درەو: پارە بۆ موچەی مانگی تەمووزی موچەخۆران ئامادەیەو رەوانەی بانكەكان كراوە، بەڵام تا ئێستا ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری خەرجكردنی موچەی نەداوە، سەرۆكی حكومەتی هەرێمش لە دەرەوەی وڵاتە.  بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ئەنجومەنی وەزیران " پارەی نەوت بۆ موچەی مانگی تەمووز گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی و دابەشكراوە بەسەر بانكەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆكدا  بەڵام تا ئێستا ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری خەرجكردنی موچەی نەداوە، هەتا ئەنجومەنی وەزیران فەرمان نەكات  وەزارەتی دارایی ناتوانێت دەستبەدابەشكردنی موچە بكات، لە ئێستادا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی وڵاتەو خەرجكردنی موچە پێویستە لە ئەنجومەنی وەزیرانەوە بڕیاری خەرجكردنی بدرێت.  (درەو) بەدواداچوونی كرد لە وەزارەتی دارایی و پێی راگەیەندرا: پارەی موچە ئامادەیە و تەنیا (29) ملیار دیناری مانگی تەمووز تەرخانكراوە بۆ موچەی مانگی حوزەیرانی موچەخۆرانی سلێمانی، بەڵام نە داهاتی ناوخۆو نە ئەو (29) ملیار دینارە كێشەی بەردەم دابەشنەكردنی موچە نیە بەڵكو پەیوەستە بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانەوەو تا ئێستا بڕیاری خەرجكردنی موچەی نەداوە.  بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی كۆی خەرجی و داهاتەكانی مانگی ئایاری رابردووی حكومەتی هەرێم بەم شێوەیە بووە : داهاتی نەوت: 740 ملیار دینار داهاتی ناوخۆ: 320 ملیار دینار تەمویلی هاوپەیمانان: 28 ملیار دینار كۆی خەرجی:  خەرجی موچە: 930 ملیار دینار خەرجی بەكارخستن: 45 ملیار دینار خەرجی وەبەرهێنان: 7 خەرجی كارەبا: 100 ملیار دینار

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) موقتەدای سەدر و ھەوادارەکانی دیاردەیەکی سیاسیی ناو عێراقی ئەم دوو دەیەی دوایین. تێگەیشتن لەم دیاردەیە پێویستی بە زمانێکی تیوریی ھەیە کە بتوانێت ئاکارە سەرەکییەکانیمان بۆ شیبکاتەوە و نیشانبدات. لەم نووسینەدا من لەسەر دوو چەمک دەوەستم کە پێموایە توانای ئەنجامدانی بڕێک لەو کارەیان ھەیە.  یەکەمیان چەمکی ”بکەری نادەوڵەتی“یە، Non-state actors.  دووھەمیان چەمکی ”دوو دەوڵەتی“یە، یان دەوڵەتی مزدەوەج، ،The Dual State.  ”بکەری نا دەوڵەتیی“ بە کۆی ئەو تاکەکەس و ئۆرگان و دەزگایانە دەگوترێت کە بەشێک نین لە دەوڵەت، بەڵام خاوەنی ھێز و سەرمایە و نفوزی تایبەتن و وەک دەوڵەت لەناو دەوڵەتدا، یان دەوڵەت لەپاڵ دەوڵەتدا، کاردەکەن. ئەگەر دەوڵەت خاوەنی ژێرخانێکی بیرۆکراتی فەرمیی و خاوەنی دەسەڵاتێکی یاسایی و ڕەوایەتی بێت، ھاوکات ڕوویشی لە سەرجەمی کۆمەڵگا وەک گشتێک بێت، واتە ڕووی لە ”گەل“، یان لەو ”نەتەوە“یە بێت کە حوکمڕانیی دەکات و بەڕێوەیدەبات، ئایدیالە سیاسییەکانی ئایدیلێک بن لەگەڵ کۆی خواست و چاوەڕوانیی دانیشتوانەکەیدا بگونجێت، ئەوا ”بکەری نادەوڵەتیی“ ھەڵگری ئەم ئاکارانە نییە، بە تایبەتی ئەگەر ئەو بکەرە نادەوڵەتییە خاوەنی ئاکارێکی تائیفیی بێت و تائیفیەت شوناسە سەرەکییەکەی دەستنیشان و ئاراستە بکات. لەم دۆخانەدا ”بکەری نا دەوڵەتیی“ لە دۆخی تەماھیکردنێکی ڕاستەوخۆدایە لەگەڵ بەشێک لە دانیشتوان و پارچەیەک لە پارچەکانی کۆمەڵگادا. خۆ ئەگەر ئەو بکەرە نادەوڵەتییانە خاوەنی چەک و سوپای ئاشکرا یان نھێنی بن، توانای بەکارھێنانی توندوتیژیان ھەبێت، ئەوا دۆخی ئەو ژینگە سیاسییەی لەناویدا ئامادەن تەواو ئاڵۆز و ترسناک، دەکەن. ئەم جۆرە بکەرانە دەتوانن ھێزە سەربازییەکانیان،  سوپا ئاشکرا یان نھێنییەکانیان، بەکاربھێنن بۆئەوەی بەڕاستی دەزانن، بەسەر خودی دەوڵەت و کۆمەڵگادا، بیسەپێنن. ئەم جۆرە بکەرە نادەوڵەتییانە دەتوانن سیاسەتی تایبەت و سەربەخۆ، ھێزی چەکداری سەربەخۆ، میدیای سەربەخۆ، ژێرخانی خزمەتگوزاریی سەربەخۆشیان ھەبێت. ئەم گشتەش لە پاڵ دەوڵەت و تەریب بە دەوڵەت و زۆرجاریش ناکۆک بە دەوڵەت، ئامادە و دەستبەکاربێت. لە بەشێک لە وڵاتەکانی خۆرھەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەم بکەرە نادەوڵەتییانە، زۆربەی جار بکەری تائیفین. لە لوبنان و سوریا و یەمەن و عێراقدا بە ئاشکرا دەبینرێن و چالاکن. دەکرێت جوڵانەوەکەی موقتەدای سەدر وەک دەرکەوت و فۆرمێک لە فۆرمەکانی ”بکەری نادەوڵەتیی“ تائیفی، ببینین.   چەمکی دووھەم، وەک وتمان، چەمکی  ”دوو دەوڵەتیی“، یان ”دەوڵەتی مزدەوەج“ە. ئەم چەمکە ھێما بۆ دۆخێکی تایبەت دەکات تیایدا لەباتی ئەوەی لە ژینگەیەکی سیاسیدا تەنھا یەک دەوڵەت ھەبێت و ئەو دەوڵەتە ھی ھەمووان بێت، دۆخی دوودەوڵەتیی یان فرەدەوڵەتیی لە ئارادایە. لە ئەدەبیاتی سیاسیدا دۆخی ”دوو دەوڵەتیی“ بەو دۆخە دەگوترێت کە تیایدا لەپاڵ دەوڵەتی فەرمیدا، ئۆرگان و ڕێکخراوی تر ھەن دەتوانن و توانای ئەوەیان ھەیە وەک دەوڵەتی دووھەم لەناو ھەمان دەوڵەتدا ھەڵسوکەوت بکەن. لە پێش ھەمووشیانەوە توانای بەکارھێنانی توندوتیژییان ھەیە. ئەم دوڵەتی دووھەمە گوێ بە یاسا و دەزگاکانی دەوڵەتە فەرمیەکە خۆی نادات. ئەگەر دەوڵەتی فەرمیی توانای دەرکردنی یاسای ھەبێت، ئەوا ئەم دەوڵەتی دووھەمە توانای پێشێلکردنی ئەو یاسایانەی، ھەیە. ئەو توندوتیژییەش کە دەشێت ئەم دەوڵەتی دووھەمە بەکاریبھێنێت، پێویستی بە مۆڵەتی دەوڵەتە فەرمیەکە نییە. بە مانایەکی تر، دەوڵەتی دووھەم توانای پێشێلکردنی سەرجەمی ئەو یاسایانەی ھەیە کە دەوڵەتی یەکەم بۆ ڕێکخستنی ژیانی سیاسیی و ئابوریی و کۆمەڵایەتیی دەریکردوە ، لە پێش ھەمووانیشەوە پێشێلکردنی یاسای مۆنۆپۆڵکردنی بەکارھێنانی توندوتیژیی لەلایەن دەوڵەتی فەرمی خۆیەوە. لەم جۆرە دۆخەدا باس لە بوونی ڕێکخراو و دەزگا و ھێز و گروپی تایبەت دەکرێت، کە لە دەرەوەی یاسادا و دژ بەیاسا، سەرجەمی ئەو کارانە ئەنجامئەدەن کە دەوڵەت پێیان ھەڵدەستێت، لە پێش ھەمووانیشەوە بەکارھێنانی توندوتیژیی. پێشێلکردنی یاسا لەم دۆخەدا لەوەدەکەوێت پێشلێکردنێکی تاکەکەسیی و بەڕێکەوت بێت، بەڵکو دەبێتە پێشێلکردن و بێیاساییەکی دەزگایی ڕێکخراو.  ھێزەکەی موقتەدا سەدر ھەردوو پێناسەکەی بەسەردا دەسەپێت و ئاکاری ھەردووکیانی تێدایە. لەمەش بترازێت، ئەم ھێزە بەر لە ھەمووشتێک ھێزێکی شیعییە، پاڵنەری سەرەکیی ھەڵسوکەتە سیاسییەکانی بەھێزکردنی پێگەکەی خۆیەتی لە بەرامبەر و لە پەیوەندیدا بە ھێزە شیعییەکانی ترەوە. ئەوەی، بە پلەی یەکەم دەیجوڵێنێت، ئەوەی بڕیارئەدات ئەم ھێزە چیبکات، ململانێ گەورەکەیەتی لەگەڵ ھێزە شیعەکانی تردا. گوتارە عێراقییەکەشی، کە ھەندێک کەس بە ”ناسیۆنالیزمی عێراقیی“، یان بە ”نیشتیمانپەروەریی عێراقیی“ ناویدەبەن، ئامرازێکە لە ئامرازە سەرەکییەکانی خۆجیاکردنەوەی ئەم ھێزە لە ھێزە شیعیەکانی تر و ئیدارەدانی ململانێکانی لەگەڵ ئەواندا، بە مەبەستی خۆکردن بە گەمەکەری ژمارە یەکی شیعە لە عێراقدا. بە مانەیەکی تر، بۆ ئەوەی لە موقتەدا سەدر و ھێزەکەی تێبگەین، پێویستە، بەر لە ھەمووشتێک، لەناو ململانێکانی ئەو کایە سیاسیی و دینییەدا نیشتەجێیبکەین کە کایەی سیاسیی و دینیی شیعەیە لە عێراقدا.  خاڵێکی دیکە بینینی ئەو ڕاستییە کە ئەم ھێزە، وەک زۆرێک لە ھێزە شیعیەکانی تر، لە ڕاستیدا وەک زۆرێک لە ھێزە سەرەکیی و بەھێزەکانی تری ناو عێراق بە کورد و سونەشەوە، ئەمیش بکەرێکی نادەوڵەتیی، یان دەوڵەتە لەناو دەوڵەتدا. ھەوڵدان بۆ بوونی بە ھێزی ژمارە یەکی ناو کایەی سیاسیی شیعە و ئیدارەدانی ئەم ململانێیە، ئەم پیاوە و ھەوادارەکانی بەرەو ھەڵگرتنی گوتاری ناسیۆنالیزمی عێراقی بردوە، نەک بوونی دونیابینییەکی سیاسی کە تیایدا عێراق وەک ”نیشتیمانێکی ھاوبەش“ و ”عێراقیبوون“ وەک بنەمای ”ھاوڵاتیبوونێکی یەکسان“ و ”یاسایی“، ئاراستەیبکات. ئەم ھەڵسەنگاندنە بۆ ھێزە سیاسییەکانی تری ناو عێراق، بە کورد و سونەشەوە، ڕاستە.  لەمانەش بترازێت، ھێزەکەی موقتەدا سەدر، چ وەک دەوڵەتێک لە ناو دەوڵەتدا، یان وەک بکەرێکی نا دەوڵەتی، وەک ھێزە سیاسییە خاوەن نفوزەکانی تری ناو عێراق، خاوەنی پەیوەندیی دیپلۆماسیی و پەیوەندیی ئیقلیمی سەربەخۆیە، لە دەرەوەی پەیوەندییە فەرمییەکانی دەوڵەتی عێراق خۆیدا. ئەمەش وادەکات ئەو سەربەخۆبوونە ناوەکییەی کە وەک بکەری نادەوڵەتیی ھەیەتی، بە کۆمەڵێک پەیوەندیی ئیقلمییەوە گرێبدات و بەمەش ھێزێکی زیاتر و توانایەکی گەورەتر لە مانەوە و بەردەوامبووندا، بەدەستبھێنێت. بەڵام ھاوکات ئەم دۆخە وادەکات، ئەم جۆرە ھێزانە، تەنھا ھەڵگری خواست و تەماحی ناوەکیی خۆیان نەبن، یان ھەڵگری خواست و تەماحی ئەو گروپانەی ئەوان لەناو وڵاتەکەدا نوێنەرایەتیان دەکەن، بەڵکو ھاوکات ھەڵگری خواست و تەماحی ھێزە ئیقلمییەکانی دەوروبەریشیان بن.  مۆدێلی ھێزەکەی موقتەدا سەدر مۆدێلی باڵادەستی سیاسەت و حوکمڕانییە لە عێراقدا، ھێزە خاوەن نفوزەکانی ئەو وڵاتە ھەریەکەیان بەجۆرێک وەک موقتەدای سەدر و بزوتنەوەکەین. ئەم مۆدێلەش مۆدێلێکە نە دەتوانێت دەوڵەتێکی فەرمی سەربەخۆ و یەکگرتوو دروستبکات، نە دەتوانێت وڵاتەکەش وەک سەرزەمینێکی سیاسیی ھاوبەش لەنێوان کۆمەڵێک ھێز و لایەنی یەکسان بەیەکدا وێنا و مامەڵەبکات، نە دەشتوانێت لەژێر کاریگەریی و فشاری ئەو ژینگە ئیقلیمە پڕ ململانێیەدا بێتەدەر کە دەوری عێراقیان وەک وڵات داوە. ئەمەش ئەو بازنە بۆش و بەتاڵەیە کە مێژووی سیاسیی ئەو وڵاتە لەناویدا دەسوڕێتەوە.

درەو: شۆڕشنامە هینری كیسنجەر كە لە (1973 - 1977) وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا بووە، لە بیرەوەرییەكانیدا دەڵێت:  بارزانی بۆ شەڕ سازو ئامادە بوو. ئەو وەهای لێكدەدایەوە، كە پچڕانی گفتوگۆكانی لەگەڵ بەغدادا دەرفەتێكە بۆ شلكردنەوەی كۆتوپێوەندەكانی هاوپەیمانەكانی بۆ ئەوەی دەسەڵاتی خۆی بە شێوەیەك بچەسپێنێ كە هەر بە ئۆتۆنۆمی وێنا بكرێ، بەڵام لە جەوهەردا جیاوازییەكی وای لەگەڵ دەوڵەتێكی سەربەخۆدا نەبێ. بارزانی لە (16/ئایار/1974)دا، دوو ئەگەری بۆ پێشنیازە ستراتیژیەكەی خۆی خستە بەردەممان: (180) ملیۆن دۆلار بۆ ئۆتۆنۆمییەكی تەواوپڕ، (360) ملیۆن دۆلاریش بۆ دامەزراندنی ئەوەی ئەو ناوی لێنابوو پاشخانێكی "گونجاو" بۆ سەربەخۆیی. لەبارەی وەڵامی ئیدارەی ئەوكاتی ئەمەریكاش بۆ داخوازییەكانی بارزانی، كیسنجەر دەڵێت: بیركردنەوەیەكی تاكڕەهەندیانە دنەی بارزانی دەدا، بەبێ ئەوەی هیچ كەمە خەباتێكی سەربەخۆخوازانەش گیرابێتەبەر. لەبەراییداو هەمیشە ڕەفتاری دژی هێزی دەسەڵاتدار گرتۆتەبەر، ململانێكەش بەهۆی باوەڕێكی زێدەڕۆییانەو جۆرێك لە فەرامۆشكردنی لێكدانەوە ئاساییەكەی هاوسەنگی هێزەكان هاندراوە. هەرچەندە زۆر جاران خواستی بەرز توانیویەتی جێگەی دەرامەتە ماددیەكان بگرێتەوە، بەڵام شتێكی سنوردار هەیە، كە هیچ دڵسۆزیەكیش جێگەی ناگرێتەوە. بۆچوونی بارزانی بۆ ئۆتۆنۆمی كورد هەرگیز لەلایەن شا (یان توركیا بۆ ئەو مەبەستە) پشتگیری لێنەدەكرا. وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش لە دۆخێكی وەهادا نەبوو خۆی ببێتە پاڵپشتی ئەو داخوازییە. تەنانەت بڕی هەرە كەمی داخوازینامەی بارزانیش لەسەرجەم ئەو بودجەیەی ئۆپەراسیۆنی ژێربەژێر تێیدەپەڕاندبوو، كە وڵاتە یەكگرتووەكان لەئەستۆی خۆی گرتبوو.  كۆنگرێس لە (1974)دا سیستماتیكیانە لە ئەوپەڕی تۆپكەی گۆبەندەكەی واتەرگێتدا دادەدادی بوو لە دەست ئامادەكارییەكانی هیندۆچینیدا، بۆیە بەدڵنییایەوە داخوازی فەندكردنی جەنگێكی پارتیزانیانەی بەربڵاو لە چیاكانی عێراقی نزیك یەكێتیی سۆڤیەت، ڕەتدەكردەوە. سەركێشیش بوو شا بۆ ئەم شتە هانبدرێ، كە وڵاتەكەی سنوورێكی دوورودرێژی لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتدا هەبوو، كە بۆ كارێكی وا دەستوەردان لە كاروباری سەرخاكی هاوپەیمانێكی نزیكی سۆڤیەت هانبدرێ. سەرچاوە: بریان ڕۆبەرت گیبسن: ئەرێ‌ كورد بوونە بەردەباز؟! وەرگێڕانی: شەفیقی حاجی خدر، چاپی یەكەم، (2019)، لە بڵاوكراوەكانی تۆڕی هەواڵی ژیان، لاپەڕەكانی (540‌و 541).    

  شیكاری: درەو بە سپۆنسەری رێكخراوی ( NED) لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا، كۆمپانیا توركیەكان (252) ملیۆن دۆلاریان لە نەوتی هەرێم دەستكەوتووە، پاڵپشت بە داتاكانی كۆمپانیای دیلۆیت، بۆ هەر بەرمیلێك نەوت (7) دۆلاری بۆ كۆمپانیا توركیەكانە، لە (8%)ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ كۆمپانیا توركیەكانە.  پاڵپشت بە داتاکانی دیلۆیت ئەو بڕە پارەیەی کە لە بری قەرز و کرێی بۆری بۆ هەردوو کۆمپانیای وزەی تورکی ((TEC و کۆمپانیای پیترۆلی تورکی نێودەوڵەتی ((TPIC لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ خەرج کراوە بەم جۆرە بووە. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ هەردوو کۆمپانیاکە لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ هەر سێ مانگەکە بە شێوەی ڕۆژانە بریتی دەبێت لە ( 2ملیۆن و 805 هەزار و 57) دۆلار. # هەر بەرمیلێک نەوت نزیکەی (7) دۆلاری بۆ ئەو دوو کۆمپانیا تورکییە بووە. # (8.33%)ی داهاتی نەوتی هەرێم (لە ڕێگەی بۆرییەوە) بۆ ئەو دوو کۆمپانیا تورکییە رۆیشتووە. سودمەندبوونی تورکیا لە کەرتی نەوتی هەرێم ڕۆژی (18/7/2022) کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) بڵاو کردەوە،  بەپێی ئەو ئامارو وردبینیانەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە (1ی کانونی دووەم بۆ 31ی ئازاری 2022) بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ئەو سێ مانگەدا بڕی (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، لەو بڕەش دوای بەکۆگاکردن و پاکردنەوەی لە پێکهاتەی ئاو تەنها (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە،  بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (86.73) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلاری ئەمریکی. هەر بە پێی ڕاپۆرتەکە حکومەتی هەرێم دوو جۆر پارەی داوە بە دوو کۆمپانیای تورکی، ئەوانیش؛ 1.    پارەدان لە بەرامبەر تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی ((TEC واتە لە بری (کرێی بۆری) بۆ گواستنەوەی نەوتی هەرێم. 2.    قەرزدانەوەی کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC)  کۆمپانیای پیترۆلی تورکی نێودەوڵەتی ((TPIC. کۆی ئەو پارەیەشی کە دراوە بەو دوو کۆمپانیایە بریتی بوو لە بڕی (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلار، بە جۆرێک (125 ملیۆن) دۆلاری لەبری قەرز و (127 ملیۆن و 455 هەزار و 252) دۆلاری لە بری گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە نێو خاکی تورکیا بووە. بەم پێیەش، # هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم کە بە (86.73) دۆلار فرۆشراوە (6.93) دۆلاری بۆ ئەو دوو کۆمپانیا تورکییە ڕۆیشتووە. # حکومەتی هەرێم لەو (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتەی هەناردەی کردووە، بڕی (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە، کۆی بەهاکەی بریتی بووە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلار و لەو بڕەش (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلاری بە ڕێژەی (8.33%) دراوە بە دوو کۆمپانیا تورکییە. بۆ بەرچاوروونی زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (1)  کۆی پارەی دراو بە کۆمپانیا تورکییەکان بە شێوەی ڕۆژانەو مانگانەو چارەکی یەکەمی 2022 پاڵپشت بەو شیکردنەوانەی سەرەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو بڕە پارەیەی کە لە بری قەرز و کرێی بۆری بۆ هەردوو کۆمپانیای وزەی تورکی ((TEC کۆمپانیای پیترۆلی تورکی نێودەوڵەتی ((TPIC لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ خەرجی کردووە بە شێوەی مانگانەو ڕۆژانە بەم جۆرە بووە. # کۆی پارەی خەرجکراو لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ مانگی کانونی دووەم کە (31) رۆژ بووە بریتی دەبێت لە (86 ملیۆن و 956 هەزار و 769) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ مانگی شوبات کە (28) رۆژ بووە، بریتی دەبێت لە (78 ملیۆن و 541 هەزار و 597) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ مانگی ئازار کە (31) رۆژبووە بریتی دەبێت لە (86 ملیۆن و 956 هەزار و 769) دۆلار. # پارەی خەرجکراو لە هەر سێ مانگەکە بە شێوەی ڕۆژانە بریتی دەبێت لە (2 ملیۆن و 805 هەزار و 57) دۆلار. بۆ بەرچاوروونی زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (2) خشتەی ژمارە (2)  سەرچاوە -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢٢.  

درەو:  شۆڕشنامە لالۆ عەبدولڕەحمان پێنجوێنی لە كتێبی یادەوەریەكەیدا ( نیو سەدە بۆ نیشتمان) سەبارەت بە كۆكردنەوەی پارە بۆ شۆڕش دەنوسێت: بۆ كۆكردنەوەی یارمەتی مادی، (ی.ن.ك) نامەی ئەنارد بۆ دەوڵەمەندەكان، بەڵام كاتێك هەندێكیان داواكارییەكانی شۆڕشیان جێبەجێ نەئەكردو یارمەتییان نەئەنارد، پێشمەرگە گوشاری ئەخستە سەریان. زۆرجار خۆیان یان كوڕێكیان لەگەڵ خۆیان ئەهێنا بۆ ناوچە ئازادكراوەكانی ژێر دەسەڵاتی شۆڕش تا چارەسەری كیشەكەیان ئەكرا... هەندێك جاریش داواكارییەكانی شۆڕش لە توانای ئەو دەوڵەمەندانە زیاتر بوو یاخود زانیاریی هەڵە لەسەر كەسایەتی‌و باری داراییان بە مەڵبەند درابوو. لە هاوینی (1986) بە فەرمانی سەركردایەتی، مەڵبەندەكان هەریەكەو لە سنوری ناوچەی خۆیەوە داوای هاوكاری مادییان لە دەوڵەمەندی شارەكان كرد. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لەسەر دەوڵەمەندەكان درابوون بە مەڵبەندەكان، بڕی پارەی داواكراو دیاری ئەكرا. بۆ ئەو مەبەستە لە سنوری مەڵبەندی یەك، چەند كەسێكی دەوڵەمەندی سلێمانی‌و قەزاو ناحیەكان دەستنیشان كران. شەوكەتی حاجی موشیر نامەیەكی مۆركراوی مەڵبەند كە بۆ دەوڵەمەندەكان نوسرابوو، بەسەر تیپەكانی سنووری مەڵبەندی یەكدا دابەشكرد، بۆ ئەوەی هەر تیپێك نامەی چەند دەوڵەمەندێك بگەیەنێت. لوقمان شاسوار (رابەر سیاسی تیپی 55ی قەرەداغ) لەگەڵ شەهید هەژار چووبوون بۆ ناو شاری سلێمانی‌و لەگەڵ چەند كەسێكی سەر بە رێكخستن چوو بوون بۆ ماڵی حاجی ئیسماعیل بازیانی‌و پێیان راگەیاندبوو كە لەلایەن (ی.ن.ك)وە داوای یارمەتی لە خۆی‌و برایمی حاجی عەلی هاوڕێی كراوە، بۆیە ئەبێت بچن بۆ مەڵبەندی یەك، هەروەها كاغەزی مۆركراوی مەڵبەندیان پێدابوو. حاجی ئیسماعیل پێی وتبوون "لالۆ زۆر دۆستمەو برادەری خۆشەویستمە، دەبا ئەو وەكیلی من بێت، برایمی حاجی عەلیش برازای خۆیەتی".  پاش چەند رۆژێك غەفوری برام هات بۆ لام، وایان تێگەیاندبوو كە من ناردومەتە سەر حاجی ئیسماعیل‌و برایمی برازام بۆ پارە. ئەو هەواڵەم زۆر پێ ناخۆش بوو، بۆ غەفوورم روونكردەوە كە ئەوە ئیشی من نییەو لێپرسراوی مەڵبەند لێی بەرپرسیارە. مەڵبەند داوای هەشتا هەزار دیناریان لە حاجی ئیسماعیل كردبوو. دوای چەند رۆژێك حاجی ئیسماعیل خۆی هات بۆ لام بۆ گوندی سێوسینان، بڕێكی زۆر خواردنی هێنابوو. وتی بۆیە هاتووم بۆ لای تۆ كە پێت بڵێم‌و بروام پێ بكەیت كە ئەو برە پارەیەم نییە كە ئەوان داوام لێ دەكەن. رۆژی دواتر پێكەوە چووین بۆ مەڵبەند. ئەوكاتە شەهید شێركۆ جدی لێپرسراوی دارایی مەڵبەندی یەك بوو، عومەر غەریب ئەندامی لیژنەی دارایی مەڵبەند بوو. برادەران وتیان حاجی، هەشتا هەزار دینار بۆ خۆت‌و بۆ خوشكەزاكانت دیاریكراوە، پێنج خوشكەزات هەیە‌و هەریەكەیان ئەبێت پێنج هەزار بدەن. وتم: نەخێر ئەو پارەیە زۆرە بۆ ئەو، با هەمووی بیست هەزار دینار بێت. حاجی ئیسماعیل وتی: من رازیم‌و سوپاستان ئەكەم. برادەران وتیان: لەبەر ئەو پارەو جلوبەرگانەی كە لە ساڵی (1983) بۆت ناردبووین، ئەوا كەممان كردەوە بۆ بیست هەزار دینار. * سەرچاوە: لالۆ عەبدولڕەحمان پێنجوێنی (1933 - 2012): نیو سەدە بۆ نیشتمان (بیرەوەری)، چاپی یەكەم، 2012، لاپەڕەكانی (576 - 578).    

راپۆرت: درەو بڕیارە سەرەتای هەفتەی داهاتوو پەرلەمانی عێراق كۆببێتەوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، پارتی‌و یەكێتی هێشتا رێككەوتنی كۆتاییان لەبارەی كاندیدی سەرۆك كۆمار نەكردووە، لەتیف رەشید نامەی بۆ بافڵ تاڵەبانی‌و مەكتەبی سیاسی یەكێتی ناردووە‌و بەرهەم ساڵح تۆمەتبار دەكات بەوەی بازرگانی ناشەرعی دەكات‌و باخیرەی لەناو دەریاكاندا هەیە، ئەگەر سیناریۆی 2018 دووبارە ببێتەوە چانسی كام لە كاندیدەكانی پارتی‌و یەكێتی بەهێزترە بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  پارتی‌و یەكێتی رێككەوتوون ؟  رۆژی 18ی ئەم مانگە كاتێك سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق لەگەڵ سەرۆكی فراكسیۆنەكانی پەرلەمان كۆبونەوەی كرد بۆ دیاریكردنی وادەی بەڕێوەچوونی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، لە دانیشتنەكەدا زۆرینەی لایەنەكان هاوڕابوون لەسەر ئەوەی سەرەتای هەفتەی رابردوو سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، بەڵام لە دانیشتنەكەدا شاخەوان عەبدوڵا جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە پشكی پارتی ناڕازیی بوو، پارتی‌و یەكێتی هەردووكیان هاوڕابوون لەسەر ئەوەی دەرفەتێكیان پێبدرێت بۆ ئەوەی لەنێوان خۆیاندا لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆمار بگەنە رێككەوتن.  هەر ئەو رۆژەی سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و سەرۆكی فراكسیۆنەكان كۆبونەوە، فوئاد حسێن سەرۆكی تیمی دانوستانكاری پارتی گەیشتە سلێمانی‌و لە "دەباشان" لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی كۆبووەوە، ئەمە بۆ یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار بوو، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو) گفتوگۆكان سەریانكێشاوە بە تێهەڵچوونەوە بەتەواوی پەیوەندی‌و پۆست‌و پشكەكانی هەردوو حزبەكە لەناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و عێراقیدا.  دوای كۆبونەوەكەی لەگەڵ فوئاد حسێن، بافڵ تاڵەبانی دووجار سەردانی مەسعود بارزانی كرد لە پیرمام، بەڵام هێشتا ئەنجامی كۆتایی گفتوگۆكانیان بۆ رایگشتی هەرێمی كوردستان‌و عێراق ئاشكرا نەكردووە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە سەرچاوەكانەوە لەناو پارتی‌و یەكێتی، سێ بۆچوونی جیاواز هەیە سەبارەت بە گفتوگۆكان:  •    بۆچوونی یەكەم: هەندێك سەرچاوە لەناو پارتی‌و یەكێتی باسلەوە دەكەن، بارزانی‌و بافڵ تاڵەبانی رێككەوتوون لەسەرئەوەی بە یەك كاندیدی هاوبەشەوە بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بچنە بەردەم پەرلەمانی عێراق‌و سیناریۆی ساڵی 2018 دووبارە نەكرێتەوە، بۆ ئەمەش بارزانی داوایكردووە كاندیدێكی هاوبەشیان هەبێت لە پشكی یەكێتی، كە ئەویش (لەتیف  رەشید) ئاوەڵزاوای جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتییە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەماوەی رابردوودا لەتیف رەشید چەندجارێك سەردانی بارزانی كردووە‌و بەڵێنی پێداوە كاندیدی كورد دەبێت لە پۆستی سەرۆك كۆماردا.  •    بۆچوونی دووەم: هەندێك سەرچاوە لەناو یەكێتی‌و پارتی دەڵێن: بافڵ تاڵەبانی لە گفتوگۆكاندا سور بووە لەسەر دانانەوەی (بەرهەم ساڵح) لە پۆستی سەرۆك كۆمار،  لەبەرامبەردا بارزانیش سوربووە لەسەر سەرخستنی كاندیدەكەی (رێبەر ئەحمەد)‌و وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار لە یەكێتیی، بەوهۆیەوە هەردوو حزب هاوشێوەی ساڵی 2018 بە دوو كاندیدەدەوە دەچنە بەردەم پەرلەمانی عێراق‌و هەریەكێك لە كاندیدەكان دەنگی زۆرینەی هێنا پۆستی سەرۆك كۆمار وەردەگرێت.  •    بۆچوونی سێیەم: سەرچاوەكان لەناو یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، دوای ئەوەی شاناز ئیبراهیم ئەحمەدو بەشێك لە كارگێڕانی مەكتەبی سیاسی یەكێتی ناڕەزایەتی خۆیان دەربڕیوە سەبارەت بە كاندیدبوونی (بەرهەم ساڵح) بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی بڕیاریداوە، كۆتا بڕیاری خۆی لەبارەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەنێوان (بەرهەم ساڵح‌و لەتیف رەشید) بخاتە بەردەم كارگێڕانی مەكتەبی سیاسی‌و لەوێ هەركامیان دەنگی زۆرینەی هێنا، بكرێت بە كاندیدی فەرمی یەكێتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار.  باخیرەكەی بەرهەم ساڵح لە نامەكەی لەتیف رەشیددا ! (درەو) نامەیەكی لەتیف رەشید هاوسەری شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی دەستكەوتووە كە بەر لە (دیداری یەكێتی) لە مانگی ئایاری ئەمساڵ بۆ بافڵ تاڵەبانی‌و دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و سەركردایەتی یەكێتی ناردووە.  لەم نامەیەدا، لەتیف رەشید دەڵێ" لەدوای مردنی مام جەلالی رابەرمانەوە پۆستی سەرۆك كۆمار هەر لای یەكێتیی مایەوە.. بەڵام مەرج نییە ئەمە بەردەوام بێت.. لەبەر ئەمە نابێت رێگەبدرێت بەهۆی بەشەخسەنەكردنی ئەم پرسەوە ئەو پۆستە لەدەستی یەكێتی دەربچێت". لە بەشێكی تری نامەكەیدا، لەتیف رەشید ئاماژە بە بەرهەم ساڵح دەكات‌و نوسیویەتی" نابێت یەكێتییەكان ئەوە قبوڵ بكەن بەعینادی‌و خواستی پۆستپەرستی كەسانێكەوە كە بە یەكێتییەوە ماندوو نەبوونەو ئەزمون سەلماندویەتی لەپێناو بەرژەوەندی خۆیاندا هەمیشە یەكێتییان كردووە بەقوربانی، یەكێتی ئەو پۆستەی لەدەستبچێت.. كاك بەرهەم نەك لەلایەن كوتلەكانی بەرانبەرمانەوە، تەنانەت لەلایەن هاوپەیمانەكانی یەكێتیش قبوڵ كراو نییەو چەندجارێك بەڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ ئەم پەیامەیان بە یەكێتی داوە كە دەنگ بە د. بەرهەم ساڵح نادەن". لەتیف رەشید هێرشەكانی توندتر دەكاتەوە‌و بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری ئێستای عێراق‌و تۆمەتباری دەكات  بەوەی (باخیرە)ی هەیە لەناو دەریاكاندا‌و بازرگانی "ناشەرعیی" دەكات‌و دەڵێ" نابێت ڕێگە بدەین یەكێتی بكرێتە قوربانی هیچ كەسێك، ئەگەر كەسانێك بۆ پارێزگاری لەبەرژەوەندییە زەبەلاحەكانیان لەسەر زەوی‌و باخیرەكانیان لە دەریا، پێویستیان بە ئەو پۆستەیە بۆ بازرگانییە ناشەرعی‌و ناڕەواكانیان، یەكێتی نیشتمانی كوردستان بۆ خزمەتكردنی گەلانی عیراق‌و كوردستان پێویستی بە پۆستی سەرۆك كۆمارە وەك پارێزەری دەستور". "بازرگانی ناشەرعی" هەمان ئەو تۆمەتەیە كە بەرهەم ساڵحیش لە دانیشتنە تایبەتییەكانیدا ئاراستەی لەتیف رەشیدی دەكات و ئەمە بووە بەبەشێك لە ململانێی پۆستی سەرۆك كۆمار لەناوخۆی یەكێتی. ئەگەر سیناریۆی 2018 دووبارە ببێتەوە ؟ ساڵی 2018 بۆ یەكەمجار دوای مردنی جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتی، پارتی‌و یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار نەگەیشتنە رێككەوتن، هەردوولا بە دوو كاندیدی جیاوازەوە پارتی بە (فوئاد حسێن)‌و یەكێتی بە (بەرهەم ساڵح) چونە بەردەم پەرلەمان، پارتی كە تازە لە پرۆسەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان هاتبووە دەرەوە، گەمە سیاسییەكەی عێراق لە بەرژەوەندی ئەو نەبوو، بۆیە كاندیدی یەكێتی (بەرهەم ساڵح) بەسەر كاندیدی بارزانی‌و پارتیدا سەركەوت‌و بوو بە سەرۆك كۆماری عێراق.  ئێستا ئەگەر هەمان سیناریۆ دووبارە ببێتەوە، واتا پارتی‌و یەكێتی بە دوو كاندیدی جیاوازەوە بچنە بەردەم پەرلەمان، مەرج نییە سیناریۆكەی 2018 وەكو خۆی دووبارە ببێتەوە، بەتایبەتی كە یەكێتی وەكو لایەنێكی هاوپەیمانی چوارچێوەی هەماهەنگیی هیچ رێككەوتنێكی نوسراوی نییە ناچاریان بكات دەنگ بۆ بەرهەم ساڵح بدەن‌و سەرباری ئەمەش لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەهۆی ترسیان لە كاردانەوەی موقتەدا سەدر خوازیاری بەشداری پارتی دیموكراتی كوردستانن لە حكومەتەكەیاندا، لەلایەكی تریشەوە بەشە سەرەكیەكەی شیعە لە كاندیدكردنەوەی (بەرهەم ساڵح) لەلایەن یەكێتییەوە دوردونگن‌و داوای گۆڕینی دەكەن، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەدیاریكراویش نوری مالیكی پشتیوانی بەرهەم ساڵح ناكەن، چونكە پێیانوایە لەماوەی رابردوودا وەكو سەرۆك كۆمار رۆڵی هەبوو لە تێپەڕاندنی یاسایەكی خراپی هەڵبژاردن (بەوتەی ئەوان) كە وایكردووە ناكۆكیی ناو ماڵی شیعە قوڵتر ببێتەوە، سەرباری ئەمە بەرهەم ساڵح بەمدواییە گورزێكیشی لەلایەن موقتەدا سەدرەوە بەركەوت كاتێك تۆمەتباریكرد بەوەی لایەنگری (ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانە لەگەڵ ئیسرائیل). ترسی پارتی لە دووبارەبوونەوەی سیناریۆی 2018‌و شكستی كاندیدەكەی‌و ناڕەزایەتییەكان دژی كاندیدكردنی بەرهەم ساڵح لەلایەن یەكێتییەوە وایانكردووە، (لەتیف رەشید) هەوڵەكانی چڕبكاتەوە بۆ وەرگرتنی پۆستەكە، بەڵام هێشتا بافڵ تاڵەبانی لە گۆڕینی بەرهەم ساڵح دوردونگە‌و نایەوێت دوای دورخستنەوەی لە پۆستی كۆمار بكەوێتە سەر هێڵی ناكۆكییە ناوخۆییەكانی یەكێتی‌و دۆخەكەی زیاتر لێ ئاڵۆز بكات.  بەهانەیان نەماوە ! دواجار ماڵی شیعە (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی) ئەمڕۆ لەناو خۆیاندا كاندیدی پۆستی سەرۆك وەزیرانی ئایندەی عێراقیان یەكلاكردەوە.  كاندیدكردنی (محەمەد شیاع سودانی) لەلایەن لایەنە شیعەكانەوە، كۆتایی بە بەهانەی پارتی‌و یەكێتی هێنا بۆ یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەنێوان خۆیاندا.  نۆ مانگ‌و 15 رۆژ بەسەر بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی پێشوەختەی عێراقدا تێپەڕیوە‌و هێشتا كابینەی نوێی حكومەت پێكنەهێنراوە، شیعەكان كە پێشتر لەناوخۆیاندا ناكۆك بوون، هەندێكجار بەهانەی پێكنەهێنانی حكومەتیان دەبەستەوە بە كوردەوە، بەوپێیەی بەگوێرەی دەستوری عێراق سەرەتا دەبێت سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت‌و دواتر سەرۆك وەزیران، لەمەدا پارتی‌و یەكێتییان تۆمەتبار دەكرد بەوەی لەناو خۆیاندا لەسەر كاندیدێك ناگەنە رێككەوتن‌و ئەمە پرۆسەی سیاسی عێراقی توشی بنبەست كردووە، بەڵام لەڕاستیدا سەرباری ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتی، ئەوەی لە زیاتر لە نۆ مانگی رابردوودا پرۆسەی سیاسی عێراقی توشی بنبەست كرد، ململانێی نێوان دوو جەمسەرەكەی شیعە (سەدرو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی) بوو.  ئێستا كە سەدر لە پەرلەمان كشاوەتەوە‌و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەبادی+ عەممار حەكیم) بوون بە كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان‌و كاندیدی پۆستی سەرۆك وەزیرانیان یەكلاكردوەتەوە، هیچ دەرفەتێك لەبەردەم پارتی‌و یەكێتیدا نەماوەتەوە جگە لەوەی بە رێككەوتن یان رێكنەكەوتن بچنە بەردەم پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار.  پارتی‌و یەكێتی لەناو گەمەی شیعەكاندا  لەماوەی نۆ مانگی رابردوودا، كە ئەنجامی هەڵبژاردن ماڵی شیعەی دابەشكرد بەسەر دوو بەرەی نەیاری یەكتردا (سەدر‌و چوارچێوەی هەماهەنگیی)، پارتی‌و یەكێتی بەشێك بوون لەم ململانێیەی ناو ماڵی شیعە.  پارتی هەر لەسەرەتاو بەر لەبەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری 2021 لێكتێگەیشتنی لەگەڵ سەدر كرد‌و دوای هەڵبژاردنیش (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) پێكەوە هاوپەیمانی (رزگاریی نیشتمان)یان دروستكرد، هاوپەیمانێتییەك كە بەتوندی لەلایەن لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەدیاریكراویش نوری مالیكی روبەڕووی دژایەتی بووەوە‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش بەشێك بوو لەم بەرەیە. هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری 2021 كە یەكەمین هەڵبژاردنی عێراق بوو دوای كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران، هەرزوو كێشە‌و ناكۆكییە قوڵەكانی ناو ماڵی شیعەی عێراقی دەرخست، ناكۆكییەك كە پێكهاتەی كوردو سوننەشی بەسەر خۆیدا دابەشكرد. پارتی بە رێككەوتنێكی (نوسراو) هاوپەیمانێتی لەگەڵ سەدر كرد، بەمەرجی ئەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ خۆی یەكلا بكاتەوە، سەدرو هاوپەیمانەكانی روبەڕووی (یەك لەسەر سێی پەكخەر)ی پەرلەمانی عێراق بوونەوە، بەوهۆیەوە نەیانتوانی رێژەی (دوو لەسەر سێی) نیسابی دانیشتنی پەرلەمان بۆ  هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارو هەڵبژاردنی كاندیدی پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار تەواو بكەن، ئەم دۆخە وایكرد دواجار موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لە پەرلەمان بكشێتەوە‌و كورسییەكان (73 كورسی) لەلایەن لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و سەربەخۆكان‌و هەندێك لایەنی ترەوە پڕبكرێتەوە.  كشانەوەی سەدر لە بەرژەوەندی پارتی نەبوو، چونكە دوای چونە دەرەوەی ئەو لە پەرلەمان، چیتر هیچ گرەنتییەكی (نوسراو) نەما بۆ سەرخستنی كاندیدی پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار (رێبەر ئەحمەد)، بەڵام هاوپەیمانێتی یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەهۆی ئەوەی رێككەوتنێكی (نوسراو) نەبوو، ئێستا ناتوانێت هیچ زەمانەتێكی ئەوە بكات پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ كاندیدەكەی (بەرهەم ساڵح) یەكلادەبێتەوە.  بۆچوونی فەرمی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی لەبارەی پۆستی سەرۆك كۆمارەوە ئەوەیە، كورد لەناو خۆیاندا لەسەر كاندیدێك رێكبكەون. 

شیكاری: درەو بەپێی داتاکانی دیلۆیت لە هەردوو چارەکی یەکەمی (2021 و 2022)دا، گۆڕانکاری گەورە بەسەر داهات و نرخ و خەرجی نەوتدا هاتووە بە جۆرێک؛ # هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021)، بڕی (2 ملیۆن و 521 هەزار و 354) بەرمیل نەوت بەڕێژەی (7%) و بە تێکڕای ڕۆژانەی (27 هەزار و 511) بەرمیل کەمی کردووە. # کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراو لە چارەکی یەکەمی (2022) بڕی (1 ملیار و 195 ملیۆن و 578 هەزار و 877) دۆلار و بەڕێژەی (39.5%) زیادی کردووە، بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021). # لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021) خەرجی پرۆسەی نەوت بە ڕێژەی (1.9%) زیادی کردووە، چونکە داهاتی گەڕاوەی پرۆسەی نەوت لە ڕێژەی (45.8%)ی دابەزیوە بۆ (43.9%)ی داهاتی نەوت. # کرێی بۆری لە نێو خاکی هەرێمدا بەێژەیەکی بەرچاو کەمبووەتەوە، گواستنەوەی هەر بەرمیلێکی نەوت لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە (2021) بڕی (2.26) دۆلار کەمی کردووە، بەڵام بەپێچەوانەوە کرێی بۆری لە نێو خاکی تورکیادا بەێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، کرێی گواستنەوەی هەر بەرمیلێکی نەوت لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە (2021) بڕی (2.24) دۆلار زیادی کردووە. # لە چارەکی یەکەمی (2021)دا، بەرمیلێک نەوتی بە (11.86) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشراوە. بەڵام لە چارەکی یەکەمی (2022)دا نەوتی هەریم بە (13.72) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشراوە. واتە هەر بەرمیلێک نەوت بە (1.86) دۆلار هەرزانتر فرۆشتراو بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021).  # لە چارەکی یەکەمی (2022) حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو بڕە نەوتەی زیاد کردووە کە بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستانی داوەو بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی خۆی و  بڕەکەی بریتی بووە لە (2 ملیۆن و 226 هەزار و 83) بەرمیل، کە دەکاتە (24 هەزار و 734) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە، بەم پێیەش بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021)، (442 هەزار و 923) بەرمیل نەوتی زیاد کردووە کە زیادکردنەکە بۆ هەر ڕۆژێک دەکاتە (4 هەزار و 921) بەرمیل نەوت. # ئەو بڕە نەوتەشی کە بە پاڵاوگەکان فرۆشراوە لە چارەکی یەکەمی (2022)دا بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021)، سەرجەم داتاکان بەرزبوونەتەوە، بەجۆرێک (284 هەزار و 799) بەرمیل زیادی کردووە بە ڕۆژانەی (3 هەزار و 164) بەرمیک و نرخی هەر بەرمیلێک (24.76) دۆلار چووتەسەری و بەکۆی گشتیش داهاتەکەی بڕی (27 ملیۆن و 64 هەزار و 487) دۆلار زیادی کردووە.  ئامارەکانی دیلۆیت  و داهات و خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم (لە ڕێگەی بۆرییەوە) لە چارەکی یەکەمی (2021 و 2022) بەپێی ئەو ئامارو وردبینیانەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە (1ی کانونی دووەم بۆ 31ی ئازاری 2021) بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ئەو سێ مانگەدا بڕی (38 ملیۆن و 135 هەزار و 373) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، لەو بڕەش دوای بەکۆگاکردن و پاکردنەوەی لە پێکهاتەی ئاو تەنها (37 ملیۆن و 444 هەزار و 522) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە،  بە تێکڕا بەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (48.961) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (1 ملیار و 833 ملیۆن و 324 هەزار و 620) دۆلاری ئەمریکی. ئەمە لە کاتێکدایە، بەپێی وردبینییەکەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە (1ی کانونی دووەم بۆ 31ی ئازاری 2022) بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ئەو سێ مانگەدا بڕی (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، لەو بڕەش دوای بەکۆگاکردن و پاکردنەوەی لە پێکهاتەی ئاو تەنها (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە،  بە تێکڕا بەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (86.73) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلاری ئەمریکی. ئەو جیاوازییەی لە ڕووی هەناردەو داهات و نرخی فرۆشتنی نەوت لە هەردوو چارەکی یەکەمی ساڵەکانی (2021 و 2022) کەوتووەتەوە بەمجۆرەن؛ -    هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021)، بڕی (2 ملیۆن و 521 هەزار و 354) بەرمیل نەوت بەڕێژەی (7%) و بە تێکڕای ڕۆژانەی (27 هەزار و 511) بەرمیل کەمی کردووە. -    لە چارەکی یەکەمی (2022) هەر بەرمیلێک نەوت بە (37.769) دۆلار زیاتر فرۆشراوە، بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021). -    کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراو لە چارەکی یەکەمی (2022) بڕی (1 ملیار و 195 ملیۆن و 578 هەزار و 877) دۆلار و بەڕێژەی (39.5%) زیادی کردووە، بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021). بۆ وردەکاری زیاتری هەردوو سێ مانگی ساڵانی (2021 و 2022) بڕوانە خشتەی ژمارە (1). خشتەی ژمارە (1) بەردەوام پرۆسەی نەوتی هەرێم خەرجی و تێچووەکانی گەورە تر بوونە لەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2021)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) کە بڕی (40 ملیۆن و 42 هەزار و 771) بەرمیل بووە، بەهاکەی بریتی بووە لە (1 ملیارو 840 ملیۆن و 713 هەزار و 527) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (997 ملیۆن و 962 هەزار و 859) دۆلاری بە ڕێژەی (54.2%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە. بڕی (842 ملیۆن و 750 هەزار و 668) دۆلاری بە ڕێژەی (45.8%)ی داهاتی (نەوتی فرۆشراو لە ڕێگەی بۆری و فرۆشەکانی ناوخۆوە) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. بەڵام کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2022)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) بڕی (39 ملیۆن و 88 هەزار و 710) بەرمیل بووە، بەهاکەی بریتی بووە لە (3 ملیارو 63 ملیۆن و 356 هەزار و 891) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (1 ملیار و 719 ملیۆن و 515 هەزار و 659) دۆلاری بە ڕێژەی (56.1%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە.  تەنها بڕی (1 ملیار و 343 ملیۆن و 841 هەزار و 232) دۆلاری بە ڕێژەی (43.9%)ی داهاتی (نەوتی فرۆشراو لە ڕێگەی بۆری و فرۆشەکانی ناوخۆوە) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. کەواتە ئەو جیاوازییەی لە داهات و خەرجی دروست بووە لە هەردوو چارەکی یەکەمی ساڵەکانی (2021 و 2022) بەمجۆرەن؛ -    لە چارەکی یەکەمی (2022) بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە بڕی (1 ملیار و 222 ملیۆن و 643 هەزار و 364) دۆلار داهاتی گشتی نەوت زیادی کردووە بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021). -    هەروەک چۆن داهاتی گشتی نەوتی هەرێم زیادی کردووە بە هەمان شێوە داهاتی گەڕاوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان (501 ملیۆن و 90 هەزار و 564) دۆلار زیادی کردووە، بەڵام بەراورد بەو ڕێژەیەی کە لە چارەکی یەکەمی (2021) گەڕاوەتەوە بە ڕێژەی (1.9%) کەمی کردووە. چونکە لە سێ مانگی یەکەمی (2021) داهاتی گەڕاوە بە ڕێژەی (45.8%) بووە، بەڵام لە سێ مانگی یەکەمی (2022) داهاتی گەڕاوە بە ڕێژەی (43.9%) بووە. -    بەمانایەکی دیکە لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021) خەرجی پرۆسەی نەوت بە ڕێژەی (1.9%) زیادی کردووە. بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە هەردوو چارەکی یەکەمی (2021 و 2022) کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2021)، لە کۆی داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێمەوە کەلە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەکراوە (11.8%)ی بە بڕی (215 ملیۆن و 480 هەزار و 919) دۆلار دراوە بە خاوەن پشکەکانی بۆری نەوتی کوردستان واتە هەر بەرمیلێک (5.75) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی هەرێمی کوردستاندا. بڕی (52 ملیۆن و 745 هەزار و954) دۆلار بۆ تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی (کرێی بۆری ناو تورکیا) کە دەکاتە ڕێژەی (2.9%)ی داهات ڕۆشتووە بۆ کرێی بۆری واتە هەر بەرمیلێک (1.41) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی لە خاکی تورکیادا.  کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022)، لە کۆی داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێمەوە کەلە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەکراوە (4%)ی بە بڕی (122 ملیۆن و 165 هەزار و 292) دۆلار دراوە بە خاوەن پشکەکانی بۆری نەوتی کوردستان واتە هەر بەرمیلێک (3.5) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی هەرێمی کوردستاندا. بڕی (127 ملیۆن و 455 هەزار 135) دۆلار بۆ تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی (کرێی بۆری ناو تورکیا) کە دەکاتە ڕێژەی (4.2%)ی داهات ڕۆشتووە بۆ کرێی بۆری واتە هەر بەرمیلێک (3.65) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی لە خاکی تورکیادا.  کەواتە ئەو جیاوازییەی لە کرێی بۆرییەوە دروست بووە لە هەردوو چارەکی یەکەمی ساڵەکانی (2021 و 2022) بەمجۆرەن؛ -    کرێی بۆری لە نێو خاکی هەرێمدا بەێژەیەکی بەرچاو کەمبووەتەوە، بە جۆرێک (93 ملیۆن و 315 هەزار و 627) دۆلار کرێی گواستنەوە لە نێو خاکی هەرێمدا کەمی کردووە و گواستنەوەی هەر بەرمیلێکی نەوت لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە (2021) بڕی (2.26) دۆلار کەمی کردووە. -    بەپێچەوانەی خاڵی پێشترەوە، کرێی بۆری لە نێو خاکی تورکیادا بەێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، بە جۆرێک (74 ملیۆن و 709 هەزار و 181) دۆلار کرێی گواستنەوە لە نێو خاکی تورکیادا زیادی کردووە و گواستنەوەی هەر بەرمیلێکی نەوت لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە (2021) بڕی (2.24) دۆلار زیادی کردووە. -    بەشێوەیەکی گشتی لە هەردووە ماوەکەدا کۆی کرێی گواستنەوە جیاوازییەکی ئەوتۆی بەخۆوە نەبینیوە، چونکە هەر بەرمیلێک نەوت لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستانەوە تا بەندەری جەیهانی تورکی (7.15) دۆلاری تێچووە، بەڵام بەراورد بە ڕێژەی بەهای نەوت بێگومان لە ساڵی (2022)دا نزمترە بەراورد بە ساڵی (2021)، چونکە نرخی نەوت بەرزبوونەوەی بەرزبوونەوەی بەرچاوی بەخۆوە بینیوە. بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) هەزانتر فرۆشتنی نەوتی هەرێم  بە گوێرەی ڕاپۆرتی دیلۆیت حکومەتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2021)دا، بەرمیلێک نەوتی بە (11.86) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشتووە. بەڵام لە چارەکی یەکەمی (2022)دا، حکومەتی هەرێم بەرمیلێک نەوتی بە (13.72) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشتووە. ئەمەش ئەوە دەردەخات، کە لە چارەکی یەکەمی (2022) هەر بەرمیلێک نەوتی بە (1.86) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە، بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021). خشتەی ژمارە (4)) ئەو ڕاستییە ڕووندەکاتەوە. خشتەی ژمارە (4) نەوتی هەرێم و فرۆشتن بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو دەدات بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان و لە بەرامبەردا حکومەت بڕێک پارە دەدات بە پاڵاوگەکان بۆ مەبەستی پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ، بۆئەم مەبەستە؛ بەپێی ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت لە چارەکی یەکەمی (2021) حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕێک نەوتی خاوی داوە بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان کە بڕەکە بریتی بووە لە (1 ملیۆن و 783 هەزار و 160) بەرمیل نەوت، واتە (19 هەزار و 813) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. بەڵام لە چارەکی یەکەمی (2022) حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو بڕە نەوتەی زیاد کردووە کە بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستانی داوەو بڕەکەی بریتی بووە لە (2 ملیۆن و 226 هەزار و 83) بەرمیل، کە دەکاتە (24 هەزار و 734) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. بەم پێیەش لە چارەکی یەکەمی (2022)دا (442 هەزار و 923) بەرمیل نەوتی زیاد کردووە کە زیادکردنەکە بۆ هەر ڕۆژێک دەکاتە (4 هەزار و 921) بەرمیل نەوت. بڕوانە خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) جگە لەوەی پاڵاوگەکان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەپاڵێون (وەک لە پێشتر ئاماژەی پێکراوە)، ڕۆژانە بڕێکیش نەوتیان پێ دەفرۆشێت؛ بەپێی ڕاپۆرتەکەی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی (2021) بڕی(124 هەزار و 238) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (59.47) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (1 هەزار و 380) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (7 ملیۆن و 388 هەزار و 907) دۆلار بووە. بەڵام بەپێی ڕاپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی(409 هەزار و 37) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (84.23) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (4 هەزار و 544) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (34 ملیۆن و 453 هەزار و 394) دۆلار. کەواتە لە چارەکی یەکەمی (2022)دا بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021)، سەرجەم داتاکان بەرزبوونەتەوە، بەجۆرێک (284 هەزار و 799) بەرمیل زیادی کردووە بە ڕۆژانەی (3 هەزار و 164) بەرمیک و نرخی هەر بەرمیلێک (24.76) دۆلار چووتەسەری و بەکۆی گشتیش داهاتەکەی بڕی (27 ملیۆن و 64 هەزار و 487) دۆلار زیادی کردووە. بۆ بەرچاو ڕونی زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (6)) خشتەی ژمارە (6) سەرچاوەکان؛ -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢١ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q1%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢٢؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202022/RCOG%20Q1%202022%20Report%20on%20Oil%20and%20Gas%20review.pdf  

-بەشی یەكەم عەلی مەحموود محەمەد بەهۆی جەنگی ئێران - عێراقەوە دەرفەت رەخسا بۆ حكومەتی عێراقی پەلاماری دڕندانەی كوردستان بدات, بە بەهانەی تێوە گلانی بە جەنگەوەی پارتی, یەكێتی, حسك, بزووتنەوەی ئیسلامی, حیزبواڵلە بەهەردوو باڵەكەیەوە, بە هێنانی پاسدار بۆ ناوەوەی باشووری كوردستان, لە ئێرانیش جەنگەكە رێگای بۆ سەركوتی گەلانی ئێران و ئۆپۆزسیۆن خۆشتر كرد. ئەم هێزانە جەنگەكەیان بە نیعمەت دەزانی و دروشمیان گەرمكردن و درێژەدان بە جەنگ بوو, نەبووە هێزێكی سیاسی پشتیوانی لە جەنگ بكات كە روباری خوێنی لە بەر دەڕۆیی,  لێ ئەمان نزاو تكایان  درێژەدان بە جەنگ و هەڵسانی لافاوی خوێن بوو. هەموو جەنگێكیش ئەنجامەكەی كۆتاییە, كە جەنگی ئێران-عێراق كۆتایی هات, بەهۆی تێوە گلانیان بە جەنگەكەوە, كوردستانێكی ویچرانكراوو تەعریبكراو, گەلێكی قڕكراوو زیندانیكراو لە ئۆردوگاكان, بزووتنەوەیەكی چەكداری هەرەسهاتوو مایەوە. فەجری دوو راهێنان بۆ جینۆسایدی كورد ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو واتا ئۆپەراسیۆنی حاجی ئۆمەران بووە سەرمەشقی جەنگە هاوبەشەكان, رۆڵی راهێنان و  ئەزموونی گێڕا بۆ ئەو جۆرە تەرزە لە چاوساغی و جەنگی هاوبەش, چ بۆ شەڕی هاوبەشی ئەم لایەنانە لە گەڵ ئێران, وە كاردانەوەی عێراق لە هەمبەر جەنگە هاوبەشەكان و دەست نەپاراستن لە خەڵك لە بەرامبەری, كە بە دوایدا كوشتاری بارزانییەكان لە لایەن بەعسەوە هات, كە رۆڵی راهێنان بینی بۆ كۆمەڵكوژی خەڵكی كوردستان  لە ئەنفال و هەڵەبجە و روخاندنی لادێكان و سڕینەوەی شوێنەواری ژیان لە دەرەوەی شارەكان. لە كۆدا ئەم لایەنانەی ئاماژەمان بە ناوەكانیان دا, ژمارەیەك شەڕی هاوبەشیان كرد  شان بە شانی سوپای پاسداران هەمووی ماڵوێرانی بوو بۆ خەڵك,  ناسراوترینیان ئۆپەراسیۆنەكانی  فەجری 2, كەربەلا 10, فەتحی 5, نصر 4 , نەسری 5, نصر 7, نصر 8, بیت المقدس 2 , بیت المقدس 4 و فەجری 4, والفجر10, زەفەری 7,  ...... بوو. رێكەوتنی پارتی دیموكراتی كوردستان-پدك لە گەڵ  ئێران بۆ ئەنجامدانی كاری سەربازی هاوبەش لەناو جوگرافیای عیراقدا لە ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو, یەكەمین داهێنان و رێكەوتنی پارتێكی كوردی باشوور بوو لە گەڵ ئێران بۆ شەڕی هاوبەش, داهێنانی بەهانە بەدەستەوەدان بوو بۆ جینۆسایدكردنی گەلەكەمان لە لایەن بەعسی فاشیستەوە. فەجری دوو كەی؟ فەجری دوو بە پێی عێراق لە 22-07-1983, وە بە پێی ئێرانییەكان لە 20-7-1983 ئەنجامدرا, جیاوازییەكەش لەوەدایەو لە دوا چركەكانی شەوی 20ی مانگەوە هێزەكانی ئێران و پارتی دزەیان كردە پشت هێزەكانی عێراقەوە, لە چركەكەكانی یەكەمی 22ی مانگ جەنگ دەستی پێكرد. كاتی ئۆپەراسیۆنەكە پاش شەڕی قەڕناقاو پشت ئاشان و دەركردنی لایەنەكانی بەرەی جود"پارتی,شیوعی,حسیك,پاسۆك" لە ناوچەكانی كەركوك و گەرمیان و زۆرینەی ناوچەكانی سلێمانی و هەولێر, هاوكاری لۆجیستیكی حكومەتی عێراقی هات. دوای 2 ساڵ لە فەجری دوو, ینك و سۆسیالست و حزب و اڵلە و بزووتنەوەی ئیسلامیش هاتنە ناو هەمان گەمەوە, بەم تەرزە پەیماننامەیە یارییان بە چارەنووسی كوردەوە كرد, كوردیان كردە شەریكە دۆڕانی كۆماری ئیسلامی ئێران لە جەنگی كۆنەپەرستانەی ئێران -عێراق, دوای قوناغەكانی ئەنفال و كیمیابارانەكان لە 6ی ئەیلولی 1988 دا دەست بە تاڵ و دۆڕاو لێی دەرچوون, ئەوەی بۆیان مایەوە  مانگانە تمەنێك و بارەگایەك لە سونێ و قاسمە رەش و زێوەو كارتی گەڕان بۆ شارەكانی ئێران بوو.  ئەوان بەم جەنگە هاوبەشانەیان نزیك 10%ی هاوڵاتیانی كوردستان و 2451 لادێیان بە جینۆسایدكردن و وێرانكردن دا, دەریاچەیەك خوێن و جیهانێك وێرانكارییان دورییەوە لەو شەڕە هاوبەشانە, هاوكات  بزاڤی چەكداری كوردیان وەك بزاڤێكی كرێ گرتە بە جیهان  ناساند.  بە هێنانی سوپای ئێران لە 29-7-1996 بۆسەر كۆیەو هێنانەوەی سوپای عێراق لە 31ی ئاب و 16ی ئۆكتۆبەر و چاوساغی بۆ سوپای توركیا, سەلماندیانەوە هەمان تاكتیك تێكەڵ بە خوێنیان بووەو بۆتە ستراتیژی كاریان و بەردەوامی هەیەو لە داهاتووشدا بەردەوام دەبێت, بەردەوام گەلی كورد لە هەڵدێرو ماڵوێرانییەكەوە بۆ یەكی دی دەبەن. ئەمەریكا كۆدی جیهازەكانیانی لابوو؟؟؟ لە كاتێكدا راگەیاندەكانی جیهان غەرقی هەواڵی دەریای خوینی جەنگی ئێران-عێراق ببوون, رێگا گرتن لە پەرەسەندنی پان ئیسلامیزمی كۆماری ئیسلامی شەرق و غەربی یەكخستبوو, كۆمەلكوژی كوردان ببوە جەنگێكی لەبیركراو, بە بەرچاوی كەشتیە ئاسمانیەكانەوە, كە دەرزی لەسەر زەوی دەبینن و كۆنترۆڵی هەموو جیهازەكانی سەربازی و سیخوڕییان كردبوو, لەو ساتەی كوردستان خاپورو خەڵكەكەشی قەسابی دەكران رۆژانە تەنها لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالدا 924 كەس كۆمەڵكوژ دەكرا, لەناو ئەو دەریای خوێنەدا كەس گوێبیستی نوزەی ئەم قڕكردن و كاولكارییە گشتگیرە نابوو, كۆمەڵكوژی كورد ببووە هۆلۆكۆستی نوێ, بێ هەواڵ ئەنجام دەدرا, ئەمجارە كراینە قوربانی سەرانی پدك  وینك و سۆسیالست و بزووتنەوەی ئیسلامی و حیزبواڵلەكان, چونكە گلاندمانیانە جەنگێكی پیسی دۆڕاوەوە, كەچی دوای راپەڕین لە بڕی سزادانیان خودی قوربانیانیش لە ریزە دورو درێژەكان وەستان تا دەنگیان پێبدەنەوە, تەسكیەیانیان كردنەوە, كەوتنەوە لێستنەوەی ئەو چەقۆیەی سەریانی لە جەستەیان جیا كردبوەوە. ئێران و عیراق لە پاڵ وڵاتانی زلهێز لەو وڵاتانە بون كۆدی كریبتۆی سویسریان بەكار دەهێنا لە پەیوەندییە نهێنییە ناوخۆییەكانیان, كە لە لایەن سیای ئەمەریكیەوە كۆدەكە دەشكێنرا, وەك لەو ئابڕوچونەی سەرەتا 2020 لە كەناڵەكانی راگەیاندنی سویسرا ئاشكرا كرا, بۆیە  هەمووان ئاگاداری تەواوی كوردۆسایدی كورد بوون. دۆڕاین ئێمە لە هەموو ئەو  جەنگانە لە هەموو رویەكەوە دۆڕاوین, بۆیە دەبێت زیاتر بگەڕێین بە دوای ئەو خاڵەدا كە تێیدا بووە هۆی دۆڕانمان, دەبێت گومان بخەینە سەر رابردوو, بە پراتیك و كارەكتەرەكانیەوە, چونكە رابردوو بە تایبەت ساڵانی بزاڤی چەكداری, مێژوییەكە پڕە لە دۆڕان, با ئەو مێژووە بنووسرێنەوە كە دۆڕاوەكان دەینووسنەوە نەك براوەكان, چونكە ئەم تۆمەتبارانە دۆڕانی خۆشیان بە بردنەوە دەزانن و مێژووی براوەمان پێ نیشان دەدەن, خۆیانیش دەكەن بە خاوەندی راپەڕین و كۆڕەو  روخانی سەدام. سەرانی  كورد توانای  باشی خۆ  كوێر  و كەڕ  و لاڵكردنیان هەیە,  كاتێك  نۆرەی دۆران و هەڵەو تاوانەكان خۆیان باس دەكرێت, دەبنە نەتەوەییخواز و دادپەروەر و هەزار و یەك پاساو بۆ شكست و دۆڕانەكانیان دەهێننەوە, ئەوان وەك مێگەلە مەڕ سەیری گەل دەكەن خۆشیان وەك شوان رەفتار دەكەن, هەر كاتێك  بیانەوێت بماندەنە دەم گەلە گورگەوە, دەبێت رازی بین و گورگبونی ئەوانیش ئاشكرا نەكەین. لە هەر قۆناغێكدا گورگیەكەیان دڕندەترو پڕ لە خیانەتر دەبێت, بە دەستاو دەستكردنی فەرمانڕەوایی لە لایەن نەوەكانیانەوە یەكجاری بۆنی بۆگەنییان چۆتە كەشكەلانی ئاسمان. یاداوەری درۆینە  ئەمانە لە مێژوو دەترسێن, یاداوەرییەكانیان, پاككراوە لە تاوان و شكستەكانیان, دەیانەوێت لە رێگای كرێگرتەكانیانەوە مێژوییەكی دیمان پێ نیشان بدەن, شەڕە هاوبەشەكانی حاجی ئۆمەران و هەڵەبجە و كەركوك و .....وەك شەڕی سەركەوتن و رزگاری وێنا بكەن, نەك كرێگرتەیی و قوماركرن بە چارەنووسی گەل. هێرشی هاوبەشی پارتی وئێران بۆ ناوچەی حاجی ئۆمەران و گردمەند  لەساڵی 1983 دا لای كۆماری ئیسلامی ئێران بە فەجری دوو ناسێنراوە, بە یەكەم نموونەی ئەنجامدانی  شەڕی هاوبەشی پارتە كوردییەكان لە گەڵ ئێران دژ بە سوپای عێراق دێتە ژماردن, لێرەوە ئەم تەرزو شێوە هاوكارییە سەربازی سیاسییە, دەبێت بە تەرزو مۆدێلێكی  كارو خەباتی بەشێك زۆری لە لایەنە كوردییەكانی دیكەی باشوور و ئیلهامی لێ وەردەگرن " ینك, پارتی, سۆسیالست, حزب اڵلە, بزووتنەوەی ئیسلامی", پێنج ساڵی پڕِ لە دۆران و شكست و ماڵوێرانی بەردەوام دەبێت, لە پشت پەرتووكە سورەكان و ئاڵاكانی كوردستانەوە دەست لە گەڵ پاسدار تێكەڵ دەكرا و پرۆژەی شەری هاوبەشیان دادەڕشت, لێرەوە  بوونە ویڵی  ڕێگای پەیوەندییەكانیان لە گەڵ ئێران, وایان دەنواند بەخت یاریان  بووەو رێوی  بەرەو پیرییانەوە چووە, دڵیان بەوە خۆش بوو, ئێران كاری هاوبەشیان لەگەڵ دەكات, چەند دۆشكەیەكیان دەداتێ, دیارە ئەم جۆرە چالاكییە هۆكاری كردنەوەی دەرگایەكیش بوو بۆ سەرانیان تا بگەن بە ئیمتیازات و سەفەركردن, ئەم شەڕە هاوبەشانەی دوو دەرگایان لێدەبوەوە, دەرگای گەل بۆ جهەنەم , بۆ سەرانی خۆشیان كردنەوەی دەرگایەكی بەختەوەری و ئیمتیازات. پەند وەرنەگرتن لە هەرەسی ساڵی 1975 ئەمانە بە پشت بەستن بە ئێران دەیانەویست ببنە هێزی یەكەم و چوار مشقی لەسەر باڵادەستی لە كوردستان  دابنیشن, ینك وپدك خولیای بوون بە یەكەم هَێز بوون لە كوردستان, بەردەوام لەمێشكیان خولی دەخوارد, بۆ گەیشتن پێی دەست تێكەڵ كردن لە گەڵ شەیتانەكانی كورد ئاسایی بوو بە لایانەوە, پاش ئەوەی چەكیان لە ئێران وەرگرت ئومێدیان باڵای دەكرد, پەندیان لە هەرەسی ساڵی 1975 وەرنەگرت, ئێران بووە قیبلەنامای كاریان, زیاتر وەك داردەستێكی ئێران خۆیان دەنواند نەك هێزێكی كوردستانی, رابردویان دوبارە دەكردەوە" لە یاداشتەكانی موكەرەم تالەبانی وا هاتووە: دوا كوبونەوەی نوێنەری بارزانی لەگەل حكومەتی ناوەندی لە بەهاری 1974 كە منیش تێدا بەشدار بووم، سەروكی شاندی بەعس كە سەدام بوو، بەم شێوەیە دەستی بە قسەكانی خۆی كرد، پێویستە ئێوە ( مەبەستی پارتی بوو) پەیوەندیەكانتان لەگەل ئیران بپچرێنن و سنورەكان بەرامبەر ئیران داخەن. كاك سامی عەبدولرحمانیش كە سەروكی شاندی پارتی بووە بەم شێوەیە وەلامی دایەوە: بارزانی پەیوەندیەكانی خۆی لەگەل ئیران بە پەیوەندیەكانی لەگەل بەغداد ناگۆرێتەوە!! سەدامیش بە سەرسورمانەوە وەلامی دایەوە. ئەگەر ئێوە پەیوەندیتان لەگەل ئیران بە پەیوەندی لەگەل بەغدا ناگورنەوە، چ داوایەكتان لە ئێمە هەیە و بەردەوامی گفتوگۆ چ مانایەكی هەیە! ئێوە لە ئێستاوە خۆتان بە بەشێك لە عیراق نازانن، ئەوەش لە دەرەوەی ناوەرۆكی یاساكانی ئوتۆنومیە. كۆبونەوەكە بەبێ ئەنجام كوتایی هات و شەر لە كوردستان دەستی پێكرد.", ئەوەی پەند لە رابردوو وەرنەگرێت داهاتووشی نییە, بۆیە ئێستا زیاتر كەوتنە باوەشی  ئێران و توركیاوە, ئەوان زیاتر ئێرانی و توركیاین  لەوەی كوردستانی و عێراقی بن. ژەهرەكەیان پێ نۆش كردین بە بێ  ئەوەی گوێی پێ بدەن بەوەی دەست راكێشانی ولاتێكی وەك ئێران لەو كاتە بە بۆچوونی عێراق و گەلی كوردیشەوە  خیانەت كارییە لە گەل بە دوو بۆچوونی جیاوە, لای فاشیەكان كە لە جەنگی مان و نەماندا بوون لە گەڵ ئێراندا, كاری سەربازی هاوبەش گەلی بەرەو چارەنووسێكی ڕەش برد, بەم كارەشیان كەوتنە ناو تەڵەی ئێرانەوە چارەنووسیان تێكەڵ بوو, بە پێچەوانەی شەپۆڵی جیهان سەبارەت بە ئێران, گەلیان لە گەڵ خۆیان بەرەو دۆزەخ برد, كاتێك خومەینی پیاڵە ژەهركەی نۆش كرد, كوردیش لە پێك لێدانی ژەهردا لە گەڵیدا هاوبەش بوو بە سایەی ئەوانەوە, چونكە چارەنووسیان پێكەوە گرێ درابوو, لە یادمان نەچێت, دووبارە كردنەوەی ژەهر نۆشی گەلانیشیان پێ خواردینەوە".... زۆربەی‌ جینۆسایدەكان لەكاتی قەیرانەكاندا رودەدەن وەكو جەنگ. هەڵوەشانەوەی‌ دەوڵەت, شۆرش. و ئەنجامدەرانیشی‌ قوربانیەكان تاوانبار دەكەن لەسەرهەڵدانی‌ ئەو قەیرانانەدا. هەروەها حكومەتی‌ وڵاتانی‌ دیكەش ڕەنگە دەستێوەردەن یاخود بێدەنگ بن لەئاست جینۆساید لەوڵاتیكی‌ تردا وەیا پشتگیری‌ لە ئەنجامدەرانی‌ بكەن بەڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بەپێی‌ ئەوەندەی‌ لە توانایاندا هەبێت."هیڤاڵ هیلان وەرگێڕانی‌: نەریمان عەلی‌-ئەم لێكۆڵینەوەیە پێشكەشكراوە بۆ بەدەستهێنانی‌ دیبلۆم لە خوێندنی‌ یاسادا (لەزانكۆی‌ ئۆكلاند نۆڤەمبەر 2000)". پێش  فەجری دووو ئەزموون لە گەڵ ئێران پێش ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو, پارتی دیموكراتی كوردستان ((عێراق)) زۆر جەنگی هاوبەشی شان بە شانی هێزەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران دژ بە پێشمەرگەی كوردستانی خۆرهەڵات (بە تایبەت دیموكرات و كۆمەڵە) ئەنجام دابوو, لەگرتنەوەی زۆر دەڤەر و شار و شارۆچكەی وەك شاری شنۆ كە رۆڵی سەرەكی تێدا گێرابوو, نموونەیەكی سەركەوتووی لە كاری سەربازی -سیاسی هاوبەشی خستبووە سەر سفرەی بۆگەنی كۆماری ئیسلامی ئێران.  لە بەرەی لەناوخۆی رۆژهەڵاتی كوردستان, لە مانگەكانی پێش شەڕی حاجی ئۆمەران, شەڕە هاوبەشەكان لە ناوچەی شنۆو مەرگەوەڕ ئەنجامدرابوو, ئەم هاوپەیمانییە بۆیان پەیماننامەی فاوست بوو ( لەو پەیماننامەیە فاوست روحی خۆی بەشەیتان فرۆشت), بەلام فاوستەكانی ئیمە دوایی  بوون بەدو و سێ و چوار وپێنج, نەك تەنها ڕوحی خۆیان بەڵكە جەستەی هەموو گەلیان بەشەیتانە ڕیشنە دِرندەكەی ئەودیو سنوور فرۆشت, بەم كارەشیان بوونە دیلی پەیوەندییەكانیان لە گەڵ  ئێران, تاكتیكی ماڵویرانكەر سەدان  هەزار كەسی كردە قوربانی, یرۆسەكە پێنج دانە ساڵ و مانگێك و پانزە رۆژی خایاند, بەم كارە ناشرینەشیان دۆزی رەوای دژ بە ستەمی نەتەوایەتی كوردیان لە جەنگی كۆنە پەرستانەی عێراق ئێران خنكاندو شەڵاڵی خوێنیان كرد, ڕەوایەتی گیانی بزووتنەوەی دژ بە ستەمی نەتەوەییان  تیایدا كوشت و ناشرینیان كرد, ئەگەر كەمۆكەیەك پێشتر جوانیان تێدا هێشتبێتەوە, بە پەیوەندییە گوماناویەكانیان و پێش پاسدار كەوتنیان هەموو سیمایەكی ئامانجداریان تێدا كوشت.  ئەم جەنگە هاوبەشانە دەستپێكی خۆكوژی بە كۆمەڵی ( خێڵێك دواتر گەلێك ) ی  لێكەوتەوە, هەرچەندە پارتی بۆ خۆی هاشا لەوە دەكات, لەو شەڕە (( حاجی ئۆمەران )) بەشدار بوو بێت و  پێش بە سوپای  پاسداران كەوتبێت و چاوساغی بۆیان كردبێت بە درێژی دێینە سەری, بەڵام بۆ خۆی تاوانەكە بەو بەهانەیەو بەو ناوەوە ئەنجامدراو لەژێر ئەو كارە خۆی شاردەوە, بەعس تاوانبارە, چونكە هیچ بەهانەیەك بۆ ئەنجامدانی تاوان قەبوڵ نییە, لێ ڕەتكردنەوەكانی پارتیش لاوازە, لە بەرامبەردا زۆر ئەزموون وەرنەگرتن لە تاوانی جینۆسایدی بارزانییەكان سەرچاوە ئاماژە  دەدەن  بەوەی ئەو  كارە سەربازییە  هاوبەشە  بەرفراوانە ئەنجامدراوە, تاڵی لەوەدایە هەمان پارتی سیاسی  دوای 3 ساڵ لەو كارەساتەی هاشا لە ڕۆڵی خۆی دەكات تیایدا, دێت هەمان تاكتیك جارێكی تر هەڵدەبژێرێتەوە و پیادەی دەكاتەوە,  جارێكی دیكە بە ئاشكرا بە شێوەی بەرفاوانتر  و بەربڵاوتر و ئاشكراتر و بەبەرچاوی خەڵكی كوردستانەوە دووبارەی دەكاتەوە" پارتی لە فەتحی سێ  لە هێرش  بۆ سەر گەراجی نەوتی زاخۆ  و فەتحی هەشت لە ناوچەی ئەتروش بە تەنها دوبارەی كردەوە, لە هەڵەبجەش هاوبەشیكرد لە ئۆپەراسیۆنەكانی فەجری 10 و زەفەری 7", ئەگەر پێشتر ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان وەك فەجری دوو لە سەرسنوورەكان بوو, ئێستا لە ناو شارەكان و خەڵكی كوردستانە, پاسدار بە ئاشكرا لە گوندەكان دەسوڕانەوە, ئەزموون لە فەجری دوو وەرناگرێت, فەجری 10 دوبارە دەكاتەوە؟؟, هەرچەندە لە دوا ساتەكانی نزیك لە هێرشەكە" هەڵەبجە"  ناڕەزایەتی لە نێو سەركردایەتی پارتیدا بەرز بوەوە,  لە ترسی دوبارە بونەوەی روداوەكەی حاجی هۆمەران و كارەساتی بارزانییەكان, وەلێ هەر كراو بوونە برا بچوك لە شەراكەتەكە"كۆمەڵكوژی كورد لە جەنگی ئێران -عێراقدا, عادیل سدیق عەلی, ل260-261  .".  دەبینین ئەزموون لە دڕندانەترین پەرچەكرداری تا ئەو دەمی ڕژێم  وەرناگرترێت  بەرامبەر بە گەلەكەی تەنانەت كەسە نزیكەكانی سەرۆكەكانی قوربانی بوون, لە داهاتوو دێت زنجیرەیەك چالاكی سەربازی هاوبەش, لەگەڵ هێزەكانی ئێرانی دژ بە سوپای عێراق بە ئاشكرا و لە قولایی وڵاتدا لە زاخۆوە بۆ هەڵەبجە ئەنجام دەداتەوە, بە درێژایی 459 كم, بەم كارەشیان بوونە پۆلیسی ئیران لە كوردستان, وەلێ  مەخفەرەكەیان  لە ئێران بوو, لەو  دیوەوە نەخشەیان بۆ دادەڕێژرا, لەم دیو  كوردیان دەكردە سوتەمەنی نەخشەكانیان, بەم شێوەیە بەشداربووانی شەڕە هاوبەشەكان هەموویان بەشدارن لە مێژوویەكی هاوبەش لێ  هەتیوی بێ باوك تا ئێستا دانی پێدا نانێن. بۆچی حاجی ئۆمەران هەڵبژێردرا ؟؟؟ ئۆپەراسیۆنی حاجی ئۆمەران بۆ هەریەكە لە پارتی دیموكراتی كوردستان و كۆماری ئیسلامی ئێران گرنگی تایبەتی خۆی هەبوو, بۆ ئێرانیەكان لە پاڵ سەركەوتنە سەربازییەكە بەسەر عێراقدا, هاوكات دەروازەیەكیش بوو بۆ ئەوەی كوردستان بكاتە بەشێك لە جەنگەكە و بەرەی جەنگەكە بەرفراوان بكاتەوە كە خاوەند هێزێكی زۆری مرۆیی بوو, بەرفراوانكردنەوەی بەرەی جەنگ لە بەرژەوەندی بوو, هاوكات دەیانویست لە رێگەی ئەم ئۆپەراسیۆنەوە بەسەر نەیارەكانیدا لە هێزە كوردییە رۆژهەڵاتیەكان سەركەوێت, كە بارەگاكانیان لەو ناوچانە بوو, ناوچەیەكی بەرزایی ستراتیژی دەیتوانی لەوێوە جوڵەی هێزەكانی دیموكرات و كۆمەڵە لە ناوچەكانی پیرنشار و شنۆو .... كۆنترۆڵ  بكات و بارەگاكانی پشت بەرەیان پێ  چۆڵ  بكات و سنووری چالاكیەكانیان بەرتەسك  بكاتەوە,كەواتە  بۆ ئێران سەركەوتنەكە دوولایەنە بوو هەم بەسەر عێراق  و هەم بەسەر  كورددا. هاوزەمان ئێران پێویستی بەسەركەوتنێكی لەم چەشنە هەبوو, كە 104  رۆژ لەوە پێش لە 10ی ئەپرێلی 2003, لە فەجری یەكدا لەناوچەی دیزفول تووشی تێكشكانێكی كەمەر شكێن ببووەوە لە هەمبەر هێزەكانی عێراق, زیانە مرۆییەكانی سێ هێندەی زیانەكانی سوپای عێراق بوو, چوو بۆ سەركەوتن تا بەسرا لە بەغدا داببڕێت, كەچی نە یا اللە ی دەستپێكی شەڕەكە و نە تەم و تومانی ئەو بهارەی زەلكاوەكانی عەمارە فریای نەكەوت, فڕۆكە مەرگ هێنەرەكانی عێراق درەوی سوپاكەیان كرد لەو بیابان و زەنكاوە پان و بەرینە, فەجری یەك بووە یەكێك لە گەورەترین شكستەكانی سوپای ئێران لەماوەی 8 ساڵەی شەڕی عێراق ئێراندا.  ئامانجی فەجری 2 بۆ ئێرانیەكان وەك خۆیان ئاماژەی پێ دەدەن لەم خاڵانەدا خۆی دەبینێتەوە: " لێدانی دژ بە شۆرش" حدكا", 2- بەهیز كردنی كوردە موسڵمانەكانی عێراق وەك خۆیان دەڵێن, مەبەستی هاوكارانی لە هێزە كوردییەكان لەو كاتدا كە پارتی دیموكراتی كوردستانە, 3-زەمینە خۆشكردن بۆ ئەنجامدانی شەر لەناو خاكی عێراق, 4- پاراستنی شاری پیرانشار لە هەر جۆرە پەلامارێك, 5-خۆشكردنی زەمینە بۆ لێدانی چاڵە نەوتیەكانی كەركووك " مروری بر عملیات والفجر ۲ https://www.magiran.com/article/1156413 , لە هەمووشی گرنگتر بۆ ئەو چركە ساتە ساڕێژكردنەوەی برینی شكستی فەجری یەك بوو, لە پێناو بەرز كردنەوەی ورەی سوپا شكست خواردووەكەی. ئێران چی دەڵێت لەسەر بەشدار بووانی فەجری دوو؟؟؟ پەلامارە دوو هەفتەییەكەی فەجری دوو پێویستی كۆماری ئیسلامی بوو, بۆ كۆتایی هاتنی هاتووچۆی پێشمەرگەكانی كۆمەڵەو دیموكرات بۆ ناوەوەی رۆژهەلاتی كوردستان و تۆڵەكردنەوەی شكستی فەجری یەك و  شكستی پەلامارەكانی باشووری عێراق و بەرینكردنەوەی بەرەی جەنگ.  بۆ ئاگاداربوون بزانین چی لەسەر ئەم ئۆپەراسیۆنە نووسراوەو چۆن بووەو زەرەرو زیانەكانیان چەند بووە,  وە رۆڵی پارتی و  قەبارەی هێزەكەی چەند بووە لە ئۆپەراسیۆنەكە, ئەوەی لە حاجی ئۆمەران ئێران كردویەتی لە داگیركردن و  گۆڕینی ناوی  شوێنەكان دواتر لە هەڵەبجەش  دووبارەی كردۆتەوە: پێشتر  شەڕ و پێكدادان لەنێوان هێزەكانی عێراق و ئێران لە بەرەی باشوور بەرەو چەقبەستوویی رۆیی, ئێران نەیتوانی هیچ دەستكەوتێكی سەربازی بە دەست بهێنێت. هێزەكانی ئێران چەندین جار هێرشی شەپۆلی مرۆیییان لە زەلكاوەكان  و بیابانەكانی باشوور ئەنجامدا، وەلێ هێزەكانی عێراق شكستیان بە هەموو شەپۆڵە مرۆییەكانی ئێران هێنا, كە ئێران لەو سەرو بەندە ژمارەی دانیشتووانی سێ جار ژمارەی دانیشتووانی عێراق زیاتریش بوو,  بەلام پارتی دەرگایەكی گرنگی سەربازی بۆ ئێران بەڵام ماڵوێرانكەر بۆ خەڵكی كوردستان كردەوە , دەرفەتی گواستنەوەی جەنگی بۆ كوردستان خۆش كرد و زەمینەی ساز كرد, ئێران بێ شەپۆڵی مرۆیی و تەقاندنەوەی كێڵگە بەرینەكانی مین سنوورەكان ببڕێت و بێتە ناو عێراقەوە. ئامانجی سەرەكی ئەم ئەركە دەستپێكی میحوەری حاج عومران بوو كە لەسەر سنوور هەڵكەوتووە و بە زەوییەكی شاخاوی دەورە دراوە. پێشمەرگەكانی  پارتی دێموكراتی كوردستانی عێراق بە لە بەرچاوگرتنی شارەزاییان لە ناوچەكەو پەیوەندییان لە گەڵ خەڵكەكەی  سەرمایەیەكی گەورەیان بۆ ئێرانییە هێرش بەرەكان دروست كردو توانیان بیان بەنە پشت بەرەی عێراقییەكانەوە. لە میانی ئۆپەراسیۆنەكە ئێران 284 كوژراوو 487 بریندار و 134 بێسەرو شوێنی هەبوو, وێڕای زیانی مادی.  بەڵام  عێراق زیانەكانی زیاتر بوو "4000 كوژراو یان بریندار , 164  دیل, هاوكات  5 فرۆكەی جەنگی و 8 كۆپتەری بەردرانەوە, 40 تانك 45  ئۆتۆمۆبیلی سەربازی  تێك شكێنراون , وە 20 تانك و  12 تۆپ  و 50 ئۆتۆمۆبیلی سەربازی و دەیان پارچە چەكی دی دەستكەوتی هێزەكانی  كۆماری ئیسلامی بوونە. https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Dawn_2#cite_note-2 زۆربەی سەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەدەن كە فەجری دوو  هێزی چەكداری كۆماری ئیسلامی ئێران و پارتی دیموكراتی كوردستان بە هاوبەشی ئەنجامیان داوە لە رێكەوتی 20-7-1973  تا 4-8-1983, تیایدا 390 كیلۆمەتر چوارگۆشە لە خاكی عێراق داگیر كرا, لەم ئۆپەراسیۆنەكە 1000 پێشمەرگەی پارتی بەشداری كردووە: https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Dawn_2 "هێزەكانی ئێران لە رێگای چاوساغەكانیەوە دزەی كردە ناو عێراقەوە بە قوڵایی 16 كیلۆمەتر و دەستی بەسەر زۆر چیا و سەربازگەو 43 گونددا گرت, لەناویاندا بارەگای سەركردایەتی حدكا, بە پێی بۆچون ئێرانییەكان ناوچەكە لە روی ستراتیجیەوە گرنگی نەبوو, بەڵام ئۆپۆزسیۆنی كوردی رۆژهەڵاتی لاواز كرد, هاوكات لەو ناوچەیە حكومەتی عێراقی لە دەربەدەری دامەزراند, بەدوای ئەم شەڕە  دوو روداو رویاندا, رێكەوتنی عێراق لە گەڵ توركیاو واژۆكردنی پەیمانی ئەمنی هاوبەش, رێكەوتنی ی ن ك لە گەڵ بەغدا-http://www.moqatel.com/openshare/Behoth/Siasia2/IranIraqAr/sec14.doc_cvt.htm". "لە 29ی تیرماهی 1362  “20-7-1983” لە میحوەری پیرانشار- حاجی ئۆمەران لە لایەن هێزە چەكدارەكانی ئێران و هێزەكانی كوردی عێراقەوە هێرش ئەنجامدرا, بە دروشمی یا ئەڵا , یا ئەڵا, یا ئەڵا و  بەناوی فەجری 2, لە ژێر سەركردایەتیەكی هاوبەشدا, لە ئەنجامی شەڕەكە سەربازگەی تەمەر چین و سەربازگەی حاجی ئۆمەران, گومرگی سنور, وە چەندین چیای بەرزی وەك كۆدۆ  3000 مەتری و گردمەند2519  مەتری  و ئازادی  3700 مەتری و  چەندین شارە دێی وەك رایات و ئازادی و زینیوێ و , مەمی خەلان و .... دەستیان بەسەردا گیرا . لە ئۆپەراسیۆنەكە  24 گوردانی هاوبەش پاسدارو سوپا لە بەرەی ئێرانەوە بەشدارییان كرد, كە 17یان لە هەرێمی فارسەوە هاتبوون- https://what.sapp.ir/emtedad_fars/1532093192345b36c2bcDOEc-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D8%AD-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D9%85%DB%8C-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87". "فەجری 2 ناوی ئەو شەڕە هاوبەشەیە, كە هێزەكانی ئێران بە هاوكاری كوردەكانی عێراق" لەوكاتە هەر پدك بوو"ئەنجامیاندا, تیایدا توانرا بەرزاییەكانی 2519, 2120, 1970,2062 و 80 رەبایە, 200 كیلۆمەتر چوار گۆشەو  60 تانك و 150 زرێپۆش بگرترێت و هاوكات بووە هۆی  4000 كوژراوو برینداری عێراقی, 510  دیل و  خستنە خوارەوەی 9 فرۆكەو زیانێكی زۆری مادی دی بە سوپای عێراقی گەیشت,. هێرشی دوو هەفتەیی ئێران و پارتی دیموكرات بۆسەر ناوچەی حاجی ئۆمەران لە 20ی تەموز و گرتنی هەردوو چیای كۆدۆ و گردە مەندیل و ئازادی و كۆمەڵێك چیای بەرزی دیكە، هەروەها ناوچەكانی شیوەڕەش، ماوەتان، حاجی ئۆمەران، خەلان، زینوێ، ئالانە، ئازادی، بابكراوە، رایات، رەشەمێ، گوندە ژێر و گەلە ژێرو بەشێوەی گشتی ئێران 43 گوند و شارە گوندی  داگیركرد. لە هێرشی هاوبەشی سوپای ئێرانی و كوردەكان, 390 كیلۆمەتر دووجار لەخاكی عێراق ئازاد كراوە  https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1_%DB%B2". فەجری دوو نەك  نەبووە دابینكردنی ناوچەی نفوز بۆ پارتی, بەلچكە قازانج سەری مایەی خوارد, بووە كاولكردنی ناوچەكە, تەنها ئێران گۆڵی خۆی كرد. پاش شكستی ئێران لە فەجری یەك, بانگەشەی ئەوە كرا كە توانای هێرشی نەماوە, بۆیە ئێران پێویستی بە سەركەوتنێك  هەبوو, بەم ئۆپەراسیۆنە بە دەستی هێنا. لەم ئۆپەراسیۆنە هێزێكی بچووك بەكار هێنرا, زیانی كەم كرا و مسۆگەركردنی سەركەوتنی ئۆپەراسیۆنەكە كرا. لە حاج عۆمران لە سەرەتای شەڕەوە هیچ جموجۆڵێك لەلایەن ئێرانەوە لەم قۆڵەوە نەكرابوو, بەم ئۆپەراسیۆنە  ناوچەكە هێنرایە ناو جەنگەوە.  پێش هێرشەكە بە 24 كاتژمێر زووتر, دزە كرایە پشت سەنگەرەكانی عێراق, ئەم كارە  عێراقییەكانی توڕە  كردو  ئەمەی خستە ئەستۆی پارتی. دوای  گرتنی  ناوچەكە, ئێرانییەكان سەربازگەی حاجی ئۆمەرانیان ناونا حمزە سید الشهدا و  بەرزاییەكانی حاجی ئۆمەرانیشیان گۆڕی بۆ "شەهید سەدر". لەو كاتە لەتیف نسەیف جاسم، وەزیری ئەوكاتی راگەیاندنی عێراقی رایگەیاند كە زلهێزێكی جیهانی و هەروەها حیزبی شیوعی عێراقی" دروشمی راوەستانی دەست بەجێی جەنگی ئێران و عێراق بوو لەو كاتەدا, یان بەشداری حشع ی لە قەندیلی دووی بە بەشداری لە فەجری دوو زانیووە, یاخود لە خۆیەوە ئەم لێدوانەی داوە, حشع هیچ شەڕێكی هاوبەشی لە تەك ئێرانییەكان نەكردووە" لە ئۆپەراسیۆنی فەجر 2 یارمەتی هێزەكانی ئێرانیان داوە. ڕاستەوخۆ دوای سەركەوتنی ئێران لە ئۆپەراسیۆنەكە، ڕادیۆی لەندەن رایگەیاند كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەركێكی لەسەرە بۆ بەكارهێنانی هێز, ئێران ناچار بكەن كۆتایی بە جەنگەكە بهێنێت. هەروەها ڕادیۆی ڕیاز لە سەرچاوە ڕۆژنامەوانییەكانی لە پاریسەوە رایگەیاند تاران بەردەوامە لە كڕینی چەك لە تەلئەبیب بۆ درێژەدان بە جەنگ. https://www.hamshahrionline.ir/news/1430/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-%DB%B2 بەم شێوەیە بینیمان فەجری دوو كاردانەوەی جیهانی بوو, بەمەش پارتی بە دەستی خۆی بەنزینی كرد بەسەر خۆی و گەلدا. ئۆپەراسیۆنەكە كاتژمێر 12ی شەو بە دروشمی "یا الله یا الله یا الله" دەستی پێكرد, لەم ئۆپەراسیۆنەدا ١٦ كەتیبەی سوپای پاسداران و شەش كەتیبەی پیادە و یەك كەتیبەی میكانیكی سوپا بەشدارییان كرد. لە میانی ئۆپەراسیۆنەكە حوجەتول ئیسلام مستەفا ڕادانی پوورو  زەبیحوڵڵا ئەسیزادە فەرماندەی لیوای ١٨ی غەدیر كوژران: https://www.imna.ir/news/589467/%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-%DB%B2-%D8%B6%D8%B1%D8%A8%D9%87-%D9%85%D9%87%D9%84%DA%A9-%D8%A8%D9%87-%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87%DA%A9-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B6%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8 بەشێك لە هێزەكانی ئێران ٢٤ كاتژمێر پێش دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنەكە جوڵەیان كردە پشت هێزەكانی عێراقەوە. لە جەنگەكە هێزەكانی ئێران پێك هاتبوون بوون لە 24 كەتیبەی پیادە و میكانیكی, وە هێزەكانی عێراق بریتی بوون لە ٣٦ كەتیبەی پیادە و كۆماندۆ. ژمارەی كوژراوەكانی عێراق لە ئۆپەراسیۆنەكە ٤١٦٤ كەس بوو: http://www.aviny.com/Occasion/enghelab_jang/defaemoghaddas/93/amaliat/zamini/valfajr-2/valfajr.aspx?%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-2 http://www.aviny.com/Occasion/enghelab_jang/defaemoghaddas/93/amaliat/zamini/valfajr-2/valfajr.aspx?%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-2 لە تۆڵەی ئەم هێرشە هاوبەشە, سەرباری ئەوەی 5 رۆژ مابوو ئۆپەراسیۆنەكە كۆتایی بێت, بەعس كەوتە بێسەروشێنكرردنی بارزانییەكانی قوشتەپە, هاوكات دەرگای جهەنەمی بەكارهێنانی چەكی كیمیاویشی بۆ یەكەمجار لە كوردستان كردەوە"بە گازی خەردەل 100 كەس لە سوپای ئێران و كوردە هاوپەیمانەكانی پێوە بوون, بە هۆی بێ ئەزموونییەوە گازی كیمیاوی سوپای عێراقیشی لە مەرگ  بێبەری نەكرد - https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D8%AC_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82_%D9%84%D9%84%D8%A3%D8%B3%D9%84%D8%AD%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%8A%D9%85%D8%A7%D9%88%D9%8A%D8%A9 ". ئەنجامی ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو ئۆپەراسیۆنەكە بۆ ئێرانییەكان لە 20ی یۆلی 1983 و بۆ عێراقییەكان لە 22ی یۆلی 1983 دەستی پێكردووە, پارتی چاوساغی بۆ هێزەكانی ئێران كردووەو دەستی سوپای ئێرانی راكێشاوەتە پشت سەنگەرەكانی عێراقەوە بە قولایی 16 كیلۆمەتر, بەهۆی جەنگەكەوە 43 شارۆچكەو گوند وێران بووەو كراونەتە گۆڕەپانی جەنگ, 200 بۆ 390 كیلۆمەتر چوارگۆشە خاك لە لایەن ئێرانەوە داگیركراوە. كۆماری ئیسلامی لە یەكەم چركەی هاتنە ناوەوەی دەستی كردووە بە گۆڕینی ناوی شوێنەكان كە بەعس ئەوەی نەكرد لە رابردوو. ئامانجێكی جەنگەكە لێدانی كۆمەڵەو دیموكرات بوو لە ناوچەكە كە لەو كات و ساتە دوژمنی هاوبەشی  ئێران و پارتی بوون, بارەگاكانیان هێنابووە ئەم دیو سنوور  و  لەوپەڕی چالاكی سەربازی خۆیاندا بوون. لە جەرگەی ئۆپەراسیۆنەكە بەعسی فاشی كەوتە شوێنبزر كردنی هاوولاتییە سڤیلە بارزانییەكانی قوشتەپە و بەحركەو ......  . پارتی دیموكراتی كوردستان بە هێزێكی هەزار كەسییەوە بەشداری ئۆپەراسیۆنەكەی  كردووە. دوای فەجری دوو, ئێرانییەكان دوو ئۆپەراسیۆنی دیكەیان لە هەمان ناوچە ئەنجام دایەوە, كەربەلای 2 لە دوی سەپتەمبەری 1986, وە كەربەلای 7 لە رێكەوتی 4ی ئازاری 1987, لێ لەبەر ئەوەی هێزی كوردی نەگلابوونە ئۆپەراسیۆنەكەوە بۆیە بەعس كاردانەوەی نەبوو بەرامبەر بە خەڵك. بۆ زانیاریش  هیچ ئۆپەراسیۆنێك هاوبەش یان تەنهای ئێرانییەكان لە كوردستان, ناوی كوردی یان ناوی جێگاو شارێكی كوردستانی هەڵنەگرتووە. لە كۆتادا بۆمان دەردەكەوێت پارتە بەشداربووەكانی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان لەگەڵ  ئێران  لای چەوتی مێژوویان  گرتووە لەو كاتە, بۆیە پێویستە دان بە هەڵەكانی خۆیان بنێن و زانیاری تەواو بدەنە خەڵكی و داوای لێبوردن لە خەڵك بكەن و لە سامانی سەركردەو پارتەكانیان قەرەبووی هاولاتیانی ئەو ناوچانە بكەنەوە. ماویەتی

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لە دونیای ئێمەدا پێداویستییەکی گەورە بە گۆڕانکاریی گەورە و ھەمەلایەنی زیاد لە بوارێکی ژیانی کۆمەڵایەتیی ھەیە. یەکێک لەو بوارانە بواری پەروەردەیە. مەسەلەى سەرەکیی ئەم بوارە ئەوە نییە ئایا چ میتۆدێکی پەروەردەیی بەکاربھێنین، پەروەردەی سویدی یان ئەڵمانی یان تورکیی یان ئێرانی، یان سعودیی یان ھەر شوێنێکی دیکە؟ بەڵکو ئەوەیە دەمانەێت چ جۆرە مرۆڤێک لەو کۆمەڵگایەدا دروستببێت. ئەو منداڵ و گەنجانەی لەناو سیستمی پەروەردەدا گەورەدەبن، ببن بە چ جۆرە مرۆڤێک و خاوەنی چ جۆرە توانا و ئەگەرێکی ئینسانیبن؟. بە بۆچوونی من سێ مەسەلە زۆر گرنگ و بنەڕەتین بکرێت لێرەدا گرنگیان پێبدەین. یەکەمیان پێداویستییە بە پەروەردەیەک مرۆڤێک دروستبکات بتوانێت بیربکاتەوە. بتوانێت بیر لە خۆی و لەو کۆمەڵگایە بکاتەوە کە تیایدا دەژیی، کێشە سەرەکیی و تەحەدا بنەڕەتییەکانی بناسێت. خۆی ببینێت وەک کەسێکی خاوەن توانای بیرکردنەوە و پێشنیار و ڕەخنەکردن، چ ڕەخنەکردنی خۆی و چ ڕەخنەکردنی ئەو ژینگەیەی تیایدادەژیی. ھەموو ئەمانەش بە مەبەستی دروستکردنی تاکەکەسێک بتوانێت ھەم مێشکی خۆی بە شێوەیەکی داھێنەرانە بەکاربھێنێت و ھەم بتوانێت سەربەخۆ و ئۆتۆنۆمانە، بیربکاتەوە. دووھەم خاڵ کە گرنگییەکی لە ڕادەبەدەری ھەیە ئەوەیە خوێندکار لەناو ئەم سیستمەدا پێویستە ئەو ھەستەی ھەبێت کە دەتوانێت دوای تەواوکردنی خوێندن بوونەوەرێکی سودبەخشی لێدروستدەبێت. واتە سیستمەکە وەک ھەوڵدانێک  بۆ دروستکردنی ئایندەیەکی باشتر ھەم بۆ خۆیان و ھەم بۆ کۆمەڵگاکەی ببینێت.  خاڵی سێھەم کە گرنگییەکی لەڕادەبەدری ھەیە ئەوەیە، وەک  کۆندۆرسە لە سەردەمی شۆڕشی فەرەنسیدا دەڵێت، سیستمێکی پەروەردە دروستبکرێت بتوانێت ھاوڵاتییەک دروستبکات کە حوکمڕانیکردنی ئاسان نەبێت. ھاوڵاتییەکی ڕەخنەییبێت و مەسەلەی حوکمڕانیکردنی لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە، بکات بە مەسەلەیەکی زەحمەت و چەندان مەرجی جیاواز دابنێت بۆ ئەوەی وەک ھاوڵاتییەک لانیکەمی گوێڕایەڵی تێدابێت بەرامبەر بەو بڕیار و سیاسەتانەی جێبەجێدەکرێن. دروستکردنی ئەم جۆرە ھاوڵاتییەش تەواو ناکۆکە بە دروستکردنی ئەو جۆرە لە ھەواداری گوێڕایەڵ و سەرلەقێن، کە حوکمڕانان تەنھا بۆ بەڵێ گوتن و چەپڵەلێدان پێویستیان پێیانبێت. کەی ھاوڵاتییەک فێرکرا سەربەخۆ و ڕەخنەگرانە بیربکاتەوە، ئەودەم ناتوانێت و ناشیەوێت سەرلەقێن و چەپڵەکێدەر بێت. نایەوێت کەسایەتیی کورتبکرێتەوە بۆ بوونەوەرێکی بێماف و بێڕا و بێبچوون. بێگومان گرێدانی ئەم شتانە بەیەکەوە بەبێ ئامادەگیی فیکری ڕەخنەیی خۆی، کارێکی مەحاڵە. لەمەشدا ئەوەی پێویستە گەڕانەوەیە  بۆ ئەدەبیات و فیکری ئینسانگەرایی، ھیومانیزم، و ئەو کەلەپورە ڕەخنەییەی لەم دیدگایەوە سەرچاوەدەگرێت. ئیشی پەروەردە لەم ئاستەدا ئەوەیە ھاریکایی مرۆڤ بکات مانایەک بە ژیانی خۆی و بە ژیانی ئەو کۆمەڵگایە ببەخشێت کە لە چوارچێوەیدا دەژیی. مانایەک خۆی توانای بەرھەمھێنان و بەرگریلێکردنی ھەبێت، نەک بەسەریدا بسەپێنرێت. ھاوکات ئیرادەی ژیانێکی پێکەوەیی لەناو کەسەکاندا دروستبکات، ژیانێکی ھێمن کە وەک چوارچێوەیەک بۆ بوون بە ھاوڵاتییەکی خاوەن مافو یەکسان، کاربکات. ئیشی ئەم جۆرە لە پەروەردە لە ئاستە کولتورییەکەدا ئەوەیە، ڕۆشنبیریی مافەکانی مرۆڤ، ڕۆشنبیریی ئازادیی و ڕۆشنبیریی ھاوڵاتیبوون لەناو منداڵاندا بچێنێت و لەم ڕێگایەوە بیانکات بە بوونەوەرێک بتوانن لەم سەردەمە ئاڵۆزە پڕ لە جیاوازییەدا بژین.  بەڵام ئەوەی لای ئێمە ڕووئەدات، وردتر بدوێم ئەوەی لای ئێمە باڵادەستە، ڕوانینێکە بۆ پەروەردە کە دەیەوێت کەسانێک دروستبکات بە ئاسانی حوکمبکرێن، توانا ڕەخنەییەکانی ناویان سڕابێتەوە، یان سڕ و لاوازکرابێت. یاخود کرابن بە کەسانی بەرخۆری بێپرسیار، یان بە ھەواداری بێمەرجیی ئەم یان ئەو ھێز و گروپی سیاسیی و ئایدیۆلۆژیی یان بە دیندارێکی ترساو لە ئاگر و قەبر و عەزاب، ھتد.. ھەموو ئەم کارانەش سەر بە فەلسەفەیەکی پەروەردەییە کە مرۆڤی سەربەخۆ و بیرکەرەوە و بەزەحمەت حوکمڕانکراوی ناوێت، بەڵکو کەسێکی دەوێت گوێڕایەڵ بێت، ”مەحفوزات“ دروستیکردبێت، ”مەحفوزاتی“ زانست و شیعر و دین، بەبێ توانای پرسیارکردن لەوەی بە حازری دەخرێتە بەردەستی. ئەوەی ئەمجۆرە پەروەردەیە دروستیدەکات ”مرۆڤی مەحفوزات“ە نەک مرۆڤی بیرکەرەوە، کەسێک بیردۆزی لەبەرە، شیعری لەبەرە ئایەت و سورەتی لەبەرە، نەک بتوانێت بیر لە بیرۆدزەکان و شیعرەکان و ئایەتەکان بکاتەوە. کە باس لە پەروەردەیەکی ڕەخنەیی و پرسیارکەر دەکرێت مانای ئەوە نییە ئیتر جۆرێک لە مرۆڤ دروستدەبێت کە ھەڵە ناکات. لەڕاستیدا یەکێک لە ئەرکەکانی ئەو جۆرە پەروەردەیە ئەوەیە مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی ھەڵەکەر ببینێت، ھەڵەکردن وەک بەشێک لە ژیانی مرۆڤ ببینێت و وێنابکات. ھەڵەکردن وەک یەکێک لە مافەکانی مرۆڤ ببینێت.   ئەگەر چی بەرگریکردن لە مافی ھەڵەکردن وەک بەرگریکردنێکی شیعری دەردەکەوێت، بەڵام  لە ڕاستیدا ئەم بەرگریکردنە کورتکراوە و پوختەی سەرجەمی ئەو داخوازیە گرنگانەیە، کە لە بەشێک لە کۆمەڵگا مۆدێرنەکاندا بەدەستھێنراوە. داخوازیی و خەبات بۆ ئازدیی بە گشتیی و بۆ ”ئازادیی ڕادەربڕین“، ”ئازادیی ویژدان“ و ”ئازادیی شێوەژیان“ بەتایبەتی. ئەم پرنسیپە گرنگانەی دونیای ھاوچەرخ لەسەر ئەو بنەمایە ئیش ناکەن کە تۆ لەمن بچیت، یان من لە تۆ بچم، لەسەر ئەوەش نا تۆ تەنھا ئەوکاتە ئازادبیت کە وەک من بیربکەیتەوە و بژیت، وەک من بدوێیت و ھەمان زمان و ھەمان وێنەکانی منت بۆ مرۆڤ و ئاسمان و زەوی ھەبێت. لە قووڵایی ئەو دەسکەوتە گەورانەی دونیای مۆدێرندا داننانێکی گرنگ ھەیە بەوەدا کە مرۆڤ بوونەوەرێکی ھەڵەکەرە، ناتوانێت بەردەوام بەوشێوەیە بژیی کە ئەوانیتر چاوەڕاوانن کە بژیی. ئەم ڕاستییە سادەیە وادەکات ھەڵەکردن لەم دیدگا تیوریەدا بگۆڕێت بۆ یەکێک لەو مافە سەرەکییانەی مرۆڤ لە دونیای ئەمڕۆدا پێویستیی پێیەتی. ئەم شێوازە لە وێناکردن و تێگەیشتن لە ھەڵە پەیوەندیی بە جۆرێکی تایبەت لە ئیمانیی دینیی و نادینییەوە ھەیە، ئیمانێک ڕێزی تایبەت بۆ ھەڵبژاردنی ڕاستەقینەی مرۆڤەکان دابنێت. ئاخر ئینسانی باوەڕدار بەر لە ھەمووشتێک باوەڕدارە بۆ خودی خۆی، نەک بۆ ئەوانیتر. باوەڕ ھەمیشە شتێکە پەیوەستە بەناوەوەی مرۆڤ. مرۆڤ لەبەردەمی خۆیدا باوەڕدارە، لە پەیوەندیدا بەخۆیەوە ئیمانی ھەیە، نەک لەبەردەم ئەوانیتر و لە پەیوەندیدا بەوانیترەوە. ئەم جۆرە ئیمانە، جا چ ئیمانی دینیی بێت یان نادینیی، ئیمانێکە بۆئەوەی ڕاستی خۆی بسەلمێنێت پێویستی بەوە نییە ڕقی لەکەسانیتر بێت، ھێرشیان بکاتە سەر، بەھەڵە و ناڕاستیان بزانێت. ئەم جۆرە ئیمانە پشت بە ڕق و بوغز و گرگنکردن نابەستێت بۆ ئەوەی بتوانێت خۆی ئازادانە ئامادەبێت.  ئەم جۆرە ئیمانە لەوەێوە دەستپێدەکات ھەموو مرۆڤێکی ڕاستگۆ، ھەموو مرۆڤێک کە باوەڕێکی ڕاستگۆیانەی بە شتێک ھەیە، پێویستە وەک دەسکەوتێکی ئینسانیی و وەک بەھا و نرخێکی بەرز بنرخێنرێت. چونکە لەپشتی ھەموو جۆرێک لە ڕاستگۆبوونەوە فەزیلەیەکی ئەخلاقیی گرنگ ھەیە، کە پێویستە شوێنی پێزانین و ڕێزلێنانبێت. ھاوکات ئەمجۆرە ڕوانینە وادەکات چاکەکاریی و فەزیلە قۆرخی ئەم یان ئەو کەس و ئەم یان باوەڕی دینیی و نادینیی نەبێت. وادەکات ھیچ کەسێک خۆی بە تاقە بوونەوەرێکی ڕاست و ئەوانیتر بەخوار و چەوت، نەزانێت.

راپۆرتی: درەو بە پێی نەخشەیەكی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا، لەناو خاكی هەرێم (37) بنەكەی سەربازی هەواڵگری توركی هەیە، هەزاران سەرباز و سەدان تانك و تۆپ و چەكی قورسی لەناو خاكی هەرێمدایە، لە پاڵ بنكە سەربازیەكان توركیا بەردەوام ئۆپراسیۆنی سەربازی ئەنجام دەدات و بۆردومانی فڕۆكەو فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و تۆپبارانیش بونی هەیە، لە ساڵی 2015 تا ئێستا(138) هاوڵاتی سڤیل لەناو خاكی هەرێمی كوردستان بە بۆردومانی توركیا كوژراون. بۆردومان رۆژی چوارشەمە 20ی تەموزی 2022 تۆركیا تۆپبارانی  ناوچە گەشتیاریی (پەرەخ)ێ سنوری قەزای زاخۆی كردو، بووە هۆی كوژرانی (10) هاوڵاتی و برینداربوونی زیاتر لە (20) كەسی تر كە هەموویان گەشتیاری عەرەب بوون، كاردانەوەكانی لەناوخۆی هەرێمەوە گواستەوە بۆ شەقامی عێراقی، كاردانەوەكان بۆ دەركردنی سوپای توركیا لەناو خاكی عێراق زیاتربوون، چونكە ئەو رووداوانە دەیانجار دووبارە بوونەتەوە.   بە پێی راپۆرتی تیمی كوردستانی عێراقی (CPT) لە 2015وە تا ئێستا بەهۆی تۆپبارانی توركیاوە (138) هاوڵاتی مەدەنی لە هەرێمی كوردستان كوژراون.  بەپێی وتەی بەڕێوەبەری پێشوی ناحیەی دەركاری سنوری ناوچەی گوندی (پەرەخ)ێ تەنیا لە مانگی تەموزی 2020 دا توركیا (693) گولە تۆپ و (70) رۆكێتی ئاراستەی ناوچەكەیان كردووەو زۆرینەی گوندەكانی ناوچەكە زیانیا بەركەوتووە. بەپێی لێدوانێكی جەبار یاوەر ئەمینداری گشتی پێشوی وەزارەتی پێشمەرگە لە هەرێمی كوردستان كە لە رۆژی 27ی كانونی دووەمی 2019دا داویەتی، ژمارەی هێرشە ئاسمانییەكانی توركیا بۆسەر ناوچەكانی هەرێمی كوردستان لەماوەی چوار ساڵدا گەیشتووەتە (398) هێرش، ئەمە سەرباری (425) هێرش لەڕێگەی بۆردومانی تۆپخانەكانەوە، بە تێكڕا لەو هێرشانەدا زیاتر لە (20) كەسی مەدەنی كوژراون‌و هێرشەكان بونەتەهۆی وێرانبوونی گوندە سنورییەكان‌و نەخۆشخانە‌و رێگا‌و پردو خوێندنگەكان.   توركیا لە هەرێمی كوردستان مێژووی بوونی سەربازیی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان سەرەتاكەی بۆ ساڵی 1997دەگەڕێتەوە، بەڵام ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای توركیا دەرەوەی سنور لەدژی پەكەكە، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ هەشتاكانی سەدەی رابردوو. توركیا لە ساڵی 1983وە تائێستا لەناو سنوری وڵاتەكەی‌و لە دەرەوەی سنوریش ئۆپراسیۆنی سەربازی دەكات لەدژی پارتی كرێكارانی كوردستان: •    لە ئایاری 1983دا توركیا یەكەمین ئۆپراسیۆنی سەربازی لە دەرەوەی سنور ئەنجامدا، ئەوەش بە رێككەوتنێك لەگەڵ حكومەتی عێراقدا، لەو ئۆپراسیۆنەدا هەزاران سەربازی تورك بەشدارییان كرد. •    لە تشرینی یەكەمی 1984و ئابی 1986 توركیا دوو ئۆپراسیۆنی سەربازی تری ئەنجامدا، بەڵام لە هیچ یەكێكیاندا سەركەوتوو نەبوو لە لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكاران. •    دوای ماوەیەك بێدەنگی، توركیا ئۆپراسیۆنی چوارەمی لە ساڵی 1991 دەستپێكرد لەژێر ناو "گۆچان"، ئەوە ئەو ساڵە بوو كە تێیدا بارەگا‌و بنكە سەربازییەكانی توركیا لەسەرتاسەری پارێزگاكانی كوردسان زیادیان كرد. •    لە ساڵی 1992 سەرۆك وەزیرانی كۆچكردووی توركیا (تورگوت ئۆزال) نامەیەكی بۆ (عەبدوڵا ئۆجەلان) رێبەری پارتی كرێكارانی كوردسان (لە ساڵی 1999وە لە توركیا لە زینداندایە) نوسی، تێیدا داوای لێكرد هێرشە سەربازییەكان لەدژی سوپای توركیا كەمبكاتەوە وەكو سەرەتایەك بۆ دەستپێكردنی دانوستان لەنێوان هەردوولادا، بەڵام هەوڵەكان شكستیان هێنا لە گەیشتن بە ئەنجامێكی دیار. •    لە هەمان ساڵدا توركیا ئۆپراسیۆنێكی تری كرد‌و (15 هەزار) سەرباز بەشدارییان تێدا كرد، تانك‌و تۆپهاوێژی قورس‌و فڕۆكەوانی جەنگیی بەكارهێنرا، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، هێزەكان دوای (20 رۆژ) لە دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنەكە، كشانەوە. •    دوای ئەوەش ژمارەیەك ئۆپراسیۆنی تر ئەنجامدران لە ساڵەكانی 1993و 1994و 1995 بەبەشداری دەیان هەزار سەرباز، لە دواین ئۆپراسیۆندا بەهاوكاری پارتی دیموكراتی كوردستان (30 هەزار) سەرباز بەشدارییان كرد، ئۆپراسیۆنەكە ماوەی (45 رۆژ)ی خایاند بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچەی "حەفتانین"، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، دوای مانگ‌و نیوێك توركیا لە هێرشەكە كشایەوە. •    لە سەرەتای 1999دا ژمارەی ئەو ئۆپراسیۆنانەی كە توركیا لەناو هەرێمی كوردستان ئەنجامیدا بۆ لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكارانی كوردستان گەیشتە (24 ئۆپراسیۆن)، لە ساڵەكانی 2000و 2007و 2008 توركیا ئۆپراسیۆنی هاوشێوەی كرد.   توركیا لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەردەوامی هێرش و لەشكركێشیەكانی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان، رۆژ لە دوای رۆژیش بنكە سەربازی‌و هەواڵگرییەكانی توركیا لەسەر خاكی هەرێم زیاتر دەبن. بە نەخشەیەك كە سەرۆكایەتی توركیا بڵاویكردەوە، توركیا (37) بنكەی سەربازی و هەواڵگری لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە.  توركیا دەیان بنكەو بارەگای لە ناو خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە، لەدوای هاتنی "داعش"، بە بیانوی رزگاركردنی موسڵ، لە مانگی كانوونی یەكەمی 2015دا توركیا هێزێكی گەورەی هێنایە باشیكی نزیك موسڵ كە نزیكەی (900 سەرباز)و (16 تانك)‌و (20 زرێپۆش) بوون، بیانوی توركیا بۆ هێنانی ئەو هێزە، شەڕی روبەڕووبونەوەی "داعش" بوو، بەڵام لەماوەی ساڵی 2015 دا لە كۆی (300) هێرش‌و ئۆپەراسیونی ئاسمانی سوپای توركیا، تەنها (3) هێرشیان بۆسەر "داعش" بوو، لەبەرامبەردا (297) هێرشی بۆسەر بنكەو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی (پەكەكە) بوو، واتا بەڕێژەی 1%ی هێرشەكانی توركیا بۆسەر "داعش"‌و 99%ی هێرشەكان بۆسەر (پەكەكە) بووە. ئەمە لەكاتێكدایە توركیا لە هەرێمی كوردستان چەندین بنكەی سەربازی دیكەی هەیە، بەتایبەتیش لەدوای شەڕی ناوخۆوە بەرەزامەندی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لەچوارچێوەی هێزی "ئاشتیپارێز" هێزێكی گەورەی توركیا لە 1997 لە بامەڕنێی سەربە قەزای ئامێدی جێگیر بووە، كە لە فڕۆكەخانەیەكی سەربازی‌و (38 دەبابە)و (738 سەرباز) پێكهاتووە. هەر لە ساڵی 1997دا توركیا سێ بنكەی دیكەی سەربازی لە ناحیەی دێرەلوكی سەربە قەزای ئامێدی كە 40 كم دەكەوێتە باكوری ئەو قەزایەوە كردەوە، هەمان ساڵ بنكەیەكی دیكەی سەربازی لە ناحیەی كانی ماسی سەربە قەزای ئامێدی‌و لە گوندی سێرسی كە 30كم باكوری شاری زاخۆیە، بنكەیەكی دیكەی سەربازی جێگیركرد. تەواوی بنكە سەربازییەكانی سوپای توركیا لە خاكی هەرێمی كوردستان، لە نزیكی سنوری نێوان ناوچەی جێنفوزی (پەكەكە)و (پارتی)دان. بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی ناڕەزایەتییەكانی باشوور كە لە مانگی كانونی یەكەمی 2015 بڵاوبوەتەوە، ژمارەی هێزەكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا (3 هەزارو 235) ئەفسەرو سەربازو جەندرمەی سوپای توركیایە لەگەڵ چەندین جۆر چەك‌و تەقەمەنی، بەپێی راپۆرتەكە توركیا  (٥٨) تانك، (٢٧) زرێپۆش، (٣١) تۆپ‌و (٢٦) هاوەن، (١٧) ئاڕبیجی‌و (١٠) دۆشكە، (٤٠) ئۆتۆمبیلی سەربازیی. بەپێی راپۆرتەكە، سوپای توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان بەسەر (١٣) بنكەو بارەگای سەربازیدا لەناوچە سنورییەكانی پارێزگای دهۆك جێگیركراون، كە لەناو هەموو بنكە سەربازیەكاندا بەشی هەواڵگریی هەیە: * گەورەترین بنكەو بارەگای سەربازی توركیا لەڕووی ژمارەی سەربازەوە، لە ناحیەی (كانی ماسی)یە. لەو بنكەیەدا (٥٨٠) سەربازو (٩١) ئەفسەرو (٢٤٠) جەندرمە و  (٣٤٠) هێزی لێدان هەیە. * گەورەترین بنكەی سەربازی توركیا لەڕووی لۆجستییەوە، سەربازگەی (بامەڕنی)یە دەكەوێتە بەرامبەر ‌ناحیەی بامەڕنی‌. لەناو ئەو بنكە سەربازییەدا گەورەترین یەكەی هەواڵگری سەر بە سوپا هەیە. هەروەها (٣٠) تانك، (٨) زرێپۆش، (٦) هاوەن، (٦) ئۆتۆمبێلی سەربازی تێدایە، جگە لەبوونی ئامێرێكی پێشكەوتووی دەنگگرتن كە بۆ كاری سیخوڕی بەكاریدە هێنن. * سەربازگەی باتوفا سریەیەكی تایبەتی هەواڵگری لێیە كە لە (٢٠) كەس پێكهاتووە. بنكەی سەربازی ناحیەی باتوفە گەورەترین سەربازگەی هەواڵگریە و دەكەوێتە سنوری ئیداریی قەزای زاخۆوە، (٤٠٠) سەرباز و (٦) تانك و (٢١) زرێپۆش و (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازیی و سێ نازووری تێدایە. * بنكەی سەربازی (كریبی) لە سنووری قەزای زاخۆ (٤١٤) سەرباز، (٦) تانك، (١٥) ئاڕبیجی، (٢) دۆشكە، (٦) زرێپۆش، (١١) تۆپ، (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازی، و چەندان چەكی سوك و مامناوەندی لێیە. * سەربازگەی (سینكی) (٨٠) سەرباز و تۆپێكی (١٢٠) ملمی تێدایە. * سەربازگەی (سیریی) لە سنووری قەزای ئامێدێیە، (٧٥) سەرباز، (٦) تانك، سێ دۆشكا، (٦) هاوەن، (٤) زرێپۆش هەیە. * سەربازگەی (كوبكی) لە سنووری قەزای ئامێدی. (١٣٠) سەربازی جێگیركردووە لەگەڵ دوو تانك. * سەربازگەی (قومری) لە ناوچەی مەتینا 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی كوخی سپی 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی دەرەی داواتیا لە هەفتانین 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی (سەری زیری)، (٦٠) سەربازی جێگیركردووە. * سەربازگەی گەلی زاخۆ (34) سەربازی جێگیركردووە. * سەربازگەی ئامێدی (٤٥) سەرباز بە تەواوی چەك و تفاقی سەربازییەوە جێگیركراون. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی قەزای ئامێدییە. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی ناحیەی باتوفە. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە قەزای زاخۆ لە گەڕەكی بێداری. * بارەگای دەزگای سیخوڕی میت لە ناوەندی قەزای دهۆك لە گەڕەكی گرێباسی. * بنكەی سەربازی توركیا لە باشیك. بوونی ئەو بنكەو بارەگایانەی سوپای توركیا لە هەرێمی كوردستان تەنها لە پێناو پاراستنی ئاسایشی توركیا و كۆكردنەوەی زانیارییە لەسەر باشوری كوردستان و بەتایبەتیش لەسەر پارتی كرێكارانی كوردستان، بونی ئەو هێزە هیچ سودێكی بە هەرێم نەگەیاندووە بە جۆرێك لە كاتی هاتنی هێرشی "داعش" بۆسەر هەولێر توركیا ئامادە نەبوو هێز رەوانە بكات، تەنانەت ئامادە نەبوو هێزی ئەو بنكە سەربازیانەش بەكاربهێنێت لەكاتێكدا بنكەی سەربازی بامەڕنێ فڕۆكەخانەی سەربازیەو توركیا دەیتوانی لەوێوە پەلاماری "داعش" بدات. بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی هەواڵی (BBC)، توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا (27) بنكەی سەرباری هەیە، هەندێك سەرچاوەی زانیاری باسلەوە دەكەن ئێستا ئەو ژمارەیە زیادی كردووە بۆ (32) بنكە. ئامانجی سەرەكی توركیا لە دروستكردنی بنكەی سەربازی زیاتر لە هەرێمی كوردستان بەتایبەتیش لەناوچەكانی باتۆفان‌و بامەڕنی‌و ئامێدی، كۆنتڕۆڵكردنی هەردوو ناوچەی "هەفتانین‌و مەتینا"یە كە هەردوكیان بە بەدوو ناوچەی ستراتیژی دادەنرێن بۆ جێبەجێكردنی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكان لە داهاتوودا دژ بە چەكەكە. رێككەوتنی بەزاندنی سنور لەشكركێشی سوپای توركیا بۆ ناو خاكی هەرێم بە پێشیلكردنی سەروەری خاكی عێراق دادەنرێت، بەڵام تا ئێستا عێراق جگە لە هەندێك ورە ناڕەزایەتی، بێدەنگە‌و هەنگاوی كردەیی لەوبارەیەوە هەڵنەگرتووە، چونكە عێراق‌و توركیا لە ساڵی 1982دا رێككەوتنێكیان واژووكردووە، بەپێی ئەو رێككەوتنە تائێستاش هەریەكەیان دەتوانن بەقوڵایی (20 كلم) سنوری خاكی یەكدی ببەزێنن بەبیانوی پاراستنی سنورەكانەوە، ئەوكات ئامانجی سەرەكی رێككەوتنەكە لای توركیا لێدانی (پەكەكە)‌و لای حكومەتی عێراقیش لێدانی شۆڕشی كورد بوو لە باشوری كوردستان. ساڵی 1995 رێككەوتنێكی تر لەنێوان عێراق‌و توركیا واژووكرا، ساڵی 2007  لەو سەردەمەی كە (هۆشیار زێباری) وەزیری دەرەوەی عێراق نوێكرایەوە، لەبری كۆتایهێنان بە بەزاندنی سنور، مەودای بەزاندنی سنور لە (20 كیلۆمەترەوە) زیادكرا بۆ (25 كیلۆمەتر)، ئەم رێكەوتنانە هەموویان لەسەر داوای توركیا بووەو فشار بووە لەسەر عێراق بۆ وەردەرنانی گەریلاكانی (پەكەكە) لەسەر خاكی عێراق.  

درەو: پێشتر سەربازانی توركیا ماڵ بە ماڵی گوندی پەرەخێی سنوری زاخۆیان ئاگاداركردووەتەوە كە دەبێت گوندەكەیان چۆڵبكەن، لە (11) گوندی ناوچەكە (پەرەخێ) تاكە گوندە كە چۆڵنەكرابێت. لە تۆپبارانەكەی گوندی (پەرەخ)ێی سەربە ناحیەی دەركاری سنوری قەزای زاخۆ كە (10) كوژراو زیاتر لە (20) برینداری گەشتیاری عەرەبی لێكەوتەوە،  پێشتریش بە پێی راپۆرتی تیمی كوردستانی عێراقی (CPT) لە 15ی حوزەیرانی 2022 بەهۆی تۆپبارانی توركیاوە (2) جوتیاری گوندەكە برینداربوون، ساڵی رابردوو سەربازانی توركیا چوونەتە گوندەكەو پێیان راگەیاندوون كە دەبێت گوندەكە چۆڵبكەن، لە 2015 تا ئێستا بەهۆی تۆپبارانی توركیاوە (138) هاوڵاتی مەدەنی كوژراون.  لەكۆی (11) گوندی ناوچەكە هەموو گوندەكان چۆڵكراون تەنیا گوندی (پەرەخ)ێ ماوە، چوڵنەكرابێت و چەند جارێك سەربازانی توركیا ئاگاداری هاوڵاتیانی ناوچەكەیان كردووە كە چۆڵی بكەن. لە نزیك گوندی پەرەخ دوو سەربازگەی توركیا (گرێ كۆخی) و (خامتیر) هەیە كە نزیكەی (2) كیلۆمەتر لەسەرەو گوندی (پەرەخێ)وە دوورن، ئەم سەربازاگانە زیاتر لە (10) كیلۆمەتر لەناو سنوری خاكی هەرێمی كوردستاندان. ئەو ناوچەیە بەردەوام لەلایەن هێزەكانی توركیاوە تۆپباران كراوە،  بەپێی وتەی بەڕێوەبەری پێشوی ناحیەی دەركار تەنیا لە مانگی تەموزی 2020 دا توركیا (693) گولە تۆپ و (70) رۆكێتی ئاراستەی ناوچەكەیان كردووەو زۆرینەی گوندەكانی ناوچەكە زیانیا بەركەوتووە.     

درەو: نوسینی: د. مەهدی ئەبوبەكر پێشەكیی هەرچەندە ئۆكراین و روسیا هەزاران كیلۆمەتر لە عێراق و هەرێمی كوردستانەوە دورن، هیچ هاوبەشییەكی مێژویی، كەلتوریی و زمان بە یەكتریانەوە نابەستێت، بەڵام ئەو جەنگەی فلادیمێر پۆتین سەرۆكی روسیا لە دژی ئۆكراین هەڵیگیرساندوە، ئەگەری ئەوە دێنێتە ئاراوە كە كاریگەریی و لێكەوتەی سیاسیی و ئابوریی بەسەر عێراق و هەرێمی كوردستانەوە جێبهێڵێت.  بەو پێیەی هێشتا لەسەرەتاكانی جەنگەكەداین، بۆیە ئەنجام و لێكەوتە سیاسییەكانی سەبارەت بە خودی روسیاو ئۆكراین دیار نییە، بۆیە ئەنجام لێكەوتە سیاسییەكانی سەبارەت بە عێراق و هەرێمی كوردستان، زۆر نا رونترو تەمومژاوییە، لەبەر ئەوە هەر بۆچون و لێكدانەوەیەك لەو بارەیەوە؛ دەچێتە چوارچێوەی ئەگەر، گریمانەو پێشبینیی سیاسییەوە، نەك ئەنجامگیریی دڵنیاكەرەوەو كۆنكرێتیی.  ئەوەی ئاشكرایە، عێراق و هەرێمی كوردستان؛ پەیوەندیی سیاسیی باشیان لە تەك روسیادا هەیە، بەرژەوەندی ئابوریی زۆروزەوەند پێكیانەوە گرێ دەدات. لە هەمانكاتدا عێراق، پەیوەندی سیاسیی دۆستانەی لە تەك ئۆكراینیش هەیە، لە بوارێكی بەرتەسكیشدا هەندێك بەرژوەندی ئابوریی لە نێوان هەردو وڵاتدا هەیە، بەڵام هەمو ئەو پەیوەندیانە، ناتوانن بەرچاوڕونی تەواومان لە بارەی لێكەوتە سیاسییەكانی جەنگی نێوان ئەو دو دەوڵەتە لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان بۆ فەراهم بكەن.  لەم سەروەختەدا؛ دەتوانین لە رێگەی دو سیناریۆی جیاوازەوە، گریمانەو پێشبینی بۆ كاریگەریی و لێكەوتە سیاسییەكانی جەنگی روسیاو ئۆكراین لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان بكەین، هەر یەكێك لەو دو سیناریۆیە پەیوەستە بە ئارستە، كات و بەردەوامبونی جەنگەكەوە، بە جۆرێك ئەگەر ئاراستەی جەنگەكە بۆ جەنگێكی درێژخایەن سەربكێشێت، ئەوا سەرجەم خاكی ئۆكراین دەگرێتەوەو ماوەیەكی درێژ بەردەوام دەبێت، لەو حاڵەیشدا؛ كاریگەریی و لێكەوتە سیاسییەكانی جەنگەكە هەم بۆ لایەنە شەڕكەرەكان، هەم بۆ جیهان لە ناویشیدا عێراق و هەرێمی كوردستان جیاواز دەبێت لەوەی شەڕەكە، كورت مەودا بێت و لە چەند رۆژێكدا كۆتایی پێبێت.  لێرەوە هەوڵدەدەین؛ لێكەوتەو كاریگەرییە سیاسییەكانی هەردو سیناریۆكە كە خۆی لە جەنگی درێژخایەن و كورتخایەندا دەبینیتەوە، لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان وەكو ئەگەر، پێشبینیی و گریمانە بخەینەڕو. سیناریۆی یەكەم، جەنگی كورتخایەن: مەبەستی سەرەكیمان لە شەڕی كورتخایەن ئەوەیە؛ ماوەی ئەو شەڕەی لە نێوان روسیاو ئۆكراین سەرهەڵداوە زۆر نەخایەنێت، لە ماوەی هەفتەیەك یان دو هەفتەدا، بە گشتیی كەمتر لە مانگێك كۆتایی پێبێت. جا ئەوەیش بە هۆی؛ ناچاركردنی روسیا بە وەستاندنی شەڕ لە ژێر گوشاری نێودەوڵەتییدا یان بە هۆی بە دەستهێنانی ئامانجە سیاسیی و سەربازییە راگەیەندراوەكانی شەڕەكەوە بێت كە روسیا ئاشكرای كردوەو بریتییە لە؛ "بەرگریكردن" لە هەردو ناوچەی جودایخوازیی (دۆنیستك و لۆگانسك) و دەركردنی سوپای ئۆكراین لە تەواوی هەرێمی دونباس. واتە؛ ئەو ناوچانەی هەرێمی دونباس كە لە ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی ئۆكرایندا ماون و كەوتونەتە دەرەوەی قەڵمەڕەوی جودایخوازەكانی (دۆنیستك و لۆگانسك) -ەوە.  لە ئەگەری سیناریۆی شەڕی كورتخایەندا، بە هۆی ئەوەی؛ سیستمی سیاسیی جیهانیی، سیاسەتی نێو دەوڵەتان و پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەكان كە خۆی لە هاوپەیمانێتییە سیاسیی و سەربازییەكاندا دەبینێتەوە، گۆڕانكاریی گەورەیان بەسەردا نایات، بۆیە كاریگەرییە سیاسییەكانی جەنگەكە بە شێوەیەكی راستەخۆو ئاشكرا بە عێراق و هەرێمی كوردستان دیار نابێت.  سەرەڕای ئەوەیش دەتوانین بێژین؛ ئەگەری ئەوە لە ئارادایە؛ ئەو شەڕە بە نا راستەخۆ جۆرێك كاریگەریی لەسەر پرۆسەی سیاسیی عێراق بە تایبەتیی لەسەر پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی تازە جێبهێڵێت. دەپرسین چۆن؟  رەنگە بە هۆی سەرقاڵیی ولایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا، بە شەڕی ئۆكراین و روسیاوە، رۆڵی ئێران لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی عێراق فراوانتربێت، هێزە سیاسییەكانی ناو هاپەیمانێتی (چوارچێوەی هەماهەنگیی) بە هۆی پاڵپشتیی ئێرانەوە، لە روی سیاسییەوە بە هێزتربن. بەو هۆیەوە؛ ئەگەری ئەوەیش دێتە ئاراوە، چەند هێزێكی سیاسیی تر لە ژێر گوشاری ئێراندا بەشداریی لە هاوپەیمانیتی چوارچێوەی هەماهەنگییدا بكەن. بەو جۆرە هاوپەیمانێتیی سێ قۆڵی (سەدر، پارتیی و سەروەریی) روبەڕوی پەراوێزخستن و تەنانەت هەڵوەشاندنەوەیش دەبێتەوە. دواجار هەلی پێكهێنانی حكومەتی تازە دەكەوێتەوە دەستی هێزەكانی هاوپەیمانێتیی چوارچێوەی هەماهەنگیی و گرەوەی سیاسیی لە موقتەدا سەدرو هاوپەیمانەكانی دەبەنەوە.  بە دڵنیاییەوە؛ لە ئەگەری رودانی ئەو سیناریۆیەدا، كاریگەریی لەسەر گۆڕەپانی سیاسیی هەرێمی كوردستانیش دەبێت، هاوكێشە سیاسییەكە لە بەرژەوەندیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان یەكلایی دەبێتەوە، چونكە یەكێتیی لە بازنەی چوارچێوەی هەماهەنگییەوە نزیكەو لەفەلەكی سیاسەتی ئێراندا دەخولێتەوە. دواجار رەنگە ئەو داخرانە سیاسییەی لە دوای هەڵبژاردنی رۆژی 10/ تشرینی دوەمی 2021 دروست بوە، بە هۆی هەڵگیرساندنی جەنگ لە لایەن سەرۆكی روسیاوە لە دژی ئۆكراین، لە بەرژەوەندیی هێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بكرێتەوەو دەرگای وەرگرتنی دەسەڵاتیان بۆ ئاواڵا بكات.       سیناریۆی دوەم، جەنگی درێژخایەن: مەبەست لە جەنگی درێژخایەن ئەوەیە؛ ماوەی شەڕی نێوان روسیاو ئۆكراین لە چەند مانگێك زیاتر بخایەنیت. ئامانجی شەڕەكە، لە "پاراستنی هەردو كۆمارەكەی دۆنێستك و لۆگانسك" و "یەكخستنی هەرێمی دۆنباس" -ەوە بگۆڕێت بۆ داگیركردنی تەواوەتی ئۆكراین و روخاندنی رژێمی سیاسیی لەو دەوڵەتەدا.  ئەو ئاماژانەی لە لێدوانی ژمارەیەك لە بەرپرسانی روسیاوە دێن، ئامانجی رانەگەیەندراوی شەڕەكە داگیركردنی تەواوی ئۆكراین و روخانی رژێمی سیاسیی ئەو دەوڵەتەیە نەك "پاراستنی جودایخوازەكانی دۆنباس". بەو جۆرە، روسیاو ئۆكراین، لە تەك ئەوانیشدا؛ هەمو جیهان بە عێراق و هەرێمی كوردستانیشەوە دەرگیریی سیناریۆی شەڕێكی درێژخایەن دەبین.  لە ئەگەری رودانی سیناریۆی شەڕی درێژخایەندا؛ پێدەچێت پەیمانی ناتۆ بە سەرۆكایەتی ولایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بگلێنە شەڕەكەوە، بەو جۆرە سیستمی سیاسیی جیهان دەڕوخێت و سیاسەتی نێو دەوڵەتان و پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەكان گۆڕانكاریی ریشەییان بەسەردا دێت، بە جۆرێك سیستمی سیاسیی جیهانی دوچاری فەوزایەكی گەورە دەبێت و هەر دەوڵەتە بە گوێرەی تواناكانی هەوڵی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆی دەدات.  لەو فەوزایەشدا؛ بە هۆی ئەوەی عێراق و هەرێمی كوردستان، خاوەنی دەسەڵاتێكی سیاسیی جێگیر، كاراو نیشتیمانیی نیین، بۆیە ئەگەری ئەوە هەیە؛ دوچاری دەیان گیروگرفتی سیاسیی و سەربازیی گەورە ببنەوە كە دەتوانین لە چەند گریمانەیەكدا ئاماژەیان بۆ بكەین. گریمانەی یەكەم: لەو روانگەیەی توركیا ئەندامی پەیمانی ناتۆیە، هەروەها كێشەی مێژویی لە تەك روسیادا هەیە، بۆیە دەبێت بە لایەنگریی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی. لە بەرانبەردا ئێران، بەو پێیەی كێشەی سیاسیی و ئایدۆلۆژیی قوڵی لە تەك ئەمریكادا هەیە دەبێت بە هاوپەیمانیی روسیا. بەو پێیەی عێراق و هەرێمی كوردستانیش ناوچەیەكی جیۆپۆلۆتیكی گرنگن بۆ هەردو دەوڵەت و قوڵایی ستراتیژیی هەردو دەوڵەتەكە پێكدەهێنن، بۆیە ئەگەری ئەوە دێتە ئاراوە؛ توركیاو ئێران، خاكی عێراق و هەرێمی كوردستان بكەن بە مەیدانی یەكلاكردنەوەی كێشمەكێشە سیاسیی، ئابوریی و سەربازییەكانیان. گریمانەی دوەم: رەنگە دەوڵەتی ئێران، لە ژێرناوی پاراستنی شیعەدا هێزی سەربازیی رەوانەی عێراق بكات و ناوچەكانی باشورو خۆرهەڵاتی عێراق بە بەشێكی هەرێمی كوردستانەوە بخاتە ژێر ركێفی خۆیەوە. لە بەرانبەردا، ئەگەری ئەوە دێتە ئاراوە؛ توركیا لە روی سەربازییەوە پەلكێشیی بۆ باكورو خۆرئاوای عێراق بكات و لە تەكیدا بەشەكەی تری هەرێمی كوردستان بخاتە ژێر قەڵەمڕەوی خۆیەوە. گریمانەی سێیەم: رەنگە هێزە پەڕگیرە ئیسلامییەكانی هاوشێوەی (داعش) پەرەبستێننەوەو هەوڵی دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی سیاسیی لە عێراق بدەن. ئەو سیناریۆیە بە جۆرێك لە جۆرەكان ئەگەری ئەوەی هەیە لە هەرێمی كوردستانیشدا روبدات.  گریمانەی چوارەم: رەنگە ئەو فەوزایە؛ دەرفەت لە بەردەم ئێران و توركیادا خۆش بكات، پێكەوە هەوڵی لە ناوبردنی هەرێمی كوردستان بدەن، ئەویش لە رێگەی هاوكاریكردنی یەكتر بۆ بە هێزكردنی هێزە سیاسییە شۆڤینییەكانی دژ بە كورد لە بەغدا، بە جۆرێك بەغدا بە هێز بكرێت تا بتوانێت لە روی سەربازییەوە پەلاماری هەرێمی كوردستان بدات و كوردستان بگێڕنەوە بۆ دۆخی پێش راپەڕینی ساڵی 1991.  گریمانەی پێنجەم: رەنگە هەردو حزبی فەرمانڕەوا (پارتیی و یەكێتیی) هەر لایەكیان گەرەكی بێت ئەو دەرفەتە بۆ لەناوبردنی ئەوی تر بقۆزێتەوە، بەو جۆرە جەنگێكی ناوخۆیی لە هەرێمی كوردستاندا بەرپا بێت، بە جۆرێك لە جۆرەكان توركیاو ئێرانیش دەستوردانی تێدا بكەن و دواجار هەرێمی كوردستان ببێت بە مەیدانی ململانێ و سەرەنجام هەرێمی كوردستان كۆتایی پێبێت.  گریمانەی شەشەم: مامەڵەكردنی عاقڵانەی سیاسەتمەدارانی عێراق و هەرێمی كوردستان لە تەك بارودۆخەكەدا. واتە؛ حزب و هێزە سیاسییەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان، لەو فەوزایەدا وڵاتەكەیان بپارێزن، بەشداریی و لایەنگریی سیاسیی و سەربازیی هیچ هێزێكی نێودەوڵەتیی و ئیقلیمیی لە شەڕو كێشمە كێشە سیاسیی و سەربازییەكاندا نەكەن.                              كۆتایی جەنگی نێوان روسیاو ئۆكراین، دەرگای هەمو گریمانەو ئەگەرەكانی لەبەردەم گۆڕانكاریی سیاسیی و سەربازیی گەورەو ریشەی لە جیهاندا كردۆتەوە. بەو پێیەی عێراق و هەرێمی كوردستانیش كەوتونەتە ناوچەیەكی جیۆپۆلۆتیكی گرنگیی جیهانەوە كە لێوانلێوە لە كێشەی سیاسیی، ئابوریی، نەتەوەیی، ئاینیی و مەزهەبیی، بۆیە پیشبینیی دەكرێت لێكەوتە سیاسیی و سەربازییەكانی ئەو شەڕە بە شێوەی راستەخۆو نا راستەوخۆ لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا دەربكەویت و ئەو وڵاتەی ناوی عێراقە ببێت بە جێگەی یەكلاییكردنەوەی بەرژەوەندییەكانی دەوڵەتانی دراوسێ كە ئەگەری ئەوە هەیە، هەر یەكەیان خۆیان بەسەر یەكێك لە لایەنەكانی جەنگەكەدا ساغبكەنەوە.  ئەوەی لەم راپۆرتەدا ئاماژەمان پێداوە؛ سەرلەبەری گریمانەی سیاسیین، پێدەچێت هەندێكیان بەدیبێن، ئەگەری ئەوەیش هەیە هەمویان بەدیبێن. لە هەمانكاتدا؛ ئەگەری ئەوەیش هەیە هیچیان بەدینەیەن و سیاسەتمەدارانی عێراق و كوردستان، بە شێوەیەكی عەقڵمەندانە مامەڵە لە تەك رەوشەكەدا بكەن و وڵاتەكەیان لە جەنگ و ماڵوێرانی بپاریزن.    

ئامادەکردنی ؛ ئەنوەر کەریم   لەڕۆژی 15-2- 2022دادگای فیدڕاڵی عێراق کە بریاری نا دەستوری یاسای نەوت و غازی هەرێمی  دەرکردو داوای هەڵوەشانەوەی یاساکەی کرد . لەو کاتەوە حکومەتی عێراق کۆمەڵێ هەنگاوی ناوە بۆ  جێبەجێکردنی یاساکەی دادگای فیدڕاڵی  دژی نەوت لە هەرێمی کوردستان . یاسای نەوت و گازی هەرێم ژمارە 22 کە لەساڵی 2007 لە پەڕلەمانی کوردستان  دەرچووە،  ڕێگای خۆشکرد  بۆ وەزارەتی سامانە سروشتیەکانی  هەرێم   کە دەستکراوەبێت بۆ  بە بەستنی کۆنتراکت بە شێوەی ( PSC)لە گەڵ کۆمپانیا نەوتیەکانی جیهاندا .   یاساکەی داداگای فیدڕاڵی عێراق   وەزارەتی نەوتی عێراقی   بەرپرسکرد  بۆ  پیا چونەوە و  بژارکردنی  کۆنتراکەتاکان  هەر لە گەڕان و  دەرهینان و هەناردەو  فرۆشتنی  نەوتی هەرێم .    حکومەتی هەرێم  کاردانەوەی بەرامبەر یاساکەی دادگای فیدڕاڵی عێراق  ئەوەیە کە ئەمان واز لە  مافەکانی خۆیان ناهێنن  . وە لە  30-5 – 2022   ئەنجومەنی دادوەری کوردستان    دژی بڕیارەکەی دادگاوەستایەوە وە هەروەها   گومانی خستە سەر  کارامەیی و  ڕەوایەتی دادگای  فیدڕاڵی عێراق.   هەرچەندە   تا ئیستا    یاساکەی دادگای فیدڕاڵی عێراق  داوای وەستانی(Terminate) نەوتی  هەرێـمی کوردستانی نەکردوە،لە گەڵ کۆمپانیا وە بەر‌هینەرە بیانیەکاندا ، تەنها دەیەوێت  ئەو کۆنتراکتانە  کانسڵ بکرێنەوە  لە گەڵ وەزارەتی نەوتی  عێراقدا ، واتە  پێدا چونەوە  و بژارکردنی  کۆنتراکتەکە (  review and revise) کۆنتراکتێکی تازەدابڕژرێنەوە  (Modifying the contract ( ئەوەی کە  عێراق دەیەوێت  بیکات لە گەڵ کۆمپانیا بیانیەکاندا ، وا دەکات  کە  وەزارەتی نەوتی  عیڕاق بەرەو دادگای ناو بژیوانی لەندەن ببەن   . کۆمپانیاکانی نەوتی هەرێم داوای قەرەبووی ملیاران دۆلار لە وەزارەتی نەوتی عێراق بکەن  ئەگەر بێتو کێشەکە بەزوی چارەسەر نەکرێت.  وە بەرهێنەرە بیانیەکان  چاوەڕێی   ئەوە دەکەن  کە کێشەکانیان  بەپێی یاسا نێودەوڵەتیەکان چارەسەربکرێت  وە بەتایبەتی یاسای ناوبژیوانی کە پەیوەندی بە کۆنتاراکتی ( PSC) وە هەیە  کە ڕێکەوتنی نیودەوڵەتی   لەسەر وە بەرهینانی هەیە ،     1-      حکومەتەکان و  و  (Production Sharing Contract ).  عێراق بەرپرسیار ئەبێت لە شکاندنی  ڕیکەوتنی (PSC) چونکە هەر لایەنێک  بیەوێت  ئەو کۆنتراکتە بشكێنێت   دەبێت لە لەندەن  بچێتە دادگاوە .   وە هەروەها  دەتوانرێت  بەرپرسیاربکرێت  بە شکاندنی یاساکانی هەرێم   چونکە کاتێک  کە ئەبێتە هۆی دروستکردنی کێشەی ئابوری  بۆخەڵکی کوردستان،    حکومەتی هەرێم   ڕێكەوتنی لە گەڵ کۆمپانیا بیانیەکانی نەوتدا کردوە بەپێی بڕگەی 42 لە ڕێکەوتنەکاندا . 42-1- 1هەر لایەنێک  ببێتە هۆی دروسبوونی ناکۆکی  لە ڕێگای گۆڕینی  دەستورو  یاساوە  وە یان مشتومرێک لەسەر چۆنیەتی کارکردن  ببیتە هۆی زیانگەیاندن بە کۆمپانیاکان  و کۆنتراکتەکە   .  42-1-2 ئەبێت ئەو کێشە یە لەدادگای  ناوبژیوانی لە لەندەن( LCIA)یەکلابکرێتەوە  وە  بە ( 3) دانیشتن بگەنە ئەنجام . کۆنتراکتی ( PSC) زۆر بە باشی  شیکراوەتەو پێناسەی بۆ کراوە بۆیە هەر ناکۆکیەک  بەرامبەر بەو  کۆنتراکتە  دادگا بەئاسانی  یەکلای دەکاتەوە .  وە بابەتی گرنگتر ئەوەیە  کە (The OIC Investment Agreement )بەردەوام پشتیوانی  لەو ووڵاتانە دەکات کە   سامانە سروشتیەکەی تیا دەردەهێنرێت  بۆ پاراستنی خەڵکەکەی و دژی هەر  شەرەنخوازیەک و دەستبەسەراگرتنێک.     ئەنجام .   هەر  چەندە عێراق  داوای  لە کۆمپانیا  وەبەرهینەرەکانی بیانی  نەوت  لە هەرێمی کوردستان  نەکردوە کە کارەکانیان (ڕابگرن ) .  بە ڵام لە کاتی داواکردنی  وەستانی کارکردن  ئەو کاتە کۆمپانیا بیانیەکان دەچنە   شاری لەندەن  لەدادگای (LCIA)  داوای ملیاران دۆلارقەرەبوو لە وازارەتی نەوتی عێراق ئەکەن  . ئەو کاتەش بڕیاری سیاسی ئەوێت  بۆ جێبەجێکردنی ئەو  قەرەبووکردنەوە  ئایا قەرەبووی کۆمپانیاکان دەکەن و   بۆ ئەوەی پڕۆسەی نەوت و گازی کوردستان کۆتایی پێبهینن .  یان دەست لەدواکەیان هەڵدەگرن .      .  https://www.gibsondunn.com/recent-iraqi-supreme-court-decision-likely-to-trigger-investment-arbitration-claims/

 ئاریان رەئوف  لێکەوتەکانی جەنگی روسیا و ئۆکراینا  تا دێت گاریگەریان زۆرتر دەبێت لەسەر زۆر رەهەندی جیهانی  و لەوانەش کاریگەری ئابوری و سیاسی و ئەمنی، ئەگەر چی هێشا کاریگەریە گەورەکانی بە دەر نەکەوتون بەڵام قەیرانی گەورەی جیهانی  لە بواری وزەو بەرزبونەوەی نرخی خۆراک خوڵقاندوە کە رەنگە سەرئەنجام سەر بکێشێت بۆ تێچوونی ئارامی و سەقامیگری نێوخۆی زۆرێک لە وڵاتان و بشێوی لێ بکەوێتەوە وەک ئەوەی لەسریلانکا بینیمان. لەم باسەدا تیشک دەخەینە سەر گۆرانکاریە نوێیەکان لە سیستەمی سیاسی جیهانی کە سەر ئەنجام ئەوەش لێکەوتەی ئەبێت لەسەر پێگەی سیاسەتی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەراست کە دەرهاوێشتەکەی بریتیە  لەگۆرانکاری لە  ستراکچەری هێز لە رۆژهەڵاتی ناوەراست  و بەتایبەت لەوناوچەی کە کوردی لیێە. گریمانەی باسەکەش بریتیە لەوەی هەر گۆرانێک لە سیستەمی جیهانی روبدات کاریگەری نەرێی دەبێت لە سەر پێگەی کورد لە رۆژهەڵاتی ناوەراست.  یەکەم - گۆرانکاری لە سیستەمی سیاسی جیهانی و ستراکچەری رۆژهەڵاتی ناوەراست سەردانەکەی جۆبایدن سەرۆکی ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکاش بۆ رۆژهەڵاتی ناوەراست بە هۆی لێکەوتەکانی جەنگی روسیا و ئۆکراینا بوو، کە سەردانەکە بە ئامانجی دروستکردنی ستراکچەرێک بۆ پشت بەیەکبەست وهەماهەنگی لە نێوان وڵاتانی ناوچەکە بە بەشداری ئیسرائیل دژ بە ئێران،  لە لایەکی تر جەختکردنەوە لەوەی ئەم ناوچەیە لەژێر هەژمونی ئەمریکادایە  رێگە نادات بە چین بۆشایەکان بۆ بەرژەوەندی خۆی بقۆزێتەوە کە ئەمەش دەرئەنجامی ئەو پاشەکشەی ئەمریکا بوو کە لەماوەی  رابردوودا لە ناوچەکەدا کردبووی وەک چۆن بایدن دانی بەوە دانا ئەمریکا هەڵەبوو لە پاشەکشە لە رۆژهەڵاتی ناوەراست. دەرهاوێشتەکانی هاتنی جۆ بایدن بۆ ناوچەکە بەو شێوەی لێ نەکەوتەوە وەک ئەوەی لە رابردودا سەرۆکەکانی ولایەتەیەکگرتوەکانی ئەمریکا بە دەستیان ئەهێنا، چونکە لە ئێستادا وڵاتانی ناوچەکە لە دۆخی ئەمریکا تێگەیشتونن کە ئەو پێگەو هێزەی جارانی نیە و رکابەی بەهێزی بۆ دروست بووە  لە ئاستی نێودەوڵەتی لە لایەکی تریشەوە وڵاتانی ناوچەکە لە هەوڵێ دروستکردنی ستراکچەرێکی هەرێمین بۆخۆیان کە بتوانن لە ململانێ نوێیەکەدا خاوەن بریاری خۆیان بن تا ئەو کاتەی بۆیان روندەبێتەوە  گۆرانکاری لەسیستەمە جیهانیەکە بەرەو کوێ هەنگاو دەنێت، هەر ئەمەش وای کردوە کە جۆرێک لێک نزیکبونەوە و نەرمی نواندن لە نێوان نەیارەکانی رۆژهەڵاتی ناوەراست روبدات ، بۆ نمونە نەرمی نواندنی لە نێوان ئێران و سعودیە لەلایەک  وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیل و بەتایبەت پەیوەندیەکانی سعودیە و ئیسرائیل  لە لایەکی تر کە (ئەگەر چی هێشتا لە قۆناغی پەیوەندی ژێربەژێری دایە) دەرخەری ئەم راستیەن. وەک چۆن ئەمریکا لە هەوڵی پێداچونەوەیە بە پەیوەندیەکنی لە رۆژهەڵاتی ناوەراست روسیاش لە هەوڵی ئەوەدایە کە وڵاتانی ناوچەکە و بەتایبەت نەیارەکانی ئەمریکا بۆ خۆی کیش بکات، لە هەمانکاتدا ئەوانەشی کە نەیاری ئەمریکا نین وایان لێبکات کە پاڵشتی  ئەمریکا نەکەن لەم ململانێیەدا، هەر لەو سۆنگەیەوە ڤلادیمر پۆتینی سەرۆکی روسیا ١٩ی تەمموز سەردانی تاران ئەکات و  رۆژی دواتر دیداری لوتکە لەگەڵ ئیبراهیم رەئسی سەرۆک کۆماری ئێران و ئەردۆگان سەرۆک کۆماری تورکیا ئەنجام بدات، وابریارە لە دیداری لوتکەدا کێشەکانی سوریا گفتوگۆیان لەسەر بکرێت، بە پیێ راگەیاندێکی سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا لە دیدارەکەدا "پرسی پەیوەندیەکانی نێوانیان و  بارودۆخی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی تاوتۆێ دەکەن لەنێویشیاندا دۆسیەی سوریا و شەر لەگەڵ گروپە تیرۆریستیەکان لە سوریا " کە ئامانج لەم پرسەش رۆژئاوایە (کورستانی سوریا)، کە ئەگەرێکی زۆر هەیە چ روسیا و ئێرانیش رەزامەند بن و هاورابن لەگەڵ تورکیا بۆ بەرەنگاری بونەوەی هێزەکانی سوریایی دیموکرات. بە روانین لە دۆخی نێودەوڵەتی هەرێمی ئەوە رون دەبێتەوە گۆرانکاری لە سیستەمی سیاسی جیهانی  و گۆرین لە ستراکچەری هەرێمی رۆژهەڵاتی ناوەراست لە ئارادایە یان ئەتوانین بڵێین دەستی پێکردوە. لە ئاستی نێو دەوڵەتی ئەمریکا رکابەری بەهێزی بۆ دروست بووە، ئەگەر چی ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا هەوڵی ئەوەدەدات کە پارێزگاری لە دۆخی ئێستا (حمایە الوچع الراهن)  سیستەمە جیهانەکە بکات کە خۆی تیایدا باڵادەست بوە لەسالێ ١٩٩٠ وە و  رێگری بکات لە ناسەقامگیری سیستەمی جیهانی بۆ ئەوەی پارێزگاری لە پێگەی خۆی بکات لە جیهان، بەڵام شارەزایان ئەوە دەخەنە روو ئەمریکا دواکەوتوە لە پارێزگاریکردن لە دۆخی سیستەمی سیاسی جیهانی. دووەم -  پێگەی کورد لە گۆرینی سیستەمی سیاسی جیهانی  بە روانین لە باردۆخی هەرێمی و نێودەوڵەتی ئەوەمان بۆ رون دەبێتەوە گۆرانکاری نوێ سەرهەڵدەدات لە ئاستی نێودەوڵەتی و هەرێمی و سیستەمی سیاسەتی جیهانی بەروە گۆرانکاری دەروات، ئەگەر چی رووی (ملامح) گۆرانکاری لە سیستەمی سیاسی جیهانی لە میژە بە دەر کەوتون بەڵام جەنگی روسیا و ئۆکراینا خێراتریکرد، و ئەمریکاش ئەو باڵا دەستەیەی بەسەر سیستەمەکەدا نامێنێت. وەک رونیشە ئەوەی لە سالێ ١٩٩١ ەوە تاکو ئێستا بۆ کورد لە هەرێمی کوردستان و رۆژئاوای سوریاشدا بەدەستی هاتوە لە دەرئەنجامی گۆران بووە لە سیستەمی سیاسی جیهانی لە دوو جەمسەریەوە بۆ تاک جەمسەری بە سەرۆکایەتی ئەمریکا لە ساڵی ١٩٩٠ کە بە سیستەمی نوێی جیهانی ناسرا، لەو قۆناغەی کە ئەمریکا باڵادەست بوو بەسەر سیستەمەکەدا هەلێک بۆ کورد هاتەبون دەرئەنجامیش کورد لەهەرێمی کوردستان بو بە خاوەنی کیانی خۆی لە چوارچێوەی عێراقدا، ئەگەر چی  هەر لەسەرەتاوە تاکو ئێستا ململانێکان لە ناوخۆی هەریمی کوردستان وبەهەدەردانی سامانی سروشتی هەرێمی کوردستانیان لاوازکرد ونەیانتوانی بیکەنە نمونەیەکی باش لە حوکمرانی لە ناوچەکەدا.   سەرباری نارەزای وڵاتانی ناوچەکە (تورکیاو ئێران و عێراق) بەڵام لەترسی ئەمریکا کە خاوەن بریار بوو و هەژموونی تەواوی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراستدا هەبوو رێگریان لە گەشانەوەی هەرێمی کوردستان نەگرت و بە پێجەوانەوە مامەڵەی جیاوازیان  لەگەڵدا دەکرد  بە تایبەت ئێران و تورکیا بە دەر لە دەوڵەتی عێراق وەک کیانێکی سەربەخۆ پەیوەندیان لەگەڵ بەست، ئەم مامەڵە کردنەیان لە دەرئەنجامی تێگەیشتنیان نەبوو بۆ رەوایەتی مافی کورد وەک پێکهاتەیەکی نەتەوەی  لە ناوچەکە بەڵکو دەرئەنجامی فشاری سیستەمە جیهانیەکە بوو بە رابەرایەتی ئەمریکا، هەربۆێەش تێفکرینی رەگەزپەرستانەیان دژ بە کورد دانەمرکابویەوە مامەڵەکردنیان لە گەڵ کورد لە ناوخۆی وڵاتەکانیان ئەم قسەیە دەسەلمێنیت، بەڵام هەر گۆرانێک لە سیستەمە جیهانیەکە دەستی تورکیا و ئێران واڵادەکات بۆ لاوازکردنی کورد لە هەرێمی کورستان، کە دواتر ئاماژە بۆ هەوڵەکانیان دەکەین. سەبارەت بە رۆژئاواش  دوای سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی و سەرهەڵدانی (داعش) کورد لە  رۆژئاوا (کوردستانی سوریا ) ئەو هەلەی بۆ رەخسا کە ببێتە خاوەنی کیانێک لە ناو سوریا، سەرەرای دژایەتی کردنی لەلایەن تورکیاوە بەڵام تاکو ئێستا توانیویانە بەردەوام بن، ئەمریکاش هاوکاری سەربازی زۆری پێشکەش بە هێزەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە) کرد کە ‌هێزی باڵا دەستە لە رۆژ ئاوا، لە هەمانکاتدا ئەمریکا چەند جارێک روبەروی تورکیا وەستایەوە بۆ ئەوەی ئۆپەراسیۆنی سەربازیەکانی لە هەندێک ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەپەگە ئەنجام نەدات، ئەگەر چی لە هەندێک ناوچەی تر چاوپۆشی لێکرد، ئەمە مانای ئەوەنیە هەرەشەکانی تورکیا بەردەوام نین لە سەر رۆژئاوا بەڵام باڵادەستی ئەمریکا هەندێک لەو هەرەشانەی کەمتر کردەوە.  سێیەم -دەرهاوێشتەکان گۆرانکاری لە سیستەمی سیاسی جیهانی لەسەر پیگەی کورد  وەک پێشتر ئاماژەمان پیکرد بە لاواز بونی ئەمریکاش گۆرین لە سیستەمە جیهانیەکە رودەدات کە سەرئەنجام کاریگەری لە ستراکچەری هەرێمی رۆژهەڵاتی ناوەراست دەبێت. بە هۆی ئەم گۆرانکاریە نوێیانە و لاوازبونی رۆڵی ئەمریکا لە ناوچەکە، هێزە هەرێمیەکان لە نێویشیاندا ئێران و تورکیا ئەم گۆرانکاریانە بە هەلدەزانن و دەیانەوێت وەک هێزی ریڤژنست ( القوە التعدیلیە) گۆرانکاری لە ستراکچەری هەرێمەکەدا بکەن  (لە ئێستادا ئەمە بەرونی دەبینین) ئەگەر چی لە رابردوشدا هەمیشە ئەو دۆخە سەپینراوەیان پێ قەبوڵ نەبوە بەڵام وەک ئێستا دەرفەتەکە لەباردا نەبو بۆیان.  ئەمەش روونە زەرەرمەندی یەکەم لەگۆرینی ستراکچەری هەرێمەکەدا کوردە، نەک تەنها رۆڵ و پیگەی لاواز دەبێت بەڵکو هەرەشەی گەورەی روبەر دەبێتەوە لە خوارەوە باس لە هەندێک لەو هەرەشانە دەکەین کە لە ئێستادا بەرۆکی کوردی گرتوە:.   ١-هەرێمی کوردستان: هەرێمی کوردستان لە ئیستادا کیانەکەی لە بەردەم هەرەشەی گەورەدایە، لە لایەک ئێران لە رێگەی درۆن و موشەکە دوور هاوێژەکانی بە بەردەوامی هەرەشە لە هەرێمی کوردستان دەکات، دەیەوێت لە ژێر فشاری ئەو هەرەشانەدا هەرێمی کوردستان ناچار بکات بە ئەجێندای ئێرانی رازی بێت، هەروەها تورکیاش بە پاساوی پ.ک.ک چ بە درۆن یان ئۆپەراسیۆنی سەربازی هەرەشە لە سەر هەرێمی کوردستان دروست دەکات. تەنانەت لە ئاستی نێوخۆی عێراقیش ئەم هەرەشانە بۆ کورد هەن بۆ نمونە عێراق لە ئێستادا لە خراپترین دۆخی سیاسیدایە و حکومەتەکەشی کار بەرێکەرە کەچی بەوپەری توانایەوە لە هەوڵی لاوازکردنی هەرێمی کوردستانە، زۆر بە شلێگیریانە دەیەوێت پرسی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم بگەرێنێتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی بۆ ئەم مەبەستەش رێگای یاسای توندی گرتوتە بەر چ لە ئاستی نێوخۆی عێراق بێت یان لە دەرەوەی عێراق، سەرکەوتنی ئەم هەنگاوەش پیگەی هەرێمی کوردستان بەتەواوەتی لاواز دەکات. ٢- رۆژئاوا (کوردستانی سوریا):  تورکیا هەمیشە دەسەڵاتی کوردی لە رۆژئاوا بە هەرەشە بۆ سەر ئاسایشی خۆی زانیوە، هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدابووە ئەو کیانە نەبێتە ئەمری واقع، هەربۆیە چ لەرێگەی هێزە چەکدارە لایەنگرەکانی بێت لە سوریا یان راستەوخۆ لە لایەن سوپای تورکیا هەرەشە لەسەر رۆژئاوا  دروست کردوە، بە پاساوی دروستکردنی ناوچەی ئارام هەمیشە هەوڵی داوە فشار لەسەر زلهێزە خاوەن بەرژەوەندیەکان لە سوریاد دروست بکات، لەئێستاشدا بۆ ئەوەی ئەو ناوچانەی کەلەژێر دەسەڵاتی هێزەکانی سوریایی دیموکرات  و  یەکینەکانی پاراستنی گەل (یەپەگە) تیاندا باڵا دەستە لەناوچانەش ( تل رفعت وکوبانی وعین عیسی ومنبج) بخاتە چوارچێوەی فراوانکردنی ناوچەی ئارام. بۆ ئەنجامدانی ئەم کارەش ئێستا باشترین هەلە بۆ تورکیا چونکە لە لایەک روسیا بۆ ئەوەی تورکیا نەبێتە هاوپەیمانی ئەمریکا ئامەدەیە سازشی بۆ بکات لە سوریا ناوچەی ئارامی فراوان بکات ولە هەمانکاتدا ئێرانیش بۆ ئەوەی لە ململانێ هەرێمیەکەیدا تورکیا و هەروەها لە پرسی لاوازکردنی هەرێمی کوردستانیش  دژی نەوەستیتەوە رەزامەند بێت بە ئەنجامدانی ئەو ئۆپەراسیۆنە کە ماوەیەکە تورکیا نیازی ئەنجامدانی هەیە، سەبارەت هەڵوێستی ئەمریکاش بۆ ئەوەی تورکیا بە بێ لایەنی لە ململانێ نێودەوڵەتیەکەدا بمێنێتەوە رەنگە بێ دەنگ بێت لەو ئۆپەراسیۆنە ئەنجام بدات لە سنورێکی دیاریکراو، لە کاتێکدا لەرابردودا رێگری لە تورکیا دەکرد لە ئەنجامدانی.  ٣-دۆخی پ.ک.ک: پەکەکە ئەگەر لە رابردودا دەیتوانی جولەکانی لە ناو شارەکانی کوردستان ئەنجام بدات و بە ئاسانی هاتوچۆی نێوان رۆژئاوا و قەندیل بکات ئەوا لە ئێستادا درۆنەکانی تورکیا لە هەرێمی کوردستان بە بەردەوامی سەرکردە سەربازیەکانیان ئەکەنە ئامانج، لە لایەکی تریشەوە ئۆپەراسیۆن بەردەوامەکانی سوپای تورکیا کە هێرشی بەردەوام دەکەنە سەر حەشارگەو شوێنی مانەوەیان لە هەرێمی کوردستان، کە هەموو ئەمانەش دەرئەنجامی خراپیان لە سەر جوڵە و چالاکیەکانیان دەبێت و سەرئەنجام رۆڵی چالاکیە سەربازیەکانی پەکەکە لاواز دەکەن. ئەم هەرەشانە کە ئاماژەمان پێکردن، لە ئایندەدا زیاتر دەبن، کە یەکێک لە سیناریۆکان رەنگە ئەوەبێت کورد لە رۆژ ئاوا و هەرێمی کوردستان ئەگەر بەرگری بکات سەرئەنجام لە لایەن میلیشیا چەکدارەکانی سەر بە هیزە ئیقلیمیەکان کردەی جینۆساید لە هەندێک ناوچەدا و لە سنورێکی دیاریکراو ئەنجام بدرێت ، چونکە هێزە ئیقلیمیەکان ئەوە دەزانن  گۆرانکاری لە سیستەمە جیهانیەکە ئۆرگانە نیودەوڵەتیەکانیشی لاواز کردوە بە حوکمی پێکهاتەی بریاردان لە ناو ئۆرگانە جهیانیەکان و بەتایبەت ئەنجومەنی ئاسایش  کە دەتوانێت بریا لە دەستیوەردان بدات لە بونی حاڵەتی جینۆساید.  چوارەم – کورد دەبێت چی بکات دۆخی کورد لە ناوچەکەدا زۆر بەروە ئاڵەنگاری گەورە دەچێت، و لەمپەرەکانی بەردەمی زۆرن، بە حوکمی سەرقاڵبونی وڵاتانی رۆژئاوا و ئەمریکا بە جەنگی روسیا و ئۆکراینا مەحالە بایەخ بە هەرەشەکان سەر کورد بدەن، هۆیەکی تریش سەرەرای ئەوەی لە رابردودا پاڵپشتی سەربازی زۆری هەرێمی کوردستانیان کردوە بۆ یەکخستنی هێزی پیشمەرگە و دروستکردنی هێزی نیشتمانی، بۆ ئەوەی لە دۆخێکی وەهادا بەرگری لەخۆی بکات و رێگری بکات لەوەی هاونیشتمانیانی هەرێمی کوردستان جرێکی تر روبەروی جینۆساید نەبنەوە، بەڵام  هەوڵەکانیان بی سود بووە سەرئەنجام هیزەکانی پێشمەرگە سەر بە پارتە دەسەڵاتدارەکان مانەوە. وەک رونە لە ئێستاشدا پارتە دەسەڵاتدارەکان هیچ ئامادەگیەکیان نیە بۆ یەکخستنی هێزی پیشمەرگە، هەربۆیە هەرەشەکان بەجدی دەمێننەوە. تەنها رێگەیەک لە بەردەم کورد ئەوەیە کۆمەڵگای نیودەوڵەتی پێش وەختە لە هەرەشەی جینۆسایدکردنی گەلی کورد ئاگاداربکاتەوە (الانژار المبكر) و رای گشتی جیهانی بوروژێنێت، کە ئەمەش رێکارێکی زۆر لاوازە بەڵام جگە لەمە دەرچەیەکی تر لە بەردەمیدا نیە. دەرئەنجام  بە هۆی کاریگەری  جەنگی روسیا وئۆکراینا کۆمەڵێک  گۆرانکاری خێرا و قەیرانی گەورە رویان لە جیهان کردوە کە سەرئەنجام پرۆسەی گۆرینی سیستەمی سیاسەتی جیهانی خێراتر کردوە دەرهاوێشتەی ئەمەش لە سەر رۆژهەڵاتی ناوەراست بەرونی بە دی دەکرێت، چونکە پیگەی دەسەڵاتی ئەمریکا لە هەرێمەکەدا لاواز بوە ئەمەش هەلی بۆ هێزە هەرێمیەکانی وەک ئێران و تورکیا و عێراق رەخساندوە   کە رۆڵ و پێگەی کورد بگەرێننەوە بۆ دۆخی پێش سیستەمی نوێی جیهانی بەرابەرایەتی ئەمریکا  لە ساڵی ١٩٩٠ ، دەرئەنجام هەر گۆرانکاریەک لە سیستەمی سیاسی جیهانی لێکەوتەی نەرێنی لەسەر پێگەی کورد لە رۆژهەڵاتی ناوەراست دروست دەکات.    

شیكاری: درەو بەپێی داتاکانی دیلۆیت لە چارەکی یەکەمی (2022)دا، کۆی نەوتی فرۆشراوی هەرێم (لەناوخۆ و هەناردەکردنی بە بۆری)، زیاتر لە (39 ملیۆن) بەرمیل بووەو کۆی داهاتەکەی زیاتر لە (3 ملیار و 63 ملیۆن) دۆلار بووە. تەنها تەنها بڕی (1 ملیار و 343 ملیۆن) دۆلاری بە ڕێژەی (43.9%)ی داهاتی گشتی نەوت گەڕاوتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. واتە جگە لەوەی نەوتی هەرێم بە نزیکەی (14) دۆلار کەمتر لە نرخی جیهانی لەو ماوەیەدا فرۆشراوە، (56.1%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکەو کرێی بەرهەمهێنان، کرێی گواستنەوە، گۆڕانکاری حسابی کڕیاریان، سوود و رسومات... ئامارەکانی دیلۆیت  و داهات و خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم (لە ڕێگەی بۆرییەوە) لە چارەکی یەکەمی (2022) ڕۆژی (18/7/2022) کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) بڵاو کردەوە، ئەمە لە کاتێکیدا نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) تێپەڕیووە. بەپێی ئەو ئامارو وردبینیانەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە (1ی کانونی دووەم بۆ 31ی ئازاری 2022) بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ئەو سێ مانگەدا بڕی (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، لەو بڕەش دوای بەکۆگاکردن و پاکردنەوەی لە پێکهاتەی ئاو تەنها (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە،  بە تێکڕا بەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (86.73) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) تێبینی/ ئەگەر تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی سێ مانگی یەکەمی (2022) وەربگرین، وەک لە ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ئاماژەی پێدراوە ئەوا نرخی هەر بەرمیلێک بریتی دەبێت لە (87.2) دۆلار نەک (86.73) دۆلار، کۆی داهاتەکەشی (3 ملیار و 45 ملیۆن و 311 هەزار و 891) دۆلار دەبێت نەک (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلار، بەڵام لە خشتەکەدا هەمان ئەو ئەنجامەمان داناوە کە دیلۆیت ئاماژەی پێداوە، چونکە وەک ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ئاماژەی پێداوە بەشێک لە نەوتەکە لە کارگۆی نەوتی بێ مواسەفات و ئاو بە هەرزانتر فرۆشراوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، بەردەوام پرۆسەی نەوتی هەرێم خەرجی و تێچووەکانی گەورە ترە لەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بە گوێرەی ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2022)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) کە بڕی (39 ملیۆن و 88 هەزار و 710) بەرمیل بووە، بەهاکەی بریتی بووە لە (3 ملیارو 63 ملیۆن و 356 هەزار و 891) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (1 ملیار و 719 ملیۆن و 515 هەزار و 659) دۆلاری بە ڕێژەی (56.1%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە، بەجۆرێک؛ -    بڕی (1 ملیار و 22 ملیۆن و 935 هەزار) دۆلار بۆ کۆمپانیاکانی بەرهەم هێنانی نەوت ڕۆشتووە کە دەکاتە ڕێژەی (33.4%). -    بڕی (127 ملیۆن و 455 هەزار) دۆلار بۆ تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی (کرێی بۆری ناو تورکیا) کە دەکاتە ڕێژەی (4.2%)ی داهات. -    کرێی بۆری کوردستان بریتی بووە لە (122 ملیۆن و 165 هەزار) دۆلار کە دەکاتە (4%) . -    بڕی (125 ملیۆن) دۆلار بۆ قەرزی کۆمپانیای وزەی تورکی و کۆمپانیای پێترۆڵی تورکی نێو دەوڵەتی ڕۆشتووە کە دەکاتە ڕێژەی (4%) داهاتی گشتی.  -    گۆڕانکاری حسابی کڕیاریان، سوود و رسومات و قەرزی لایەنی سێیەم بریتی بووە لە (321 ملیۆن و 960 هەزار) دۆلار کە دەکاتە ڕێژەی (10.5%)ی داهات.  تەنها بڕی (1 ملیار و 343 ملیۆن و 841 هەزار و 232) دۆلاری بە ڕێژەی (43.9%)ی داهاتی (نەوتی فرۆشراو لە ڕێگەی بۆری و فرۆشەکانی ناوخۆوە) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و بەم پێیەش هەر بەرمیلێک نەوت تەنها (34.34) دۆلاری چووتە سەر بودجەی گشتی هەرێم، بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022) بەپێی وردبینیەکانی کۆمپانیای دیلۆت، لە ڕابردوودا کرێی بۆری و گواستنەوەی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهانی تورکی، یەکێك بووە لەو خەرجیە گەورانەی سەرنجی چاودێرانی بوارەکەی ڕاکێشابوو، چونکە بە تێکڕا لە لە ساڵی (2021)دا نزیکەی (10%)ی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ کرێی گواستنەوەی بۆری خەرج کرابوو. بەڵام کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022)، تاڕادەیەک گۆڕانکاری بەخۆوە بینیوە، بەجۆرێک ئەو (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتەی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کراوەو بڕی (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلاری ئەمریکی تەنها (4%)ی ئەو داهاتە بە بڕی (122 ملیۆن و 165 هەزار و 292) دۆلار دراوە بە خاوەن پشکەکانی بۆری نەوتی کوردستان واتە هەر بەرمیلێک لە نێوان (3.35 – 3.5) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی هەرێمی کوردستاندا. بڕی (127 ملیۆن و 455 هەزار) دۆلار بۆ تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی (کرێی بۆری ناو تورکیا) کە دەکاتە ڕێژەی (4.16)ی داهات ڕۆشتووە بۆ کرێی بۆری لە خاکی تورکیادا. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) هەزانتر فرۆشتنی نەوتی هەرێم  بە گوێرەی ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت هەرزان فرۆشتن و هەڕاجکردنی نەوتی هەرێم بەردەوامی هەیە و بەپێی داتاکان نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022)دا، نەوتی هەرێم (13.72) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشراوە (خشتەی ژمارە (4)) ئەو ڕاستییە ڕووندەکاتەوە. خشتەی ژمارە (4) نەوتی هەرێم و فرۆشتن بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کە ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی پێویستیان بۆ دابین ناکات. بەپێی ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو دەدات بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان و لە بەرامبەردا حکومەت بڕێک پارە دەدات بە پاڵاوگەکان بۆ مەبەستی پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ، بەڵام بڕەکە زۆر لەوە کەمترە کە پێداویستیی پاڵاوگەکان پڕ بکاتەوە (بڕوانە خشتەی ژمارە (5)) کە بڕی ئەو نەوتە خاوە نیشان دەدات کە پاڵاوگەکان لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵ پێیان دراوە. واتە بە جۆرێک ئەو ماوەیە کە دەکاتە (90) ڕۆژ و ئەگەر ئەو بڕە نەوتەی پێیان دراوە دابەشی ڕۆژەکان بکەین دەکاتە (24 هەزار و 734) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. خشتەی ژمارە (5) جگە لەوەی پاڵاوگەکان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەپاڵێون (وەک لە پێشتر ئاماژەی پێکراوە)، ڕۆژانە بڕێکیش نەوتیان پێ دەفرۆشێت، بەپێی ڕاپۆرتەکەی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی(409 هەزار و 37) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (84.23) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (4 هەزار و 544) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (34 ملیۆن و 453 هەزار و 394) دۆلار، بۆ بەرچاو ڕونی زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (6)) خشتەی ژمارە (6) سەرچاوە -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢٢؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202022/RCOG%20Q1%202022%20Report%20on%20Oil%20and%20Gas%20review.pdf