشتنی یەك لەدوای یەكدا یان (5) دانیشتنی پچڕ پچڕ بێت، لەماوەی یەك وەرزی یاساداناندا، ئەوا ئامادەنەبوونەكەی لە ماڵپەری تایبەتی پەرلەمان بڵاودەكرێتەوە، وێڕای بڕینی موچەكەی لە ئەنجامی ئامادەنەبوونیدا، ئەگەر ئامادەنەبوونی دوای ئەم دوبارەبووەوە ئەوا سەرۆكی پەرلەمان دەتوانێت بابەتەكە بخاتە بەردەمی پەرلەمان‌و پەرلەمانیش دەتوانێت بەزۆرینەی دەنگی رەهای ئەندامانی بەلەدەستدانی ئەندامێتی لەقەڵەمی بدات.  واتا بەگوێرەی ئەم بڕگەی پەیڕەوی ناوخۆیە، دوای كشانەوەیان لە پەرلەمان، ئەگەر ئەندامانی فراكسیۆنی نەوەی نوێ یان هەر ئەندامێك لە فراكسیۆنەكانی تر لە (3) دانیشتنی یەك لەدوای یەكی پەرلەمان ئامادە نەبن‌و ئەم ئامادە نەبوونە لە چەند دانیشتنێكی تردا بەردەوام بێت، ئەوكات سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بابەتی ئامادەنەبوونیان دەخاتە بەردەم ئەندامانی پەرلەمان‌و بەزۆرینەی رەهای دەنگدان (50+1) دەستلەكاركێشانەوەیان بۆ دەكرێت. (درەو) زانیویەتی، هۆكاری ئەوەی ئەندامانی فراكسیۆنی نەوەی نوێ بڕیاری كشانەوەیانداوەو دەستلەكاركێشانەوەیان نەكردووە، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە شوێنگرەوەی ئەو ئەندامانەی نەوەی نوێ، لە ئێستا سەربە نەوەی نوێ نین. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەگەر بەهۆی كشانەوەیان، پەرلەمان دەستلەكاركێشانەوە بۆ (3) پەرلەمانتارەكەی نەوەی نوێ بكات، (3) كاندیدی تری نەوەی نوێ شوێنیان دەگرنەوە، بەڵام ئەم كاندیدانە ئێستا لە ریزی نەوەی نوێدا نەماون. كێن ئەوانەی بایكۆت دەكەن ؟ چاوەڕوان دەكرێت ژمارەیەك لە ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان لە (فراكسیۆنی كۆمەڵ، چوار پەرلەمانتاری گۆڕان، سەربەخۆكان) بژاردەی (بایكۆت) بگرنەبەر. لە پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانی كوردستاندا باس لە بایكۆت كراوە، لە بڕگەی حەوتی مادەی (23)ی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەماندا هاتووە: •    كاتێك فراكسیۆنێك یان ئەندامێكی پەرلەمان لەبەر هەڵوێستێك، بایكۆتی دانیشتنی پەرلەمان دەكات، لەناو هۆڵی پەرلەمان بە ئامادەنەبوو هەژمار ناكرێت.  پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان شێوازی بایكۆتی پەرلەمانتار یان فراكسیۆنی پەرلەمانیی روون نەكردووەتەوە ئایا تا چەند دەتوانن بایكۆتی بكەن، ئایا ئەگەر تا كۆتایی خولی پەرلەمان بایكۆت بەردەوام بێت چۆن مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت؟.  ئەگەر پەرلەمان بەپێی مادەی (22) مامەڵەیان لەگەڵ بكات، ئەوا دوای ئامادەنەبوونی سێ دانیشتنی یەك لەدوای یەك یان (5) دانیشتنی پچڕپچڕ، سەرۆكی پەرلەمان دەتوانێت بیخاتە دەنگدانەوەو كۆتایی بە ئەندامێتییان بهێنێت، لەو حاڵەتەدا شوێنگرەوەكانیان بەمشێوەیە دەبێت: •    چوار پەرلەمانتارەكەی بزوتنەوەی گۆڕان (عەلی حەمەساڵح، ئاشنا عەبدوڵا، دابان محەمەد، شیرین ئەمین) شوێنگرەوەكانیان بریتی دەبێت لە (دلێر عەبدولخالق، شێركۆ حەمەئەمین، سۆز عەبدولقادر، د. رێزان هەردی) لە لیستی گۆڕان. •    ئەندامانی فراكسیۆنی كۆمەڵی دادگەریی لە حاڵەتی كۆتاییهاتن بە ئەندامێتیان، لەبەر ئەوەی لە لیستەكەیاندا كەس ناچێتە شوێنیان،  كورسییەكانیان دابەشدەكرێت بەسەر ئەو لیستانەدا كە زۆرترین كورسییان هێناوە، (7) كورسییەكەی كۆمەڵ بەمشێوەیە دابەشدەكرێت: •    (111 ئەندام دابەش 45 كورسی فراكسیۆنی پارتی، لێكدانی 7 ئەندامی كۆمەڵ = 2.8 كورسی واتا بە نزیكەی (3) كورسی فراكسیۆنی كۆمەڵ دەچێت بۆ پارتی. •    (111 ئەندام دابەش 22 كورسی فراكسیۆنی یەكێتی، لێكدانی 7 ئەندامی كۆمەڵ = 1.4 كورسی واتا بە نزیكەی (2) كورسی فراكسیۆنی كۆمەڵ دەچێت بۆ یەكێتی. •    (111 ئەندام دابەش 12 كورسی فراكسیۆنی گۆڕان، لێكدانی 7 ئەندامی كۆمەڵ = 0.8 كورسی واتا (1) كورسی فراكسیۆنی كۆمەڵ دەچێت بۆ فراكسیۆنی گۆڕان (ئەمە لە حاڵەتێكدا چوار پەرلەمانتارە ناڕازییەكەی گۆڕان لە پەرلەمان بكشێنەوە‌و كاندیدی تری گۆڕان شوێنیان بگرێتەوە). مانەوە وەكو بژاردەی چوارەم لەبەردەم پەرلەمانتارە ئۆپۆزسیۆنەكان و سەربەخۆكاندا بژاردەیەكی تریش هەیە كە مانەوەیە لە پەرلەمان لەدوای 6/11 ەوە، رەنگە هەندێك لە پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆن كلیك لەسەر ئەم بژاردەیە بكەن بەتایبەتی پێیان وایە ئەگەری هەڵبژاردنێكی نوێ لە كوردستان دوورەو مانەوەیان باشترەو كارگەریگەرترە لەسەر دەنگی ئۆپۆزسیۆن.  بەگوێرەی ئەم دابەشكارییە، ژمارەی كورسییەكانی فراكسیۆنی پارتی لە (45) كورسییەوە دەبێت بە (48) كورسی، یەكێتی لە (22) كورسییەوە دەبێت بە (27) كورسی، بەشوێنگرەوەی كورسییەكانی (كۆمەڵ، نەوەی نوێ)، فراكسیۆنی گۆڕان دەبێتە (13) كورسی. حزبی شیوعی بڕیاری نەداوە ! حزبی شیوعی كوردستان كە خاوەنی یەك كورسی پەرلەمانە، دژی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بوو، دەنگی پێنەدا، بەڵام هێشتا یەكلانەبوەتەوە لەبارەی ئەوەی دوای 6/11 كە تەمەنی یاسایی پەرلەمان كۆتایی دێت‌و ماوەی درێژكردنەوەی دەستپێدەكات، تاكە پەرلەمانتارەكەی چی دەكات (بایكۆت یان دەستلەكاركێشانەوە یاخود كشانەوە).  سەرچاوەیەكی ئاگادار لەناو حزبی شیوعی بە (درەو)ی راگەیاند، رۆژی پێنجی ئەم مانگە واتە رۆژێك بەر لە تەواوبوونی تەمەنی یاسایی پەرلەمان، حزبی شیوعی بڕیاری خۆی لەبارەی چارەنوسی پەرلەمانتارەكەیەوە یەكلادەكاتەوە.  نەخشەی پەرلەمان لەماوەی درێژكردنەوەدا ئەگەر كشانەوە‌و بایكۆت‌و دەستلەكاركێشانەوەكانی پەرلەمان بخرێنە بواری جێبەجێكردن‌و بە كاندیدە شوێنگرەوەكان شوێنەكان پڕبكرێنەوە، نەخشەی دابەشبوونی كوردسییەكانی پەرلەمان لەماوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەماندا بەمشێوەیە دەبێت: •    پارتی: (48) كورسی  •    یەكێتی: (24) كورسی •    بزوتنەوەی گۆڕان: (13) كورسی  •    پێكهاتەكان: (11) كورسی  •    باپیر كامەلا كۆی گشتی ئەو ئەندامانەی لەپەرلەمان دەمێننەوە ژمارەیان (97) پەرلەمانتار دەبێت، لەم حاڵەتەدا هیچ  كێشەیەك بۆ نیسابی دانیشتنەكانی پەرلەمان‌و تێپەڕاندنی پرۆژە یاساكان دروست نابێت‌و دەنگی (50+1) مسۆگەر دەبێت.   

شیكاری: درەو   پاڵپشت بە داتاکانی دەستەی گشتی گومرگی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لە ماوەی نێوان ساڵانی (2016 - 2021) خراونەتەڕوو، سەرباری ئەوەی حکومەتی عێراق بەتەنها خاوەنی (19) خاڵی سنوری و نێودەوڵەتی (وشکانی، ئاوی و ئاسمانی)یە. هەرێمی کوردستان خاوەنی (6) دەروازەی فەرمی (وشکانی  و ئاسمانی)یە. بەڵام داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ ساڵی کۆتاییدا (2019 - 2021) زیاترە، بە جۆرێک؛ -    لە ساڵی (2019)دا داهاتی گومرگی هەرێم بڕی (510 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (48%) زیاترە لە داهاتی گومرگی حکومەتی ناوەندی. -    لە ساڵی (2020)دا داهاتی گومرگی هەرێم بڕی (544 ملیار و 838 ملیۆن و 608 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (63%) زیاترە لە داهاتی گومرگی حکومەتی عێراق. -    لە ساڵی (2021)دا داهاتی گومرگی هەرێم بڕی (689 ملیار و 586 ملیۆن و 141 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (69%) زیاترە لە داهاتی گومرگی حکومەتی عێراق. پێشەکی باجی گومرگی یەکێکە لە گرنگترین سەرچاوەکانی پارەو داهات بۆ بودجەی گشتی. چونکە سەرچاوەی یەکێک لە لقە گرنگەکانی داهاتە گشتیەکانی دەوڵەتە، کە حکومەتەکان بەکاریان دەهێنن بۆ داپۆشینی خەرجییە گشتیەکانیان، ئامرازێکە بۆ تێرکردنی پێداویستییە گشتیەکان؛ چونکە چەندین ئەرکی کۆمەڵایەتی، ئابووری، خزمەتگوزاری، کولتووری، سەربازی و ئەمنی بەڕێوەدەبات. گرنگی باجی گومرگی بەتایبەتی، و سیستمی باج بەگشتی، بەتایبەتی لەم ساڵانەی دواییدا یەکجار جێگەی بایەخە، بەو پێیەی نوێنەرایەتی یەکێک لە ئامرازە داراییە سەرەکییەکان دەکات بۆ زۆرێک لە وڵاتان. جگە لە گرنگی ئەو پارەیەی کە لە ڕێگەی ئەم باجانەوە دەچێتە خەزێنەی گشتی دەوڵەتەوە، گرنگییەکەی تەنها بەوە ناوەستێت کە لەسەر ئاستی سیاسی و دارایی و کۆمەڵایەتیش ڕەنگدانەوەی هەیە، بەڵکو ڕۆڵی گەورەی لە گەیشتن بە ئامانجەکان لە ئاستە جیاوازەکانی بەرهەمهێنان، بەکاربردن، دابەشکردن، دارایی، هەروەها پاراستنی بەرهەمی نیشتمانی هەیە، بەشێوەیەک ڕێگری دەکات لەوەی بازاڕ بە ئاستی بەرز پشت بە بڕو ڕێژەی شمەکی هاوردەکراو ببەستێت، کە بە ڕکابەری بەرهەمی ناوخۆیی دادەنرێت.  لەسەر ئاستی عێراق و هەرێم گرنگی ئەم باجانە لە دوای داهاتی نەوتەوە دێت لەڕووی بەدەستهێنانی داهاتی پێویست بۆ تەواوکەری خەزێنەی دەوڵەت، بەتایبەتی کە عێراق و هەرێم بەهرەمەندن لە زۆرێک لە دەروازە سنوورییەکان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بەتایبەت لەگەڵ وڵاتی ئێران و هەروەها ڕێژەی بەرزی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لە نێوان هەردوو وڵاتدا؛ چونکە بەگشتی بازاڕی عێراق هەرێم پشت بە شمەک و پێداویستی هاوردەکراو دەبەستێت بۆ داپۆشینی خواست. دەروازە سنورییەکانی عێراق و هەرێم عێراق (25) دەروازەی سنوری وشکانی و دەریایی و ئاسمانی فەرمی هەیە. دەستەی دەروازە سنوورییەکانی عێراق سەرپەرشتی (19) دەروازەی سنورییان دەکات کە (13)یان دەروازەی وشکانی و (3)یان دەروازەی ئاسمانی نێودەوڵەتی و (3) یان بەندەری ئاوییە. (6) دەروازەی فەرمی کە (4) لە دەروازەی سنوری وشکانی و (2) دەروازەی ئاسمانی نێودەوڵەتین لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بەڕێوەدەبرێن. جگە لەوەی لە سنوری هەرێمی کوردستان (4) دەروازەی نافەرمی بەڕووی ئێراندا کردووەتەوە، بەجۆرێک؛ یەکەم؛ دەروازە سنورییەکانی وشکانی  1.    دەروازە وشکانییەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی -    دەروازەی سنوری سەفوان عێراق - کوەیت -    دەروازەی سنوری شەلامجە عێراق - ئێران -    دەروازەی سنوری شەیب عێراق - ئێران -    دەروازەی سنوری وەلید عێراق - سوریا -    دەروازەی سنوری مەندەلی عێراق - ئێران -    دەروازەی سنوری تەربیل عێراق - ئوردن -    دەروازەی سنوری زرباتیە عێراق - ئێران -    دەروازەی سنوری مونزیریە عێراق - ئێران -    دەروازەی سنوری عەرعەر عێراق - سعودییە -    دەروازەی سنوری جەمیمیە عێراق - سعودییە -    دەروازەی سنوری قائم عێراق - سوریا -    دەروازەی سنوری رەبیعە عێراق - سوریا -    دەروازەی سنوری جریشان عێراق - کوەیت 2.    دەروازە سنورییەکانی وشکانی (ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم) •    دەروازە فەرمییەکان -    دەروازەی سنوری ئیراهیم خەلیل هەرێمی کوردستان – تورکیا -    دەروازەی سنوری باشماخ هەرێمی کوردستان – ئێران -    دەروازەی سنوری پەروێزخان هەرێمی کوردستان – ئێران -    دەروازەی سنوری حاجی ئۆمەران هەرێمی کوردستان – ئێران •    دەروازە نیمچە فەرمییەکان (سەرجەمیان هاوسنوری ئێرانن) -    مەرزی کێلێ - قەڵادزێ -    مەرزی سەیرانبەن - گەرمک -    مەرزی تەوێڵە - شوشمێ -    مەرزی پشتە - لە شارەدێی بەمۆی سەربە پارێزگای هەڵەبجە دووەم؛ دەروازە ئاوییەکانی عێراق 1.    بەندەری ئوم قەسر 2.    بەندەری ئەبو فلوس 3.    بەندەری خور زوبێر سێیەم؛ دەروازە ئاسمانییەکان 1.    فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد – حکومەتی ناوەندی 2.    فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەسرە – حکومەتی ناوەندی 3.    فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی نەجەف – حکومەتی ناوەندی 4.    فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر – حکومەتی هەرێم 5.    فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی – حکومەتی هەرێم نەخشەی عێراق کە دەروازەو خاڵە سنورییەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان دەردەخات داهاتی خاڵە گومرگییەکانی عێراق (2005 - 2021) بەپێی داتاکانی دەستەی گشتی گومرگی و ڕاپۆرتی ساڵانەی بانکی ناوەندی عێراقی، کۆی گشتی داهاتی خاڵە گومرگییەکانی عێراق لە ماوەی ساڵانی (2005 - 2021) بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 605 ملیار و 748 ملیۆن و 251 هەزار) دینار. واتە بە تێکڕای (16) ساڵی ڕابردوو بەشێوەی ساڵانە داهاتی گومرگی بریتی بووە لە (623 ملیار و 867 ملیۆن و 544 هەزار و 176) دینار. بەرزترین ڕێژەی داهاتی گومرگی عێراق لە ساڵی (2018) تۆمار کراوە، بڕکەی بریتی بووە لە (1 ترلیۆن و 691 ملیار و 738 ملیۆن) دینار. لە کاتێکدا کەمترین ڕێژەی داهاتی گومرگی لە ساڵی (2005) تۆمار کراوە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (102 ملیار و 172 ملیۆن) دینار. سەبارەت بە وردەکاری داهاتی گومرگی عێراق و بڕو ڕێژەی گەشەی لە ماوەی ناوبراودا (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) داهاتی خاڵە گومرگییەکانی عێراق (2005 - 2021) – بە دینار داهاتی خاڵە گومرگییەکانی هەرێمی کوردستان (2016 - 2021) لە ئابی 2022، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە راگەیێندراوێکدا لەبارەی زیادبوونی داهاتی باج و گومرکەوە لە هەرێمی کوردستان رایگەیاند: "چاکسازییەکان کاریگەری زۆریان لەسەر کەمکردنەوەی خەرجییەکان و زیادکردنی داهاتەکان هەبووە، بە تایبەت لە بواری باج و گومرگ و ئێستاش داهاتی باج و گومرگ بەراورد بە ساڵانی رابردوو چەند بەرامبەر زیادبووە، بێ ئەوەی هیچ بڕێک لە وەرگرتنی باج زیاد کرابێت."  بەپێی راگەیێندراوەکە، داهاتی گومرک لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵانی (2016 - 2021) بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 930 ملیار) دینار. واتە بە تێکڕای (6) ساڵی ڕابردوو بەشێوەی ساڵانە داهاتی گومرگی بریتی بووە لە (1 ترلیۆن و 155 ملیار) دینار. بەرزترین ڕێژەی داهاتی گومرگی هەرێم لە ساڵی (2021) تۆمار کراوە، بڕکەی بریتی بووە لە (1 ترلیۆن و 930 ملیار) دینار. لە کاتێکدا کەمترین ڕێژەی داهاتی گومرگی لەماوەی ناوبراودا لە ساڵی (2016) تۆمار کراوە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (563 ملیار) دینار. سەبارەت بە وردەکاری داهاتی گومرگی هەرێم و بڕو ڕێژەی گەشەی لە (2016 - 2021)، (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) داهاتی خاڵە گومرگییەکانی هەرێمی کوردستان (2016 - 2021) – بە دینار جیاوازی داهاتی خاڵە گومرگییەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان (2016 - 2021) پاڵپشت بەو داتایانەی سەبارەت بە داهاتی گومرگی لە عێراق و هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان ساڵانی (2016 - 2021) خرانە ڕوو، سەرباری ئەوەی حکومەتی عێراق بەتەنها خاوەنی (19) خاڵی سنوری (وشکانی، ئاوی و ئاسمانی)یە. هەرێمی کوردستان خاوەنی (6) دەروازەی فەرمی (وشکانی  و ئاسمانی)یە. بەڵام داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ ساڵی کۆتاییدا (2019 - 2021) بە ڕێژەیەکی یەکجار بەرچاو زیاترە، بە جۆرێک؛ -    لە ساڵی (2019)دا داهاتی گومرگی هەرێم بڕی (510 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (48%) زیاترە لە داهاتی گومرگی حکومەتی ناوەندی. -    لە ساڵی (2020)دا داهاتی گومرگی هەرێم بڕی (544 ملیار و 838 ملیۆن و 608 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (63%) زیاترە لە داهاتی گومرگی حکومەتی عێراق. -    لە ساڵی (2021)دا داهاتی گومرگی هەرێم بڕی (689 ملیار و 586 ملیۆن و 141 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (69%) زیاترە لە داهاتی گومرگی حکومەتی عێراق. ئەم جیاوازییە گەورانەش دەگەڕێتەوە بۆ سێ هۆکاری سەرەکی، ئەوانیش؛ 1.    ئەنجامدانی گەندەڵی زۆر گەورە لە داهاتی خاڵە سنورییەکانی عێراق. 2.    جموجۆڵی بازرگانی گەورە لە سنوری دەروازە سنورییەکانی هەرێمی کوردستان 3.    زیادکردنی باجی گومرگی لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە. بۆ بەرچاوڕونی زیاتر لە بارەی  جیاوازی داهاتی خاڵە گومرگییەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان (2016 - 2021)، بڕوانە (خشتەی ژمارە (3) و چارتی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (3) جیاوازی داهاتی خاڵە گومرگییەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان  (2016 - 2021) – بە دینار چارتی ژمارە (1) سەرچاوەکان؛ -    أ.د عدنان حسين يونس الخياط، واقع الضريبة الكمركية في العراق وامكانية تطويره في ضوء قانون التعريفة الكمركية رقم 22 لسنة 2010، دراسات الاقتصادیة عدد 43؛  https://www.iasj.net/iasj/download/ba191b4288e55492 -    رويدة حسين حسن، حوكمة المنافذ الحدودية وانعكاسها على حجم الإيرادات الجمركية )منفذ الشلامجة نموذجاً(، مركز البيان للدراسات والتخطيط؛ https://www.bayancenter.org/2022/10/8971/  -    الهيئة العامة للكمارك، الكمارك الايرادات المتحققة عام ٢٠٢١ زادت بنسبة 15% عن عام ٢٠٢٠، کانون الثاني 2022؛ http://customs.mof.gov.iq/ar/node/1833  -    پێگەی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، حکومەتی هەرێم هەنگاوی گەورەی لە بواری کۆکردنەوەی داهاتی ناوخۆ هەڵگرتووە، 5ی ئابی 2022؛ https://gov.krd/dmi/activities/news-and-press-releases/2022/august/...  

راپۆرت: درەو ئایا مەسعود بارزانی خۆی كاندید دەكاتەوە یاخود دەكێشێتەوە‌و وەكو "مەرجەعی" حزب لە بارەگای بارزانی دەمێنێتەوە ؟ ئەگەر بكێشتەوە كێ شوێنی دەگرێتەوە ؟ دەسەڵات لە باوكەوە بۆ كوڕ دەگوازرێتەوە یان لەمامەوە بۆ برازا؟ دوو جێگری پەیڕەو دەكرێت یان دەسەڵاتەكان لەنێوان ئامۆزاكاندا دابەشدەكرێت ؟ سیناریۆكانی دابەشبوونی دەسەڵات لە كۆنگرەی (14) پارتی لەم راپۆرتەدا. سەركردایەتی لە وەزارەت گرنگترە! پێنج شەممەی ئەم هەفتەیە كۆنگرەی 14ی پارتی دیموكراتی كوردستان بەڕێوەدەچێت، ئەنجامی ئەم كۆنگرەیە تەنیا كاریگەری لەسەر ناوخۆی پارتی نابێت، بەڵكو كاریگەریی لەسەر دۆخی هەرێمی كوردستان بەجێدەهێڵێت، پارتی حزبی یەكەمە لەسەر ئاستی هەرێم، سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتی حكومەت‌و زۆرینەی پەرلەمان‌و سەرۆكایەتی دەسەڵاتی دادوەریی‌و پەیوەندییەكانی دەرەوە‌و دۆسیەی نەوت‌و شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستانی بەدەستەوەیە.  شەش وەزیری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم خۆیان بۆ ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی كاندید كردووە، ئەمە نیشاندەری ئەوەیە پێگەی سەركردایەتی پارتی لە پێگەی وەزیر لەناو حكومەتدا بەرزترو گرنگترە. لە (مەرگەوەڕ)ەوە بۆ دهۆك كۆنگرەی 14ی پارتی لە دهۆك بەڕێوەدەچێت، ئەمە یەكەمجارە پارتی كۆنگرەی خۆی دەباتە دهۆك، دهۆك بەهێزترین پێگەی پارتییە، بەڵام هەژارترین پارێزگایە لەسەر ئاستی عێراق.  كۆنگرەی (14) هاوشێوەی كۆنگرەی (9) بایەخێكی گەورەی هەیە لەسەر چارەنوسی دەسەڵات لەناو پارتیدا. لە كۆنگرەی (9)دا كە لە تشرینی دووەمی 1979 دوای كۆچی دوایی مستەفا بارزانی دامەزرێنەری پارتی لە گوندی (دەربەند)ی ناوچەی (مەرگەوەڕ)ی رۆژهەڵاتی كوردستان بەڕێوەچوو، بۆ یەكەمجار دەسەڵاتی لەناو ئەم حزبەدا لە باوكەوە گواستەوە بۆ كوڕو ئەمە بوو بە سەرەتای بە بنەماڵەیكردنی تەواوەتیی پارتی. لە كۆنگرەی (9)دا دەنگی ناڕەزایەتی لەناو پارتیدا دروستبوو، (سامی عەبدولڕەحمان)‌و (جەوهەر نامیق) سەركردایەتی بەرەیەكی ناڕازییان كرد، مەرجیان دانا بوو نابێت (ئیدریس بارزانی) خۆی بۆ كۆمیتەی ناوەندی كاندید بكات، لەپاڵ ئەمەدا داوای لیستی كاندیدی هاوبەشیان دەكرد، مەسعود بارزانی هەموو داواكارییەكانی رەتكردەوە‌و بەبێ ئەوان كۆنگرەی رێكخست، رۆژی 8ی تشرینی دووەمی ساڵی 1979 بۆ یەكەمجار مەسعود بارزانی وەكو سەرۆكی پارتی هەڵبژێردرا‌و دواتریش (ئیدریس بارزانی) برای بە ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی هەڵبژێردرا.   لەو كاتەوە تاوەكو ئێستا واتە ماوەی (43 ساڵ)ە مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی پارتی دەكات، ئەو ئێستا تەمەنی (76 ساڵ)ە، بەڵام هێشتا بە گوڕەو ئەگەری بەردەوامبوونی تا كۆنگرەی داهاتووش هەیە، بەڵام پێشبینی دەكرێت لە كۆنگرەی 14ەوە ئیتر نەخشەی دەسەڵات لەناو پارتیدا بۆ دوای خۆی دیاری بكات لەنێوان كوڕەكەی (مەسرور بارزانی)‌و برازاكەی (نێچیرڤان ئیدریس بارزانی). خاڵی هاوبەشی نێوان كۆنگرەی 14‌و كۆنگرەی 9ی پارتی ئەوەیە هەردوو كۆنگرەكە لە مانگی (تشرینی دووەمدا)ن، كۆنگرەی 9 دەسەڵاتی لە مستەفا بارزانییەوە گواستەوە بۆ مەسعود بارزانی كوڕی، كۆنگرەی 14 چارەنوسی شوێنگرەوەی مەسعود بارزانی دیاری دەكات.  سیناریۆكانی بەردەم دەسەڵات لەناو پارتیدا  ئایا مەسعود بارزانی خۆی كاندید دەكاتەوە یاخود دەكێشێتەوە‌و وەكو "مەرجەعی" حزب لە بارەگای بارزانی دەمێنێتەوە ؟ ئەگەر بكێشتەوە كێ شوێنی دەگرێتەوە ؟ دەسەڵات لە باوكەوە بۆ كوڕ دەگوازرێتەوە یان لەمامەوە بۆ برازا؟ دوو جێگری پەیڕەو دەكرێت یان دەسەڵاتەكان لەنێوان ئامۆزاكاندا دابەشدەكرێت ؟ ئەمانە ئەو پرسیارانەن كە تائێستا بەرپرسان‌و میدیاكانی پارتی لەبارەی كۆنگرەی 14ەوە هیچ قسەوباسێكی ئەوتۆیان لەبارەوە نەكردووە.  بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پارتی دەبوو كۆنگرەی 14 لە رۆژی 11ی كانونی یەكەمی 2014 بەڕێوەبچێت، واتە زیاتر لە (8 ساڵ) كۆنگرە لەوادەی خۆی دواكەوتووە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی دواین پەیڕەوی ناوخۆی كۆنگرەی سیانزەیەمی حزبەكە، نابێت بەستنی كۆنگرە ساڵێك زیاتر لەوادەی خۆی دوابخرێت، بەگشتی ماوەی (12) ساڵە پارتی كۆنگرەی نەكردووە، سەركردەكانی پارتی پێشتر شەڕی داعش‌و قەیرانە سیاسی‌و ئابورییەكانی ساڵانی رابردوویان وەكو بەهانە بۆ دواكەوتنی كۆنگرە دەهێنایەوە، بەمدواییەش قەیرانی بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆنا.   پارتی (600 هەزار) ئەندامی هەیە، ئەمانە بەشداری هەڵبژاردنی ناوخۆیی حزبەكەیان كرد بۆ هەڵبژاردنی (800) ئەندامی كۆنگرە، كۆنگرە بەشێوەی راستەوخۆ سەرۆكی حزب‌و ئەندامانی سەركردایەتی هەڵدەبژێرێت. ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی لە (51) كەس پێكدێت، تائێستا زیاتر لە (150) كەس خۆیان بۆ سەركردایەتی كاندید كردووە، ئەوانەی خۆیان كاندیدكردووە پێشوەختە رەزامەندی بارزانییان وەرگرتووە.  بەهۆی ئەوەی تائێستا بەرپرسانی پارتی چارەنوسی چۆنیەتی رێبەرایەتكردنی حزبەكەیان لە كۆنگرەی 14ی ئاشكرا نەكردووە، چەند سیناریۆیەك لە ئارادایە كە دەكرێت لەمانەدا كورتبكرێنەوە:   سیناریۆی یەكەم: هاوشێوەی كۆنگرەی سیانزەیەم، مەسعود بارزانی خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی پارتی كاندید بكاتەوە‌و نێچیرڤان بارزانی ببێتەوە بە جێگری سەرۆك، لەم حاڵەتەدا لە ئەگەری دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی بە هەر هۆكارێك، راستەخۆ نێچیرڤان بارزانی دەبێت بە سەرۆكی حزب، بەوپێیەی جێگری سەرۆكە، ئەمە رەنگە دڵخوازی كوڕانی مەسعود بارزانی‌و بەدیاریكراویش مەسرور بارزانی نەبێت، لەلایەكی تر ئەمە شێوازی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات لەناو بنەماڵەی بارزانی بۆ داهاتوو دیاری دەكات، بەوەی ئایا دەسەڵات بەشێوەی ستونی لە باوكەوە دەگوازرێتەوە بۆ كوڕ یاخود بەشێوەی ئاسۆیی دەبێت‌و لە مامەوە دەگوازرێتەوە بۆ برازا، ئەم هاوكێشەیە چارەنوسی نێچیرڤان بارزانی لەناو پارتیدا یەكلابونەوەی دیاری دەكات. هەندێك سەرچاوە لەناو پارتییەوە باسلەوە دەكەن، بارزانی داوای كردووە دەستبەرداری پۆستی سەرۆكایەتی پارتی ببێت، بەڵام مەسرور بارزانی كوڕی‌و نێچیرڤان بارزانی برازای ئەم داواكارییەیان رەتكردوەتەوە. سیناریۆی دووەم: هاوشێوەی كۆنگرەی سیانزەیەم، مەسعود بارزانی جارێكی تر خۆی بۆ سەرۆكایەتی حزب كاندید بكاتەوە، بەڵام جێگرێكی تر بۆ پۆستی سەرۆكی حزب زیاد بكرێت، واتە بكرێت بە دوو جێگر، یەكێكیان نێچیرڤان بارزانی‌و ئەوی تر مەسرور بارزانی بێت، ئەگەر ئەم سیناریۆیە جێگیربكرێت، دوای دوركەوتنەوەی مەسعود بارزانی لە گۆڕەپانی سیاسی، پارتی بەرەو شێوازەكەی یەكێتی دەڕوات كە بەڕێوەبردنی حزبە لەلایەن دوو ئامۆزاوە، بەوپێیەی سەرۆك دوو جێگری هەیە‌و راستەوخۆ جێگرەكان دەسەڵاتەكان وەردەگرن. سیناریۆی سێیەم:  وەكو هەندێك لە پارتییەكان باسی دەكەن، مەسعود بارزانی دەست لە پۆستی سەرۆكایەتی پارتی هەڵگرێت‌و وەكو "مەرجەع" بمێنێتەوە لە بارەگای بارزانی، بەمدواییە بارزانی بەچەند بەرگێك دەستی بە بڵاوكردنەوەی یادەوەرییەكانی خۆی كرد، هەندێك ئەم هەنگاوانەی بارزانی بە خۆدورخستنەوەی لەناو كایەی حزبی دەبینن، لەم حاڵەتەدا بارزانی دەبێت سەرۆكایەتی حزب لەنێوان كوڕو برازاكانیدا یەكلابكاتەوە، ئەمە پەیوەندییەكان لەناو بنەماڵەكەیدا توشی شڵەژان دەكات، لەم حاڵەتەدا رەنگە پێویست بكات، بارزانی بەجۆرێك كۆپی شێوازەكەی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی بكاتەوە‌و دەسەڵاتی لەنێوان كوڕو برازاكانیدا دابەش بكات‌و حزب رادەستی ئامۆزاكان بكات‌و خۆی چاودێرییان بكات‌و رێگری لەدروستبوونی گرژی بكات، بەڵام بە نەرمی لە كۆتایدا دەسەڵات لە بەرژەوەندی كوڕەكانی یەكلابكاتەوە. سیناریۆی چوارەم: پارتی دیموكراتی كوردستان پێكهاتەكەی دەگۆڕێت، سەرۆكی پارتی‌و سكرتێری مەكتەبی سیاسی نامێنێت، بارەگای بارزانی شوێنی سەرۆك‌و هەیكەلی پارتی دەگرێتەوە، مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی بارەگای بارزانی دەكات‌و نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی هەریەكەیان یاریدەدەری مەسعود بارزانی دەبن بۆ چەند فایلێكی دیاریكراو، لەم حاڵەتەدا فایلی دەرەوەو پەیوەندییەكان لای نێچیرڤان بارزانی، حكومەت و ناوخۆ لای مەسرور بارزانی دەبێت. سیناریۆی پێنجەم: راستەوخۆو بێ هیچ پێچ‌و پەنایەك، پارتی سیناریۆی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی دووبارە بكاتەوەو مەسعود بارزانی دەست لە پۆستی سەرۆكی حزب هەڵگرێت‌و لەبارەگای بارزانی وەك مەرجەعی پارتی دەمێنێتەوە، پارتی بەشێوەی هاوسەرۆكایەتی لەنێوان نێچیرڤان بارزانی‌و مەسرور بارزانییەوە بەڕێوەببرێت، ئەمە بۆچونێك بوو كە پار ساڵ بەرلە بڕیاری دواخستنی كۆنگرەی 14، قسەو باسی لەسەر دەكرا بەڵام رەنگە بۆ ئەمڕۆ چیدیكە سیناریۆیەكی بەهێز نەبێت بەتایبەتی كە سیستەمی هاوسەرۆكایەتی یەكێتی شكستی هێناو هاوكات پارتی نایەوێت سیستەمێكی سیاسی تاقیبكاتەوە كە (پەكەكە) لەناو لایەنە كوردستانییەكاندا داهێناوە، هەرچەندە هەندێك لەو پارتییانەی كە لەناو كاری رێكخراویدا قاڵبونەتەوە پێشبینی ئەوەیان دەكرد ئەو شێوازی هاوسەرۆكایەتیەی یەكێتی بۆ ناو پارتیش گونجاو بێت لەدوای مەسعود بارزانی، فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی، لەدوای كۆنگرەی چوارەمی یەكێتییەوە، لە كۆبونەوەیەكدا بە بەرپرسێكی یەكێتی وتبوو" یەكێتی دەیەوێت خوی پارتیش خراپ بكات، چونكە هەر كارێك كە یەكێتی دەیكات، دواتر پارتیش كۆپی دەكاتەوە، یەكێتی چەندین میدیای جیاوازی دروستكرد، ئێستا پارتیش هەمان كاردەكات، یەكێتی كردی بە هاوسەرۆكایەتی، دەتانەوێت ئێمەش وای لێ بكەین؟!!". چارەنوسی نێچیرڤان بارزانی نێچیرڤان بارزانی كوڕی ئیدریس بارزانی براگەورەی مەسعود بارزانییە، مەسعود بارزانی كە لە كۆنگرەی نۆیەمدا دوای كۆچی دوایی مستەفا بارزانی باوكی بە سەرۆكی پارتی هەڵبژێردرا، وەكو پێویست دەسەڵاتی خۆی وەكو سەرۆكی حزب بەكار نەدەهێنا، ئەمە وەكو رێزگرتنێك لە ئیدریس بارزانی براگەورەی، ئیدریس بارزانی ساڵی 1987 بەهۆی نەخۆشییەوە كۆچی دوایی كرد، ئەمە وایكرد دەسەڵاتی مەسعود بارزانی بەسەر پارتیدا زیاتر فراوان ببێت. كانونی یەكەمی ساڵی 1989 پارتی كۆنگرەی دەیەمی خۆی لە گوندی (هاشماوا) بەست. لەم كۆنگرەیەدا بۆ یەكەمجار نێچیرڤان بارزانی هێنرایە پێشەوە‌و رۆڵی پێدرا.  نێچیرڤان بارزانی لە كۆنگرەی دەیەمی پارتیدا زیاتر رۆڵی دەركەوت، ئەو كرا بە سەرۆكی لیژنەی ئامادەكاری كۆنگرە‌و دواتر لەناو كۆنگرەدا بە ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی هەڵبژێردرا‌و لەوێشەوە بوو بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی.  لەبارەی هێنانە پێشەوەی نێچیرڤان بارزانی، مەسعود بارزانی لە یادەوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ" چونكە كۆچی دوایی كاك ئیدریس بۆشاییەكی گەورەی دروستكردبوو، هەوڵماندا وەك وەفایەك بۆ كاك ئیدریس بارزانی‌و پڕكردنەوەی بۆشاییەكەی، بایەخ‌و گرینگیی زیاتر بە نێچیرڤان بدەین‌و زوو بخرێتە بەر ئەرك‌و بەرپرسیارێتییەوە، بۆیە لە كۆنگرەی دەیەمدا دەرفەتی بۆ رەخسێندرا". ساڵی 1999 بۆ نێچیرڤان بارزانی ساڵێكی گرنگ بوو، لەو ساڵەدا مەسعود بارزانی رۆڵێكی گەورەتری پێبەخشی‌و كردی بە سەرۆكی حكومەت، ئیتر تاوەكو ناوەڕاستی ساڵی 2019 واتە ماوەی (17 ساڵ) لە سەرۆكایەتی حكومەتدا مایەوە، لەم ماوەیەدا نێچیرڤان بارزانی ئابورییەكی گەورەی بۆ خۆی بنیادنا‌و پەیوەندییە دەرەكییەكانی بەهێزكرد، بەڵام لەناوخۆی پارتیدا پێگەی وەكو خۆی مایەوە.  ساڵی 2005 كاتێك پارتی‌و یەكێتی رێككەوتنی ستراتیژییان ئیمزاكرد، لەو رێككەوتنەشدا جارێكی ترو هاوشێوەی كۆنگرەی دەیەم، مەسعود بارزانی پێگەی نێچیرڤان بارزانی برازای زامن كرد‌و بەمەرجی ئەوە قایل بوو بە وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی هەرێم، پۆستی سەرۆكی حكومەت بدرێت بە نێچیرڤان بارزانی، سەرەتا دوو ساڵ بە دوو ساڵ پارتی‌و یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆكی حكومەت رێككەوتنیان كرد، بەڵام دواجار لەپێناو مانەوەی لە پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقدا، كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتی دوو ساڵ بە دوو ساڵەكەی هەڵوەشاندەوە‌و پۆستی سەرۆك وەزیرانی بۆ نێچیرڤان بارزانی یەكلاكردەوە (جگە لە دوو ساڵ سەرۆكایەتی حكومەت لەلایەن بەرهەم ساڵحەوە). نەوشیروان مستەفا لە گێڕانەوەكانیدا باسلەوە دەكات، مەسعود بارزانی لە رێككەوتنی ستراتیژیدا لەگەڵ یەكێتی قایل نەبووە بەوەی لە بەرامبەر پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ مام جەلال پۆستی سەرۆكی هەرێم وەربگرێت‌و وتویەتی ئەمە كێشە بۆ بنەماڵەكەمان دروست دەكات‌و دەبێت پۆستی سەرۆكی حكومەت بدرێت بە نێچیرڤان بارزانی.  ساڵی 2013 جارێكی تر نێچیرڤان بارزانی بەهێزێكی زیاترەوە گەڕایەوە سەر شانۆی سیاسەت لەناوخۆی پارتیدا، لەو ساڵەدا‌و لە كۆنگرەی 13ی پارتیدا، نێچیرڤان بارزانی كرا بە جێگری مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی، نێچیرڤان بارزانی بۆ ئەمە دەستی مەسعود بارزانی لەبەردەم ئەندامانی كۆنگرەدا ماچ كرد، لە كۆنگرەی دەیەمی پارتیدا پۆستی سكرتێر هەڵوەشێندرایەوە‌و لەبری ئەوەی یەك جێگر بۆ مەسعود بارزانی دانرا، لەوكاتەوە تاوەكو كۆچی دوایی (عەلی عەبدوڵا) جێگری سەرۆكی پارتی  بوو، بەڵام لە كۆنگرەی 13وە تاوەكو ئێستا نێچیرڤان جێگری سەرۆكە.  ساڵی 2017 مەسعود بارزانی دوای 12 ساڵ مانەوە لە پۆستی سەرۆكی هەرێم، دەستبەرداری پۆستەكە بوو، ئەمە گۆڕانكاری لە نەخشەی دەسەڵات لەناو بنەماڵەی بارزانیدا دروستكرد، نێچیرڤان بارزانی كاندیدكرا بۆ پۆستی سەرۆكی هەرێم‌و مەسرور بارزانیش بۆ پۆستی سەرۆكی حكومەت، ئیتر لێرەوە كۆتایی هێنرا بە 17 ساڵ دەسەڵاتی نێچیرڤان بارزانی لەناو حكومەتدا، مەسرور بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی وەرگرت‌و لەیەكەم هەنگاودا هاوڕێ‌و دۆستەكانی نێچیرڤان بارزانی لە حكومەت دورخستنەوە، دورخراوەكان لە بارەگای سەرۆكی هەرێم لای نێچیرڤان بارزانی كۆبونەوە.  كۆنگرەی 13 نێچیرڤان بارزانی كرد بە جێگری سەرۆكی پارتی، بەڵام هاوڕێكانی لە سەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاسی پاكتاو كرد، رادەستكردنی حكومەتیش بە مەسرور بارزانی گورزێكی تر بوو بەر لایەنگرانی نێچیرڤان بارزانی كەوت لەناو پارتیدا.  لەدوای شەڕی ناوخۆیی پارتی‌و یەكێتییەوە، جەلال تاڵەبانی یەكێك لەو كەسانە بوو بە گرنگییەوە تەماشای رۆڵی نێچیرڤان بارزانی دەكرد، بەو ئومێدەی لەو رێگەیەوە دەست لە كاروباری بنەماڵەی بارزانی وەربدات، هەموو گرەوەكان لەسەر ناكۆكی نێوان نێچیرڤان بارزانی‌و مەسعود بارزانی شكستیان هێنا‌و نێچیرڤان بارزانی بەبێ هیچ روبەڕووبونەوەیەك لەگەڵ مەسعود بارزانی سودی لە پاڵپشتییەكانی تاڵەبانی بینی بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆی، ئێستا ئیتر نەیارەكانی پارتی گرەوێكی نوێیان لەسەر تێكچوونی پەیوەندی نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ مەسرور بارزانی ئامۆزای بەستووە.  ئەوانەی نێچیرڤان بارزانی لە نزیكەوە دەناسن، پێشبینی ئەوە ناكەن هیچ جۆرە سەرچڵییەكی سیاسی لەناوخۆی پارتیدا بكات، ئەو دەیەوێت بەشێوەیەكی دیپلۆماسی پارێزگاری لە پێگەی خۆی‌و داهاتووی كوڕەكانی بكات لەناو خێزانی بارزانیدا، نەك لەپێناو نەیارە سیاسییەكانی پارتیدا، تەنانەت لەپێناو دۆستەكانیشیدا لەناو پارتی توانای هیچ جۆرە سەرچڵییەكی سیاسی نییە‌و لە پێگەو ئەو دەستكەوتانەی لەماوەی رابردوو لەناو پارتی بەدەستیهێناوە قایل‌و رازییە.      

(درەو): 🔸 رەحمان غەریب: رۆحی كاركردنی هاوبەشت لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی نقل نەبووە بۆ ئەم كابینەیە (مەسرور بارزانی)؟ 🔹 قوباد تاڵەبانی: من عادەتەن زۆر راشكاوم، زۆرجار تێئەكەوم، بۆیە نامەوێت ئەمجارە تێبكەوم، من كە بەشێكم لە نیزامێك، ناتوانم بێم قسە لەسەر ئەو نیزامە بكەم، رۆژێك ئەتوانم رەئی خۆم بڵێم لەسەر پرسیارەكەی كاك رەحمان كە بەشێك نەبم لەم حكومەتە، ئەوكاتە بە راشكاوی لە یاداشتی خۆمدا یان لە لێدوان‌و نوسینەكەوە رەئی خۆم ئەڵێم. قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران ئێستا لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ناكۆكە، بایكۆتی كۆبونەوەكانی حكومەتی كردووە، گلەیی هەیە لەوەی حكومەتی بڕیارەكانی بەشێوەیەكی "تاكڕەوانە" دەردەكات، لەمەدا بەدیاریكراوی مەبەستی لە بڵاوكردنەوەی دانپێدانانەكانی كەیسی كوژرانی (هاوكار جاف) ئەفسەری ئەنجومەنی ئاسایشە لە تەقینەوەكەی هەولێردا.  یەكێتی ئێستا چاوەڕوانی تەوابوونی كۆنگرەی 14ی پارتییە بۆ دەستپێكردنی گفتوگۆیەكی نوێ لەگەڵ پارتی، رۆژی پێنج شەممەی ئەم هەفتەیە كۆنگرەی پارتی دەستپێدەكات.  ئەمە جاری یەكەم نییە قوباد تاڵەبانی لەگەڵ مەسرور بارزانی دەكەوێتە ناكۆكییەوە، سەرەتای پێكهێنانی كابینەی نۆیەم، قوباد تاڵەبانی بەنیگەرانی دەستی بە كاركردن كرد لەگەڵ مەسرور بارزانیدا، نیگەران بوو لەوەی هاوشێوەی سەردەمی نێچیرڤان بارزانی، دەسەڵاتەكانی ئەو لە كابینەی مەسرور بارزانی وەكو جێگری سەرۆك وەزیران دیاری نەكراوە.   لە كەمپەینی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقیشدا كە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، مەسرور بارزانی نیگەران بوو لە قوباد تاڵەبانی بەهۆی ئەوەی لە كەمپەینەكەدا پارتی بە تاكڕەو ناوبردبوو، مەسرور بارزانی دەیویست قوباد تاڵەبانی ناچار بكات لەبەردەم كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا رونكردنەوە بدات لەبارەی قسەكانییەوە، بەڵام قوباد تاڵەبانی چەند كۆبونەوەیەكی ئەنجومەنی وەزیران نەچووە ژورەوە‌و بەمە خۆی لادا لە هەر جۆرە قسەكردنێك لەسەر بابەتەكە لەناو حكومەتدا.  قوباد تاڵەبانی دوای گەڕانەوەی لە ئەمریكاوە بۆ كوردستان، لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی حكومەت دەستی بەكاركردن كرد، ئەوكاتیش هەر جێگری سەرۆك وەزیران بوو، پەیوەندییەكانی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی بەهێزبوو، چونكە دەسەڵاتی پێدابوو وەكو سەرۆك وەزیرانی ناوچەی سەوز مامەڵە بكات. قوباد تاڵەبانی‌و نێچیرڤان بارزانی سەرباری ناكۆكییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی، هێشتا پارێزگارییان كردووە لە پەیوەندییە باشەكەی نێوانیان، قوباد تاڵەبانی هەرجارێك لەگەڵ مەسرور بارزانی دەگاتە بنبەست، بۆ دەستپێكردنەوەی گفتوگۆ لەگەڵ پارتی لە دەرگای نێچیرڤان بارزانی دەدات.

 درەو: ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم كۆی داهاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە مانگی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ (954) ملیار دیناربووە، لەو مانگەدا حكومەتی هەرێم (12 ملیۆن و 250 هەزار ) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، نرخی بەرمیلێك بە (81) دۆلار فرۆشتووە، واتا كۆی داهاتی نەوت (996 ملیۆن) دۆلاربووە، (557 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەرجی و (438 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەزێنەی حكومەت بووە. پوختە داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی تشرینی یه‌که‌م = (287 ملیار) دینارە (بەپێی دوا لێداوانی وەزیری دارایی هەرێم) •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینار •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = (0) دینار داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی تشرینی یه‌که‌می (2022)دا  بڕی (12  ملیۆن و 250 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای  بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  تشرینی یه‌که‌م (93.33) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (81.33) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (12  ملیۆن و 250 هەزار) بەرمیل X (81.33) دۆلار = (996 ملیۆن و 292 هەزار و 500 ) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (996 ملیۆن و 292 هەزار و 500) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 444 ملیار و 624 ملیۆن و 125 هەزار) دینار. •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (44%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (996 ملیۆن و 292 هەزار و 500) دۆلار  X (56%) = (557 ملیۆن و 923 هەزارو 800) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (557 ملیۆن و 923 هەزارو 800) دۆلار X ((1450 دینار = (808 ملیار و 989 ملیۆن و 510 هەزار) دینار خەرجی نەوتە. -    (996 ملیۆن و 292 هەزار و 500) دۆلار  X (44%) = (438 ملیۆن و 368 هەزارو 700) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (438 ملیۆن و 368 هەزارو 700) دۆلار X (1450) دینار= (635 ملیار و 634 ملیۆن و 615 هەزار) دینار. کۆی داهات لە مانگی تشرینی یه‌که‌م 2022 (دینار) (635 ملیار و 634 ملیۆن و 615 هەزار) داهاتی نەوت + (287 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (954 ملیار و 134 ملیۆن و 615 هەزار) دینار  ئەم خشتەیە وردەکاری فرۆشی نەوتی هەرێم دەردەخات بۆ مانگی تشرینی یه‌که‌می 2022

(درەو): تەنیا لە تیمی پارتی لەناو حکومەت، لانی کەم (٢٤) کەس خۆیان بۆ سەرکردایەتی پارتی کاندید کردووە، لەناویاندا وەزیرەکانی (پەروەردە- ئەوقاف- تەندروستی- گواستنەوە- ناوخۆ- شارەوانی) ھەن، لە فراکسیۆنی پارتیش لە پەرلەمانی کوردستان (٥) پەرلەمانتار خۆیان کاندید کردووە. رۆژ پێنج شەممەی ئەم ھەفتەیە کارەکانی کۆنگرەی ١٤ی پارتی دیموکراتی کوردستان لە دھۆک دەستپێدەکات. بەپێی زانیارییەکان، تەنیا لەناو تیمی پارتی لە حکومەت، (٢٤) کەس خۆیان بۆ سەرکردایەتی پارتی کاندید کردووە کە ئەمانەن: ١- رێبەر ئەحمەد/ وەزیری ناوخۆ ٢- پشتیوان سادق/ وەزیری ئەوقاف  ٣- ساسان عەونی/ وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزار ٤- ئالان حەمە سه‌عید/ وەزیری پەروەردە ٥- سامان بەرزنجی/ وەزیری تەندروستی ٦- ئانۆ جەوهەر/ وەزیری گواستنەوەو گەیاندن ٧- د.ئۆمێد سەباح/ سەرۆکی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران ٨- د.ڤالا فەرید/ وەزیری کاروباری حکومەت و پەرلەمان ٩- سەفین دزەیی/ سەرۆکی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوە ١٠- سەربەست لەزگین/ بریکاری وەزارەتی پێشمەرگە  ١١- عەبدولحەکیم خسرۆ/ سەرۆکی دەستەی بەدواداچوون و ھەماھەنگیی ١٢- رێباز حەملان/ یاریدەدەری سەرۆکی حکومەت بۆ کاروباری دارایی و راژە ١٣- عەلی تەتەر/ پارێزگاری دھۆک ١٤- ئومێد خۆشناو/ پارێزگاری ھەولێر  ١٥- گوهدار شێخۆ/ سەرپەرەشتیاری ئیدارەی سەربەخۆی زاخۆ  ١٦- د.نەوزاد عەبدوڵا بامەرنی/ راوێژکاری سەرۆکی حکومەت بۆ کاروباری خوێندنی باڵا ١٧- د.محەمەد حاجی/ راوێژکاری سەرۆکی حکومەت بۆ کاروباری تەندروستیی ١٨- زاگرۆس فەتاح/ بریکاری وەزارەتی پلاندانان ١٩- بەیان سامی عەبدولرەحمان/ نوێنەری حکومەتی ھەرێم لە ئەمریکا ٢٠- دلاوەر ئاژگەیی/ نوێنەری حکومەتی ھەرێم لە یەکێتی ئەوروپا ٢١- د.سالار عوسمان/ بریکاری وەزارەتی رۆشنبیریی ٢٢- کەریم سلێمان/ بریکاری وەزارەتی کشتوکاڵ ٢٣- حەمید عەلی/ سەرپەرەشتیاری کۆمەڵگەی دەروازەی ئیبراھیم خەلیل  ٢٤- ساناو فرەیدون جوانرۆیی/ بەڕێوەبەری کارگێڕیی لە دیوانی ئەنجومەنی وەزیران ھەر بەگوێرەی زانیارییەکان، لەناو فراکسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی کوردستان (٥) کەسیان خۆیان بۆ ئەنجومەنی سەرکردایەتی پارتی کاندید کردووە کە ئەمانەن: ١- زانا مەلا خالید ٢- پێشەوا ھەورامانی ٣- جوان رۆژبەیانی ٤- بەھمەن کاکە عەبدوڵا ٥- لیزا فەلەکەدین کاکەیی

  مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لە ئەدەبیاتی کۆمەڵناسیدا باس لە بوونی پێنج نەوە لە شیکردنەوەی ئەکادیمییانە بۆ دیاردەی شۆڕش دەکرێت کە ھەر یەکێکیان دیدێکی تایبەتی بۆ چییەتی و مانا و شێوازەکانی شۆڕش، ھەیە. لە وتارێکی تەواو ناسراو لەم بوارەدا، کۆمەڵناسی بە ڕەگەز ئێرانی، ئاسف بەیات، بە وردیی دیدی ھەر یەکێک لەم  پێنج نەوەیە شیدەکاتەوە و دیدى خۆیشی وەک بەشێک لە دیدی نەوەی پێنجەم، دەخاتە ڕوو. نووسەرانی نەوەی یەکەم، کەسانی وەک پیتیریم سۆرۆکین و کرین برینتۆن،  Pitirim Sorokin and Crane Brinton، نوێنەرایەتی دەکەن. ئەم نەوەیە بەر لە جەنگی جیھانی دووھەم تیوریزەی دیاردەی شۆڕشیان کردەوە و دیدێکی تەواو نێگەتیڤیان دەربارەی شۆڕش ھەبووە. ئەم نووسەرانە شۆڕش وەک دیاردەیەکی خراپ و زیانبەخش. دەنرخێنن. برینتۆن، بۆ نموونە، شۆڕش بە نەخۆشیی یان بەدۆخی تالێھاتنێکی گەورە دەچوێنێت، کە تووشی لەشی کۆمەڵگا دەبێت و ئەو لەشە پەکدەخات، وایلێدەکات نەتوانێت بەشێوە ئاساییەکەی خۆی کاربکات و بەردەوامبێت. بەڵام  ئەم لەشە کۆمەڵایەتییە، دوای ماوەیەک لە نەخۆشکەوتن و هێڵنجدان و ڕشانەوە و تا و سەریەشە، چاکدەبێتەوە و دەگەڕێتەوە سەر سەمتی ئاسایی جارانی. ئەو کۆمەڵناسانەی ئەم ڕوانینەیان بۆ شۆڕش ھەیە، سەر بە قوتابخانە ”وەزیفەگەرایین“, functionalism, کە پێ لەسەر ھارمۆنیەتی کۆمەڵایەتیی دادەگرێت و کۆمەڵگا وەک لەشێکی گەورە دەبینێت کە ھەر بەش و پارچەیەکی ئەو لەشە ئەرک و وەزیفەی تایبەت بەخۆی ھەیە و. نەخۆشکەوتنی ھەربەشێکی کاریگەری لەسەر کۆی کۆمەڵگاکە بەجێدەھێڵێت.  ھەرچی نەوەی دووھەمە لە قۆناغی دوای جەنگی جیهانیی دووھەمدا دروستدەبن. ئەم نەوەیە ”تیورەی مۆدێرنیزەکردن“، modernization theory، دەکەنە بنەمای لێکدانەوە و ڕاڤەکردنیان بۆ دیاردەی شۆڕش، بەتایبەتی لە وڵاتانی جیھانی سێھەمدا. کەسانی وەک  جەیمس دەیڤز و تێد گور نوێنەرایەتی ئەم قوتابخانەیە دەکەن. ئەم تیوریستانە پێیانوایە پرۆسەکانی تازەبوونەوەی کۆمەڵگا و تازەبوونەوەی ئابوریی و کولتور و دەزگاکان، وادەکەن ھەموو ئەوانەی سودمەندنابن لەو پرۆسانە، یاخود ھەستدەکەن ئەو دەسکەوتانەیان دەستنەکەوتەوە کە تازەبوونەوەی کۆمەڵگا بە بەشەکانی تری کۆمەڵگای بەخشیوە، یان دەسکەوتەکانیان لەگەڵ چاوەڕوانییەکانیاندا ناگونجێت، ناڕازیدەبن و بەڕووی ئەو دۆخەدا ڕادەپەڕن. ئەمانە ھێزێکی کۆمەڵایەتیی دیاریکراو نین، بەڵکو ژمارەیەکی گەورە لە تاکەکەسی جیاوازن کە ھەست بە غەدر و بێبەشکردن دەکەن. شۆڕش ئەو کردە سیاسییەیە کە ئەم کەسانە پێیھەڵدەستن بە مەبەستی باشتکردن و بەرەوپێشبردنی دۆخ و پێگەی کۆمەڵایەتیی خۆیان. لەم ڕوانگەیەدا شۆڕش دەرئەنجامی کۆی ڕەفتارە تاکەکەسییەکانە، نەک دەرئەنجامی پێکهاتەی چینایەتیی و کۆمەڵایەتیی.  نەوەی سێھەمی تیوریستانی بواری شۆڕش - لەناویاندا بەتایبەتی بارینگتۆن مۆر، تێدا سکۆکپۆل و ئێریک ۆڵف - بە پێچەوانەی نەوەی دووھەمەوە و لە ڕاستیدا وەک کاردانەوە بەرامبەر بە نەوەی دووھەم، پێ لەسەر ھۆکارە گشتیی و بونیادییەکانی دروستبوونی شۆڕش دادەگرن. لەوانەش نەخۆشییەکانی  سەرمایەداریی و  پەیوەندییە چینایەتییەکان و پشێویی ناوەکیی و جەنگە نێودەوڵەتییەکان، کە بەسەریەکەوە ھەلومەرجی سەرھەڵدانی ناڕازیبوونی گشتگیر دروستدەکەن و هەستی شۆڕشگێڕانە لای چەندان چین و توێژی ناو کۆمەڵگا دروستدەکەن.  تیۆریستەکانی نەوەی چوارھەم، لەوانەش بۆ نموونە جۆن فۆران و میساغ پارسا، لە ساڵانی نەوەد و ساڵانی دوو ھەزاردا، لەسەر دیاردەی شۆڕش دەوەستن و خەریکی ڕاڤەکردنی دەبن. ئەمانە بەو دەرەنجامە دەگەن کە بۆ تێگەیشتن لە شۆڕش پێویستمان بە تیورەیەکی ئاڵۆز ھەیە، چونکە شۆڕشەکان ھەمیشە فرەھۆکار و ئاڵۆزن.  ئەم نەوەیە پێ لەسەر کاریگەریی ڕەگەزەکانی  وەک شوناس، ئایدۆلۆژیا، ڕەگەز، تۆڕەکانی پەیوەندییکردن، مەسەلەی سەرکردایەتیی، دادەگرن. ئەمانەش وەک ئەو ھۆکار و ئامرازانە دەبینن کە توانا و ئەگەری شۆڕش دروستدەکەن. ئەمانە لە دروستبوونی شۆڕشدا ھۆکارە بونیادیی و پێکهاتەیی ناوەکییەکان، لەوانەش دۆخی سیاسیی و ئابوریی ناوەکیی، بە ھۆکارە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکانەوە گرێئەدەن. لای ئەم نەوەیە شۆڕش ئەم گشتە ئاڵۆزە دروستیدەکات و ئەم گشتە ئاڵۆزەش، ئاراستەی دەکات.  لەگەل ڕووداوەکانی ”بەھاری عەرەبیی“دا نەوەی پێنجەمی تیوریستانی بواری شۆڕش لەدایکدەبن. یەکێک لەو شتانەی بەھاری عەرەبیی نیشانیدا کۆتاییھاتنی تیورەی ”پێشڕەوایەتیی“ە لە شۆڕشدا. سەرجەمی ڕاپەڕینەکانی بەھاری عەرەبیی بەبێ سەرکردیەکی کاریزمی، بەبێ ئایدیۆلۆژیا، بەبێ ھیرارکیەت، بەبێ ئەو پەیوەندییە ئامرازییەی لەنێوان حیزب و تاکەکەسەکاندا ھەیە، دروستبوو. ئەوەی بینرا لەدایکبوونی بزوتنەوەیەکی گەورەبوو بەبێ پارتی سیاسیی و سەرکردە، جۆشوخرۆشێکی جەماوەریی زۆر گەورەبوو، بەبێ ئایدیۆلۆژیا. وەک ئاسف بەیات ئەڵێت ئەوەی ڕوویدا”شۆڕش“ نەبوو، بەڵکو  شتێکبوو ناسکتر لە شۆڕش کە تیایدا ستراتیژیەتی سەرەکیی بکەرەکان بریتیبوو لە ریفۆرمکردنی ئەوەی ھەیە و دروستکراوە، بەبێ ئەوەی خۆیان ئەو کەسانەبن کە ڕیفۆرمەکە ئەنجامبدەن. یاخیبوەکان ئەو کارەیان بۆ ئەو ڕیفۆرمیستانە بەجێھێشت کە ھەبوون و زۆرجار بەشێکبوون لەو نوخبەیەی کە حوکمڕان بوون، یان بەشێکبوون لەو کایە سیاسییەی کە ئامادەبوو. واتە داواکردنی ڕیفۆرم لەڕێگای ئەو دەزگایانەوە کە دەوڵەت لەو ساتەدا ھەیبوو. بەم مانایە بەھاری عەرەبیی لەڕووی ڕێکخستن و خرۆشانی جەماوەرییە دیاردەیەکی دەوڵەمەندە، بەڵام لە ڕووی پیادەکردنی گۆڕانکارییەوە لاواز و ھەژارە. ئەمە وادەکات یاخیبونەکانی بەھاری عەرەبیی، لە شۆڕشە ھاوشێوەکانی لە سەدەی بیستەمدا دووربکەوێتەوە، وەک ئەو شۆڕشانەی لە کوبا، نیکاراگوا، ئێراندا ڕوویاندا، یان تەنانەت شۆڕشەکانی دژ بە کۆمۆنیزم لە ساڵی ١٩٨٩ دا. ئەوەی لە تونس، میسر، یەمەن ڕوویدا، شۆڕش نەبوو، بەڵکو بزووتنەوە شۆڕشگێڕانەبوون بۆ ناچارکردنی ڕژێمەکان بەئنجامدانی چاکسازیی، بۆ نموونە  ئەنجامدانی هەڵبژاردنی نوێی بێ تەزویر، نووسینی دەستوورێکی تازە و ھێنانەکایەی شێوازێکی نوێی حوکمڕانیی، چاکسازیی لە دەزگاکانی پۆلیس و دادگاکاندا، ھتد... بەشداربووانی بەھاری عەرەبیی نە ئامانجیان بوو دەسەڵات بگرنە دەست، نە ئەم شتەیان دەویست، نە ئامرازی دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتیشیان هەبوو. ئەوان تەنھا ئارەزووی ئەوەیان ھەبوو ئەو دەسەڵاتەی ھەیە بگۆڕێت و یەکێکی باشتر بچێتە شوێنی. بە کورتییەکەی بکەرەکانی بەھاری عەرەبیی دەیانویست لەڕێگای ڕاپەڕین و یاخیبوونەوە حکومەت و ڕژێمەکان ناچاربکەن خۆیان چاکسازیی لە خۆیاندا بکەن. ئەوەی لە مۆدێلی یاخیبوونەکانی بەھاری عەرەبییدا بەھێز و خاوەن قورساییە، توانای ڕێکخستن و کۆکردنەوە و داگیرکردنی گۆڕەپان و شەقام و شوێنە گشتییەکانە، بەڵام ئەوەی لاوازە توانای بەرپاکردنی گۆڕانکاریی گەورە و ڕاستەقینەیە.  مۆدێلی بەھاری عەرەبیی دەشێت ئەو مۆدێلە تازەیەبێت کە ماوەیەکی درێژ لەگەڵماندا بمێنێتەوە. ئەو توێژ و چینە کۆمەڵایەتییانە، گەنجان و ژنان، کە دۆخی باڵادەستی دەوڵەتسازیی و حوکمڕانیی، کە چۆنیەتی بەڕێوەبردن و دابەشکردنی داھاتی نیشتیمانیی، کە خراپی دۆخی خزمەتگوزاریی و دروستبوونی جیاوازیی کۆمەڵایەتیی گەورە، کە دۆخی خراپی ئازادییە تاکەکەسییەکان، ژیانی تاڵکردون و زیانی گەورەی پێگەیاندون، دەڵێم ئەم توێژە گەورانەی کۆمەڵگا دەشێت بچنە سەر شەقام و ناڕەزایی دەرببڕن، گۆڕەپان و شوێنە گشتییەکان کۆنترۆڵبکەن، تەنانەت بتوانن کۆتایی بە حکومەتەکانیش بھێنن، بەڵام ھاوکات لەوەدا سەرنەکەون گۆڕانکاریی گەورە پیادەبکەن. مۆدێلی بەھاری عەرەبیی دەشێت ھەندێک گۆڕانکاریی بسەپێنێت، دۆخێکی کراوەتر و ئینسانیتر دروستبکات، نەوەیەک لە دەسەڵاتداران بە نەوەیەکی تر بگۆڕێتەوە، بەڵام مەرج نییە بتوانێت ئەو گۆڕانکارییانە بسەپێنێت کە ناڕەزاییی و نیگەرانییەکانی دروستکردوە.  

 درەو: بڕیارە لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی پێشوی یەكێتی بەرەیەكی سیاسی نوێ درووست بكات و بە لیستی سەربەخۆ بەشداری لە هەڵبژاردنەكانی عێراق و پەرلەمانی كوردستان بكات.  بەرەیەكی سیاسی درووست دەكات. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لاهور شێخ جەنگی كە لە ئێستادا لە وڵاتی بەریتانیایە، دوای گەڕانەوەی دەستبە كۆمەڵێك دیدارو سەردانی لایەنە سیاسیەكان و كەسایەتی و هاوڵاتیان بكات، بەمەبەستی وەرگرتنی بۆچون و خستنە رووی دیدی خۆی بۆ درووست كردنی بەرەیەكی سیاسی نوێ. بە پێی زانیارییەكانی (درەو) لاهور شێخ جەنگی گەیشتووەتە ئەو بڕوایەی ناتوانێت مامەڵە بكات لەگەڵ (بافڵ تاڵەبانی و قوباد تاڵەبانی)، بۆیە ئەو دەرگایە دادەخات و ئەگەر هەلیشی بۆ بڕەخسێت ناچێتەوە ناو یەكێتی و چیتر ناتوانێت لەگەڵیان كاری سیاسی بكات.  زانیارییەكانی (درەو) ئاماژە بەوە دەكات درووستكردنی بەرە سیاسیەكەی لاهور شێخ جەنگی نە بارەگای دەبێت و نە رێكخستنێكی دیاریكراو، نە مەكتەبی سیاسی و نە سەركردایەتی، دوای وەرگرتنی بۆچونی لایەنەكان لە هەرێم و لە عێراق، بەشێوەیەكی یاسایی دەستدەكات بە درووستكردنی بەرە سیاسیەكەی، مۆڵەتی ئەو بەرە سیاسیە لە بەغداد دەردەكات، خۆی ئامادە دەكات بۆ هەڵبژاردنی عێراق و پەرلەمانی كوردستان، بە لیستی سەربەخۆ بەشداری هەڵبژاردن دەكات. لە رۆژی 8ی تەمووزی 2021 بافڵ تاڵەبانی دەستیگرت بەسەر دەزگای زانیاری و دژە تیرۆری یەكێتی، كۆنترۆڵی هێزە چەكدارەكانی ناو یەكێتی كرد، لە رۆژی 25/10/2021 بە بڕیارێك بە (لاهور شێخ جەنگی) و سێ ئەندامی سەركردایەتی لە ریزەكانی یەكێتی دەركرد.

گفتوگۆی درەو: "ئەوەی ئێمە دەمانەوێت ئەوەیە كە جەماوەری خەڵك بۆ خۆی راپەڕین بكات، پێشمەرگەو گەریلا رۆڵی لاوەكی هەبێت" ئەمە قسەی ئیبراهیم عەلیزاده‌، سكرتێری كۆمەڵە (ڕێكخراوی كوردستانی حیزبی كۆمۆنیستی ئێران)ە لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ (درەو) سەبارەت بە دواین پەرەسەندنەكان لە رۆژهەڵاتی كوردستان‌و ئێران، ئەو پێیوایە " ئەمریكا و رۆژئاوا لەگەڵ ئەوەی زاهیرەن خۆیان بە دۆستی بزوتنەوەكە نیشان دەدەن، بەڵام بەجۆرێك لە جۆرەكان خوازیاری ئەوە نین ئەو رژێمە بگۆڕدرێت، تا بەرچاویان روون نەبێت" لەبارەی ئەگەری دروستكردنی فشار لەسەریان بۆ چۆڵكردنی بارەگاكانیان لەناو هەرێمی كوردستان دەڵێ" "تا ئێستا هیچ پەیامێكمان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە پێنەگەیشتووە بۆ چوڵكردنی بارەگاكانمان، ئێمە ئەو كارەی كە دەبێت بیكەین كردوومانە""، عەلیزادە دوو سیناریۆ بۆ ناڕەزاییەتییەكان دەخاتەروو كە ئەگەری یەكەمیان زۆرترەو پێی وایە" ناڕەزاییەكان دەگاتە ئاستێك كە خەڵكی دامو دەزگاكانی رژێم كۆنترۆڵ دەكەن، وەكو ئەوەی لە ساڵی 1979 روویدا" دەقی گفتوگۆكە: درەو: روانینتان بۆ ناڕەزایەتییەكانی ئێران چیە؟ جیاوازییان لەگەڵ ناڕەزاییەتیەكانی پێشوو لە چیدایە؟ ئیبراهیم عەلیزاد: چەند جیاوازییەكی بەرچاو هەیە، یەكه‌م، لەرووی درووشم و ئامانجەوە ، دروشمی پێشكەوتنخوازانە، ئینسانی، عەدالەتخوازانەی (ژن، ژیان، ئازادی) بوه‌ته‌ پێناسه‌ی ئه‌و سه‌رهه‌ڵدانه‌ و ئامانجییشی رووخانی رژیم، دوهه‌م له‌ رووی به‌ریناییه‌وه‌ كه‌ زۆربه‌ی شوینه‌كانی گڕتۆته‌وه‌، سێهه‌م له‌ رووی بەردەوام بوونه‌وه‌ە، ئەوە (40) رۆژە ئه‌م سه‌رهه‌ڵدانه‌ بەردەوامە، ناڕەزایەتییەكانی دیكە بە گشتی دوای هەفتەیەك یان دوو هەفتە سەركوتدەكران، دادەمركانەوە، چواره‌م ئه‌م جاڕه‌ لە كوردستانەوە سەری هەڵداوە، چەخماخەی ئەو شۆڕشە لە كوردستانەوە لێدراوە ئەوە به‌ نیسبه‌ت خه‌باتی دواڕۆژی خه‌ڵكی كورڕدستان زۆر گرنگە،   پێنجه‌م ئاستی پشتیوانی نێونه‌ته‌وییه‌ ، ئەو خۆپشاندانانەی لە دەرەوەی وڵات دەكرێت بۆ پاڵپشتی لە شۆڕش ئەوە نیشان دەدات كە ئێمە لەگەڵ دیاردەیەكی تازە بەرەوڕووین، لە (43) ساڵی رابردوودا نمونەی وامان نەدیوە. درەو: بەردەوامی خۆپیشاندانەكەو مەسەلەی ژن وەك رەگەزی سەرەكی لە خۆپیشاندانەكان، گرنتی سەركەوتنی ناڕەزاییەتیەكانن؟ ئیبراهیم عەلیزادە: بە بڕوای من هێشتا زووه‌ باسی گه‌ره‌نتی بكه‌ین. هەردوولا لایەنی دوژمن و جەماوەریش هێشتا هه‌موو ئیستیعداده‌كانی خۆیان بەكار نەهێناوە، لایەنی جەماوەر هێشتا بە راده‌ی پێویست خەڵكی هەژاری گەڕەكە هەژارنشینەكان، چینی كرێكار، بەشێكی زۆری كۆمەڵگە لەگەڵ ئەوەشدا دڵیان، لەگەڵ ئەو بزوتنەوەیە لێ دەداو لایەنگرین، بەڵام هێشتا بەشێوەیەكی چالاك تیایدا بەشدار نین، هێشتا دەتوانرێت زۆر لەوە جەماوەریتر بێت لەوەی ئێستا هەیە. ئەوەی تایبەتیشە بە دوژمن، ئەو زەبروزەنگی خۆی نواندووە، بەڵام ئەمانە هەزار فێڵی دیكەیان لەدەستدایە بۆ ئەوەی كە بتوانن ئەو بزوتنەوەیە لە ناوەڕاستدا بقرتێنن، ئەمریكا و ده‌وڵه‌تانی ڕۆژئاوا لەگەڵ ئەوەی زاهیرەن خۆیان بە دۆستی بزوتنەوەكە نیشان دەدەن، بەڵام بەجۆرێك لە جۆرەكان خوازیاری ئەوە نین ئەو رژێمە بگۆڕدرێت به‌ جۆڕیك كه‌ بۆیان قابیلی پێشبینی نەبێت، ئێرانی دوای رژیمی ئیسلامی چی به‌ سه‌ر دێت پێویستە لایەنی جەماوەر و خەباتی جەماوەری ئەوەندە بەهێز بێت، بتوانێت  ئەو پلانانەش كە لەرێدایە لەلایەن كۆماری ئیسلامی كە رەنگە دەموچاو بگۆڕێ بۆ ئەوەی تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە . دەبێت بەرچاو رونیمان هەبێت، بۆ ئەوەی بەردەوام ئەو بزوتنەوەیە زه‌مانه‌ت بكه‌ین. درەو: پێتان وایە ئەو ناڕەزاییە كاریگەری لەسەر دەسەڵاتی ئێران درووستكردووە، یان ئەوەی دەوترێت تا ئێستا ئێران هێزی سەربازی گەورەی بۆ روبەرووبونەوەی بەكار نەهێناوە؟ ئیبراهیم عەلیزادە: ئێستا بارودۆخەكە گۆڕاوە، ئەو ترسەی پێشتر لە دڵی خەڵك دابوو ئێستا چووەتە دڵی خودی رژێمەوە، ئێستا ئه‌وه‌ رژیمە لە خەڵكی دەترسێت، لەگەڵ ئەو هەموو هێزو تواناو قودرەتەش كە هەیەتی. درەو: پێتان وایە ئەمە پلانی ئێران خۆیەتی یان لاواز بووە.؟ ئیبراهیم عەلیزادە: ده‌سه‌ڵات به‌ ئاشكرا لاواز بونی پێوه‌ دیاره‌، تەنانەت كۆنترۆڵیان بەسەر سایتەكانی خۆشیاندا نەماوە، سایتی وەزارەتی ئیتڵاعات هاك دەكرێت، دەچنە ناوی تەواوی ناوەڕۆكەكەی دەردێنن، دەچنە ناو سایتەكانی ئەتۆمی ئێران ناوەڕۆكەكەی دەردێنن، ئەمنیەتی خۆشیان بەباشی پێناپارێزرێت، تەواو شپرزەییان پێوە دیارە، هەرچی زەرفیەتیان هەبوو بۆ مانەوە ووردە ووردە هەموویان سوتاند بۆ نمونە، هەموو ریفۆرمخوازەكانیان لە دەسەڵات دوورخستەوە، لەبری ئەوانە كۆمەڵێك مرۆڤی بێتواناو گەندەڵیان لە شوینیان دانا، هەموو ئەو كارتانەیان سوتاند كە دەیان توانی سیمایانی پێ جوان بكەن، راستە رژێم ئەرتەش و پۆلیس و هێزی هەیەو ئەتوانێت زۆرتر كوشتار بكات، به‌ڵام خەڵك گەیشتونەتە ئاستێك بەوە پاشەكشە ناكات و توره‌تریان ده‌كات.  درەو: سیناریۆكان چۆن دەبن، ئەم ناڕەزایی و خۆپیشاندانانە لە كوێدا و چۆن كۆتایی دێت؟ ئەنجامەكە چۆن دەبێت؟ ئیبراهیم عەلیزادە:  لە راستیدا دوو حاڵه‌ت هه‌یه‌ ، یەكێكیان ئەوەیە كە ئەم سەرهەڵدانە بەردەوام بێت، ئەوەندە بەردەوام بێت كە ریزەكانی كۆماری ئیسلامی دەستبكەن بە هەڵوەرین، توانای حكومەتكردنیان نەمێنێت، سه‌رهه‌ڵدان بگاتە ئاستێك كە جه‌ماوه‌ڕی راپه‌ریو دامو دەزگاكانی رژێم كۆنترۆڵ بكه‌ن و ڕژیم هه‌ره‌س بێنێت. من پێم وایە دڕه‌نگ یا زوو ئه‌وه‌ روو دەدات و دەبێت بۆ ئەوە هەوڵ بدەین. حاله‌تی دووەم ئەوەیە ئەم بزوتنەوە جەماوەرییە به‌ پیلان یان به‌ زۆر پێش ئه‌وه‌ی به‌ ئامانجی نیهایی خۆی بگات دای بمێركێننه‌وه‌.، بەڵام هەرچی بكەن ، به‌ دڵنیایه‌وه‌  تا ئێرە ئەم بزووتنەوەیە كۆمەڵێك دەستكەوتی بەدەستهێناوە، قابیلی هەڵگەڕانەوە نیە. بۆ نمونه‌ له‌مه‌دوا هه‌ڕگیزناتوانن باڵاپۆشی زۆڕه‌ملی بەسەر ژناندا بسەپێنن. ئێستا زۆڕ ڕازین بەوەی جەماوەر به‌م ده‌سكه‌وته‌ له‌ كۆڵیان بێتەوە. درەو: بەڵام لەرووی بڕیار و یاساوە هیچ سازشێكیان كردووە؟ ئیبراهیم عەلیزادە: بەرەسمی هیچ سازشێكیان نەكردووە، بەڵام بیرمەندانیان، رۆژنامەكانیان، سایتەكان، هەموو ئەوانە پێمان نیشان دەدەن كە بەجۆرێك پاشەكشە رازین بەڵام جەماوەر بەوە رازی نیە، جەماوەرە درووشمی روخاندیان خه‌ڵگڕتۆه‌  لەوە كەمتریان ناوێت،  هاوسەنگی گۆڕاوە، ئەو ترس و وەحشیەتەی رژێم نەماوە، ئێستا منداڵی مەدرەسە دروشمی دژی رژێم و خامنەیی دەڵێنەوە، گۆڕینی ئەو هاوسەنگیە وەك خۆی لێنایاتەوە، پاشەكشەی رژێم مومكینە بەڵام خەڵكی ئێستا لە ئاستێكدایە بە پاشەكشەی ووردە ووردە رازی نابێت. بۆخۆی رژێمیش ئەوە دەزانێت، ئەگەر پاشەكشەیەك بكات، ئیمتیازێك بدات خەڵكی لەوە زۆرتری دەوێت، بۆیە لەم قۆناغەدا چەند شتێك بە عەمەلی قبوڵ ده‌كه‌ن بەڵام بەرەسمی قبوڵی نەكەن،  درەو: بەڕێزت باس لە رووخان دەكەیت، پێت وایە بارودۆخی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی و ناوخۆیی رێگە بەرووخانی كۆماری ئیسلامی ئێران ئەدەن؟ ئیبراهیم عەلیزادە:  بارودۆخەكە تا ئەو شوێنە ی پەیوەندی بە بەرژەوەندی وڵاتانی رۆژئاواوە هەبێت، ئەوان پێیان خۆش نیە ئەو رژیمە بڕوخێت، چونكە نازانن كێ دێتە جێگای. ئێران له‌ ڕوانگه‌ی ئه‌وانه‌وه‌ وڵاتێكی گرنگە نایانەوێن ئینسجامی تێكبچێت، بەڵام زۆر ئه‌مری واقیع  هەیە بەسەر ئەوانیشدا دادەسەپێت، چارەنووسی سیاسەتی هەموو دنیا ده‌وڵه‌تان ئەوان دیاری ناكەن، كە جەماوەر راپەڕی ئەوانیش بەرامبەر  به‌ ئەمری واقیع به‌ پێی به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان بڕیار دەدەن. درەو: روخانی كۆماری ئیسلامی ئێران تەنیا پەیوەندی نیە بە روخانی تارانەوە، كۆمەڵێك وڵاتی تر لەگەڵیان دەڕوخێت، ئەمە پەیەوەندی بە وڵاتانی هەرێمیەوە هەیە؟ ئیبراهیم عەلیزادە: كاتێك رژێمی ئیسلامی له‌ ئێران هاته‌ سه‌ركار سیمای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گۆڕی، ئیسلامی سیاسی و ئیسلامی توندڕەو دوای هاتنە سەر كاری كۆماری ئیسلامی سەریان هەڵدا، ئێستاش پێچەوانەكەیەتی بەڵێ ئەگەر ئەو رژێمە بڕوخێ، كاردانەوەیەكی گەورەی ناوچەیی دەبێت، بەڵام ئەوكاتیش لەسەرەتاوە پێیان خۆش بوو رژێمی شا بمێنێت، بەڵام كاتێك روخانی رژێمی شا بووبە ئەمری واقیع، هەوڵیاندا خۆیان لەگەڵ ئەو بارودۆخە تازەیەدا بگونجێنن، بۆ ئەوەی پێشی نفوزی یەكێتی سۆڤیەت بگرن، رەزامەندیاندا بە هاتنە سەركاری خومەینی، مەسەلە ئەوەنیە هەموو پلانەكانی زلهێزەكان دەتوانێت جێبەجێ ببێت، پلانەكانی زلهێزەكان دەتوانرێت هەڵبوەشێتەوەو جێبەجێنەبێت، هێشتا ئەو جۆرە هێزە گەورە جەماوەریە نەهاتووەتە مەیدان، كە بتوانێت ئەو پلانانە هەڵبوەشێنێتەوە.  درەو: خواستی گۆڕینی كۆماری ئیسلامی ئێران تەنیا لەناو پێكهاتەی كوردیدایە یاخود پێكهاتەكانی تریش ئەو خواستەیان هەیە؟ ئیبراهیم عەلیزادە: گرنگیەكە ئەوەیە ئەو بزوتنەوەیە زۆر یەكگرتوو و  سەرتاسەرییە، لە تەورێزەوە تا كوردستان یەك درووشم په‌رز ده‌كه‌نه‌وه‌.، ئەوەی ئێستا دەیبیینین شتێكی زۆر نایابە، ئەوەی لە بەلوجستان دەگوزەرێ و ئەو دروشمەی دەگوترێتەوە هەر ئەوەیە كە لە كوردستان دەگوزەرێ و ئەو درووشمەیە دەوترێتەوە، ئەوە تایبەتمەندییەكی گرنگی ئەو قۆناغەیە.  درەو: رۆڵی حزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران رۆڵێكی تەماشاكەرە یان بە پراكتیكی لەناو دۆخەكەدان؟ ئیبراهیم عەلیزادە: جیاوازی هەیە لە نێوان هێزە كوردیەكان و ئێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران، هێزە كوردیەكان لە مێژساڵە پێگەیەكی جەماوەرییان هەیە، هەروەها ڕێكخستنێان له‌ كوڕدستان هه‌یه‌. به‌ گشتی هێزه‌كان له‌كوردستان بارودۆخێكی جیاوازیان هەیە، بەڵام لە ئێراندا ، ئۆپۆزسیۆنێ ناسراو ئەو رۆڵەی نیە، له‌ نه‌بونی ئه‌وه‌دا جۆرێك لە رێكخستنی ناوخۆیی هەیە كە لەناخی ئەو خەڵكە ناڕازیه‌ وه‌ سه‌ریان هه‌ڵداوه‌. بۆ نمونە رێكخستنی گەنجانی گەڕەكەكان، رێكخستنی، رێكخستنی مامۆستایان،.ئەوە ووردە ووردە خەریكە سەر هەڵدەدات، دروشمەكانیان دووپات دەكرێتەوە، میدیا و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكانیان بەدەستە، ناكرێت بڵێن كاریگەرییان نیە، بەڵام كاریگەری رێكخستن و رێكخراوەیی نیە، رێبەرایەتیەكی ناسراویان نیە، بەیاننامە دەربكەن خەڵكی بەقسەیان بكات، ئەوە نیە، لەرووی میدیا و تەلەفزیۆین و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە كاریگەرییان هه‌یه‌. درەو: یەك دەنگی و یەكهەڵویستی نێوان هێزە كوردیەكانیش نیە، هەرچەندە هەوڵ و لێكتێگەیشتنێك هەیە لە نێوان كۆمەڵەو پژاك؟ ئیبراهیم عەلیزادە: ئێمه‌ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ پێداده‌گرین كه‌ پێویسته‌  لایەنە كوردییەكان ئەو یەكدەنگیە پێكبهێنن. ئێمه‌ داوامان ئه‌وه‌یه‌ هه‌موو هێزه‌ سیاسیه‌كانی چالاك له‌ كوردستان به‌ پژاكیشه‌وه‌ له‌ كونفڕانسێكێ هاوبه‌شدا ئه‌گه‌ره‌كانی به‌رده‌م ئه‌و باڕودۆخه‌ لێك بده‌نەوه‌ و خۆیانی بۆ ئاماده‌ بكه‌ن. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ و تا گه‌یشتن به‌ رێكه‌وتن له‌وه‌ها كونفرانسێكدا دوو ئه‌ركی هه‌نوه‌كه‌ی پێویستن: یه‌كه‌م به‌ هیچ شیوه‌یه‌ك هێزی پێشمه‌رگه‌و گریلا ته‌داخولی بارودخی ناوه‌وه‌ی وڵات نه‌كات. ڕژیم بۆ ئه‌وه‌ هه‌وڵ ده‌دات و نابێ ڕێگابده‌ین ئه‌و پیلانه‌ سه‌ربگرێ. دووهه‌م دیالوگی نیوان هه‌موو لایه‌نه‌كان ده‌ست پێبكات. ئێمە له‌ ماوه‌ی ئه‌و چل رۆژه‌ پردی پێوه‌ندی بووین  له‌ نێوان پژاك و ئه‌وانی دیكه‌وه‌. مه‌سه‌له‌ی ته‌داخول نه‌كردنی هێزی پێشمه‌ڕگه‌ و گڕیلا، هاوئاهه‌نگی له‌‌ بانگه‌وازی مانگرتنی گشتی و به‌ڕهه‌می ده‌وڕی ئێ‌مه‌یه‌ ‌ له‌ نیوان هیزه‌ سیاسیه‌كانی چالاك له‌ كوڕدستان. درەو: ئێوە هیچ ئامادەكارییەكتان بۆ دوای روخانی كۆماری ئیسلامی ئێران كردووە؟ ئیبراهیم عەلیزادە: ئەوەی ئێمە دەمانەوێت ئەوەیە كە جەماوەری خەڵك بۆ خۆی راپەڕین بكات و ئەو دەستكەوتانە بەدەستبهێنێت، ، ئێمە دەبێت كارێكی وا بكەین، ئەزموونی هەرێمی كوردستان دوپات نەبێتەوە، بەو مانایەی خەڵكی راپەڕیو خۆیان دامەزراوەكانی خۆیان جێگیر بكەن، هێزی چەكدار بهێننە ژێر كۆنترۆڵی خۆیان، ئێمە لە ساڵی 1979 كاتێك شارەكانی كوردستان له‌ رێگه‌ی راپه‌رینی جه‌ماوه‌ریه‌وه‌ ئازادكران، پێش ئەوەی هێزی پێشمەرگە تەداخول بكات، شورای گەڕەك و شارەكان پێكهێندراو دەسەڵاتی جەماوەری دامەزرا، ئەو كات هێزی چەكدار رۆڵێكی زۆر كاریگەری نەبوو، ئێمە ئێستا دەمانەوێت هەر ئەوە رووبدات، بۆ ئەوە هەوڵ ئەدەین شارەكان بە هێزی جەماوەر رزگار بن، هێزی چەكدار دەورێكی لاوەكی ببینێت، هێزی چەكدار دواجار دەتوانێت لەژێر چاودێری دامەزراوە رەسمیەكاندا هەوڵ بدات دەستكەوتەكانی ئەو راپەڕینە بپارێزێت. درەو: واتا ناتانەوێت ئەزمونی هەرێم دووبارە بكەنەوە لە رۆژهەلات، لە براكوژی و دوو ئیدارەیی؟ ئیبراهیم عەلیزادە: ئەوەی هەرێم له‌ دوو ئێداره‌یی و شه‌ری ناوخۆ ئەزمونێكە نابێت دووبارە ببێتەوە، ، دەبێت لە ئێستاوە هەوڵبدەین له‌م بابه‌ته‌وه‌ بە رێككەوتنێك بگەین. راستە جیاوازی و ناكۆكی هەیە لە نێوان لایەنەكان، بەڵام دەبێت ئێمە كارێك بكەین هیچ لایەك پەراوێز نەخرێت.   درەو: لەماوەی رابردوودا بارەگاكانی هێزەكانی رۆژهەڵات موشەك باران كران، توانی ئەو پەیامە بگەیەنێت كە سەركوتی خۆپیشاندەرانی پێبكات؟ ئیبراهیم عەلیزادە: ئەوە یەكەمجار نیە كۆماری ئیسلامی ئێران بۆردومان دەكات، بەڵام ئەمجارە ئامانجەكەی ئەوەبوو كە سەرنجی خەڵكی بەرەو دەرەوە سنورەكان رابكێشێت، هاوكات لەگەڵ ئەوەی بارەگاكانی ئێمەی موشەك باران كرد هێزێكی گەورەی بردووەتە سنوری ئازربایجان و ئەرمەنستان لەوێ مانۆری سەربازی دەكات، كۆماری ئیسلامی كەوتووەتە ئەزمەیەكەوە كە پێویستی بەوە هەیە ماجەرایەك بخوڵقێنێت، ئاژاوەگێڕیەك بكات بۆ ئەوەی سەرنجی خەڵكی لەناوخۆوە بۆ دەرەوە رابكێشێت، ئێمە لە هەرێمی كوردستان هیچ كارێكمان نەكردووە كە له‌ گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندی هه‌رێم نەگونجاو بێت، حكومەتی هەرێمیش هیچ بڕیارێكی نەداوە كە به‌ نیسبه‌ت ئێمه‌وه‌ نەگونجاو بێت. رێككەوتنێكی كرداری هەیە لەو بارەوە كە نە ئێمە سه‌رئێشه‌ێك بۆ حكومەتی هەرێم بخوڵقێنین، نە حكومەتی هەرێمیش ئەو ئەركانەی كە هەیەتی بەرامبەر بە ئێمە ئەوانە فەرامۆش بكات.  درەو: بەڵام لەچەند رۆژی رابردوودا ئەوە باسكرا كە كۆماری ئیسلامی ئێران پەیامی بە حكومەتی هەرێم داوە، هێزەكانی رۆژهەڵات بارەگاكانیان دابخەن؟ هیچ پەیامێك بە ئێوە گەیشتووە؟ ئیبراهیم عەلیزادە: پەیامێك بە ئێمە نەگەیشتووە، هەر ئەوەیە كە لە میدیاكاندا باسكراوە، هیچ پەیامێكی فه‌ڕمیمان پێنەگەیشتووە، ئێمە ئەو كارەی كە دەبێت بیكەین كردوومانە، ئێمە هێزی چەكدارمان لە دژی كۆماری ئیسلامی ئێران بەكار نەهێناوە، بەڵام ئێمە چەكدارین لەو ناوچەیە، بەڵام كێ هەیە چەكدار نەبێت ئێوە تەماشا بكەن، هەموو عەشایەر چەكدارن، حەشدی چه‌ندین گڕوپن چەكدارن، داعش چەكدارە، ئەحزابی سیاسی چەكدارن، لەم ناوچەیە چەكداربوون بۆ بەرگری لە خۆ دیاڕده‌یه‌كی سەرەتاییە، چه‌كداربونی ئێمه‌ش له‌و چوارچێوه‌ دایه‌. درەو: لەدوای ئەو هێرشانەوە حكومەتی هەرێم هیچ جۆرە هەنگاوێكی بەرامبەر بە ئێوە ناوە؟ ئیبراهیم عەلیزادە: تا ئەو كاتەی بەیەكەوە قسە دەكەین نەخێر، هیچ هەنگاوێك بەرامبەرمان نەنراوە، ئەوەی ئەوەی ئەوان دەیانەوێت تەحسیلی حاسڵە، ئەوەی ئێران دەیكات بەهانەیە، هەم بۆ شكاندنی سەروەری هەرێم هەم بۆ لادانی چاوی خەڵكی لەسەر ناڕەزاییەكانی ئێران، بۆ نەزەری خۆی كێشەكان لەناوەوەی وڵات دووربخەنەوە. درەو: ئێوە گەشبینن بەوەی ناڕەزاییەكان بە ئەنجامێكی باش بگات، یاخود بە دۆخێكی نائومێد كەر كۆتایی دێت؟ ئیبراهیم عەلیزادە: پێم وایە دۆخەكە زۆر باشتر دەبێت، كۆماری ئیسلامی ناگەڕێتەوە سەر دۆخی جاران، ئەگەر دەست بداتە كوشتار و سەركوتی زیاتر، كە ئێستا كەمی نەكردووە، زۆر تر زیانی تێدا دەكات، ئەو دەستكەوتانەی ئەو بزوتنەوە جەماوەرییە بەدەستیهێناوە قابیلی هەڵگەڕانەوە نیە، هاوسەنگی هێزەكە چووەتە جێگەیەكی دیكە، جا تا سەركەوتن چ قۆناغ گەلێكی دیكەمان پێوێسته ئه‌وه‌ باسێكی دێكه‌یه‌،   خه‌تا دێت لەرووی رێكخستنەوە جه‌ماوه‌ری راپه‌ریو رێكخراوتر دەبێت ، ئەو دەستكەوتانەی تا ئێستا بەدەستهاتوون چارەنووسساز بوون، تەوەقوعی ئەوە نەدەكرا لەو ئاستەدا، هەم پشتیوانی نێونەتەوەیی خەڵكی دونیا و ئێرانیانی دەرەوەی لە پشت بێت، هەم لەناوخۆدا ئاوا بە جورئەت و جەسارەتەوە، پەلبكێشێت بۆ قوڵایی كۆمەڵگە بۆ ناو كرێكاران و زه‌حمه‌تكێشان.  

(دره‌و): یه‌كێتی تا كاتێكی نادیار كۆبونه‌وه‌كانی حكومه‌تی بایكۆتكرد، میدیای فه‌رمی یه‌كێتی ده‌ڵێ: نیگه‌رانین، به‌ڵام دوو وه‌زیری یه‌كێتی له‌ كۆبونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆی حكومه‌تدا به‌شداربوون. ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان ئه‌مڕۆ كۆبونه‌وه‌ی ئاسایی خۆی هه‌یه‌، قوباد تاڵه‌بانی جێگری سه‌رۆك وه‌زیران و تیمی یه‌كێتی به‌شداری كۆبونه‌وه‌كه‌ ناكه‌ن و بایكۆتیان كردووه‌. به‌ڵام به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، دوو وه‌زیری یه‌كێتی به‌شداربوون له‌ كۆبونه‌وه‌ی ئه‌مڕۆی حكومه‌ت كه‌ بریتی بوون له‌ هه‌ریه‌كه‌ له‌ حه‌مه‌ی حه‌مه‌سه‌عید وه‌زیری رۆشنبیری و دارا ره‌شید وه‌زیری پلاندانان. میدیای فه‌رمی یه‌كێتی ده‌ڵێ: یه‌كێتی لە سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران نیگه‌رانه‌و نیگەرانیەكانی خۆی پێداون هەتا نیگەرانیەكان نەڕەوێندرێنەوە بەشداری دانیشتنی ئەنجومەنی وەزیران ناكەین. میدیای یه‌كێتی هیچ زانیارییه‌كی له‌باره‌ی ناوه‌ڕۆكی نیگه‌رانییه‌كانی یه‌كێتی له‌ حكومه‌ت ئاشكرانه‌كردووه‌، به‌ڵام ئه‌م په‌ره‌سه‌ندنه‌ دوای چه‌ند كاتژمیرێك دێت له‌و جموجوڵه‌ سه‌ربازییه‌ی كه‌ دوێنێ له‌ نزیك ماڵه‌كه‌ی قوباد تاڵه‌بانی له‌ هه‌ولێر روویدا. له‌ دوو رۆژی رابردوودا هه‌ندێك په‌ره‌سه‌ندن له‌ هه‌ولێرو سلێمانی رویانداوه‌، له‌ سلێمانی ده‌ست به‌سه‌ر موڵك و ماڵی ئه‌ژی ئه‌مین یاریده‌ده‌ری سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشدا گیراوه‌، له‌ هه‌ولێریش جموجوڵی سه‌ربازی له‌ ده‌وروبه‌ری ماڵه‌كه‌ی قوباد تاڵه‌بانی به‌دی كراوه‌. له‌دوای راگه‌یاندنی ئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌كان له‌ كه‌یسی كوژرانی (هاوكار جاف) ئه‌فسه‌ر له‌ ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی هه‌رێمی كوردستان له‌ ته‌قینه‌وه‌یه‌كدا له‌ هه‌ولێر په‌یوه‌ندییه‌كانی پارتی و یه‌كێتی گرژی زیاتر به‌خۆوه‌ ده‌بینێت، ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی هه‌رێم فه‌رمانی فه‌سڵكردنی بۆ وه‌هاب هه‌ڵه‌بجه‌یی فه‌رمانده‌ی هێزی دژه‌تیرۆری یه‌كێتی ده‌ركردووه‌و یه‌كێتی ئه‌م فه‌رمانه‌ ره‌تده‌كاته‌وه‌، له‌پاڵ ئه‌مه‌دا یه‌كێتی له‌ جموجوڵه‌كانی ئه‌ژی ئه‌مین له‌ هه‌ولێر نیگه‌رانه‌.