مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)
(٢)
زوڵم و بێمافیی و چەوساندنەوە شتێک نییە هەمیشە لە یەک فۆرم و لە یەک شێوازدا دەربکەوێت، بەڵکو کردەیەکە دەگۆڕێت و تازەدەبێتەوە، جۆری نوێ دروستدەبێت و جۆرە کۆنەکانیش گوڕو تینی تازە وەردەگرن. ئەوەی دەشێت وەک نەگۆڕێک بیبینین، پێناسەی زوڵمە وەک جۆرێکی تایبەت لە مامەڵەکردنی خراپ و ناڕاستی کەسەکان، کە هێڵە سەرەکییەکانی بریتیین لە بێماف و زەلیل و گرگنکردنی مرۆڤ، ئیتر لە دەستدرێژیکردنە سەر مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤەوە بیگرە، بۆ بەزاندنی سنورە یاسایی و شەخسییەکان، یان دانانی کەسێک لە شوێنێکدا کە شوێنی شیاوی ئەو نەبێت، گەورەکردنی بەناهەقی کەسانێک و بچوککردنەوەی بە ناهەقی کەسانێکی دیکە. دەستبردن بۆ موڵک و ماڵ و ژیانی شەخسیی کەسەکان. بە کورتییەکەی مامەڵەنەکردنی مرۆڤ وەک کەسێکی خاوەن ماف و خاوەن رێزو خاوەن کەرامەت، ناچارکردنی بە بەسەربردنی ژیانێک کە دەستکردو هەڵبژاردەی ئازادی خۆی نەبێت. ئەوەی ئەمڕۆکە لە هەرێمدا دەیبینین لەدایکبوونی شێوازی تازەی زوڵمە کە ٢٠ ساڵێک لەمەوبەر بوونیان نەبوو، یان لانیکەم، بەو قووڵیی و بەرفراوانییەی ئەمڕۆکەوە، لە ئارادا نەبوون.

بە بۆچونی من زوڵمی ژمارە یەک و هەرە گەورەی ناو هەرێمەکە «زوڵمی سیاسیی»ە، کە لە فۆرمی زوڵمی قۆرخکردنی دەسەڵاتی سیاسیی لەناو کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەی دیاریکراودا، بەرجەستەیە، ئەم زوڵمە  شای زوڵمەکان و هۆکاری ژمارە یەکی بەشی هەرەزۆری زوڵمە سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئابووریی و دینیی و فەرهەنگییەکانی دیکەیە. تا ئەو شوێنەش دەڕوات کە کەسە نزیەکاکانی ناو یەک بازنەی خێزانی داخراو، توانای قبوڵکردنی یەکتریان نەبێت و هەریەکێکیان بیەوێت کۆی دەسەڵاتەکانی خێزانە قۆرخەکەرەکە، قۆرخ بکات. وەکچۆن لە کۆشکە کۆنەکاندا باوک و براو مام و ئامۆزاو خزم و کەسوکار، کودەتایان بەسەر یەکتریدا دەکرد، دۆخی ئەمڕۆکەی حوکمڕانیی کوردیی لە هەرێمدا، بەپێی لۆژیکی سیاسەتی قۆرخکردنی هەموو شتێک، وردەکارییەکانی قۆناغی کۆدەتای ناو کۆشک دەژیی، بە هەموو رق و بوغزو پیلانگێرییەکانییەوە. 
بە حوکمی ئەوەیش کە دەسەڵاتی سیاسیی سەرچاوەو ژێرخانی سەرجەمی دەسەڵاتەکانی تری ناو کۆمەڵگایە لە دونیای ئێمەدا، بۆیە مەسەلەی قۆرخکردنی دەسەڵاتی سیاسیی بونیای قووڵی سەرجەمی قۆرخکارییەکانی تری ناو ئەو کۆمەڵگایەیە. ئەو ژێرخانەیە کە کۆی قۆرخکارییەکانی تری لەسەر بونیادنراوە. هەر لە بنەڕەتەوە هاوکێشەکە لە دونیای ئێمەدا بەمشێوەیەیە: کێ دەسەڵاتی سیاسیی قۆرخبکات، دەسەڵاتی سەربازیی و ئەمنی و دەزگایی و ئابوریشی بۆ قۆرخدەکرێت و لە دۆخی نەبوونی لێپرسینەوەشدا قۆرخیشی دەکات. دەسەڵاتی سیاسیی سەرزەمینی چنینەوەی سەرجەمی دەسەڵاتەکانی ترە. ئەمە وایکردوە لەپشتی هەر قۆرخکارییەکی ناو کۆمەڵگاکەوە قۆرخکاریی دەسەڵاتی سیاسیی، ئامادەبێت. هەر ئەم دۆخەیە وادەکات زوڵمی سیاسیی سەرچاوەی بەشی هەرەزۆری زوڵم و زۆردارییەکانی، دیکەیە.  

لە ئێستادا نەوەی دووهەمی خێزانە سیاسییەکان دەسەڵاتی سیاسیی وڵاتەکەیان لە دەستدایە، لە هەولێرو دهۆک بنەماڵەی بارزانی و لە سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیان بنەماڵەی تاڵەبانی. لەدوای ئەوانیشەوە هەندێک بنەماڵەی سیاسی تر هەن کە بکەری پلە دووی ناو بازنە سەرەکییەی دەسەڵاتی سیاسین لە هەرێمەکەدا. خاڵێک کە ئەم نەوە تازەیە، سەرباری هەموو ناکۆکییەکانیان، بەیەکەوە گرێئەدات عەقڵیەت و لۆژیکی کۆنترۆڵکردنی تەواوی دەسەڵاتی سیاسیی و لەوێشەوە سەرجەمی دەسەڵاتەکانی ترە لە هەرێمەکەدا. بۆ سەپاندنی ئەم دۆخەش بەئەمنیکردنێکی تەواوی سەرجەمی ئەو شتەی ناوی «حوکمڕانیی» لێنراوە، لە ئارادایە. ئەوەی لە ئێستادا حوکمڕانە عەقڵیەتێکی ئەمنییە کە هەموو تواناکانی بۆ پاراستنی ئەو قۆرخکارییە سیاسییە خستۆتەگەڕ، کە لە ئارادایە. تا ئەو شوێنەیش رۆیشتوە شتێک بەناوی «خەمی گشتیی»و خواست و ویستیی کۆمەڵگاوە نەماوەتەوە. هەرێم هەرگیز بە رادەی ئەمڕۆکە، تاریک و ترسناک و لاوازو پارچەپارچە نەبووە.
ئەم خولیای قۆرخکارییەو ئەم بەئەمنیکردنەی سەرجەمی بوارەکانی حوکمڕانیی، تێکەڵ بە مێژوویەکی ناشیریی مونافەسەی سیاسیی، دۆخێکی دروستکردوە هەستکردن بە ئەمن و ئاسایش و متمانە بەو دۆخەی دروستکراوە، لە نزمترین ئاستدابێت، ئەگەر تەواو بزریش نەبووبێت. خەڵکانێکی زۆر ئەو هەستەیان لادروستبووە کە دەستنراوەتە بینەقاقایان و توانای هەناسەدانێکی ئارامیشیان بۆ نەماوەتەوە. هەموو ئەمانە لە ساتێکدا دۆخی ناوخۆی هەرێم بێرادە خراپ و پەیوەنیی هەرێمەکەش بە بەغداوە گۆڕاوە بۆ پەیوەندیی ئاغایەک بە رەعیەتێکێ لاوازو بێتواناو بێئیرادەوە.
هەرێم دەسەڵاتی ئابوریی لەدەستداوەو بەمەش کەوتۆتە بەر ڕەحمی ئەو هێزانەوە کە لە بەغداد حوکمڕانن. ئەگەر لەناو هەرێمدا دەسەڵاتی سیاسیی سەرچاوەو ژێرخانی دەسەڵاتەکانی تر بێت، لەوانەش دەسەڵاتی ئابوریی، ئەوا لە پەیوەندیدا بە بەغداوە هاوکێشەکە تەواو پێچەوانەیە، لەگەڵ بەغدادا دەسەڵاتی ئابووریی سەرچاوەی دەسەڵاتی سیاسییە. بەوەیش کە هەرێم دەسەڵاتی ئابوریی لەدەستداوەو ئەم دەسەڵاتە کەوتۆتەوە دەستی ئەو هێزانەی لە بەغدا حوکمڕانن، بۆیە لە پەیوەندیدا بە بەغداوە هەرێم کۆی دەسەڵاتەکانی تری، یان بە تەواوی لەدەستداوە، یان تەواو لاوازو بێخوێن بووە.
سەرباری ئەم دۆخە ترسناکەی ناو هەرێم، کەچی لۆژیکی قۆرخکاریی لەناو هەرێمەکەدا لە ترۆپکی کارکردنی خۆیدایە. سەرجەمی ئەو گەندەڵکارییانەش کە لە دۆخی قۆرخکارییەوە لەدایکبوون، بەردەوامن. ئەگەر قۆرخکاریی ژێرخانی گەندەڵیی بێت لە هەرێمەکەدا، ئەم دۆخە وایکردوە گەندەڵیی تەنها کردەیەکی سادە نەبێت. قۆرخکاریی وادەکات گەندەڵیی «گەندەڵییەکی چەکدار» بێت. گەندەڵییەک بێت هێزی سەربازیی و ئەمنی و میلیشیای تایبەتی هەبێت.

تا ئەم ساتە شەپازلە ئابورییە سیاسییەکە بەر رووخساری خێزانە سیاسییە حومکڕانەکان نەکەوتوە، ئەوان درێژە بەهەمان لۆژیکی قۆرخکاریی و هەمان لۆژیکی حوکمڕانیی و هەمان عەقڵیەتی پارچەپارچەکردنی هەرێم ئەدەن. ئەوەی، بەر لە هەموو کەسێک، بە دەست ئەم دۆخەوە دەناڵێنێت، خەڵکی هەرێمە. تائێستاش کۆمپانیاو پرۆژە ئابورییەکانی ژێر دەسەڵاتی بازنە داخراوەکەی هەردوو ئیمارەتەکە، کاری رۆژانەی خۆیان دەکەن و کەڵەکەکردنی سەرمایەکەیان بەردەوامە. قۆرخکردنی دەسەڵاتی ئەمنیی و سەربازییش توانای ئەوەی پێبەخشیون فشار بخەنە سەر ئەو بەشانەی ئابوریی هەرێمەکە، کە هی ئەوان نییەو ئەوەی دەیانەوێت بەسەریاندا دەسەپێنن.
ئەم لۆژیکی قۆرخکارییە، کە وەک وتم لۆژیکێکی ئەمنی ترسناکیی سەروەرکردوە، بڕو ڕادەی نارەزایەتیی ناوەکیی گەورەترو فراوانتر کردۆتەوەو دەکاتەوە،  ئەو دۆست و هاوڕێ کەمانەش کە هەرێمەکە هەیبووە، زویرو نائومێد کردوەو دەکات، هاوکات هەردوو هێزەکە بەرەو ئەوە دەبات لەهەر شوێنێکدا بۆیان بکرێت ئێسقانی یەکتری بشکێنن، چ لەناو هەرێم و چ لە دەرەوەی هەرێمدا. ئەم هەندەسە گەورەیەی زوڵم، زوڵمی هەمەجۆر، زەحمەتە بتوانێت لەم فۆرمەی ئەمڕۆیدا بەردەوامبێت. لەدوای ڕاپەڕینەوە دۆخی هەرێم بەڕادەی ئەمڕۆکە خراپ و نائومێدکەر نەبووە.