راپۆرت: درەو  پێنج ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەردا، بەڵام هێشتا بابەتی گەرمی ململانێی نێوان پارتی‌و یەكێتییەو ساڵانە بە هێرشكردنە سەر یەكتر، یادی دەكەنەوە، ئەمە لەكاتێكدایە لەم رووداوانەدا یەكێتی‌و پارتی هێندەی یەك خاكی ناوچەی جێنفوزیان لە دەستداوە، لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی (11,800) كم2 خاك لەدەستدراوەو لە ناوچەی جێنفوزی پارتی (15,400) كم2 خاك لەدەستدراوە.   ریفراندۆمی بەر لە ئۆكتۆبەر رۆژی 6/7/2017 لیژنەی باڵای ریفراندۆم كە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان سەرۆكایەتی دەكرد، بڕیاریدا رۆژ 25/9/2017 ریفراندۆم بەڕێوەبچێت بۆ بڕیاردان لەسەر سەربەخۆیی‌و جیابونەوەی هەرێمی كوردستان لە عێراق، پەرلەمانی كوردستان كە ئەوكات ماوەی دوو ساڵ بوو پەكخرابوو، دەستی بەكاركردەوەو لە دانیشتنێكدا بڕیاری ریفراندۆمی پەسەندكرد. جگە لە بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی، لایەنە سیاسییە سەرەكییەكانی تر هەمویان بەشداربون لە لیژنەی باڵای ریفراندۆم. سەرباری ناڕەزایەتی‌و كێشمەكێشی زۆر لەسەر ئاستی ناوخۆیی‌و فشارەكان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەتایبەتی ئەمریكاو توركیاو ئێران، لەو وادەیەی كە دیاریكرابوو، ریفراندۆم بەڕێوەچوو. 21 رۆژ دوای بەڕێوەچونی ریفراندۆم، حكومەتی عێراق كە تازە لە كۆتایی شەڕی دژ بە "داعش" نزیكدەبوەوە، بەشێوەیەكی كرداری ئاڕاستەی شەڕی گۆڕی بەرەو ئەو ناوچانەی كە لەدوای ساڵی 2003و كەوتنی سەددامەوە كەوتبونە ژێر كۆنترۆڵی كورد.  كۆكردنەوەی هێز.. سەرەتای روداوەكان حكومەتی عێراق كە خۆی لە بنەڕەتەوە بە بیانوو بوو لە دەسەڵاتی كورد بەسەر ناوچە جێناكۆكەكان، لەدوای بەڕێوەچوونی ریفراندۆم بەهانەی شەڕی لەدژی كورد دەستكەوت، ئەوەشی زیاتر پاڵی بە سوپای عێراقەوە نا هێرش بكات، بەڕێوەچونی ریفراندۆم بوو لەو ناوچانە. سوپای عێراق هەڵمەتی سەربازی بۆسەر "داعش" لە قەزای حەویجەی سەربە پارێزگای كەركوك دواخست بۆ دوای شەڕی موسڵ، ئەمە پەیامێكی روون بوو بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان بەر لە ریفراندۆم كە سوپای عێراق جارێكی تر دەگەڕێتەوە بۆ كەركوك، بەڵام ئاستی هەڕەشەكە بە هەند وەرنەگیرا. سوپای عێراق بەبیانوی شەڕی حەویجەوە هێزێكی زۆری لە سنوری كەركوك كۆكردەوە، بەر لە شەڕی حەویجە، حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق سەردانی كەركوكی كرد، دەسەڵاتدارانی عێراق وایان نیشان دەدات كە بەهاوبەشی لەگەڵ هێزی پێشمەگە هێرش دەكەنەسەر "داعش" لە حەویجە، بەمشێوەیە سوپای عێراق هێزی خۆی لە سنورەكە جێگیركرد وەكو ئامادەكارییەك بۆ گەڕانەوە بۆ ناو كەركوك. بەوشێوەیەی بڕیاری لێدرابوو، سوپای عێراق هێرشی كردەسەر "داعش" لە حەویجەو سنورەكەی كۆنترۆڵكرد، هێزی پێشمەرگە بەهیچ جۆرێك بەشداری لە ئۆپەراسیۆنەكەدا نەكرد، دوای حەویجە، سوپای عێراق بەتەواوەتی دەستی كرایەوە بۆ روبەڕووبونەوەی پێشمەرگە. حكومەتی عێراق كە سەرەتا داوای دەكرد پێشمەرگە تەنیا ئەو ناوچانە رادەست بكاتەوە كە لە شەڕی دژ بە رێكخراوی "داعش" لە ساڵی 2014وە دەستی بەسەردا گرتوون، بەڵام ئێستا كە شەڕ كۆتایهاتووە، دەیەوێت دەسەڵاتی كورد بگەڕێنێتەوە بۆ سنوری هەرێمی كوردستان بەر لە روخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا. قایمكردنی سەنگەرەكان سوپای عێراق لە نزیك هێزەكانی پێشمەرگە دەستیكرد بە لێدانی سەنگەر، هێزەكانی فیرقەی نۆی تانك‌و پۆلیسی فیدراڵی‌و فیرقەی ئاڵتونی‌و حەشدی شەعبی لەناوچەكەدا كۆبونەوەو ژمارەیەكی زۆر چەك‌و تەقەمەنی قورسیان لەگەڵ خۆیاندا هێنا، لە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەرەوە دەستیان بە جموجوڵ كرد. هەڕەشەی هێرشی سوپای عێراق‌و حەشدی شەعبی بۆسەر پێشمەرگە لە سنوری كەركوك گەیشتە خاڵی سفر، هەندێك لە بەرپرسانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان هەستیان بە مەترسیی دۆخەكە كردبوو، دەرگای گفتوگۆیان لەگەڵ سەركردەكانی حەشدی شەعبی كردەوە بەمەبەستی رێگریكردن لە رودانی شەڕ، سەركردەكانی حەشد دەستپێشخەرییان بۆ گفتوگۆ قبوڵكرد، شەڕ لەبەردەرگای پێشمەرگەدا بوو، سەركردەكانی حەشد دووجار مۆڵەتیان بە فەرماندەكانی پێشمەرگەداو هێرشیان دەست پێ نەكرد، جاری یەكەم ماوەی (48) كاتژمێرو جاری دووەم ماوەی (24) كاتژمێر، بەڵام گفتوگۆكان هیچ شتێكیان لێ سەوز نەبوو. رۆژی 15ی ئۆكتۆبەر، پەرەسەندنێكی خێرا رویدا، كاتژمێر 11ی پێشنیوەڕۆ (حاجی ئیقبال پور)و (ئەبو عەممار) كە دەوترێت دوو فەرماندەی سەربازی ئێرانین، سەردانی بارەگای میحوەری (4)ی كەركوكی هێزی پێشمەرگەیان كرد، دوای كۆبونەوەكە، وەستا رەسوڵ فەرماندەی میحوەرەكە ئاشكرایكرد، ئیقبال پورو ئەبو عیماد پێیان وتوون: بەخۆشی بێت یان ناخۆشی دەبێت پێشمەرگە ئەم شوێنانە رادەستی هێزە عێراقییەكان بكات: •    سەربازگە كۆنەكانی كەركوك •    بیرە نەوتەكان •    جادە حەولییەكەی كەركوك تاوەكو گوندی كەڵوڕ لەنێوان ناحییەی پردێ‌و شاری كەركوك، كە شەقامی سەرەكی كەركوك- هەولێر كۆنترۆڵ دەكات پێشمەرگە بەم پێشنیازانە قایل نەبوو، ئیقباڵ پورو ئەبو عیماد كە دڵنیابوون، پێشمەرگە ئامادە نییە ئەو ناوچانە رادەستبكات، بە وەستا رەسوڵی فەرماندەی میحوەری (4)یان رایگەیاند: •    لەم ساتەوە چاوەڕوانی ئەوە بكەن هێرشی دەستپێدەكات •    تاكە هۆكارێك كە هێرشەكەمان رابگرێت، ئەوەیە چاوەڕوانی كۆبونەوەی دوكان دەكەین، ئەگەر سەركردایەتی سیاسی كورد بڕیاریدا لەچوارچێوەی دەستوردا كێشەكانی لەگەڵ عێراق چارەسەر بكات، هێرش ناكرێت كۆبونەوەكەی دوكان رۆژی 15ی ئۆكتۆبەر لە قەزای دوكان كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و پارتی بەڕێوەچوو، مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی كۆبونەوەكەی دەكرد، لە لایەنی یەكێتی، كۆسرەت رەسوڵ‌و هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدو مەلا بەختیار بەشداربوون، پاشان بافڵ تاڵەبانی كوڕە گەورەی جەلال تاڵەبانی دەچێتە ناو كۆبونەوەكەوەو دەڵێت" دەبێت لێكتێگەیشتن لەگەڵ حكومەتی عێراق بكەین، ناچارین ئەو لێكتێگەیشتنە بكەین"، مەسعود بارزانی بە بەرپرسانی یەكێتی دەڵێت" هیچ رێككەوتنێك لەئارادایە؟"، كۆسرەت رەسوڵ‌و مەلا بەختیار دەڵێن" نەخێر، چونكە هێز لای ئێمەیەو ئەگەر رێككەوتنێك هەبێت، دەبێت ئێمە ئاگاداربین"، ئەمە وا دەكات بارزانی زۆر گوێ بۆ قسەكانی بافڵ تاڵەبانی شل نەكات. راگەیەندراوی كۆتایی كۆبونەوەی دوكان هیچ شتێكی تێدا نەبوو كە وەڵامدەرەوە بێت بۆ راگرتنی هەڕەشەكەی (ئیقبال پورو ئەبو عیماد)، بەدیاریكراویش راگەیاندنی ئەوەی كە هەرێمی كوردستان ئامادەیە لەچوارچێوەی دەستوری عێراقدا كێشەكانی لەگەڵ بەغداد چارەسەر بكات. رێككەوتنی یەكێتی‌و حكومەتی عێراق لە رۆژانی دوای 16ی ئۆكتۆبەر، كاتێك ململانێ ناوخۆییەكانی یەكێتی توندبونەوە لەبارەی هۆكارەكانی لەدەستدانی كەركوك‌و لەلایەكی تر پارتی هێرشی راگەیاندنی توندی دەكردەسەر هەندێك لەسەركردەكانی یەكێتی‌و تۆمەتباری دەكردن بە "خیانەت"، بافڵ تاڵەبانی دەقی رێككەوتنێكی نێوان یەكێتی‌و حكومەتی عێراقی بڵاوكردەوە، كە بەپێی قسەی خۆی، لە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەردا لەلایەن (38) كەس لە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی یەكێتییەوە ئیمزای لەسەر كراوە. دەقی رێككەوتنەكەی یەكێتی‌و حكومەتی عێراق بۆ رێگرتن لە روودانی شەڕ لەنێوان سوپای عێراق‌و پێشمەرگە لە سنوری كەركوك، ئەم خاڵانە لەخۆدەگرێت: •    سەركردایەتی سەربازی هاوبەش لەسنوری كەركوك پێكبهێنرێت، نوێنەری هێزەكانی ئەمریكاو پێشمەرگەو سوپای عێراقی تێدا بێت. ئەركی سەرەكی بریتییە لە دابینكردنی ئاسایش‌و ئارامی لەو ناوچانەو بارەگاكەشی لە سەربازگەی "كەی وەن"ی شاری كەركوك دەبێت. •    هیچ هێزێكی سەربازی نەهێنرێتە ناو شاری كەركوك. •    كێشەو ناكۆكییەكانی تر لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەڕێگەی دیالۆگ لەچوارچێوەی دەستوردا چارەسەر بكرێت. •    نەتەوە یەكگرتووەكان‌و ئەمریكا هاوكار‌و پشتیوان بن بۆ جێبەجێكردنی ئەو خاڵانەی سەرەوە.  رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر، مەسعود حەیدەر ئەندامی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند، بافڵ تاڵەبانی‌و هادی عامری فەرماندەی هێزەكانی حەشدی شەعبی رێككەوتنیان كردووە بۆ گەڕانەوەی هێزە عێراقییەكان بۆ ناوچە دابڕاوەكان. بەپێی قسەی مەسعود حەیدەر، ئەو رێككەوتنەی نێوان بافڵ تاڵەبانی‌و هادی عامری، بەسەرپەرەشتی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و نێوەندگیری قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران كراوە. ئەو پەرلەمانتارە كوردە، ئەوكات ئاماژەی بەوەكردووە، خاڵەكانی ئەو رێككەوتنە لە بیرۆكەیەكی فەرەنسییەوە سەرچاوەی گرتووە بۆ دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بۆ دوو ئیدارە یان دوو هەرێم، بۆ ئەوەی بەوتەی ئەو، كورد بیر لە مافی چارەی خۆنوسین نەكاتەوە لە ئایندەی نزیكدا. ناوەڕۆكی ئەو رێككەوتنە بەپێی ئەوەی مەسعود حەیدەر لەوكاتەدا بڵاویكردەوە، ئەم خاڵانە لەخۆدەگرێت: •    گەڕانەوەی هێزەكانی عێراق بۆ ناوچە دابڕاوەكان‌و كشانەوەی هێزی پێشمەرگە لەو ناوچانە بەبێ شەڕ. •    تەسلیمكردنی 17 یەكەی ئیداری (قەزاو ناحیەو ناوەندی كركوك) بەدەسەڵاتی ئیتحادی كە لەدوای ساڵی 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیدارەی ئەدات. ئەگەر ئەوانە تەسلیم نەكرێت، ئەوا عێراق داوای 11 یەكەی ئیداری تریش دەكات كە پاش 2003 هەرێم ئیدارەی ئەدات. كۆی گشتی دەبێتە 28 یەكەی ئیداری. •    ناوەندی كەركوك ئیدارەی هاوبەش دەبێت، 15 گەڕەكی كوردی لەلایەن كوردەوە ئیدارە ئەدرێت‌و 25 گەڕەكی تری پێكهاتەكانی تر خۆیان ئیدارەی ئەدەن‌و ئەم حاڵەتە بۆ شەش مانگ بەردەوام دەبێت. •    جێگا ستراتیژییەكانی كەركوك لەلایەن حكومەتی ئیتحادی بەڕێوەدەبرێت، سەربازگەی كەیوان‌و فڕۆكەخانەو بیرە نەوتەكانی كەركوك. •    كردنەوەی فڕۆكەخانەی سلێمانی بەڕووی گەشتی نێودەوڵەتیدا. •    پێدانی موچەی فەرمانبەرانی سنووری سلێمانی‌و كەركوك لەلایەن حكومەتی ئیتحادییەوە. •    پێدانی موچەی پێشمەرگەی سنوری سلێمانی بەپێی لیستی ئامادەكراو لەلایەن بافڵ تاڵەبانی. •    دروستكردنی هەرێمی هەڵەبجە- سلێمانی- كەركوك. •    تەشكیلكردنی حكومەتێك بۆ ئەم هەرێمە نوێیە. بارزانی لە هەڵوێستی وڵاتان تێنەگەیشت! پێش ئەوەی بافڵ تاڵەبانی هەواڵی رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراقی پێبدات، بارزانی چەندین هەواڵی تری سەبارەت بە هەڵوێستی وڵاتانی لەبارەی ریفراندۆمەوە بیست، بەڵام گوێی بەهیچ یەكێك لەو هەڵوێستانە نەدا. ئەمریكاو بەریتانیاو فەرەنساو یەكێتی ئەوروپاو توركیاو ئێران بەفەرمی دژایەتی خۆیان بۆ ریفراندۆم راگەیاند، روسیا هەڵوێستی روون نەبوو، ئیسرائیل تاكە وڵات بوو بەفەرمی پشتیوانی ریفراندۆمی كرد، بارزانی پشتی لە هۆشداریدانی ئەو وڵاتانە كرد لەبارەی سازدانی ریفراندۆم، بۆیە لە 16ی ئۆكتۆبەردا، جیهان بێدەنگ بوون لە هێرشی سوپای عێراق بۆسەر كەركوك‌و ناوچە جێناكۆكەكانی تر. 16ی ئۆكتۆبەر چی رویدا؟ كاتێك هەوڵە سیاسییەكان بۆ چارەسەر نەگەیشتە ئەنجام‌و كۆبونەوەی دوكان هیچ وەڵامێكی قایلكەری نەدایەوە كە هێرشی سوپای عێراق رابگرێت، شەوی 15 لەسەر 16ی ئۆكتۆبەر كاتژمێر (9:30) خولەك، هێزە عێراقییەكان دەستیان بە جموجوڵ كرد بە ئاڕاستەی سەنگەرەكانی پێشمەرگە لە سنوری كەركوك. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە (درەو) بۆ نوسینی ئەم راپۆرتە كۆی كردونەتەوە، بڕیاربووە سوپای عێراق كاتژمێر (1)ی شەو هێرش بكات، بەڵام كاتێك بینیویەتی هێزەكانی پێشمەرگە پاشەكشێ دەكەن، هەرزوو هێرشەكەی دەستپێكردووە. كشانەوەی هێزی پێشمەرگە بۆ خەڵك چاوەڕوان نەكراو بوو، چونكە ئەوكات وەستا رەسوڵ فەرماندەی میحوەری باشوری هێزی پێشمەرگەی كەركوك كە سەربە یەكێتییە لێدوانێكی داو وتی:" تەمەننا ئەكەین بێن ئەوەندەیان پێ دەڵێن با بێن.. حەشدی شەعبی دوژمنمانن"، هاوكات كەمال كەركوكی فەرماندەی میحوەری رۆژئاوای كەركوكی هێزی پێشمەرگە كە سەربە پارتییە رایگەیاند:" ئەگەر بێن دەرسێكیان پێدەدەین قەت لەبیریان نەچێتەوە". دوای ئەم قسانە، هێزەكانی (70) كە سەربە یەكێتی بوون، پاشەكشێیان كرد، هێزەكانی (80)ش كە سەربە پارتی بوون، بە هەمان شێوە كشانەوە، دیمەنی كشانەوەی پێشمەرگە هەرزوو میدیاكانی جیهانی داگیركرد، خەڵێكی زۆری كورد كەركوكیان بەرەو شارەكانی هەرێمی كوردستان جێهێشت، لە شارەكانی هەرێم خەڵك بە خەمبارییەوە پێشوازییان لە هەواڵی شكانی هێزی پێشمەرگە كرد، كۆچكردووە (نەجمەدین كەریم) پارێزگاری كەركوك كە سەربە یەكێتی بوو، شارەكەی جێهێشت‌و رووی لە هەولێر كرد.    بەرپرسانی یەكێتی نیشتمانی دابەشبوون بەسەر دوو بۆچوندا، بەرەیەك كشانەوەی پێشمەرگەی وەكو "خیانەت" ناودەبرد، بەرەكەی تر دەیانوت" كشانەوەكە تەكتیكییەو هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق نابەرامبەرەو كورد لەو شەڕەدا زیانی گەورەی بەردەكەوت ئەگەر پاشەكشێ نەكات"، لەنێوان ئەم دوو بەرەیەدا، هەندێك لەسەركردەكانی تری یەكێتی باسیان لەوەدەكرد، پێشمەرگە بە رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق كشاوەتەوە، ئاراس شێخ جەنگی برای لاهور شێخ جەنگی بەرپرسی ئەوكاتی ئاژانسی پاراستن‌و زانیاری- زانیاری كە سەربە یەكێتییە رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر لەناو شاری كەركوك دەركەوت‌و داوای لە خەڵك كرد بگەڕێنەوە، لەرۆژانی دواتردا زیاتر ناوی ئاراس شێخ جەنگی لە میدیاكانی كوردستانەوە درەوشایەوە، پارتییەكان وەكو "خیانەتكار" ناویان دەبرد، هەندێك لە یەكێتییەكانیش بەرگرییان لێدەكرد. ئاراس شێخ جەنگی ئەوكات رایگەیاند، ئەوان بەو هەنگاوەیان كەركوكیان لە كارەسات رزگاركردووە، چونكە گرتنی كەركوك لەلایەن هێزە عێراقییەكان لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نێودەوڵەتیدا بووەو توركیاو ئێران‌و تەنانەت ئەمریكاش پشتیوانی ئەوەیان كردووە دۆخی كەركوك بگەڕێندرێتەوە بۆ پێش ساڵی 2003. هەر ئەو رۆژانە بوو كە ئاراسی شێخ جەنگی هێرشی توندی دەكردەسەر بنەماڵەی بارزانی تۆمەتباری دەكردن بەوەی هۆكاری ئەو روداوانە بوون كە بەسەر كەركوكدا هاتووەو ئەوان نەوتی كەركوكیان دزیوە. ئاراس شێخ جەنگی بەرگری لە گەڕانەوەی هێزە عێراقییەكان دەكرد بۆ كەركوك‌و دەیوت، ئەگەر حكومەتی ناوەند بگەڕێتەوە بۆ كەركوك خەڵك بارودۆخیان باشتر دەبێت، چونكە لە حكومەتی ناوەنددا یاسا سەروەرە، ئەمەش باشترە لەوەی لە كەركوك یەكێتی‌و پارتی دوو هێزی ئاسایشیان هەبێت، ئەو هەر لەو رۆژانەدا باسی لەوەدەكرد، لەماوەی 24 كاتژمێردا پارێزگارێكی نوێ بۆ كەركوك دادەنرێت‌و پارێزگار كورد دەبێت‌و كەسێكی یەكێتی دەبێت، بەڵام دوای چوار ساڵ تائێستا پارێزگارێكی عەرەب بە وەكالەت كاروباری كەركوك بەڕێوەدەبات. رۆژی 12/12/2017 ئاراسی شێخ جەنگی لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا وتی:" ئامادەم بچمە بەردەم پەرلەمانی كوردستان‌و هەموو راستی رووداوەكان وەكو خۆی لەبەردەم ئەندام پەرلەمان‌و راگەیەندكاران بۆ هەموو هاوڵاتیان روون بكەمەوە، بەڵام پارتی بەهۆی ئەوەی نایەوێت خەڵك راستییەكان بزانن، رێگری دروستدەكەن". رۆڵی نەوت لە 16ی ئۆكتۆبەردا  كۆنترۆڵكردنی هەردوو بیرە نەوتی (ئاڤاناو بای حەسەن) لەلایەن پارتییەوە لەدوای هاتنی "داعش" بۆ ناوچەكەو كشانەوەی هێزەكانی عێراق، دەمێك بوو یەكێتی نیگەران كردبوو، پارتی لەو دوو بیرەوە رۆژانە زیاتر لە (260 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە دەكرد، وەكو باسدەكرێت یەكێك لە هۆكارەكانی رێككەوتنی یەكێتی لەگەڵ حكومەتی عێراق لەبارەی كەركوكەوە پەیوەندی بەو بیرە نەوتانەوە هەبووە. بەشێكی تری هۆكاری روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بۆ ئەوە دەگەڕێندرێتەوە پارتی كە دەستی بەسەر نەوتی ئەو دوو بیرەی كەركوكدا گرتووە، رێككەوتنی لەگەڵ كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسی كردووە، لە حاڵێكدا حكومەتی عێراق رێككەوتنی لەبارەی نەوتەوە لەگەڵ كۆمپانیای (بریتش پترلیۆم)ی بەریتانی هەبووە، لەدوای 16ی ئۆكتۆبەر، كۆمپانیا بەریتانییەكە رێككەوتنی لەگەڵ راكان سەعید پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت كردو هەرزوو رێككەوتنەكەش چووە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەمەش بە ئاگاداری باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق. كورد نیوەی خاكەكەی لەدەستدا! ئەوە لە كەركوك‌و بەشێك لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم رویدا، تەنها روداوێكی ئاسایی‌و كۆنترۆڵكردنی چەند ناوچەیەك نەبوو لەلایەن حەشدی شەعبی‌و هێزە عێراقییەكانەوە، بەڵكو لەدەستدانی بەشێكی زۆری خاكی كوردستان بوو بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ، كە لەماوەی سێ ساڵی پێشتردا بەخوێنی (هەزارو 700) پێشمەرگەو برینداربوونی زیاتر لە (12 هەزار) پێشمەرگەی تر لە شەڕی دژ بە "داعش"دا بەدی هاتبوو. ئەوەی لەماوەی (5 كاتژمێر)دا لە كەركوك‌و بەشێك لەناوچە كوردستانییەكانی تر دەرەوەی هەرێم روویدا، لەدەستدانی زیاتر لە (12 هەزار) كیلۆمەتر دووجا خاك بوو، بەو پێیەی پارێزگای كەركوك بەتەواوی لەگەڵ قەزای دوزخورماتوو لە پارێزگای سەڵاحەدین‌و ناحیەكانی جەلەولاو قەرەتەپەو جەبارە لە پارێزگای دیالە بەتەواوەتی كەوتنە دەست حەشددی شەعبی‌و هێزە عێراقییەكان. سەرباری ئەوەی هەردووكیان یەكتری بە "خیانەتكردن" تۆمەتبار دەكەن، بەڵام بە تەماشاكردنی نەخشەی ئەو زەوییانەی كە دوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە رادەستی سوپای عێراق كراون، دەردەكەوێت هەردوو حزبە دەسەڵاتدارەكەی هەرێم بەرپرسیارن لەو شكستە مێژوییە. یەكێتی و پارتی كەمیان زیاتریان لەدەستداوە؟ لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە لە سنوری ناوچەی دەسەڵاتی یەكێتی (11 هەزارو 800) كیلۆمەتر دووجا خاكی هەرێمی كوردستان كەوتوەتە ژێر دەسەڵاتی هێزە عێراقییەكانەوە، لە سنوری دەسەڵاتی پارتیش  (15 هەزارو 400) كیلۆمەتر خاك رادەستكراوە، سەرباری ئەوەی پارتی یەكێتی تۆمەتبار دەكات بە "خیانەتكردن"، بەڵام ئەو روبەرەی كە خۆی لەو رۆژانەدا چۆڵیكردووە بۆ هێزە عێراقییەكان، لە روبەرەكەی یەكێتی زیاترە. روبەڕی گشتی خاكی ناوچە جێناكۆكەكان (44 هەزارو 330) كیلۆمەتر دووجایە، ئەم روبەرە رێژەی 51.4%ی كۆی گشتی خاكی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. لەو روداوانەدا، یەكێتی نیشتمانی دەسەڵاتی لەم ناوچانە لەدەستدا: •    كەركوك •    داقوق •    خورماتوو •    دوبز •    خانەقین •    جەلەولا •    قەرەتەپە •    پردێ لەو روداوانەدا، پارتی دیموكراتی كوردستان دەسەڵاتی لەم ناوچانە لەدەستدا: •    رۆژئاوای كەركوك •    مەخمور •    گوێر •    شەنگال •    سنونێ •    زوممار •    رەبیعە •    بەعشیقە  

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لەگەڵ سەرەتاکانی لەدایکبوونی دونیای نوێ لە سەدەی ھەڤدەھەمدا، پرۆسەیەکی درێژخایەنی دووسەرە لەدایکدەبێت، کە بریتییە لە پرۆژەی دروستکردنی ”دەوڵەتی مۆدێرن“ و دروستبوون و لەدایکبوونی ”تاکەکەسیی مۆدێرن“. ئەوەی بەدرێژایی سێ سەدەی ڕابردوو لە بەشێکی گەورەی جیھاندا ڕووئەدات پرۆسە ئاڵۆز و پڕ ھەڵبەز و دابەزەکانی ئەم لەدایکبوونە مێژووییە دوو جەمسەرەیە. ئەمەش نەک تەنھا لە ئەوروپا و ئەو بەشەی جیھاندا کە ناوی خۆرئاوای لێنراوە، بەڵکو لە سەرجەمی بەشەکانی تری جیھاندا. ھەردوو پرۆسەکەش ئاکارێکی گەردونیان ھەیە و لە ئێستاشدا کێشە سەرەکیی و تەحەدا گەورەکانی ئەو لەدایکبوونە و شێوەوەرگرتنی، لەو ناوچەیەی ئێمەدا بە ئاسانی ھەستیپێدەکرێت و دەبینرت. ئەوەی لە شەپۆلی یەکەمی بەھاری عەرەبیدا ڕوویدا، ئەوەی لە بزوتنەوەی سەوز لە ئێراندا دەرکەوت، ئەوەی لە ناڕەزاییدەربڕینەکانی پارکی غازی لە تورکیادا بینرا، ئەوەی لە خۆپیشاندانەکانی شەپۆلی دووھەمی بەھاری عەرەبی لە عێراق و سوداندا ڕویاندا، ئەوەی ئێستاش لە ئێراندا ڕووئەدات، پەیوەندییەکی پتەوی بەھەردوو ڕەھەندە سەرەکییەکەی دروستبوونی ئەم دونیا تازەیەوە ھەیە. ئەوەی دەیبینین ھەوڵدانی مێژوویی چەندان بکەری نوێی ناو مێژووی ئەو ناوچەیەیە، بۆ دروستکردنی دەوڵەتێکی مۆدێرن و بۆ ڕێگەخۆشکردن بۆ گەشەکردنی زیاتری ئەو تاکەکەسە مۆدێرنەی، باسمانکرد.  ئەمڕۆ بەشێکی گەورەی دانیشتوانی سەر ئەم ئەستێرەیە زۆر لەو ڕاستییە سادەیە تێگەیشتون کە دەوڵەت لە دونیای ئەمڕۆدا یان نابێت ھەبێت، یان کە ھەبوو پێویستە سەر بەو جۆرە لە دەوڵەتی مۆدێرن بێت کە لە سەدەی ھەڤدەھەمەوە لە پرۆسەی دروستبوون و گەشەکردنێکی ئاڵۆز و بەردەوامدایە. ئەو شێوازە لە دەوڵەت کە تیایدا دەسەڵاتەکان بەڕاستیی لەیەکتری جیاکراونەتەوە، دەزگای گرنگ و بەھێز بۆ لێپپرسینەوە و بەرپرسیارکردنی سیاسیی ھەن و کاردەکەن، دەستگۆڕکێی ڕاستەقینەی دەسەڵات لەناو ئەو دەوڵەتەدا ئەنجامئەدرێت، خودی دەوڵەتەکە خۆیشی ڕێژەییانە بێلایەن و چالاکانە چاودێرە بەسەر گشتێتی ژیانی کۆمەڵایەتییەوە. ھەر دەوڵەت خۆیشی توانای بەکارھێنانی توندوتیژیی و شەرعیەتی ئەو بەکارھێنانەی لەدەستدایە، بە تەنھا ئەویشە تواناکانی کۆکردنەوە و وەرگرتنی باجی لەدەستدایە. ئەم دەوڵەتە لەباتی خواست و ویست و زەوقی دەسەڵاتدارێک بەڕێوەیببات، ئیتر گرنگ نییە ئایەتوڵایەکی دینییە یان سەرۆکێکی نادینیی، پێویستە دەستورێک بەڕێوەیببات، کە یاسا و پرنسیپەکانی لەسەروی ھەمووان و ڕووبەڕووی ھەمووانە. لەناو ئەم دەوڵەتەدا بڕیار و سیاسەتەکان لەژێر سێبەری یاسا و لەناو دەزگا فەرمییەکانی حوکمڕانیدا دەدرێت، نەک لە ژووری تایبەتی پادشا و لە کۆشک و بارەگای ئەم یان ئەو سەرکردەی سیاسیدا.  مێژووی ئەم دەوڵەتە مۆدێرنە لە سەدەی ھەڤدەھەمدا بە سنووردارکردنی دەسەڵاتی پادشا و ئەمیر و سەرۆکەکان دەستپێدەکات، دواتر گەشەدەکات بۆ بەیاسا گەمارۆدانی حوکمڕانان و ڕەخساندنی توانا و دروستکردنی میکانیزمی تایبەت بۆ لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردنیان. ئەم دۆخە دواتر گەشەدەکات ئەم دەوڵەتی مۆدێرنە لەگەشەی خۆیدا دەگۆڕێت بۆ ”دەوڵەتی یاسا“. قۆناغێک دواتریش ئەم دەوڵەتە دەبێت بە ”دەوڵەتی ماف“. مافەکانیش تا دێت گەشەی زیاتر و زیاتر دەکەن و لە سەدەی بیستەمدا ئەو جۆرە لە دەوڵەت لەدایکدەبێت کە بە ”دەوڵەتی خۆشگوزەرانیی“ ناودەبرێت. ئەمڕۆکە بڕێکی گەورەی دانیشتوانی خۆرھەڵاتی ناوەڕاست  ئەم ڕاستییە سادانە دەزانن و لە ڕێگای تەکنۆلۆژیای پەیوەندیی نوێوە، دەرکەوت و دەرەنجامەکانی لە ژیانی دانیشتوانی چەندان بەشی جیھاندا، دەبینن.  لە دەرەوەی ئەم مۆدێلی گەشەکردنە گشتییەی دەوڵەتدا کە باسمکرد، مۆدێلەکانی تری دەوڵەت لە دونیای ئەمڕۆدا ھەرچییەک بن، لە ھەربەشێکی دونیادا بن، ھەر فۆرمێکیان ھەبێت، دینیی بن یان نادینیی، بوونەوەرێکی سیاسیی ترسناکن و لە فۆرمی کابوسی جیاوازدا ئامادەن. دەوڵەت لە دونیای ئەمڕۆدا، جا چ لە ئێران بێت یان لە تورکیا یان لە سودان یان لە سعودیە یان لە عێراق یان لە میسر یان لە فەرەنسا یان لە بریتانیا و وڵاتانی ئەسکەندەنافیدا، لەبەردەم دوو ئەگەردایە: یان ئەوەیە دەوڵەتێکی مۆدێرنە بەو ئاکارانەی لەسەرەوە باسمکرد، یان ھەڕەشە و کارەسات و کابوسێکی گەورە و بەردەوامە بەسەر سنگیی ئەو کۆمەڵگا و ملیۆنەھا مرۆڤەوە کە حوکمڕانیان دەکات. سەرجەمی ئەو یاخیبوون و ناڕەزیبوونانەی لەم دەیەی دواییدا بینیومانن، یاخیبوونە بەڕووی ئەم دەوڵەت و حوکمڕانییە کابوسییانەدا، خواست و ویستی بونیادنانی دەوڵەتێکی مۆدێرن لەپشتیانەوە بووە و ئاراستەی کردون.  ھەرچی تاکەکەسی مۆدێرنیشە، ئەویش بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و کولتوریی تازەیە و لە سەدەی ھەڤدەھەمەوە و لەناو پرۆسەیەکی مێژوویی ھێجگار ئاڵۆز و پڕ لە ھەڵبەز و دابەزدا لەدایکدەبێت و گەشەدەکات. تاکەکەسێک کە ئاکاری سەرەکیی ئەو ”دینیی بوون“ یان ”دینی نەبوون“ نییە، ئەوە نییە باوەڕدارە یان بێباوەڕە، مەسیحیبوون یان ئیسلامبوون یان جولەکەبوون یان ھیندوسیبوون، یان ھەر ئاکارێکی دینیی تری لەم بابەتە، نییە. بەڵکو ئەوەی شوناسی ئەوە دیاریدەکات توانای بیرکردنەوەی سەربەخۆیە. ”من بیردەکەمەوە کەواتە من ھەم“ ئەو شوناسە تازەیەیە کە ئەم تاکەکەسە دروستیدەکات و لەگەڵخۆیدا دەیھێنتە ناو مێژووەوە. چیدی مەسەلەی سەرەکیی ئەوە نییە: ”من مەسیحیم کەواتە من ھەم“، یاخود ”من ھنیدۆسیم کەواتە من ھەم“، یاخود ”من موسڵمانم کەواتە من ھەم“، ”من سۆسیالیستم کەواتە من ھەم“، بەڵکو ئەوەیە ”من بیردکەمەوە کەواتە من ھەم“. لەم ساتەوەختەوە بەدوا مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی بیرکەرەوە و ڕەخنەیی، دەچێتە شوێنی ”مرۆڤی دینیی“ و خودی دین خۆیشی، لەناو ئەم دۆخە مێژووییە تازەیەدا مانای نوێ و فۆرمی نوێ و ئەرک و وەزیفەی نوێ وەردەگرێت. بیرکردنەوە خۆیشی کردەیەکە ھەمیشە بە تێڕامان و گومان و پرسیارکردن دەستپێدەکات و بە پاسادان و سەلماندن کۆتاییدێت. ئەم مرۆڤە بیرکەرەوەیە مرۆڤێکی عەقڵانییە، خاوەنی عەقڵێکی پرسیارکەر و گومانکەر و پشکنەرە. لە سەدەی ھەژدەھەم و نۆزدەھەمیشدا ئەم تاکەکەسە لەپاڵ عەقڵدا، دەبێتە خاوەنی ئاکارێکی گرنگیی دیکە، کە شوناسی ئەو دەوڵەمەندتر و ئاڵۆزتر دەکات، ئەو ئاکارەش بوونی ئیرادەیە لای مرۆڤ، ئیرادەیەکی سەربەخۆ. ئیرادەیەک دەتوانێت ئازادانە بڕیاربدات و بجوڵێت. لەم ساتە بەدوا ئیرادە و عەقڵ دەبن بە ئاکاری بنەڕەتیی شوناسی ئەو تاکەکەسە.  ئەوەی شوناسی ئەو پەیوەندییەش دەستنیشاندەکات کە دەوڵەتی مۆدێرن و تاکەکەسی مۆدێرن بەیەکەوە گرێئەدات، ئازادییە. ئازادیی عەقڵ و بیرکردنەوە و ویژدان، ئازادیی ئیرادە و ھەڵبژاردنی سەربەخۆ. لەم پەیوەندیەدا دەوڵەت دەبێتە ئەو چوارچێوە سەرەکییەی ئازادییەکانی ئەم تاکەکەسە مۆدێرنە دەپارێزێت و دەستەبەردەکات، لە سنووری ئەو ڕێکەوتنە کۆمەڵایەتیەدا کە دروستدەبێت.   بە مانایەکی دیکە ئازادیی تاکەکەس بەر لە ھەمووشتێک لە بەرامبەر خودی دەوڵەت خۆیدا دەپارێزرێت و دەوڵەت بەشێوەیەک ڕێکدەخرێت نەتوانێت و نەیەوێت پەلاماری ئەو ئازادییە بدات. ھاوکات ئەم ئازادییە لە پەیوەندیی تاکەکەس بەو کۆمەڵگایەشەوە دەپارێزرێت کە لەناویدا دەژیی. واتە تەنھا داوا لە دەوڵەت ناکرێت ئەو ئازادییە تاکەکەسییانە بپارێزێت و بەرگریان لێبکات، بەڵکو ھەمان داواکاریی ڕووبەڕووی کۆمەڵگاش دەکرێتەوە و کۆمەڵگاش بەجۆرێک ڕێکدەخرێت و دادەڕێژرێتەوە ئەو ئازادییە تاکەکەسییانە بێنرخ و بێبەھا و تاوانبار نەکات و نەتوانێت و نەیەوێت، پەلاماریانبدات. لەم دۆخە مێژووییە نوێیەدا تاکەکەسەکان تەنھا ئازادنین، بەڵکو لەگەڵیەکتریشدا یەکسانن، دیندار و بێدین، ژن و پیاو، ڕەش و سپی، خەڵکی شار و خەڵکی لادێ، ھتد، ھەم ئازادن و ھەم یەکسانن... ھاوکات پرنسیپێکی دیکەش لەدایکدەبێت کە گرنگییەکەی لە گرنگیی ئازادبوون یەکسانبوون کەمترنییە، ئەویش پرنسیپی مافی جیاوازبوونە. ئەم مافەش مافێکە بۆ ھەمووان: ھەم بۆ تاکەکەس و ھەم بۆ گروپ و ھەم بۆ کۆمەڵە جیاوازەکان.  ئەوەی ئێستا لەو ناوچەیەی ئێمەدا ڕووئەدات لەدایکبوونی نەوەیەکی نوێیە کە ھەم دەوڵەتێکی مۆدێرنی پارەێزەر و چاودێریکراو و یاسادۆست و مافگەری، دەوێت، ھەم بەرجەستەبوونی ئامادەگیی تاکەکەسێکیشە داوای ئازادییە شەخسییەکان و داوای مافەکانی دەکات و خواستی یەکسانبوون و جیاوازبوون، ئاراستەیدەکات. ئەوەی دەیبینین لەدایکبوونی ئیرادەیەکە دەیەوێت خۆی سەروەری خۆی بێت، نەک ژیانی لەڕێگای چاوساغە دەرەکییەکانەوە دەستنیشان و ئاراستە بکرێت. ئەم تاکەکەسە تازەیە ھەم دەوڵەتێکی نوێ و ھەم کۆمەڵگایەکی جیاواز و ھەم شوناسێکی نوێی دەوێت، کە وابکەن خۆی ئەندازیار و دروستکەر و داھێنەری کەسایەتیی و خواستەکانی خۆی بێت. لە بەھاری عەرەبیدا خەڵک داوای نان و ئازادیی و کەرامەتی دەکرد، ئەوانەی ئەمڕۆکەش ھەمان داواکارییان ھەیە، بەڵام تێکەڵ بە خواستێکی بەھێزیش بۆ یەکسانی ڕەگەز و ڕێزگرتنی ماف و ئازادیی ژنان.  یەکێک لەو پرسیارگەلە سەرەکییانەی مرۆڤ لە سەردەمی مۆدێرنەدا دەیانکات، پرسیارەگەلێکی لەم شێوەیەیە: ئایا من کێم؟ من چیم؟ ھەڵگری چ خەون و خولیا و خواستێکم؟ کام شوناس شوناسی ڕاستەقینەی منە؟ چۆن دەتوانم ئەو کەسەبم کە دەمەوێت ببم؟ ھتد..لەم ساتەدا نە ئەو جۆرانەە لە کۆمەڵگا و نە ئەو مۆدێەلانە لە دەوڵەت کە لەناوچەکەدا ھەن و ئامادەن، ھاریکاریی بەشێکی گەورەی تاکەکەسەکان ناکەن بتوانن ئازادانە خۆیان وەڵامی ئەم پرسیارانە بدەنەوە. یەکێک لە ھۆکارە سەرەکییەکانی ئەو یاخیبوونانەی لەم دوو دەیەی دواییدا لەو ناوچەیەدا بینیومانە، ھاتنەکایەی ئەو جۆرە تایبەتەی پرسیارکردنە لای ئەو بوونەوەرە تازەیەی لەناو مێژووی ئەو ناوچەیەدا لەدایکبووە: لەدایکبوونی تاکەکەس.   

شیكاری:درەو # لە چارەکی سێیەمی ساڵی 2022، حکومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە بڕی (38.12) ملیۆن بەرمیل و ڕۆژانەی (414 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانەوە فرۆشراوە. # بەهای دوای فرۆشتنی هەر بەرمیلێک بە کەمتر لە (12) دۆلار لە نرخی جیهانی، زیاتر بووە لە (3.2) ملیار دۆلار، کە بەرامبەرە بە (4.9) ترلیۆن دینار، بە ڕێژەی (56%) و بڕی زیاتر لە (1.89) ملیار دۆلاری چووە بۆ خەرجی، بڕی زیاتر لە (1.48) ملیار دۆلاری بە ڕێژەی (44%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم. # به‌ گشتی نەوتی هەرێم لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022) لە لایەن کەشتی (7) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، بە جۆرێک؛  کەشتییە ئیتاڵییەکان بە ڕێژەی (27.6%)، ئیسرائیلییه‌کان به‌ ڕێژه‌ی (22.2%)، یۆنانییەکان بە ڕێژه‌ی (21.8%) پاشان کەشتییە کرواتییەکان (6.9%) و رۆمانییەکان (5%) و تایوان و سه‌نگاپورهه‌ریه‌که‌ بە ڕێژەی (2.6%) نەوتی هه‌رێمیان بارکردووە. یەکەم: هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی سێیەمی ساڵی 2022 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە  مانگی (تەموز، ئاب و ئەیلول)ی ساڵی (2022) بڕی (38 ملیۆن و 120 هەراز) بەرمیل نەوتی لەڕێگەی بەندەرەی جەیهانی تورکییە بە بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان هەناردە کردووەو فرۆشتوویەتی، واتە تێکڕای ڕۆژانەی نەوتی فرۆشراو لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی بووە لە (414 هەزار و 631) بەرمیل، (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)) بەجۆرێک؛  لە مانگی تەموزی ساڵی (2022) ڕۆژانە بە تێکڕا بڕی (430 هەزار و 323) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە (فرۆشراوە) بە کۆی مانگەکە دەکاتە (13 ملیۆن و 340 هەزار) بەرمیل. مانگی ئابی هەمان ساڵ (11 ملیۆن 560 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردە کراوە، بە تێکڕای ڕۆژانەی (372 هەزار و 903) بەرمیل نەوت.  هاوکات لە مانگی ئەیلولی ساڵی (2022) حکومەتی هەرێم بڕی (13 ملیۆن و 220 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕای (440 هەزار و 667) بەرمیل لە ڕۆژێکدا.  خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) دووەم؛ نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە بازاڕەکانی جیهان بەپێی زانیاری ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت و زانیارییەکان حکومەتی هەرێم لە ڕابردوودا بەردەوام بە (11 - 12) دۆلار کەمتر نەوتی خۆی ساغ کردووەتەوە. بۆیە؛ لە مانگی تەموزی ساڵی (2022) کە تێکڕای نرخی نەوتی برێنت بە (111.93) دۆلار تۆمار کراوە، ئەگەر حکومەتی هەرێم بە (12) دۆلار کەمتر هەر بەرمیلە نەوتێکی فرۆشتبێت ئەوا بۆ هەر بەرمیلێک بڕی (99.93) دۆلاری بۆ ماوەتەوە. بەڵام لە مانگی ئابدا تێکڕای نرخی نەوت دابەزینی تۆمار کردووە و گەیشتوو بە (100.45) دۆلار، بۆیە بە هەمان پێوەر حکومەتی هەرێم نەوتەکەی بە (88.45) دۆلار فرۆشتووە. لە کاتێکدا لە مانگی ئەیلولدا دابەزینی بەرچاو تۆمار کراوە و نرخی نەوت بە تێکڕا گەیشتووە بە (89.77) دۆلار، بۆ دەکرێت بڵێین حکومەتی هەرێم هەر بەرمیلە نەوتێکی بە زیاتر لە (77) دۆلار فرۆشتووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)) چارتی ژمارە (2) سێیەم: داهات و خەرجی نەوتی هەرێم لە چارەکی سێیەمی ساڵی 2022 1.    کۆی گشتی داهاتی نەوتی هەرێم وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022) بڕی (38 ملیۆن و 120 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕا هەر بەرمیلە نەوتێکی بە زیاتر لە (88) دۆلار فرۆشتووە، لە کاتێکدا تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوت زیاتر لە (100) دۆلار بووە، بۆیە کۆی ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە بە بۆری بەدەستهاتووە بریتی بووە لە (3 ملیار و 383 ملیۆن و 667 هەزار و 600) دۆلار. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3))، کە بەرامبەرە بە (4 ترلیۆن و 906 ملیار و 318 ملیۆن و 20 هەزار) دینار بە جۆرێک؛ لە مانگی تەموز کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (1 ملیار و 333 ملیۆن و 66 هەزار و 200) دۆلار. لە مانگی ئاب کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (1 ملیار و 22 ملیۆن و 282 هەزار) دۆلار. لە مانگی ئەیلولدا داهاتی فرۆشی نەوت بریتی بووە لە (1 ملیار و 28 ملیۆن و 119 هەزار و 400) دۆلاری ئەمریکی. 2.    خەرجی نەوتی هەرێم بەپێی ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان (56%)ی داهاتی نەوت بۆ خەرجی پرۆسەکە دەڕوات، بۆیە کۆی ئەو داهاتەی لە ماوەی چارەکی سێیەمی ساڵی (2022) لە پرۆسەی نەوتدا بە خەرج دراوە، بریتی بووە لە (1 ملیارو 894 ملیۆن و 853 هەزار و 856) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3))، بە جۆرێک؛ لە مانگی تەموز کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (1 ملیار و 333 ملیۆن و 66 هەزار و 200) دۆلار، بڕی (746 ملیۆن و 517 هەزار و 72) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). لە مانگی ئاب کە کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (1 ملیار و 22 ملیۆن و 282 هەزار) دۆلار، بڕی (572 ملیۆن و 589 هەزار و 920) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). لە مانگی ئەیلولدا کە کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (1 ملیار و 28 ملیۆن و 119 هەزار و 400) دۆلار، بڕی (575 ملیۆن و 746 هەزار و 864) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). 3.    داهاتی ماوەی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم بەپێی ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی دیلۆیت (44%)ی داهاتی نەوت لە دوای لێدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەکە بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بۆیە کۆی ئەو داهاتەی لە ماوەی چارەکی سێیەمی ساڵی (2022) لە پرۆسەی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە کەمترە لە کۆی خەرجییەکانی پرۆسەکە و بریتییە لە (ملیارێک و 488 ملیۆن و 813 هەزار و 744) دۆلاری ئەمریکی، بەرامبەر بە (2 ترلیۆن و 158 ملیار و 779 ملیۆن و 928 هەزار و 800) دیناری عێراقی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3 + 4))، بە جۆرێک؛ لە مانگی تەموز کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (1 ملیار و 333 ملیۆن و 66 هەزار و 200) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (586 ملیۆن و 549 هەزار و 128) دۆلاری بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (850 ملیار و 496 ملیۆن و 235 هەزار و 600) دیناری عێراقی.  لە مانگی ئاب کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (1 ملیار و 22 ملیۆن و 282 هەزار) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (449 ملیۆن و 892 هەزار و 80) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (652 ملیار و 343 ملیۆن و 516 هەزار) دیناری عێراقی.  لە مانگی ئەیلول کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (1 ملیار و 28 ملیۆن و 119 هەزار و 400) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (452 ملیۆن و 372 هەزار و 536) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (655 ملیار و 940 ملیۆن و 177 هەزار و 200) دیناری عێراقی. چارتی ژمارە (3) چارتی ژمارە (4) چوارەم: کڕیارانی نەوتی هەرێم لە چارەکی سێیەمی ساڵی 2022 1.    نەوتی بارکراوی هەرێم لە مانگی تەموزی 2022  لە (تەموزی 2022)دا (13 ملیۆن و 340 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی تورکی لە لەلایەن کەشتی (6) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (5)) بەجۆرێک؛  -    بڕی (5 ملیۆن و 180 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (38.8%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیتاڵیا)وە بارکراوە. -    بڕی (2 ملیۆن و 20 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (15.1%)ی لەلایەن کەشتییە (کرواتیا)یەکانەوە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 940 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (14.5%)ی لەلایەن کەشتییەکانی وڵاتی (یۆنان)ەوە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن) بەرمیلی بە ڕێژەی (7.5%)ی لەلایەن کەشتییە (تایوان)یەکانەوە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن) بەرمیلی بە ڕێژەی (7.5%)ی لەلایەن کەشتییە (سه‌نگاپور)یەکانەوە بارکراوە. -    بڕی (600 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (4.5%)ی لەلایەن کەشتی (ئیسرائیل)یەوە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (12%)ی دیار نییه‌ ئه‌و که‌شتیانه‌ی نه‌وتی هه‌رێمیان بارکردووه‌‌ ناسنامه‌ی چی وڵاتێکیان هه‌بووه‌. چارتی ژمارە (5) 2.    نەوتی بارکراوی هەرێم لە مانگی ئابی 2022  لە (ئابی 2022)دا (11 ملیۆن و 560 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی تورکی لە لەلایەن کەشتی (4) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (6)) بەجۆرێک؛  -    بڕی (3 ملیۆن و 620 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (31.3%)ی لەلایەن کەشتییەکانی وڵاتی (یۆنان)ەوە بارکراوە. -    بڕی (3 ملیۆن) بەرمیلی بە ڕێژەی (26%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیتاڵیا)وە بارکراوە. -    بڕی (2 ملیۆن و 670 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (23.1%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیسرائیل)ەوە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 270 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (11%)ی لەلایەن کەشتییە (ڕۆمانیا)وە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن) بەرمیلی بە ڕێژەی (8.7%)ی دیار نییه‌ ئه‌و که‌شتیانه‌ی نه‌وتی هه‌رێمیان بارکردووه‌‌ ناسنامه‌ی چی وڵاتێکیان هه‌بووه‌. چارتی ژمارە (6)   3.    نەوتی بارکراوی هەرێم لە مانگی ئه‌یلولی 2022  لە (ئه‌یلولی 2022)دا (13 ملیۆن و 220 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی تورکی لە لەلایەن کەشتی (5) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، (بڕوانە چارتی ژمارە (7)) بەجۆرێک؛  -    بڕی (5 ملیۆن و 190 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (39.3%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیسرائیل)ەوە بارکراوە. -    بڕی (2 ملیۆن و 740 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (20.7%)ی لەلایەن کەشتییەکانی وڵاتی (یۆنان)ەوە بارکراوە. -    بڕی (2 ملیۆن 340 هه‌زار) بەرمیلی بە ڕێژەی (17.7%)ی لەلایەن کەشتییەکانی (ئیتاڵیا)وە بارکراوە. -    بڕی (650 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (4.9%)ی لەلایەن کەشتییەکی (ڕۆمانیا)وە بارکراوە. -    بڕی (600 هەزار) بەرمیلی بە ڕێژەی (4.5%)ی لەلایەن کەشتییەکی (کرواتیا)یەوە بارکراوە. -    بڕی (1 ملیۆن و 700 هه‌زار) بەرمیلی بە ڕێژەی (12.9%)ی دیار نییه‌ ئه‌و که‌شتیانه‌ی نه‌وتی هه‌رێمیان بارکردووه‌‌ ناسنامه‌ی چی وڵاتێکیان هه‌بووه‌. چارتی ژمارە (7) 4.    کۆی نەوتی بارکراوی هەرێم لە چاره‌کی سێیه‌می 2022 به‌ گشتی نەوتی هەرێم لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2022) لە لایەن کەشتی (7) وڵاتی جیاوازەوە بارکراوە، بە جۆرێک؛  کەشتییە ئیتاڵییەکان بە ڕێژەی (27.6%) و بڕی (10 ملیۆن و 520 هه‌زار) به‌رمیل نەوتی هەرێمیان لە بەندەری جەیهانی تورکییەوە بارکردووە، پله‌ی یه‌که‌میان تۆمار کردووه‌.  بە دوای ئەویشدا کەشتی ئیسرائیلییه‌کان به‌ ڕێژه‌ی (22.2%) و بڕی (8 ملیۆن و 460 هه‌زار) به‌رمیل و یۆنانییەکان بە ڕێژه‌ی (21.8%) و بڕی (8 ملیۆن و 300 هه‌زار) نەوتی هەرێمیان بارکردووە و پاشان کەشتییە کرواتییەکان (6.9%) و بڕی (2 ملیۆن و 620 هه‌زار) و رۆمانییەکان (5%) و بڕی (1 ملیۆن و 920 هه‌زار) و تایوان و سه‌نگاپور هه‌ریه‌که‌ بە ڕێژەی (2.6%) و بڕی (1 ملیۆن) به‌رمیل نەوتیان بارکردووە، ڕێژه‌ی (11.3%) دیار نییه‌ که‌ به‌ که‌شتی چی وڵاتێک بارکراون بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (8 و 9)). خشتەی ژمارە (2) چارتی ژمارە (8) چارتی ژمارە (9)  

گفتوگۆی درەو: "نا‌هێڵین تەجروبەی شكستخواردوی هەرێمی كوردستان دووبارە ببێتەوە" ئەمە قسەی سیامەند موعینی هاوسەرۆكی پارتی ژیانی ئازادی كوردستان "پژاك"ە لە گفتوگۆیەكدا لەگەڵ (درەو) سەبارەت بە دواین پەرەسەندنەكان لە رۆژهەڵاتی كوردستان‌و ئێران، ئەو پێیوایە "ئێران‌و دەسەڵاتەكەی ناگەڕێتەوە پێش سەردەمی خۆپیشاندانەكان"‌و لەبارەی ئەگەری دروستكردنی فشار لەسەریان بۆ چۆڵكردنی بارەگاكانیان لەناو هەرێمی كوردستان دەڵێ" هیچ پەیوەندییەكی فەرمیمان لەگەڵ حكومەتی هەرێم نییە‌و لەسەر داوای هیچ هێزێك لەم ناوچانە جێگیر نەبوین‌و لەسەر داوای هیچ هێزێكیش چۆڵی ناكەین"، موعینی ئەو دەنگۆیانە بە كۆمیدی ناو دەبات كە باس لەوە دەكەن "پژاك ئامادەیی دەربڕیوە هاوكاری ئێران بكات بۆ سەركوتكردنی ناڕەزاییەتییەكان". دەقی گفتوگۆكە:  درەو: خۆپیشاندانەكانی ئێستا فۆرم‌و شێوازی جیاوازترە لە خۆپیشاندانەكانی پیشووی ئێران، ئایا ئامانج‌و ستراتیژی جیاوازتر دەبێت؟ سیامەند موعینی: پێویستە ئەو راستییە دەستنیشان بكەین ئێران بەو سیستەمە تۆتالیتارییەی كە هەیەتی، هەمیشە كێشەیە بۆ دیموكراتیزەكردنی وڵات، هەمیشە بە زێهنیەتی شووێنیستیەوە كە پەیڕەوی دەكات كێشەی ناو پێكهاتەكان‌و گەلان قووڵتر دەكاتەوە، قەت چارەسەری پێ نەبووە، بۆیە بەردەوام خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی لە بوارەكانی كۆمەڵایەتی‌و سیاسییەوە لە ئێران هەبووە. بەڵام ئەمجارە سەرهەڵدانەكان لەگەڵ سەرهەڵدانەكانی پێشوو جیاوازە، كە دەتوانین وای پێناسە بكەین دەستپێكی رێنیسانسێكی زێهنیەتی‌و فكریە لە كۆمەڵگەی ئێران بەتایبەت لە رۆژهەڵاتی كوردستان هەروەها گۆڕانكاری فكری لە شێوازی خۆپیشاندانەكان دەتوانین ببینین. پێشتر لە سەردەمی رێفۆڕمخوازەكان گروپێكی تایبەت لە تاران‌و  دەوروبەری كە بە گروپی سەوز پێناسە دەكران‌و خاتەمی سەركردایەتی دەكردن، لەچوارچێوەی ناوەندی ئێرانەوە بە فكری ناوەندگەرایی ئێرانی ناڕەزایەتیان رێكخستبوو، هیچ شتێكییان بۆ گەلان‌و پێكهاتە جیاوازەكانی ئێران پێ نەبوو، بۆیە نە كوردستان نە بەشەكانی تری ئێران جوابی داخوازی ئەو ناڕەزایەتیەیان كە لە ناوەندی ئێرانەوە دەكرا نەدایەو. ئەمجارە بە پێشەنگایەتی كوردستان، بەتایبەت بە پێشەنگی ژنی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان لە شاری قارەمانی سەقزەوە دەستیپێكردو  گەل لە تاران بە دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی" كە دروشمێكی شۆڕشگێڕی، پێشكەوتنخوازی‌و یەكسانی نێوان ژن‌و پیاوە پشتیوانی لێ كردو لەهەموو كۆمەڵگەی ئێراندا بڵاوبووەوە. هێدی هێدی لە دەرەوەی سنورەكانی ئێرانیش ئەو دروشمە وتراوە، ئەو دروشمە بوەتە ناوەندێك بۆ كۆكردنەوەی هەموو هێزو تواناكانی لایەنە دژبەرەكانی رژێمی ئێران. ئەو دروشمەش كە لە هەموو ئێران گوترایەوە لە رۆژهەڵاتی كوردستانەوە دەستیپێكرد، واتای ئەوەیە كە كوردستان دەتوانێت ببێتە پێشەنگی شۆڕشێكی دیموكراتیك‌و ئازادیخوازی نەك تەنها بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان بەڵكو بۆ هەموو ئێران‌و ناوچەكە.   درەو: خۆپیشاندانەكان سنوری كوردستانی  تێپەڕاندووە بۆ هەموو ناوچەكانی تر ئایا ئەمە لە قازانجی رۆژهەڵاتی كوردستانە؟ سیامەند موعینی: بەڵی ئەمە لە قازانجی كوردستانە. كوردستان لە بەرخۆدان‌و شۆڕشكردن لەبەرانبەر حكومەت‌و دەزگا سەركوتكەرەكانی رژێمی ئێران بە تەنیا نابێت. لە كاتی هاتنە سەر حوكی كۆماری ئیسلامی ئێراندا لە ساڵی 1979، كوردستان بە تەنیا لەبەرانبەر داخوازی حكومەتی ناوەندیدا (نا)یەكیان وت بە كۆماری ئیسلامی، بەڵام ئەوكات كوردستان بە تەنیا بوو، هێزی سەركوتگەری كۆماری ئیسلامی ئێران، كوردستانی سەركوتكرد. ئەمە ئەزمونێكی مێژووییە بۆ گەلی كورد كە كوردستان پێویستی بە پشتیوانی هەموو بەشەكانی دیكەی ئێران وەكو بەلوچستان، خوزستان، توركمەن سەحراو تەورێز هەیە. ئەمە لە حاڵێكدا بوو كە لە ناوچە توركنشینەكان توركیاو حكومەتی ناوەندی ئێرانیش دەیانویست بە زێهنییەتی پانتوركیستی ناكۆكی ناوبەینی ئازەرییەكان‌و كوردەكان ساز بكەن. بەڵام ئەو پیلانەی دوژمن داینابوو كە ئازەری‌و كورد بەشەڕ بدات لە ناوەڕاستی تەورێزەوە بە دروشمی "ژن ژیان ئازادی"و " ئازەربایجان هوشیارە، پشتیوانی كوردانە" پووچەڵ كرایەوە. ئەمە یەكگرتوویی گەلانە، دەمێكە ئێمە كار بۆ ئەوە دەكەین بەتایبەت بۆ ئەوەی هێزی پشتیوان بۆ كوردستان دەستەبەر بكەین، ئەمڕۆ ئەوە وەڵام دەداتەوەو ئەو شۆرشە كە لە هەموو ئێران دەستیپێكردووە نیشانی دەدات كوردستان هێزی ئەوەی هەیە وەك ئاكتەرێكی سەرەكی رۆڵ ببینێت. درەو: دروشمی "ژن ژیان ئازادی"، چەمكێكە عەبدوڵا ئۆجەلان یەكەمجار بەكاری هێناوە، چۆن ئەمە بووەتە چەمك‌و دروشمێكی گشتی لەناو هەموو نەتەوەكانی ئێران‌و تەنانەت جیهانیش، دروشمەكە بووەتە دروشمی خۆپیشاندانەكانی ئێران ؟ سیامەند موعین: ئەم دروشمە بنەماكەی پارادایمیكە، رێكخستنەكان‌و هەڤاڵانی ئێمە دەمێكە ئەم دروشمە دەڵێنەوە، تەنانەت لە كۆبوونەوە فەرمییەكانیشمان دروشمـی "ژن ژیان ئازادی" گوتراوەتەوە، ئەم دروشمە چەمكێكە سنوری حزبی تێپەڕاندووە، حزب لە بنەمادا خزمەتكاری كۆمەڵگەیە، بۆ پێشكەوتنی كۆمەڵگا تێكۆشان دەكات. لەچوارچێوەی مێتۆدی جیاوازەوە هەوڵدەدات كۆمەڵگاكەی بەرەو پێش بچێت، ئەو دروشمە لەو چوارچێوەیەدا توانیوێتی یەكگرتوویی گەلان‌و هەموو كۆمەڵگە بە ژن، گەنج، كرێكار، مامۆستا، كوردو ئازەری‌و بەلوچ‌و فارس‌و  هەموو پێكهاتەكان دیكە پێك بێنێت. ئەمە هزرێكی ئازادیخوازییە لە چوارچێوەی بەرابەری‌و یەكسانی لە بواری رەگەزیی‌و لە بواری ژیانییەوە لە كۆمەڵگەدا تێكۆشانی بۆ دەكەین. درەو: خۆپیشاندانەكانی ئێستا بەرەو كوێ دەڕوات؟ ئایا هەمان چارەنوسی خۆپیشاندانەكانی تری دەبێت؟ ماندو دەبن‌و كۆتایی دێت‌و لە شوێنێكدا دەوستێت؟ یان پێتان وایە ئەمجارە جیاوازتر دەبێت‌و بە ئامانجێك دەگات؟ سیامەند موعینی: پێشبینیكردن هەروا ئاسان نییە، بەڵام دەتوانم بڵێم ئێران‌و دەسەڵاتەكەی ناگەڕێتەوە پێش سەردەمی خۆپیشاندانەكان، لەوكاتەوە "ژینا ئەمینی" ناجوامێرانە كەوتە بەر هێرشی دڕندانەی هێزە داپڵۆسێنەرەكانی سەركوتگەری كۆماری ئیسلامی ئێران، لێیانداو شەهیدیان كرد، ئەو دژایەتییە پەنگخواردوەی كۆمەڵگەی ئێران نەك تەنها لە كوردستان كە لە شاری سەقزەوە دەستیپێكرد، بەڵكو دژبەرێكی پەنگخواردوو لە ناخی دڵی كۆمەڵگەدا مابووەوە دەربڕدرا، بەهانەو بابەتێك هاتە پێش كە ئەو خەڵكە توانی بە دژی ئەو دوژمنكاری‌و زوڵم‌و بێدادییەی كە دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی ئێران لەبەرانبەریان دەیكات، بێنە مەیدانەكان‌و هێدی هێدی قۆناغی جیاوازی تێپەڕاند، دۆخەكە بەرەو قۆناغی پاراستنی ڕەوا لەناو كۆمەڵگادا دەڕوات‌و ئێستاش لەچوارچێوەی پاراستنی ڕەوادا كۆمەڵگا بە دژی ئەو رژێمە تێكۆشان‌و بەرخۆدان دەكات. درەو: رۆڵی پارتی ژیانی ئازادی كوردستان "پژاك" لە خۆپیشاندانەكان چییە، ئێوە لە كوێی خۆپیشاندانەكاندان؟ سیامەند موعینی: پژاك نایەوێت مۆركی حزبی لە خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتییەكانی كۆمەڵگە بدات، چونكە هەموو توێژەكانی كۆمەڵگەی تێدایە، دەكرێت بڵێین لایەنگرانی  پژاكیش هەن‌و كەسانێكیش هەن كە پژاك ناناسن، ئەوانە هەموو لە یەكڕیزدان‌و بە دژی رژێمی ئێران وەستاونەوە. ئێستا بوەتە شەڕی كۆمەڵگەو شەڕی دەسەڵات، پژاك وەك فكرو پارادایم لەنێو گەلدایەو بەربەرەكانێ‌و شەڕ دەكات لە دژی ئەو سیستەمەی كە دەخوازێت كۆمەڵگە بە چۆكدا بدات‌و تەسلیمی بكات. ئەو شەڕە، شەڕی گەل‌و دەسەڵاتەو ئێمە لەگەڵ ئەو دۆخەین‌و بەشێكین لەو دۆخە، ئێمە رێكخستنێكی گەلین‌و بەشێكین لەو گەلە، ئێمە خۆمان وا پێناسە دەكەین. بە هاوكاری گەلەكەمان بۆ پێشكەوتن‌و دەستەبەركردنی ئازادی‌و دەركردنی داگیركەرانی كوردستان بەتایبەت‌و ئازادی بۆ هەموو ئێران ئێمە تێكۆشانی خۆمان بەردەوام دەكەین. درەو: ئێوە هیچ ئامادەكارییەكتان كردووە بۆ هەر رووداوێكی گەورەتر لە ناڕەزایەتییەكان؟ سیامەند موعینی: من نامەوێت بكەومە ناو ئەم مژارەوە، چونكە بە قۆناغی جیاوازدا تێپەڕ دەبێت، ئەو سەرهەڵدانانەو ئەو شۆڕشە وەك لە سەرەتادا باسم كرد بە رێنیسانسێكی زێهنییەتی لە كۆمەڵگەدا دەستیپێكردووە، ئەوە پرۆسەیەكە، لەو پڕۆسەیەدا دەبێت بە شێوازی جیاواز هەنگاوبنێین، كۆمەڵگا لەهەر قۆناغێكدا لەبواری سۆسیۆلۆژییەوە پێویستە شیكاری بۆ  بكرێت، بەپێی مێتۆدی گونجاو و زانستیانە سەبارەت بەو دۆخە كار بكرێت، چونكە ئەگەر مێتۆدی جیاواز بەكارنەهێنرێت لەوانەیە بابەتەكە پێچەوانە ببێتەوە، ئێمە ناخوازین ئەمجارە كۆمەڵگە، كە كەوتوەتە شەڕ لەگەڵ سیستەمێكی تۆتالیتارو دیكتاتۆر، لاواز بێت یان بشكێت. ئێمە دەخوازین كە ئەو سەرهەڵدانە تا كۆتایی پێكهێنانی ئەم سیستەمە دەسەڵاتخوازو سەركوتكەرەو گەیشتن بە ئازادی‌و دیموكراسی بەردەوام بێت.  درەو: لە هەندێك لە میدیاكاندا دەنگۆی ئەوە بڵاوبووەوە "پژاك" ئامادەیی دەربڕیوە بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران كە سەركوتی خۆپیشاندەران بكات، ئێوە چۆن لەم دەنگۆیانە دەڕوانن؟ سیامەند موعینی: بەڕاستی ئەو چەواشەكارییەی كە بە زانابوون دژی ئێمە دەكرێت بابەتێكی كۆمیدییە.  پژاك لە 10-15 ساڵی رابردوو زۆرترین شەهیدی لە تێكۆشان‌و خەبات بە دژی كۆماری ئیسلامی ئێران داوە. بەردەوام لەبەرامبەر كۆماری ئیسلامی ئێراندا لە بوارەكانی سیاسی، كۆمەڵایەتی‌و ژینگەپارێزی‌و تەنانەت چەكداریشدا پژاك تێكۆشانی كردووەو بەرهەڵستكارێكی سەرسەختی ئەو رژێمە بووە. ئێستا شەڕێكی تایبەت لە دژی پژاك لەلایەن ئیتڵاعاتی ئێران، میتی توركیاو پاراستنی پارتی دیموكراتی ماڵی بارزانی لە ئارادایە. خۆفرۆشان‌و جاسوسانی پاراستنی پارتی لە زەوییەوە هێزەكانی ئێمە شوناسایی دەكەن، ئێران زانیاری دەدات بە توركیاو ئەوانیش بە تەیارەو درۆن هێزەكانمان دەكەنە ئامانج. لە ئەنجامی هاوكاری هاوبەشی هەر سێ لایەنەكە (میت، پاراستن‌و ئیتلاعاتی ئێران) بە دەیان هەڤاڵی ئێمە بە تەیارەو درۆنی توركیا شەهید بوون. ئەوە لەچوارچێوەی شەڕێكی تایبەت‌و چەواشەكاریەكدایە كە دەزگای هەواڵگری (پاراستن)ی بارزانی لە كوردستان پەیڕەوی دەكات، ئیدیعای زۆر ناجوامێرانەو زۆر درۆیە كە جار جار هێندەی دووپات دەكەنەوە بۆ خۆیان باوەڕ بە درۆكەی خۆیان دەكەن، شتی وا چۆن دەبێت؟ ئەوە هیچ لۆژیكێكی سیاسی تێدا نییە كە پژاك وێڕای ئەو هەموو خەبات‌و تێكۆشان‌و قوربانیدانە بێت‌و لەولاوە لەگەڵ كۆماری ئیسلامی هاودەست بێت. چۆن شتی وا دەبێت؟! ئەو ئینسانەی بڕوا بە شتی وا دەكات دەبێت چەند جار لە بواری سیاسییەوە بە خۆیدا بچێتەوەو فكربكاتەوە كە چۆن شتی وا دەبێت؟ فكری سیاسی‌و عەقڵی سیاسی ئیجازە بەوە نادات، هێزی پژاك لەبەرانبەر كۆنەپەرەستی‌و داگیركاری كوردستاندا چۆك دابدات‌و سەر دابنەوێنێ، بەڵكو پێشەنگەو لە ریزی پێشەوەی گەل شەڕ دەكات‌و دژ بە داگیركاری‌و كۆنەپەرستی لە شەڕدایە. ئەو كەسانەی كە ئەو ئیدعا چەواشەكارییانە بڵاودەكەنەوە راستەوخۆ خزمەت بە دوژمنان‌و داگیركەرانی كوردستان دەكەن.   درەو: ئێران هەڕەشەی لە هێنانی هێزی سەربازی دەكات بۆ حزبە كوردییەكانی رۆژهەڵات (پژاك، كۆمەڵە ، دیموكرات)، نوێنەری حكومەتی هەرێم لە تاران داوای چۆڵكردنی سنورەكان دەكات ئێوە هیچ ئاگادارییەكتان پێگەیشتووە؟ سیامەند موعینی: ئێمە هیچ پەیوەندییەكی فەرمیمان لەگەڵ حكومەتی هەرێم نییە، ئێمە لە چیاكانی كوردستان كە هەمیشە لانكەی شۆڕشگێڕان بووە پارێزگاری لە كەرامەتی گەلی خۆمان دەكەین، ئەوڕۆكەش ئەو لانكەیە بۆ شۆڕگێران هەیەو  ئێمەش شەڕو تێكۆشان دەكەین. لە هەموو بوارەكانی سیاسی، رێكخستنی‌و سەربازییەوە لە نێوخۆی رۆژهەڵاتدا هەین‌و خەبات‌و تێكۆشان دەكەین. رژێمی ئێران بەردەوام چ لە ناوخۆی رۆژهەڵات‌و چ لە دەرەوەی سنورەكان هێرشی كردووین بەڵام بە هیچ شێوازێك نەیتوانیوە هێزەكانی پژاك لە رەوتی ئەو خەبات‌و تێكۆشانە لابدات. ئێمە لەسەر داوای هیچ هێزێك لەم ناوچانە جێگیر نەبوین‌و لەسەر داوای هیچ هێزێكیش ئەم ناوچانە چۆل ناكەین. ئێمە بۆ ئازادی تێكۆشان دەكەین‌و تەنیا داخوازی گەلەكەمان بە ئەساس دەگرین‌و بۆ ئازادی گەلەكەمان تێكۆشان دەكەین. ئەو نوێنەرەی حكومەتی هەرێم كە بۆ خۆی قسە دەكات هیچ بەهایەكی لای ئێمە نیەو قسەو داوخوازییەكانی خزمەتە بۆ داگیركاری كوردستان. درەو: ئێوە هیچ ئامادەكاریتان كردووە ئەگەر حكومەتی ئێران هێز رەوانە بكات یاخود ئەگەر لە لایەن حكومەتی هەرێمەوە داواتان لێكرا ئەو ناوچانە چۆڵ بكەن ئێوە ئامادەن چۆڵی بكەن؟ سیامەند موعینی: كوردستان خاكی ئێمەیە، پژاك بۆ ئازادی گەل‌و نیشتمان بەدژی كۆماری ئیسلامی ئێران شەڕو تێكۆشان دەكات. پژاك ئەو هێزە نیە كە ئەگەر پێیان وت تەسلیم بەو بچۆ ئۆردوگایەك دابنیشە، بچێت دابنیشێت. پژاك بە رۆحی شۆڕشگێڕی‌و ئازادیخوازییەوە تێكۆشان دەكات، ئامادەیە بە "نانە رەقە" لە چیاكان بمێنێتەوەو بەربەرەكانێ بكات لەگەڵ هەر داگیركەرو كۆنەپەرستێك. لەكاتی گونجاودا دەكەوینەوە قوڵایی رۆژهەڵاتی كوردستان‌و ئێران، ئەو دەرفەت‌و ئیمكانەمان هەیە، دەتوانین هێزی كۆماری ئیسلامی توشی قەیرانێكی جددی بكەین، بەڵام ئێستا ئێمە پێمان وایە، قۆناغەكە رەنگە ئەوە نەبێت‌و لەبواری ستراتیژییەوە بە گونجاوی نەزانین، بەڵام گەر مەجبور بین دەتوانین ئەو هەنگاوە بنێین. درەو: ئایا لەگەڵ حزبەكانی رۆژهەڵات هیچ هەماهەنگی‌و بەرەیەكتان هەیە، بەتایبەت لەسەر ئەم رووداوانە؟ سیامەند موعینی: ئێمە نرخاندنێكی سیاسیمان هەبووە لەسەر ئاڵوگۆڕیەكانی ناوچەكەو نەخشە رێگامان لە ساڵی 2018 پێشكەش بە هەموو لایەك كردووە. لە ساڵی 2016وە من بە بەشی خۆم هەوڵمدا حزبەكانی رۆژهەڵات تێبگەیەنم كە رەوشی ناوچەكەو رەوشی ئێران بەرەو ئاڵۆزی دەچێت، ئەو قەیرانەی كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە بەرۆكی ئیرانیش دەگرێتەوە، بۆیە ئێمە وەك كورد پێویستە ئامادە بین كە بتوانین لە چوارچێوەی پاراستنی دەستكەوتەكانی ئازادی بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان یەكگرتوو كار بكەین. ئێمە هەوڵ بدەین هەماهەنگی هەبێت لە نێوانماندا، كە لە بوارەكانی دیپلۆماسی، سیاسی، كۆمەڵایەتی، بەشی چالاكی‌و تەنانەت سازكردنی هێزێكی لەشكری هاوبەش پێكەوە هاوكار بین. رەنگە هێزەكانی تر بەربەستیان هەبێت، ئەوان لە باشوری كوردستانن، ئەوان كیشەیان هەیە ئەوان دەرفەت‌و ئیمكانی ئەوەیان نییە، ئەو ئازادییەی پژاك هەیەتی كە موحتاجی نە حكومەتی هەرێم نە هیچ حكومەتێكە ئەوان نییانە، پژاك لەسەر هێزو توانای گەلی خۆی ژیان‌و شۆڕش دەكات، بۆیە بێ منەتە لەهەر دەوڵەت‌و لە هەر هێزێك كە بیەوێت ئەجێندای خۆی بەسەردا بسەپینێت، ئێمە تەنهاو تەنها گوێڕایەڵی گەلی خۆمانین.   درەو: خاڵی هاوبەشتان لەگەڵ حزبەكانی تری رۆژهەڵاتدا چییە، ئایا خاڵی هاوبەشتان لەگەڵیاندا نییە بۆ دۆزی رۆژهەڵات؟ سیامەند موعینی: دەیان خاڵی هاوبەشمان هەیە، تێكۆشان بە دژی كۆماری ئیسلامی ئێران خاڵی هاوبەشی هەموو حزبەكانە، ئەگەر جددی بن لە بەربەرەكانێ‌و دژایەتیكردنی كۆماری ئیسلامی ئێران، ئەوە دەكرێت هەنگاوی باش بنرێت. ئێمە هەمیشە ئامادەبووین‌و باوەشمان كراوەتەوە، دەستمان ئاوەڵایە بۆ ئەوەی لەگەڵ هەموو ئۆپۆزیسیۆنی كورد كە بۆ ئازادی تێكۆشان دەكات، تەنانەت ئامادەیە هاوكاری لەگەڵ هەموو ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانی بكات بە غەیری ئەوانەی كە ناوەندگەران‌و بەچاوی ناوەندگەرایی لە پرسی كورد دەڕوانن، ئێمە ئەوە تەحەمول ناكەین‌و قبوڵی ناكەین كە هیچ هێزێك بەنزمی چاو لە پرسی كورد بكات. درەو: ئایا ئێوە لەڕووی پراكتیكییەوە هیچ فیدراسیۆنێك یان كۆمسیۆن‌و هەماهەنگییەك‌و پێكەوە كاركردنێكتان نییە ؟ سیامەند موعینی: هەماهەنگی رەنگە هەبێت بەڵام هیچ بەرەیەكی یەكگرتوو نیە، ئەوەش كەمایەسیەكە نەك لەلای ئێمەوە بەڵكو لە لایەن حزبەكانی دیكەوەیە. درەو: سێ حزبەكەی تر هەردوو كۆمەڵەو دیموكرات هاوپەیمانێتییەكیان هەیە، بەڵام ئایا ئێوە جگە لە حزبە كوردییەكان هیچ هەماهەنگییەكتان لەگەڵ حزبە ئۆپزسیۆنەكانی تری ئێران نییە؟ سیامەند موعینی: ئێمە پەیوەندیمان هەیە لەگەڵ هێندێك لە حزبە ئێرانیەكان‌و لەگەڵ حزبەكانی رۆژهەڵاتیش ئەو پەیوەندییانە هەیە. پلاتفۆڕمی گەلانی ئێران لە ساڵی 2018 كە یەكەم كۆنفڕانسی لە پاڕڵمانی ئوروپا لە بلژیك بەست، ئێمە كاری بۆ دەكەین كە هەموو نەتەوەكانی ئێران چالاكانە لەژێر ناوی ئەو پلاتفۆرمەدا كار بكەن بە دژی كۆماری ئیسلامی ئێران. ئەوەی كە هێزو توانای هەیە لە نێو كۆمەڵگادا لە بوارەكانی سیاسی‌و سەربازی، بەڕاستی پژاك هێزێكی بەرچاوەو هێزێكە كە دەتوانێت چارەنوسی زۆر شت دیاری بكات، بەڵام ئەو حزبانەی تر كە دوو حزبن بونە چوارو دوانیان یەكیان گرتووەتەوە كە زۆرمان پێخۆش بوو، یان هەر چواریشیان بن، ئێمە بۆ كەس دیاری ناكەین چۆن شێوازی تێكۆشان‌و رێكخستنی خۆیان بكەن، بەڵام گرنگە ئێمە وەك كورد دیالۆگمان هەبێت چونكە تەنها جمهوری ئیسلامی نیە كە دوژمنایەتی پرسی كورد دەكات، بەڵكو دوای جمهوری ئیسلامیش شۆڤێنیزمێكی ناوەندگەرا هەیە كە پێشینەی تاریخی هەیەو زۆر درەنگ بۆی هەزم دەكرێت، كە كورد بە مافە ئازادیخوازەكانی خۆی بگات، بۆیە كورد پێویستە ئامادەی ئەو رۆژەش بێت. درەو: ئەگەر ئێستا لەم دۆخەدا، كە دۆخێكی شۆڕشگێرییە نەتوانن بەرەیەكی یەكگرتوو پێكبهێنن، ئایا ئەگەر رۆژهەڵاتی كوردستان رزگار ببێت، دەتوانن لەوێ بە ئاسانی پێكەوە هەماهەنگ بن؟ ئایا ئەزمونی هەرێمی كوردستان دووبارە نابێتەوە لە شەڕی ناوخۆ و لەو دۆخەی كە پیشتر هەبوو؟ سیامەند موعینی: بە تەكید ئێمە نا‌هێڵین تەجروبەی شكستخواردوی هەرێمی كوردستان دووبارە ببێتەوە، بەڵام ئەمە بەو واتایە نییە كە ئەو حزب‌و رێكخستنانە پێگەیان نییە، هەر حزب‌و رێكخستنێك پێگەی خۆی هەیە، بۆیە دەبێت لە ئێستاوە ئەو زەمینەیە كاری بۆ بكردرێت. حزبەكان بەگشتی چارەسەری ئەو وەزعییەتە بكەن‌و پێویستە لێكتێبگەن كە چییان دەوێت، ئێمە لە قۆناخی یەكەمدا جگە لە دەركردنی داگیركەر لە كوردستان، تێكۆشانی ئازادی بۆ كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی كوردستان دەكەین. درەو: ئایا لەم قۆناغەدا هیچ هەنگاوێكی گفتوگۆ لەگەڵ كۆماری ئێراندا نییە، بیرتان لە دانوستان نەكردووەتەوە یان ئێران هەنگاوی نەناوە لەم نێوەندەدا؟ سیامەند موعینی: رەنگە رێكخستنەكانی دیكە ئەم پرۆسەیەیان تێپەڕ كردبێت بەڵام ئێمە نە فەرمی‌و نە نافەرمی هیچ دانیشتن‌و دیالۆگێكمان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران نەبووە. چونكە پێمان وایە كۆماری ئیسلامی ئێران زەرفییەتی ئەوەی نیە كە دیموكراسی لە ئێران دەستەبەر بكات‌و ئازادی گەلەكەمان لە رۆژهەڵاتی كوردستان گەرەنتی بكات، بۆیە ئێمە لەو چوارچێوەدا هەنگاو هەڵناهێنین، ئەگەر رۆژێك دوای كۆماری ئیسلامی ئێران بارودۆخەكە گۆڕانكاری بەسەر داهات ئێمە هەمیشە بۆ دیالۆگ كراوەین‌و لەو چوارچێوەدا ئێمە هەوڵ دەدەین. بۆ رێكخستنەكانی دیكەش هەمیشە دەستی دۆستی‌و هاوكاری درێژ دەكەین، لەم قۆناغەدا كە ئێستا قۆناغێكی هەستیاری مێژووییە، زۆر زۆر گرنگە كە حزبەكانی دیكە تێبگەن، بەرژەوەندی حزبی‌و بەرژەوەندی خۆیان ئەساس نەگرن، بەرژەوەندی گەل ئەساس بگرن، لەو چوارچێوەدا ئەگەر بێنە پێشێ ئێمە هەنگاوی یەكەم دەهاوین‌و باوەشمان ئاوەڵایە بۆ هەموو حزبەكان كە بتوانین ئێمە بەرەیەكی هاوبەش بكەینەوە بۆ بەربەرەكانی لە دژی كۆماری ئیسلامی لەهەموو بوارەكانی سیاسی، دیپلۆماسی‌و تەنانەت لەشكریشەوە. درەو: سەرنجتان لەسەر پشتیوانی خەڵكی باشور لەم دۆخەدا چییە؟ سیامەند موعینی: وەك پژاك لە پشتیوانیەكانی گەلی خۆمان لە رۆژاو لە باكور لە ئوروپاو تەنانەت لە باشوری كوردستانیش سوپاس دەكەین، ئێمە یەك گەلین وە سبەینێ ئەو دەسەڵاتانە نامێنن هەر چۆن دەستەڵاتی سەددامی دیكتاتۆر نەما، كۆماری ئیسلامی ئێرانیش نامێنێ، سبەینێ پێمخۆشە ئەو مێژووە بە پاراوی‌و جوانی بنوسرێتەوە كە گەل‌و حزبەكانی باشوری كوردستان پشتیوانی خەباتی رەوای رۆژهەڵاتی كوردستان بوون‌و بۆ گەیشتن بە ئازادی هاوكارییان كردون. من ملاحەزاتی دیپلۆماسی‌و هاوسنوری تێدەگەم بەڵام خۆفرۆشی لەگەڵ پێوەندی دیپڵۆماتیك جیاوازە. دەسخۆشی لە تێكۆشانی سەرهەڵدیڕانی رۆژهەڵاتی كوردستان دەكەم. سوپاسی گەلی شۆڕشگێری سنە بەتایبەت‌و هەموو ئەو شارانەی لە خەبات‌و تێكۆشاندان دەكەم‌و ئێمە وەك پژاك تێكۆشان‌و بەرخۆدانی گەلەكەمان بەرز دەنرخێنین. سەرەخۆشی لە بنەماڵەی گیانبەختكردوان دەكەم‌و ئارەزوی چاكبوونەوە بۆ برینداران دەكەم.  

درەو: ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بڕیاریدا لە پەرلەمانی كوردستان بكشێتەوە بەهۆی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان. بە كشانەوەی (پێنج ) پەرلەمانتارەكەی یەكگرتوو، پێنج كاندیدی بزوتنەوەی ئیسلامی سەردەكەون، چونكە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە 2018 یەكگرتووی ئیسلامی و بزوتنەوەی ئیسلامی بەیەك لیست بەشداربوون بەناوی هاوپەیمانی بەرەو ئیسڵاح و (67 هەزارو 712) دەنگیان بەدەستهێناو تەنیا كاندیدەكانی یەكگرتوو دەرچوون، بۆیە كاندیدەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی شوێنگرەوەی پەرلەمانتارانی یەكگرتوو دەبن (درەو) زانیویەتی تا ئێستا بزوتنەوەی ئیسلامی لە گفتوگۆدان بچنە پەرلەمان یان نا هێشتا بڕیاری كۆتاییان نەداوە. ئەوانیش : 🔹 محەمەد بازیانی 🔹 كامیل مەحمود 🔹 عەبدوڵا وەرتی 🔹 لەیلا عەلی عەبدولعەزیز 🔹 عومەر یوسفی ................. ناوی كاندیدەكانی لیستی (بەرەو ئیسڵاح) 1- د. شێركۆ جه‌وده‌ت 2- د. عبدالله وەرتێ 3- د. ئیسماعیل سگیری 4- هیوا حامد 5- ئه‌بوبه‌كر هەڵەدنی 6- جەلال تاهیر 7- محەممەد نووری بازیانی 8- كامل مەحموود 9- سەرچنار ئەحمەد 10- عوسمان كاروانی 11- كاوە مەمەند فەرەج 12- تارق رەمەزان 13- لەیلی عەلی عەبدولعەزیز 14- هلز ئەحمەد 15- عەزیز مەحموود 16- بەهزاد دەرویش زێباری 17- نەعیمە خالد 18- عومەر یوسفی 19- غازی عەلی عەلی 20- سەباح باپیری 21- خاستی مەلا شەفیق 22- محەممەد دارەتوویی 23- عەلی عومەر عەلی 24- بێستون محەممەد ئەحمەد 25- شەمسە ئەحمەد شێروانی 26- عەبدولڕەحمان محەممەد دۆلبالیس 27- لەتیف رەئووف حامد 28- دڵشاد عەلی عەبدوڵڵا 29- ساكینە سەلیم شێخانی 30- یاسین رەسول 31- د.پەخشان رەحیم 32- محەممەد یوسف 33- مەلا حسین گردەچاڵی 34- بورهان ئەحمەد 35- عەدنان سەعید 36- پەروین مەجید تەها 37- د. دێوالی حاجی 38- سالم حەمەخان 39- ئەبوبەكر حوسێن گەڵاڵی 40- نەسرین تۆفیق 41- ئیسلام كەشانی 42- یوسف ئەحمەد 43- والی محەممەد 44- ئوسامە خورشید بارانی 45- عەباس حەسن 46- نووری ئەحمەد 47- سەباح فەتحوڵڵا 48- دولبەر عەلی 49- ئەمین ئەحمەد عەبدوڵڵا 50- كەژاڵ محەممەد ئمین 51- شەوكەت شەرەفانی 52- هۆشیار عابد 53- وحیدە ئیبراهیم 54- عەبدولوەهاب محەممەد 55- موجاهید عەبدولكەریم 56- ئیمان محەممەد 57- شیرین محەممەد 58- بەیان عەبدوڵڵا 59- بێریوان فەقێ ئیسماعیل 60- نیگار نووری 61- عەزیمە حەمەد

شیكاری: درەو # خولی یەکەمی ئەنجومەنی نوێنەران دوای (130 رۆژ) لە هەڵبژاردن سەرۆک کۆماری هەڵبژاردوە.   # خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەران دوای (251 رۆژ) لە هەڵبژاردن سەرۆک کۆماری هەڵبژاردوە.   # خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران دوای (87 رۆژ) لە هەڵبژاردن سەرۆک کۆماری هەڵبژاردوە.   # خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەران دوای (145 رۆژ) لە هەڵبژاردن سەرۆک کۆماری هەڵبژاردوە.  # خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران دوای (365 رۆژ) لە هەڵبژاردن سەرۆک کۆماری هەڵنەبژاردوە.   ڕێ و شوێنە دەستوری و یاسایەكانی پێكهێنانی حكومەت لە عێراق بەپێی دەستوری هەمیشەیی عێراق 2005، لە مادەی (76)دا کە ڕێوشوێنە دەستوریەكانی پێكهێنانی حكومەتی عێراق دەستنیشان کردووەو تێیدا هاتووە: یەکەم: سەرۆک کۆمار کاندیدی ئەو فراکسیۆنە پەرلەمانیەی زۆرترین ئەندامی هەیە ڕادەسپێرێت بۆ پێکهێنانی ئەنجومەنی وەزیران لەماوەی پازدە ڕۆژ لە بەرواری هەڵبژاردنی بە سەرۆک کۆمار. دووەم: سەرۆک وەزیرانی ڕاسپێردراو ناوی وەزیرەکان دیاریدەکات لەماوەیەکی دیاریکراودا بەمەرجێک لە سی ڕۆژ تێپەڕ نەکات لەبەرواری ڕاسپاردنیەوە.  سێیەم: ئەگەر سەرۆک وەزیرانی ڕاسپێردراو نەیتوانی لەو ماوە دیاریکراوەی لە بەندی دووەمی ئەم مادەیەدا ئاماژەی پێکراوە حکومەت پێک بهێنێت، ئەوا سەرۆک کۆمار کەسێکی تر ڕادەسپێرێت بۆ پێکهێنانی ئەنجومەنی وەزیران لەماوەی پازدە ڕۆژدا. چوارەم: سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی ڕاسپێردراو ناوی وەزیرەکان و بەرنامەی حکومەت دەخاتە بەردەم ئەنجومەنی نوێنەران. پاش ئەوەی ئەنجومەنی نوێنەران بە زۆرینەی ڕەها ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر یەکە بە یەکەی وەزیرەکان و بەرنامەی حکومەت، ئەوە مانای ئەوەیە متمانە دراوەتە ئەنجومەنی وەزیران. پێنجەم: ئەگەر متمانە نەدرا بە حکومەت، ئەوا لەماوەی پازدە ڕۆژدا سەرۆک کۆمار کەسێکی تر ڕادەسپێرێت بۆ پێکهێنانی حکومەت. وەک لە ماددە دەستوری هەمیشەیی عێراقدا هاتووە، یەکەم هەنگاوی دوای هەڵبژاردن، دەبێت ئەنجومەنی نوێنەران سەرۆک کۆمار هەڵبژێرێت، بەڵام تائێستاو دوای تێپەڕبوونی یەک ساڵ بەسەر هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (10/10/2021) بە هۆی ناکۆکی لایەنەکان بە لە بارەی کەسێک بۆ سەرۆک کۆمارو دیاریکردنی کاندیدی سەرۆک وەزیران نەگەیشتوون بە ڕێککەون، ئەمەش درێژترین ماوەی دوای هەڵبژاردنە لە عێراقی نوێی دوای ساڵی (2005)ەوە تا ئێستا کە نەتوانرابێت حکومەتی تێدا پێکبهێنرێت، بەجۆرێک؛ خولی یەکەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق   خولی یەکەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  لە (15/12/2005) بەڕێوەچوو، دوای تێپەڕبوونی (92 ڕۆژ) بەسەر هەڵبژاردندا لە (16/3/2006) یەکەم دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەران گرێدراو دوای (38) ڕۆژ لە یەکەم دانیشتن و (130 ڕۆژ) لە هەڵبژاردن و لە (22/4/2006) جەلال تاڵەبانی سکرتێری گشتی یەکێتی نیشتمانی کوردستان وەک سەرۆک کۆماری عێراق هەڵبژێردرا.  خولی دووەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق   خولی دووەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (7/3/2010) بەڕێوەچوو، دوای تێپەڕبوونی (100 ڕۆژ) بەسەر هەڵبژاردندا لە (14/6/2010) یەکەم دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەران گرێدراو دوای (151) ڕۆژ لە یەکەم دانیشتن و (251 ڕۆژ) لە هەڵبژاردن و لە (11/11/2010) جەلال تاڵەبانی سکرتێری گشتی یەکێتی نیشتمانی کوردستان جارێکی تر وەک سەرۆک کۆماری عێراق هەڵبژێردرایەوە. خولی سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق   خولی سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (30/4/2013) بەڕێوەچوو، دوای تێپەڕبوونی (63 ڕۆژ) بەسەر هەڵبژاردندا لە (1/7/2014) یەکەم دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەران گرێدراو دوای (24) ڕۆژ لە یەکەم دانیشتن و (87 ڕۆژ) لە هەڵبژاردن و لە (24/7/2014) دکتۆر فواد مەعسوم وەک سەرۆک کۆماری عێراق هەڵبژێردرا، ئەمەش کەمترین ماوەیە کە لە دوای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە سەرۆک کۆماری تێدا هەڵبژێردرا. خولی چوارەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق   خولی چوارەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (12/5/2018) بەڕێوەچوو، دوای تێپەڕبوونی (115 ڕۆژ) بەسەر هەڵبژاردندا لە (3/9/2018) یەکەم دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەران گرێدراو دوای (30) ڕۆژ لە یەکەم دانیشتن و (145 ڕۆژ) لە هەڵبژاردن و لە (2/10/2018) دکتۆر بەرهەم ئەحمەد صاڵح وەک سەرۆک کۆماری عێراق هەڵبژێردرا. خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق   خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو، دوای تێپەڕبوونی (91 ڕۆژ) بەسەر هەڵبژاردندا لە (9/1/2022) یەکەم دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەران گرێدرا، لەو کات بەداوە کە (274 ڕۆژ) بەسەر دانیشتنی ئەنجومەن و یەک ساڵی تەواو بەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردندا تێپەڕیوە تا ئێستا نەتوانراوە سەرۆک کۆمار هەڵبژێردرێت.    

(درەو):  بەپێی كاتژمێری كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم 11 رۆژی تر هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەدەچێت، ئەمە لەكاتێكدایە پەرلەمانی كوردستان تەمەنی خۆی تاوەكو كۆتایی ساڵی داهاتوو درێژكردوەتەوە.  كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستان لەسەر سایتی خۆی هێشتا كاتژمێری ساتی دەستپێكردنی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستانی لانەبردووە. كاتژمێرەكە دەبوو بەگوێرەی بڕیارەكەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم دیاری بكرێت كە رۆژی 1ی ئۆكتۆبەر (واتە سەرەتای ئەم مانگە)ی بۆ سازدانی هەڵبژاردن دیاریكردبوو، بەڵام بەگوێرەی رۆژژمێرەكەی سایتی كۆمسیۆن، هەڵبژاردن هێشتا (11) رۆژی لەبەردەمدوا ماوە.  كارایی كاتژمێرەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لەسەر سایتی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لەكاتێكدایە رۆژی 9ی ئەم مانگە پەرلەمانی كوردستان بە دەنگی (80) پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكانی (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان+ پێكهاتەكان) تەمەنی خۆی تاوەكو 31ی كانونی یەكەمی ساڵی 2023 درێژكردەوە‌و بەمەش چارەنوسی هەڵبژاردنی تا كۆتایی ساڵی داهاتوو دواخست.  كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی ماوەی یاسایی تەواو بووە، یەكێك لە بابەتە كێشە لەسەرەكانی نێوان پارتە سیاسییەكان لەبارەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان چۆنیەتی كاراكردنەوەی ئەم كۆمسیۆنە بوو.  

 درەو: بافڵ تاڵەبانی و فوئاد حسێن لەبەردەم نوێنەری لایەنە عێراقیەكان رووبەرووی یەك دەبنەوەو بافڵ تاڵەبانی دووجار بۆ فوئاد حسێن هەڵدەستێت و دەڵێت "چوارشەمە دەیبنن كێ دەبێتە سەرۆك كۆمار، فوئاد حسێنیش دەڵێت: عەیبەیە لێرە باسی بارودۆخی هەرێمی كوردستان دەكەیت. رۆژی شەممەی رابردوو هاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت كە پێكهاتووە لە (چوارچێوەی هەماهەنگی، یەكێتی، پارتی، هاوپەیمانیی سەروەری، عەزم و بابلیون) بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراق كۆبوونەوە لە كۆبونەوەكە.  بافڵ تاڵەبانی، سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و د. فوئاد حوسێن، وەك نوێنەری پارتی دیموكراتی كوردستان بەشداربوون. سەرچاوەیەكی باڵا بە (درەو)ی راگەیاند بافڵ تاڵەبانی لە كۆبونەوەكەدا زۆر بە توندی قسەی كردووەو هێرشی كردووەتە سەر پارتی دیموكراتی كوردستان و رایگەیاندووە: پارتی دەیەوێت هەموو پۆست و دەسەڵاتەكانی لای خۆی بێت و ئێمەش ئەوەمان قبوڵ نیە، حكومەت لە هەولێر گەمارۆی خستووەتە سەر سلێمانی و جیاوازی دەكات لە نێوان پارێزگاكاندا. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد، فوئاد حسێن وەڵامی بافڵ تاڵەبانی داوەتەوەو رایگەیاندووە ئێرە شوێنی ئەو قسانە نیەو عەیبە لێرە لەبەرچاوی ئەماندا باسی ئەزمون و دۆخی هەرێمی كوردستان دەكەیت و ناكرێت دۆخی هەرێمی كوردستان بهێنێتە ناو كۆبونەوەیەكی ئاواوە، پۆستی سەرۆك كۆمار تەنیا بۆ موڵكی یەكێتی نیە بۆ ئێوە نابێت، بافڵ تاڵەبانیش تووڕە بووەو  دوو جار هەستاوە بۆ فوئاد حسێن و تەنانەت سەركردە عێراقیەكان ناوبژیوانیان كردووە، بافڵ تاڵەبانی رایگەیاندووە: چوارشەممە ئەیبینن كێ دەبێتە سەرۆك كۆماری عێراق.  

درەو: تا ئێستا بە تۆمەتی كوشتنی هاوكار جاف عەیدی دژە تیرۆری یەكێتی دەستگیركراون و دانیان بە تاوانەكەدا ناوە، تۆمەتباران پێشتر لەگەڵ هاوكار جاف كاریان كردووە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) دوێنێ تۆمەتبارانی سەرەكی كوشتنی هاوكار جاف لە شاری هەولێر دەستگیركران، بەتایبەتیش (یاسر فەیسەڵ، ئەحمەد فەیسەڵ، سەرمەد رەشید) یاسر پێشتر جێگری هاوكار جاف بووەو دواتر كراوەتەوە شوێنی هاوكار جاف. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد هێزە ئەمنیەكان لە دوێنێوە تا ئێستا (14) كەسیان دەستگیركردووە بە تۆمەتی تێوەگلان لە كوشتنی هاوكار جاف. رۆژی  هەینی رابردوو لە شاری ھەولێر دوو بۆمبی چێندراو بە ئۆتۆمبێلەكەی ( عەقید هاوكار جاف) فەرماندەی دژە تیرۆری یەكێتیدا تەقیەوەو گیانی لەدەستدا. عەقید هاوكار بەرپرسی دەزگای زانیاری و دژە تیرۆری یەكێتی بوو لە موسڵ و دهۆك و هەولێر لەدوای رووداوەكانی 8ی تەمووز لایەنگری لاهور شێخ جەنگی بووە، هەربۆیە لە پۆستەكەی درووخراوەتەوەو هەر لە هەولێر ماوەتەوە، لەوکاتەوە یەکێتی کەسێکی تری لە شوێنەکەی داناوە بە ناوی (یاسر شەبەكی) كە خەڵكی موسڵە. بەپێی بەدواداچونەکانی (درەو)، لە چەند هەفتەی رابردوودا (هاوكار جاف) چوتە لای ئەژی ئەمین جێگری سەرۆكی سەرۆكی ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێمی كوردستان، بڕیاربووە ئەژی ئەمین فەرمانی دەستبەكاربوونەوەی وەك بەرپرسی دژە تیرۆر بۆ دەربکات. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، دەستگیركراوەکان دانیان بەوەدا ناوە لە پلانی کوشتنەکەدا تێوەگلاون و بڕیارە دەقی دانپێدانانەكانیان بڵاوبكرێتەوە.  ئێستا دەنگۆی ئەوە هەیە بەرپرسانی یەكێتی لەسەر هێڵن بۆ ئەوەی پرسەكە كۆتایی پێبهێندرێت و زیاتر لەوە كێشەكە ئاڵۆزتر نەكرێت، بەڵام زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن مەسرور بارزانی وەك سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشی ھەرێمی کوردستان سورە لەسەر بڵاوكردنەوەی دانپێدانانەكان و پێیوایە ئەوە خەرقێكی ئەمنی گەورە بووە لە هەولێر كراوەو ئەمنیەتی هەولێری خستووتە ژێر پرسیارەوە، لە هەمانكاتدا ئەو كەسە كوژراوە فەرماندەیەكی دیاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم بووە. ئەمڕۆش لە كۆبونەوەی پەرلەمانی كوردستان زیاد جەبار سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی رایگەیاد ئەو تۆمەتانە رەتدەكەینەوە كە ئاراستەی یەكێتی دەكرێت لەبارەی كوشتنی هاوكار جافەوە، بۆ ئەوەی كەیسەكە بەلارێدا نەبرێت پەرلەمانی كوردستان لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە پێكبهێنێت. 

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) میسر و سعودیە و ئێران سێ وڵاتی گەورە و گرنگیی خۆرھەڵاتی ناوەڕاستن. سێ مۆدێلی جیاوازن لە دەوڵەتی دەسەڵاتگەر، کە سێ جۆر لە سیستمی سیاسیی و سێ جۆر لە کۆمەڵگای جیاوازیان، بەرھەمھێناوە.  ئەو سیستمە سیاسییەی لە میسری سەردەمی جەمال عەبدول ناسردا لە نێوان سەرەتای ساڵانی پەنجاوە بۆ ناوەڕاستی ساڵانی ھەفتا دروستکرا، ئەو سیستمە بوو کە ناوی ”سۆسیالیزمی عەرەبی“ لێنرابوو. سیستمێکی تاک حیزبی و تاک ئایدیۆلۆژیی دەسەڵاتگەر بوو، بەڵام دابینکەری زۆربەی خزتمەتگوزارییە سەرەکییەکانی ناو کۆمەڵگا بوو، لەوانەش دابینکەری خوێندن و خزمەتگوزاریی تەندروستیی خۆڕایی، دابینکردنی ئاو و کارەبا و خۆراک و خانوبەرە و کار. دەسەڵاتیش لەناو ئەم سیستمەدا لە چینە ئەرستۆکراتیی و فیوداڵەکانەوە گوازرابووەوە بۆ چینی ناوەڕاست، بە تایبەتی بەشەکانی خوارەوەی چینی ناوەڕاست. لە کایەی تیورەی سیاسیدا باس لە بوونی ”سەودایەکی دەسەڵاتگەرانە“ لەناو ئەم جۆرە سیستمانەدا دەکرێت، کە تیایدا دەوڵەت و حوکمڕانن خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان بۆ کۆمەڵگا دابیندەکەن، لە بەرامبەرردا کۆمەڵگا واز لە مافە سیاسییەکانی دھێنێت و کایەی سیاسیی لە وڵاتەکەدا دادەخرێت. بە مانایەکی دیکە سیستمەکە تەنھا پۆلیس و سوپا و دەزگاکانی تری بەکارھێنانی توندوتیژیی بەڕێوەی نابات، بەڵکو لەپاڵیدا ئەو جۆرە ”سەودا دەسەڵاتگەرە“ش ئامادەیە، کە لەبەرامبەر بێدەنگبوونی سیاسیدا خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان دابیندەکات. ئەم مۆدێلە لە دەسەڵات لە دونیای دوای کۆلۆنیالیزمدا بە گشتیی و لە میسردا بە تایبەتیی، دەسەڵاتێکی ناسیۆنالیزتی عەلمانی چەپگەر بوو، ئەگەرچی دژایەتی دینیی نەدەکرد، بەڵام ڕێگەی بەھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی نەئەدا ئامادەبن و کاربکەن و بەھەموو جۆرێک سەرکوتیدەکردن. دوای مردنی عەبدول ناسر و ھاتنی سادات، ڕژێمە تازەکەی سادات، دەسکارییەکی ڕیشەیی ئەم سیستمە سیاسییە دەکات و کۆتایی بە ئاکاری سۆسیالیستانەی دەوڵەت دەھێنێت.  سادات بۆ بەرەنگاربوونەوەی کەلەپوری ناسریزم و ناسیۆنالیزمی عەرەبیی و سۆسیالیزم، دەرگا بەڕووی ئیخوانی موسلیمیندا دەەکاتەو و زیندانیکراوەکانیان ئازاددەکات،  بواری گەڕانەوە بە ئیخوانە ھەڵاتوەکانیش بۆ سعودیە و وڵاتانی خەلیج دەبەخشێت. ئەمانیش بە دووشتەوە دەگەڕێنەوە بۆ میسر: سەرمایەیەکی زۆر و سەلەفیزمی وەھابی. بە حوکمی ئەوەیش کە نەیاندەتوانی لە ئاستی سیاسیدا خۆیان ڕێکبخەن و وەک ھێزێکی سیاسیی ئامادەبن، بۆیە لەڕێگای کۆمەڵگای مەدەنیی و ڕێکخراوی خێرخوازیی و سەندیکای جیاوازەوە بەناو کۆمەڵگای میسریدا بڵاوبوونەوە. ڕۆژنامە و بڵاوکراوەی تایبەت بەخۆیان بڵاوکردەوە و لە زانکۆکاندا چالاکییەکی زۆر و ھەمەلایەنیان دەستپێکرد. لەو شوێنانەشدا کە دەوڵەت بەھۆی خەسخەسەی ئابورییەوە، بەبێ خزمەتگوزاریی بەجێیھێشتبوون ئەوان دەستیانکرد بە دابینکردنی خزمەتگوزارییەکان، بەڵام ھاوشان بە بڵاوکردنەوە و پەرەدان بە فۆرمە ئیخوانییە سیاسیی و سەلەفییەکەی دینداریی. ئیخوانی موسلیمین لە مسیردا توانی بەشێکی گرنگیی چینی ناوەڕاست و ژمارەیەکی گەورەی بەشە ھەژارەکەی میسر بخاتە دوای خۆی. ھێزە ڕادیکاڵەکانی ئیسلامی سیاسییش، کە لەھەمان ژینگەدا میسردا دروستبووبوون، لەوەدا سەرکەوتن لە ساڵی ١٩٨١ دا خودی سادات بکوژن. بەڵام دەوڵەتی میسری لەوەدا سەرکەوت کۆتایی بە ھەڕەشەی سەربازیی ئیسلامی ڕادیکاڵ بھێنێت، ھەزارانی لێ کوشتن و لێگرتن و ڕاونان. بە کورتییەکەی دەوڵەت لە میسردا نەبوو بە دەوڵەتێکی دینیی، بەڵام کۆمەڵگاکە لە خوارەوە و لە ڕێگای ئامادەگی بەرفراوانی گروپە ئیسلامییەکانەوە، گۆڕدرا بۆ یەکێک لە کۆمەڵگا ھەرە دینییەکانی ناوچەکە. لە کۆتایی ساڵانی ھەفتاوە، تا دوای کۆدەتاکەی ژەنەراڵ سیسی بەسەر دەسەڵاتی ئیخوانی موسلیمین و محەمەد مورسی لە ٢٠١٣دا. کۆمەڵگای میسریی لە یەکێک لە کۆمەڵگا عەلمانییەکانی ناوچەکەوە دەگۆڕێت بۆ یەکێک دیندارترین کۆمەڵگاکان. لە ئێستادا بڕێک لە دورکەوتنەوە لەو دیندارییە ئیخوانییە سەلەفییە لە میسردا لەئارادایە. ھاوکێەشەکە لە میسردا بەم شێوەیە بوو: دەوڵەتێکی نادینیی دەبێتە ھۆکاری دروستبوونی کۆمەڵگایەکی دینیی. ئەمەش وادەکات ململانێ لە میسر لەگەڵ دەوڵەت و حوکمڕاناندا لەسەر دین و دینداریی و بەگشتیکردنی لەشی دینیی، نەبێت. دین ئەو ڕۆڵە سەرەکیی و گرنگە لەم ململانێیەدا نەبینێت.  لە سعودیەدا دۆخەکە تەواو لەم دۆخەی میسر جیاوازە. دەوڵەت و وڵاتی سعودیە بەرھەمی ڕێکەوتنێکی مێژووییە لەنێوان خێزانی ئال سعود و خێزانی محەمەدی کوڕی عەبدولوەھاب دا. لەم ڕێکەوتنەدا دەسەڵاتی سیاسیی و حوکمڕانیی بۆ ئالی سعود بووە و دەسەڵاتی دین لەناو کۆمەڵگادا بۆ بنەماڵەی عەبدول وەھاب بووە. ئەمیر و پادشاکانی سعودیە حوکمڕانی سیاسیی وڵاتەکەبوون و دەزگاکانی دەوڵەت و پێگە سیاسییەکانی وڵاتەکەیان بەدەستبووە، ئیشکردنیش لەناو کۆمەڵگادا بۆ دەزگا دینییەکان بەجێھێڵدراوە کە سەر بە ڕێبازی سەلەفیی وەھابین، بێگومان دەزگا دینییەکان بەشێکی گەورەی ھێزی خۆیان لە ھێزی دەوڵەت و ڕازیبوونی بنەماڵەی ئال سعودەوە بەدەستھێناوە. ئەم دۆخە بەتایبەتی لە دوای شۆڕشی ئێرانیی ساڵی ١٩٧٩ ەوە تۆختر دەبێتەوە. پیاوانی دینیە وەھابییەکان نەک تەنھا مزگەوتەکان و فێرگە دینییەکانیان دەخرێتە لەژێردەست، بەڵکو دادگاکان و سیستمی خوێندن و فێربوون، سانسۆری میدیا و نووسین و بڵاوکردنەوەشیان پێدەدرێت، ئەمە جگە لە سانسۆری ژیانی گشتیی و دامەزراندنی پۆلیسی دینیی کە ژیانی گشتیی کۆمەڵگاکە بە گشتیی و چۆنیەتی دەرکەوتنی لەشی ئافرەت لە کۆمەڵگادا، چاودێریکردوە. بە ھۆی ئەم دابەشکردنەی دەسەڵاتەوە بنەماڵەی ئال سعود وەک بنەماڵەیەکی دینیی و دەسەڵاتەکەیان وەک دەسەڵاتێکی دینی دەرناکەوێت، ئەوان نوێنەری سیاسیی وڵاتەکەن، وەھابیزمیش نوێنەری دەسەڵاتی دینییە لە وڵاتەکەدا. بە مانایەک لە ماناکان دابەشکردنی ئەم دوو دەسەڵاتە بەسەر دوو گروپی کۆمەڵایەتیی جیاوازدا بووە. ڕاگرتنی ئەم ھاوکێشەیە لە نێوان دەسەڵاتی سیاسیی و دەسەڵاتی دینیدا بنەمای ئیشکردنی ئەو سیستمەیە لە سعودیەدا سەروەربووە. بەڵام لە ساڵانی نەوەد بەدوا، بنەماڵەی ئال سعود و لەگەڵیدا دەسەڵاتی سیاسیی لەو وڵاتەدا بەھێزتر و فراوانتر دەبێت، تا ئەو شوێنەی بتوانن ھەنگاو بە ھەنگاو سنوور بۆ دەسەڵاتی دینیی لە وڵاتەکەدا، دابنێنن و کاریگەرییەکانی لەناو ژیانی گشتیدا کەمتربکەنەوە. ئەمە ھاوشان بە دروستبوونی بزاوتی ژنان و دروستبوونی ھێز و کەسایەتیی و میدیای لیبرال لە سعودیەدا. ئەم دۆخە لەمڕۆدا بەو خاڵەدەگات کەسێکی وەک محمەد بن سەلمان بە بڕیارێک سەپاندنی پۆشینی بەزۆری حیجاب لە وڵاتەکەدا پەکبخات و ئافرەتان مافی ھەڵبژاردن یان ھەڵنەبژاردنی حیجابیان بۆ بگەڕێتەوە.  ھەروەھا دەسەڵاتی پۆلیسی دین و پیاوانی دین و دەزگا دینییەکانیش، تا ڕادەیەکی زۆر، سنوورداربکات، ھەروەھا بەرنامەی ڕیفۆرمکردنی دینیی و سنووردارکردنی وەھابیزم، لە وڵاتەکەدا بسەپێنێت.  لەباتی ئەوەی دەسەڵاتی دینیی وەک دەسەڵاتێکی سەربەخۆ، لە پاڵ دەسەڵاتی سیاسیدا ئامادەبێت، دەسەڵاتێک بێت لەژێر ڕکێف و کۆنترۆڵی دەسەڵاتی سیاسیدا. ئەم دۆخەش ھەم ئازادییەکی زیاتر بە دەسەڵاتی سیاسیی لە وڵاتەکەدا دەبەخشێت، کە بێگومان دەسەڵاتێکی دەسەڵاتگەری خێزنیی و بنەماڵەییە، ھەم بەشێکی گەورەی کۆمەڵگاکە لە سانسۆر و دەسەڵاتی وەھابیزم و دەزگاکانی ئازادببێت.  کۆمەڵگای سعودی خۆیشی، بە بەراورد بە کۆمەڵگای میسری، کەمتر دیندار و زیاتر ڕوو لە عەلمانیەتە. ھۆکاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە بۆ ماوەیەکی درێژ، دەسەڵاتی دینیی لە سعودیەدا، بە ھاوکاریی دەسەڵاتی سیاسیی، جۆرێکی تایبەت لە دینداریی بەزۆر بەسەر ھەمواندا سەپاندوە و دینی کردوە بە سانسۆرێکی بەربڵاو بەسەر ژیانەوە. ھەموو دیندارییەکی سەپێنراویش بەردەوام کاردانەوەی پێچەوانە، دژ بەو دیندارییە بەرھەمدەھێنێت.  ھەرچی دۆخی کۆمەڵگای ئێرانیی و دەسەڵاتی دەوڵەت لە ئێراندایە، تەواو جیاوازە لەوەی لە میسر و سعودیەدا ھەیە و ئامادەیە. لە ئێراندا دەوڵەت دەوڵەتێکی دینییە و ئەوەی حوکمڕانە عەقڵیەت و دەزگا و میکانیزمەکانی تیورەی ”ویلایەتی فەقیە“ کە خومەینی داھێنەرەکەیتی. لە ئێراندا شوناسی دەوڵەت و شوناسی حوکمڕانەکان، بە پێچەوانەی میسر و سعودیەوە، لەسەر دین دروستبووە، دەسەڵاتی سیاسیی و دەسەڵاتی دینیی بە توندیی بەناویەکداچوون و دەسەڵاتی ڕەھبەری وڵاتەکە، کە دەسەڵاتێکی دینییە، لەسەروی ھەموو دەسەڵاتەکانی ترەوەیە و لەھەموویان بەھێزترە. دەوڵەت لە ئێراندا فۆرمێکی تایبەت لە دینداریی بەسەر کۆمەڵگای ئێرانیدا دەسەپێنێت و بەشێکی گەورەی شەرعیەتی دەسەڵاتی دەوڵەت خۆیشی، لەو سەپاندنەوە سەرچاوەدەگرێت. ئەمە وایکردوە کۆمەڵگای ئێرانی، کە لە بەشێکی زۆری چل ساڵی ڕابردوودا لەدۆخی بەرگرییکردنێکی بەردەوامدابووە بەرامبەر بەو مۆدێلە تایبەتەی حوکمڕانیی، بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی بگۆڕێت بۆ کۆمەڵگایەکی عەلمانیی ھەم دژ بەو دەوڵەتە دینییە و ھەم دژ بەو فۆرمە لە دینداریی سەپێندراو. ئەمە وادەکات یاخیبونەکانی ئەمڕۆکەی ئێران ڕەھەندێکی دژەدینیی گرنگ و بەھێزی ھەبێت و فڕێدانی حیجاب لەناویدا بگۆڕێت بۆ یەکێک لە کردە و سیمبۆڵە ھەرە سەرەکییەکانی یاخیبوون لەو وڵاتەدا. دروستبوونی شوناسی دەوڵەت و شوناسی حوکمڕانان لەسەر دین، وا دەکات، ئێران نەتوانێت وەک سعودیە، بە ئاسانی بڕیاری بە ئیختیارکردنی حیجاب بدات. یان بڕیاری کەمکردنەوە، یان پەراوێزخستنی دەسەڵاتی ئەو دەزگا دینییە پۆلیسیانە بدات، کە سانسۆری چۆنیەتی دەرکەوتن و جوڵەی لەشی ئێرانییەکان لە ژیانی گشتیدا دەکەن.  ھەموو دەسکاریکردنێکی چۆنیەتی دەرکەوتنی لەشی دینیی لە ئێراندا کێشەی گەورە بۆ کۆی تیورە و سیستمی ویلایەتی فەقیە دروستدەکات، لە کاتێکدا ئەم دۆخە نە لە میسر و نە لە سعودیەدا بوونی نییە. یاخیبوونەکانی ئەمڕۆکەی ئێران خواستی گۆڕانی سەرجەمی سیستمی حوکمڕانییەکەیان ھەیە، شەپازلەیەکی ھێجگار گەورەشە لە ڕوخساری ھەر دەسەڵاتێکی سیاسیی شوناسەکەی لەسەر دین دروستبکات و جۆرێکی تایبەتی لە دیندارییش بەسەر کۆمەڵگادا بسەپێنێت. بێگومان شەپازلەیەکی گەورەشە لە ڕوخساری ھەر دەسەڵاتێک ڕێزی مافە سەرەتایی و بنەڕەتییەکانی خەڵکی ناو کۆمەڵگاکە و ڕێزی ئازادییە بنەڕتییەکانیان، نەگرێت.  بە کورتییەکەی، میسر و سعودیە و ئێران سێ مۆدێلی جیاوازی حوکمڕانیی دەسەڵاتگەر و ئەوتۆریتێرن، جیانەکردنەوەیان لەیەکتری ڕێگرە لەبەردەم تێگەیشتن لە ھەریەکێکیان.

درەو: توێژەر: سەروەر عەبدوڵا- وەرزنامەی ئێرانناسی   بەرایی ستراتیجی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، پێكهاتەی كۆمەڵایەتی، باری ئابووریی، ڕۆشنبیریی و سیاسی ئەو هۆكارانەن وادەكات بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە ماوەی شۆڕشی گەلانی ئێراندا (1979) لەچاو ناوچەكانی دیكەیدا زۆر جیاوازبێت، بەجۆرێك لەكۆتایدا بگاتە ئەوەی دۆست و هاوخەباتی دوێنێ ببێتە دوژمنی سەرسەختی ئەمڕۆ و بەرهەمی شیرینی شۆڕش ببێتە هۆكاری جەنگی خوێناوی لە نێوان هێزە كوردییەكان. پاش ڕووخانی ڕژێمی شاه لە 1979 ئەوەندەی پێناچێت شەڕ دەكەوێتە نێوان هێزە كوردییەكان و سوپای پاسداران و هێزەكانی پارێزگاری كردن لە شۆڕش. هەڵكەوتەی ناوچەكە دەبێتە هۆی ئەوەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان ببێتە مۆڵگە و حەشارگەی زۆرێك لە نەیارانی حكومەتی دوای شۆڕش، بواری ئابووری و كۆمەڵایەتی ڕێگە خۆشكەر دەبێت بۆ زۆرێك دەستبەرن بۆ پشێوی نانەوە و یەكلایكردنەوەی كێشە لەمێژینەكانیان لەگەڵ نەیارانیان، بۆنمونە كوشتنی (عەبە حەبیب) لە پێكدادانەكەی (بیانی تەواونەكراوی ساواك) لە مەریوان لە (19/07/1979) و كوژرانی 12 ئەندامی مەكتەب قورئان جۆرێك بووە لە تۆڵە و كۆنەقین “بەرپرسی چەكدارەكان (عەبە حەبیب) ڕووی دەمیكردە فەرمانداری نیزامی یەكێتی جوتیاران و ڕایگەیاند: ئەوا من خۆم دەدەم بەدەستەوە، بەڵام بە مەرجێك ڕادەستی نامەردم نەكەیت، پاش خۆ بەدەستەوەدان ئاژەڵێكی سروشت دڕندە تەقەی لێكرد و كوشتی … زۆرینەی دانیشتوانی ئەوسای مەریوان ئاگاداربوون عەبە حەبیب كەوتە بەر پەلاماری ئاگری تۆڵەی، كە ویستبووی كێشەی سەردەمی منداڵی و مێرمنداڵی خۆی و عەبە حەبیب بەوشێوە قێزەونە تۆڵە بكاتەوە”1. لەبەرئەوەی كۆمەڵگەی كوردی بەدرێژای دەسەڵاتی شاهنشاهی نەیتوانیوە ئازادانە بەشداری چالاكییە سیاسییەكان بكات و لە كەشوهەوایەكی دیموكراسیدا برەو بە تێگەیشتنە سیاسی و ڕۆشنبیرییەكانی خۆی بدات، بۆیە دەبینیت كاتێك شۆڕش دەستپێدەكات هەمووان لەهەوڵی ئەوەدان گرووپ و حیزبێك دروست بكەن و لەژێر ناوێكدا كار بۆ وەرگرتنەوەی مافەكانی بكەن! ئەم زەمینەیە دەبێتە هۆكاری دەركەوتنی کۆمەڵێک حیزبی بێ ئامانج و بێ پەروا “ساڵی (1979) دەیان حیزب، ڕێكخرا، دەستەو تاقم لە كوردستانی ڕۆژهەڵات خۆیان ناساند … پلاكاردێكی بە شەقڵەیەكەوە كردبوو، دروشمێكی لێ نووسیبوو یان دێوەجامەیەكی هەڵدابوو. هێندەی بڵێیت یەك و دوو ڕەچەڵەکی حیزب و ڕێكخراوەكان بەری ئاسمانی گرتبوو”2. دواجار نەبوونی هۆشیاری سیاسی و یەكڕیزی حیزب و ئەجێندایەكی یەكگرتوو لەلایەك و دەركەوتنی ئەم هەموو هێزە سیاسییە چەك بەدەستە لەلایەكی دیكەوە دۆخەكەی بۆ پێكدادانی بەرژەوەندی هێزی چەكدارەكان سازاند. بۆ نموونە لە شاری مەریوان هەڵكوتانە سەر لایەنگرانی مەكتەب قورئان دەرفەتی ئەوە دەدات بە دەست حكومەتی شۆڕشییەوە هێز بجوڵێنێت بەرەو ناوچە كوردییەكان و مەریوان. “لە ئێوارەی (20/07 تاوەكو 11/08/1979)، زۆرینەی ئەندامانی (بارەگای بەرگریی لە ئازادی شۆڕش) بەبێ جیاوازی گرووپ و ڕێكخراوەی بەشدار بوون لە داكۆكیردن لە شاری مەریوان، بەڵام بەشدارییەك بوو بەبێ ئامانج و بەرنامە و ستراتیژییەكی دیاریكراو، هەركەس بە گوێرەی بیرو بۆچوونی تاكە كەسی خۆی لە كوورەخانەكەی موسەوی تاوەكو جەنگەڵبانی پاڵیدابوو بە دیوارێك یان بن بەردێكەوە و سەنگەری لێدابوو”3. لەسەروو هەموو ئەمانەشەوە ئەو زەمینەسازییەی بۆ پێكدانانی هێزە كوردییەكان هاتۆتە ئاراوە دەستكراوەی زیاتر دەدات بەو گرووپەی كە بڕاوان وایە كێشە و قەیرانەكانی كوردستان دەبێت لە ڕێگەی هێزەوە چارەسەر بكرێت ئەویش بە پاڵپشتی خودی كوردەكان، واتە فارس نەكرێتە قوربانی بۆ ئارامكردنەوەی ناوچە كوردییەكان. لەم توێژینەوەیەدا هەوڵدەدەین خاوەندارێتی هێزێك ڕوون بكەینەوە، كە دەبێتە ڕێگە نیشاندەری سوپای پاسداران بۆ هاتنە ناو شارە كوردییەكانەوە بەئاسانترین ڕێگە، هێزێكی چەپەكان ئەحمەدی موفتی زادە وەك سەركردەیەكی ئایینی-نەتەوەی بەدامەزرێنەری دەزانن و خۆشی بەدرۆی دەخاتەوە، بەجۆرێكی دیكە ئێرانییەكان لەژێر ناوی موفتی زادەدا هەوڵدەدەن گەنجانی كوردی بۆ ناونووس بكەن، ئەو هێزەش (پێشمەرگەی مسوڵمانی كورد)ە. تێڕوانینی دەسەڵات بۆ چارەسەری قەیرانی ئاسایشی  شارەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان 1979 ئاڵۆزیی شارە كوردییەكان لە ڕۆژانی شۆڕش و دواتردا بەجۆرێك دەبێت، كۆنتڕۆڵ لەدەستی هێزێكی تایبەتدا نامێنێـەوەو دەسەڵاتی ناوەند بەتەواوەتی لاواز دەبێت. لە بانە و مهاباد حیزبی دیموكرات كۆنتڕۆڵ دەگرێتە دەست، لە سنە و مەریوان دەوروبەری كۆمەڵە دەیەوێت بەهەر جۆرێك بووە (پادگان) كۆنتڕۆڵ بكات، بۆیە تاران لەڕێگەی ناردنی لیژنەكانییەوە دەیەوێت بگاتە چارەسەرێك و ئارامی بگەڕێنێتەوە بۆ ناوچەكە4، ئەویش لەبەرئەوەی هاوسنوور بوون لەگەڵ عێراقدا هەمیشە جۆرێك لەمەترسی بووە بۆیان. ئێمە بۆئەوەی زیاتر لەبەرنامەی تاران تێبگەین، گرنگە دیدگاكانی ئەوان بزانین بۆ چارەسەركردنی قەیرانی ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی كوردستان، لێرەدا بەگشتی چوار تێڕوانین جێگەی قسە لەسەركردنن: ١ . چارەسەری قەیرانەكان لە ڕێگەی دانوسان و لێكتێگەیشتنەوە: ئەم كۆمەڵە بڕوایان وا بووە دەسەڵاتی ناوەند دەبێت لە ڕێگەی ناردنی لیژنە و دانیشتن لەگەڵ نوێنەرایەتی كورد و سەركردایەتی سیاسی ئەوكاتەی ڕۆژهەڵاتی كوردستان دانیشتنی بەردەوام ئەنجام بدرێت بۆ لێكتێگەیشتن و گەیشتن بە ڕێكەوتن، بڕوای بە چارسەری ئاشتیانە هەبوو، هیچ پێویست بە بەكارهێنانی هێز ناكات. ٢ . ئەم تێڕوانینە لە گۆشەنیكای ڕووداو و جیاوازییەكانی دوژمنانی شۆڕشەوە سەیری كێشەكانی كوردستانی دەكرد، بۆیە هەر ئارامگرت و چاوەڕێكردنێكی بەواتای لەدەستدانی كوردستان و مەترسی بۆسەر ئێران دەبینی. تەنها چارەسەری لەبەشداری پێكردن و هاوكاریكردنی خەڵكیدا دەبینی. بوونی سوپای پاسداران و هێز تەنها ئامادەییەكی سەربازیی و ئاسایشیی نییە لە ناوچەكەدا، بەڵكو بوونێكی گرنگە بەتایبەت ئەوكاتەی خەڵكی ناوچەكە بەشداری دەكەن و دەبن بە بەشێك لەو هێزە سەربازییە، واتە بوونێكی کولتووری تێكەڵ بە بابەتەكە دەبێت و بەمشێوەیەش دەكرێت ئارامی بۆ ناوچەكە بگەڕێتەوە!”محەمەد بروجەردی یەكێك لە سەركردە سەربازییە ناسراوەكانی كوردستان بڕوای وابوو، كە بەبێ پەیوەستبوونی خەڵكی كورد بە بوارە ئاسایشییەكە و وەرگرتنی بەرپرسیارێتی ئاسایشی ناتوانرێت لەم ناوچەیەدا كاربكرێت”5. واتە بە بڕوای بروجەردی كۆماری ئیسلامیی ئەگەر دەیەوێت كێشە و پشێوییەكان چارەسەربكات، دەبێت كاربكات خەڵكی كوردستان خۆیان بێنە پێشەوەو ئەرك و بەرپرسیارتی وەربگرن و هاوكاری بكەن. بەپێی سەرچاوە فارسییەكان دواجار هەر ئەم دیدگایە دەبێت بەهۆی دروستكردنی هێزی پێشمەرگەی مسوڵمان. دروستكردنی هێز لەخۆیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی خۆیان! لەهەمانكاتدا دەوڵەت لە بورارەكانی ئابووریی، کولتووری و كۆمەڵایەتیدا داواكری و پێداویستییەكانی خەڵكی دابین بكات. ٣ . هەرچی دیگای سێیەم هەیە بڕوای تەواوەتی وابووە، چارەسەری قەیرانەكانی كوردستان تەنها لەڕێگەی  كولتوورییەوە دەكرێت و هیچ جێگەیەكی بۆ بەكارهێنانی هێز نەهێشتبوویەوە. بڕوای وابوو دەبێت زەمینە لە بوارە كولتوورییەكاندا بسازێنرێت بۆ ئەو لایەنانەی لەم بوارەدا كاردەكەن و چارەسەری كێشەكان لەڕێگەی سەندیكا و ڕێكخراوەكانەوە بدۆزنەوە. دەتوانین بڵێن مەكتەب قورئان و ئەحمەدی موفتی زادە یەكێك بوون لە سەرسەخترین لایەنگرانی ئەم دیدگایە6، بەڵام خۆیان دواجار دەبنە قوربانی دەستی ئەو لایەنانەی بڕوایان بە هێز هەبوو لەچارەسەركردنی كێشەكاندا. نەبی الله ڕۆحی دەڵێت “لە ئەنجامدا شوێن كەوتووانی ئەم دیدگایە لە ناوچەكەدا بوونە قوربانی توندوتیژییەكانی هێزە شۆڕشییەكان”7. واتە لەبەرئەوەی چەك هەڵناگرن بەئاسانی هێزە چەكدارەكان توانیوایە ڕووبەڕوویان ببنەوە. ٤ . بە بووچوونی ئەم كۆمەڵە تەنها چارەسەر ڕووبەڕووبوونەوەی چەكداریی و سەركوتكردنی هێزە ناڕازییەكان و دەرپەڕندنیانە لە ناوچەكە. ئەمانە ئەو كەسانەبوون كە لە ڕابردووشدا وەك فەرماندەی سەربازیی كاریان كردبوو، هیچ جیاوازییەكیان لە نێوان شۆڕشگێران و كۆبوونەوەی خەڵكی ئاساییدا نەدەكرد و بڕوایان وابوو هەمووان دەبێت بە توندترین شێوە سەركوت بكرێت. جا وەك دەردەكەوێت دواجار ئەم بۆچوونە بۆ چارەسەری كێشەكان قسەی كۆتای خۆی دەكات و لەڕێگەی هێز و سەركوتكردنی هەر جووڵانەوەیەكەوە ناوچە كوردییەكان كۆنترۆڵ دەكاتەوە و جێگەیەك بۆ خەباتی مەدەنی نامێنێتەوە8. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا دەكرێت دیدگا و تێڕاونینی كورد و سەركردایەتی كورد و چارەسەری كێشەكانی ناوچەكە لەلایەن دەسەڵاتی ناوەندەوە بۆ دوو دیدگا دابەش بكرێت. دیدگایەكیان هەر لەسەرەتاوە تاوەكو كۆتای چارەسەری فارسەكانی بە جۆرێك لە كات كڕین و دەرفەت قۆستەوە لەلایەن حكومەتەوە بۆ خۆ بەهێزكردنەوە تەماشاكردووە. هیچ بڕوایەكی بە تاران نەبووە بۆ چارەسەری كێشەكان. لایەنگرانی ئەم دیدگایەش بریتیبوون لە هێزە چەكدارەكانی وەك حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران و كۆمەڵە. دەكرێت هۆكاری سەرەكی ئەم بڕوا نەبوونەش بە دەسەڵاتی نوێی و ڕابەری شۆڕشەكە لەوە سەرچاوەی گرتبێت: ئەم دوو هێزە لەڕووی مێژووی کولتووری سیاسی ئێران و مامەڵەكانی ناوەند لەگەڵ كورددا هەرگیز ئاشتییانە نەبووە، چونكە ناوەند بڕوایان بە شتێك نەبووە بەناوی كێشەی كورد و مافەكانی كوردەوە. هێزێكی وەك دیموكرات لە سەردەمی پێشەوا قازی محەمەدەوە بۆی دەركەوتووە هەركات ناوەند بەهێزبوو یەكەم كاری بریتیی دەبێت لە سەركوتكردنی كوردە سیاسی و ناڕازییەكان، بۆیە بەهەمان دیدگاوە لە شۆڕش و كۆمارە نوێكەی ڕوانیوە و بڕوایان وابووە، هەركات دەسەڵاتی ناوەند هێزی بۆ بگەڕێتەوە و جێگیر ببێت ڕێگە بە هێزی كوردی نادات لەناوچەكەدا ئامادە ببن، لەبەرئەمە هەر لەسەرتاوە كاریان بۆ خۆ باڵادەستكردن و دەركردن و لاوازكردنی دەسەڵاتی تاران كرد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا. هۆكارێكی دیكە ئەوەیە ئەم هێزە نوێیە شۆڕشگێڕە بە سەركردایەتی ئایەتوڵڵا خومەینی، هێزێكی مەزهەبییە و لەبەرامبەردا ئەمان هێزێكی دیموكرات یان كۆمۆنیستین و هیچ كات ڕێگەیان نادەن لەسەر مێزی گفتوگۆ دانیشن و لەئایندەدا چالاكی سیاسی ئەنجام بدەن9. هەروەها گوتار و دیگای حكومەتە شیعییەكەی خومەینی هیچ ڕوون نەبووە بۆ سەركردایەتی سیاسی كورد و نەیانتوانیوە بە ڕوونی گفتی چارەسەری كێشەكانیان لێوەربگرن10.جگە لەوەی كۆمەڵێك چەمك و ئاماژەی سیاسیی هەبووە سەركرایەتی كورد پێداگری لەسەر كردووە، بەڵام لە فەرهەنگی تاراندا هیچ پێگەیەك بۆ ئەم چەمكانە بوونی نەبووە، وەك ئەوەی حیزبی دیموكرات داوای دیموكراتی دەكات بۆ ئێران و خودموختاری بۆ كوردستان، بەڵام دیموكراتی و خودموختاری دوو چەمكن لە (قوم) هیچ پێگە و قورساییەكیان نییە و بە چەمكە ڕۆژئاوای و فەرهەنگییەكان باسیان دەكەن11. ئەمە بەو واتایە نییە هێزێكی وەك دیموكرات هەر لە سەرەتاوە وەك بڕوای بە جەنگ و ڕووبەڕووبوونەوە هەبوو، ئەوەتا خودی ئەبولحەسەن بەنی صەدر لە كتێبی (خیانت بە امید) بە ڕوونی باسی ئەوە دەكات كە لە ڕۆژەكانی دەستنیشانكردنی وەك (سەرۆككۆماری ئێران) نوێنەری دكتۆر قاسملۆ دەچێت بۆلای و گفتی ئەوە دەدات: ئەوان وەك حیزبی دیموكرات بڕوایان بە هێز و شەڕ نییە بۆ چارەسەری كێشەكانی كوردستان12، بەڵام دۆخەكە جۆرێك لەكۆنترۆڵ دەرچووە بەڵێن و پەیمانەكان ناتوانن تاسەربن! هۆكارێكی دیكە وادەكات كورد بڕوا بە تاران نەكات ئەوەیە، حكومەتە نوێكە مەزهەبی عەیارە و جگە لە تێگەیشتن و تێڕوانینی مەزهەبی هیچ شتێكی دیكە نابینێت، لەولاشەوە هێزێكی وەك كۆمەڵە و دیموكرات تێڕوانینێكی چەپی ماركسی ڕادیكاڵیان هەیە، كە زۆرجار تەنانەت زمانی گفتوگۆ و نوسین و لێدوانەكانیشیان كێشەی دروستكردوون بۆ نموونە شێخ عیزەدین لە لێدوانێكی ڕۆژنامەوانیدا بۆ ڕۆژنامەی (اطلاعات) كە لە ژمارەی ڕۆژی (15/3/1979)دا لە لاپەڕە 10 بڵاوكراوەتەوە بە ڕوونی داوا دەكات كە ئابووریی ئێران لە ڕووی سیستەمەوە بگۆڕێت بۆ سیستەمێكی ئابووری سۆشیالیستی، هەر لەهەمان لێدواندایە ڕایدەگەیەنێت لەگەڵ كۆمۆنیستەكانی ئێراندان و لەناو ئێراندا چاكی دەكەن، هەروەها وتی “ئەگەر جوبرەئیل لە ئاسمانەوە بێت و یاساگەلێك بهێنێت كە خودموختاری كوردستانی تێدا نەبێت، ئێمە ئەوە قبووڵناكەین”13. بۆیە ئەمان ناتوانن بڕوا بەوە بكەن لە ئایندەدا دەتوانن لەگەڵ هێزێكی مەزهەبیدا بەگفتوگۆ چارەسەر بدۆزنەوە. لەبەرامبەردا دیگای دووەم لەناو كوردەكاندا لەسەرەتاوە بڕوای بەوە هەیە كە دەكرێت لەڕێگەی ڕێكەوتنامە و دانیشتنی سیاسیەوە لەگەڵ تاران بگەنە ڕێكەوتن و تەنها چارەسەر بدۆزنەوە، كە ئەمەش دیدگای هێزە ئیسلامییە سوننیەكەیە كە ئەحمەدی موفتی زادە نوێنەرایەتی دەكات، لەگەڵ ئەوەی تا كۆتای بەرگری لە بۆچوونەكەی دەكات، بەڵام لەدوای تێپەڕینی چەند مانگێك بەسەر شۆڕشدا دەگەنە ئەو بڕوایەیی دەسەڵاتی قوم ئەوەندەی دیدگایەكی پیلانگێڕی و كێشە نانەوەی بەسەردا زاڵە بڕوای بە زمانی گفتوگۆ نییە بۆ چارەسە14، بۆیە لەو تێگەیشتنەیان بۆ حكومەتی ناوەندی پەشیمان دەبنەوە، تادەگاتە ئەوەی بڕیاری بڕینی هەموو هاوكاریی و هەماهەنگییەك دەدەن لەگەڵ حكومەت و كاربەدەستان و سیاسییەكاندا15. هەوڵە لەپێشینەكان بۆ ڕوونەدانی جەنگ ئەوەی زیاتر دەتوانێت تێگەیشتنی موفتی زادە و پەیوەندی بە هێزی پێشمەرگەی مسوڵمان لەلایەك و هێزە چەكدارە كوردەكانی دیكە لەلایەكی دیكە ڕوونتر بكاتەوە بریتییە لەهەوڵەكانی لەگەڵ هێزە سیاسییەكان بەتایبەت كۆمەڵە بۆ ڕێگری لە پێكدادانی سەربازیی. لەڕاستیدا پەیوەندی موفتی زادە و هێزە چەپەكان باسێكە بەدرێژای دەركەوتنی لە كایە ڕۆشنبیری و سیاسییەكاندا ئامادەیی هەیە و بەجۆرێك لە جۆرەكان هەمیشە لە كێشەدا بوون لەگەڵ یەكتردا، بەڵام بە سەرهەڵدانی شۆڕش دەچێتە قۆناغێكی مەترسیدارەوە، بەتایبەت ئەو كاتەی هەوڵی تیرۆركردن و ڕشتنی خوێن دەكەوێتە نێوانیانەوە. موفتی زادە لە كتێبی دەربارەی كوردستاندا باس لە هەوڵە بێ ئاكامەكانی دەكات بۆ نزیكردنەوە و دروستكردنی كۆدەنگییەك لە نێوان لایەنە سیاسییە كوردییەكاندا. هەر لەسەرەتای شۆڕشەوە موفتی زادە بە سەفەرێكی تایبەت و بە مەبەستی بینین و كۆبوونەوە لەگەڵ سەرانی چەپ و لایەنە سیاسییەكاندا دەچێتە سەقز، و لەماڵی مەلا عەبدوڵڵای ئیمامی مزگەوتی گەورەی سەقز كۆدەبنەوە، لەو كۆبوونەوەیەدا و دوای گفتوگۆیەكی چەند كاتژمێری دەگەنە ئەوەی ڕێكەوتنامەیەكی سێ ماددەیی واژۆ بكەن، بەڵام دواتر و لە غیابی موفتی زادەدا (كۆمەڵە و شێخ عیزەدین) تەواوی ئەو ڕێكەوتنامەیە هەڵدەوەشێننەوە، ئەمە لەكاتێكدا ئەوان بە پێچەوانەوە موفتی زادە بە بەرپرسیار دەزانن، كە بووە هۆی “ڕوودانی ڕووداوی موسیبەتباری كۆتایی مانگی ئەسفەندی 1357 (مانگی دووی 1979)، كە نزیكەی 500 مرۆڤی بێ تاوان لەو ڕووداوەدا كوژران”16. لەهەوڵی دووەمدا بۆئەوەی شەڕی ناوخۆ دروست نەبێت ئەحمەدی موفتی زادە لە هاوینی ساڵی 1358 (هاوینی 1980)دا دەچێتە گوندی (بغدە كندی) و لەوێ لەگەڵ سەركردایەتی كۆمەڵە و دیموكراتدا كۆدەبێتەوە: لە كۆمەڵە: شێخ عیزەدین حوسەینی و براكەی جەلال حوسەینی، لە برادەرانی حیزبی دیموكراتیش محەمەد خەرازی ئامادە دەبن. دوای باسێكی چەند كاتژمێریی، موفتی زادە دەرباری بارودۆخی كوردستان (سنە) و ئەو مەترسیانەی ڕووبەڕووی بوونەتەوە و بەچارەسەر نەكردنی ئەگەری هەیە لەئایندەدا چی ڕووبدات، باس دەكات و ڕوونكردنەوە دەدات، دەرئەنجامی ئەم دانیشتنەش بەهەمان شێوە دەركردنی ڕێكەوتنامەیەك بووە، “كاسێتە تۆماركراوەكانی ئەم دانیشتنەش لەلایەن جەلال حوسەینییەوە دەستی بەسەرداگیرا، دەقی ڕێكەوتنامەكەش كە واژۆ كرا، بڕیاربوو لەلایەن (محەمەد خەرازی)ەوە بڵاوبكرێتەوە، بەڵام ئەو ئەم كارەی هەرگیز ئەنجام نەدا”17. دواتر بڕیاردەدرێت لە (مانگی چواری 1979) لە شاری كرماشان بۆ نزیكبوونەوەی هەموو لایەنە سیاسییەكان كۆبوونەوەیەك گرێ بدرێت، بەڵام سەرانی گرووپە سیاسییەكانی ناوچەكە بە هاوڕێیەتی شێخ عیزەدین لەبری ئەوەی بێنە كرماشان، بەپێی بەرنامەیەكی یونسی (پارێزگاری كاتی كوردستان–سنە-) ڕۆیشتن بۆ چاوپێكەوتنی ئیمام و دەسەڵاتدارەكانی ناو حكومەت! دەتوانین بڵێین كۆتا هەوڵی موفتی زادە بۆ نزیكردنەوەی سیاسییەكانی كوردی ڕۆژهەڵات بریتی دەبێت لە بانگهێشتكردندیان بۆ بەستنی كۆنفرانسێك كە دواتر بەناوی (كۆنفرانسی خودموختاری)ەوە ناوی دەركردن، بەڵام دواتر كۆمەڵە و شێخ عیزەدین بەشداری ناكەن و هەر نەتوانرا ئەو كۆدەنگییە دروستبكرێت! ئەمە ئەو سێ هەوڵە شێلگیرانەی موفتی زادەیە بۆئەوەی كوردەكان بكاتە خاوەنی یەك پاكێجی و كۆدەنگی، بەڵام وەك دەردەكەوێت دواجار هێزە سیاسییە چەك بەدەستەكان بەرنامە و ئەجێندای دیكەیان دەبێت. مامۆستا محەمەدی ئیمامی لەم بارەیەوە دەڵێت “خەڵكی ئێران بەتایبەت گەلی كوردستان وایان بیردەكردەوە كە دەبێت هەموو یەك دەنگ و یەك ڕەنگ بن، بەڵام ڕێكخراوە چەپەكان بەداخەوە خۆیان لەخەڵك جیادەكردەوە. هەرچەندە لە ڕواڵەتدا بەنێوی خەڵكەوە خۆیان نیشان دەدا، بەڵام زۆربەی خەڵكیان بە كۆنەپەرست و دواكەوتوو دادەنا. بەتایبەت ئەگەر كەسێك لەسەر بیروباوەڕی ناسیۆنالستی و نەتەوایەتی پێداگر بووایە یان بیویستایە بەناوی دین و مەزهەبەوە بێتە مەیدانەوە.. ئەو تاو و یاوەی ئایدۆلۆژی ماركسیست-لینینستی پەردەیەكی بەسەر چاو و گوێیاندا هێنابوو كە هیچ كەسیان جگە لەخۆیان نەدەبینی، هەرقسەیەك لەگەڵ بیر و بۆچوونی ئەوان یەكی نەگرتایەتەوە پێیان پڕوپووچ بوو”18. بە بۆچوونی ئیمامی گەوەرترین هۆكار كە بووە بەرەبەست لە نزیكبوونەوەی هێزە كوردییەكان لەیەكتری بریتیبوو لە قبووڵنەكردنی یەكتری19. یەكێك لەزەمینەكانی گەشەكردنی هێزە سیاسی و مەدەنییەكان بریتییە لە ڕەخساندنی كەش و هەوایەكی ئارام و كردنەوەی دەرگاكانی گفتوگۆ، وەك دەردەكەوێت موفتی زادە ویستوویەتی ئەم زەمینەبە بسازێنێت و دواتر بۆ گەشەكردنی ڕەوتەكەی بیقۆزێتەوە، بۆیە دەبینیت لە ڕۆژی مانگرتنی خەڵكی شاری سنە لە مزگەوتی گەورەی ئەو شارە وتارێك پێشكەش دەكات و هەموو لایەك لە هاوڵاتیانی كوردستان (سنە) بەڕاست و چەپیانەوە بانگهێشت دەكات بۆ دانبەخۆداگرتن و زیندووكردنەوەی گیانی برایەتی و یەكتری قبووڵكردن، “ئەگەر كاك ئەحمەد لە كۆبوونەوە و وتارەكانی پێشووتریدا وردە گلەیی لە چەپەكان هەبووایە لەو ڕۆژەداو لە وتارەی مزگەوتی گەورەی سنەدا زۆر بەزمانێكی نەرم و پێداگریكردن لەسەر برایەتی و یەكێتی قسەی كردووە”20. كورتەی ڕووداوی مانگرتنەكە بەمشێوەیە دەبێت: دوای ئەوەی بارودۆخی شاری سنە بەرەو ئاڵۆزتر دەبرێت و ئاسایشی هاوڵاتیان دەكەوێتە ژێر مەترسییەوە، خەڵكی شار دەست دەكەن بە مانگرتنێكی كۆمەڵی لە مزگەوتی گەورەی ئەو شارە، لەهەمانكاتدا داوا لە حكومەتی ناوەند دەكەن بەشداری ڕاستەوخۆ بكات و هەوڵی جدی بدات لە دامركاندنەوەو دانانی نەخشە ڕێگایەك بۆ ئەو بارودۆخە، بۆ ئەم مەبەستەش چوار نوێنەر لەشاری سنەوە بەرەو تاران بەڕێدەكەن بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ خودی (موهەندیس بازرگان)، دوو لەو نوێنەرانە بەڕێزان (حاجی مەلا سدیقی عەلایی و ئاغا یونس)ی بووە. ئەمان دەچن و لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ناوەند كۆدەبنەوە. بەڵام ئەوەی جێگەی داخە وا دەردەكەوێت هەندێك سیاسیش لەناوەند بڕوایان وابووە كە دەبێت بەهێز و زەبر ڕووبەڕووی چەپەكان ببنەوەو لێیان بدرێت و دەربكرێن، ئەحمەدی موفتی زادە ئەم زانیارییەی لە كەسانی ناو ئەو لیژنە چوار كەسییەوە بیستووە، بۆیە ترسی ئەوەی لەلا دروست دەبێت، ئەم بۆچوونە جێبەجێ بكرێت و ئەم مانگرتووانە بڕوا بە ئاوا پێشنیارێك بكەن و هەوڵبدەن بە شەڕ ڕووبەڕووی ئەو حیزبانە ببنەوە، بۆیە وەك ئیمامی دەیگێڕێتەوە ئەو ڕۆژە موفتی زادە لەمزگەوتی گەورەی سنە وتارێكی زۆر نیشتمان پەروەرانەی دڵسۆزانە پێشكەش دەكات “دوای نوێژی عەسر كاك ئەحمەد وتاریدا، لە وتارەكەیدا خەڵكی بانگكرد بۆ ئارامی و خۆڕاگری بەرامبەر ناكۆكییەكان و برا چەپەكان بۆ هاوكاری لەگەڵ جەماوەر بۆ دابینكردنی مافی سروشتی كە خواد داوییە بە نەتەوەی كورد و دەستهەڵگرن لە توندوتیژی. هەمووانی بانگكرد بۆ هاوكاری و یەكێتیی و لابردنی چەند بەرەكی. بەتایبەتی زۆر پێداگری كرد لەسەرئەوەی ئەو برادەرانەش (مەبەست كۆمەڵە و چریكەی فیدای) هەر ڕۆڵەی ئێوەن، ئێوە هەوڵبدەن كە ناكۆكی نەمێنێ و دژایەتی بنێننە گۆڕ. دەیگوت دەبێت بەئارامی لەگەڵ یەكتر هەڵسوكەوت بكەن، دەیگوت دەخیلتان بم ئەگەر ئەو برادەرانەش ناكۆكییەكیان پێكهێناوە ئێوەی جەماوەر ئەوان بە سەبر و حەوسەڵە ناچاربكەن، لە توندوتیژی دژی ئەوان خۆبپارێزن. تكاتان لێدەكەم، لێتان دەپاڕێمەوە بڕێك كاری ناڕەوای ئەوان ناچارتان نەكات بەوەی خوا نەخواستە قەترەیەك خوێنی كوردێك بەدەستی كوردێك بڕژێت، بە هاوكاری و سەبر و یەكدڵی و لێبوردەیی هەموو شتێك چارەسەر دەكرێ. دەزانم ئێوە بە هەر هۆیەك هەیە زۆر توڕەن و دڵتان دەردە دارە، بەڵام هەرچی بێت ئەوانە برا و كوڕی ئێوەن، نەكا خوانەخواستە مەبەستێكی خراپتان هەبێت لەگەڵیان. داواتان لێدەكەم دووبارە بۆ خاتری خوا مەبنە هۆی ئەوەی كە ئاو لێڵ بكەن بۆ دوژمنانی هەردوو لا”21. لەم وتارەدا ئەوەی بەلای ئەحمەدەوە گرنگ بووە زمانی تفەنگ و خوێن ڕشتن نەیەتە گۆڕێ، لەلایەكی دیكەوەش ئەوە دەردەكەوێت، كە ئەو شتێكی بیستووەو لە هەوڵێك ئاگادارە بۆئەوەی بارودۆخی ڕۆژهەڵات بەرەو خوێنڕێژی و شەڕ بڕوات، بەڵام هەر دوای ئەم وتارە لەناكاو كەسێك لەناو جەماوەرەكەدا بە تفەنگێكی (ژێسێ)وە هەڵدەستێتەوە و تفەنگەكەی بەرزدەكاتەوە و دەقیڕێنێت “ڕابەر، بەخوا ڕازی بیت و ڕازی نەبیت ئێمە لێیان نابوورین و هێرش دەبەینە سەر بنكەكانیان”. دوای ئەوەی ئەم قسەیە لەناو جەماوەرەكەدا دەكات لەمزگەوت دەچێتە دەرەوەو ژمارەیەكی زۆر لەئامادەبووان شوێنی دەكەون و موفتی زادە لەكاتی وتارداندا بەجێدەهێڵن! بەجۆرێك بارودۆخەكە لەكۆنترۆڵ دەچێتە دەرەوە! “قەت ئەوەندە كاك ئەحمەدم بەناڕەحەتی نەدیبوو، هاواریكرد لەخەڵكەكە نەڕۆن، بە قسەیان نەكرد. ئەمجار هاواریكرد لەو مامۆستا و مەلایانە كە لەوێ بوون و گوتی مامۆستایانمان! بۆ خاتری خوا فریا كەون! بەری ئەو هێرشە ناڕەوایە بگرن، بۆخۆشی بە پەلە ڕۆیشتە دەرەوە. ئێمەش بە شوێنیدا ڕۆیشتین. كە چووینە دەرەوە هەزاران كەس ئاوا بە هوڕاكێشان و دروشم دان لە مزگەوتی جامیعەوە بە شەقامی شاپوری پێشوودا سەرەوخوار بەرەو مەیدان بەڕێكەوتین… ئێمەش هیچ چارەمان نەبوو ئەوە نەبێت بە ئوتومبیل و بە پیادە ڕوومانكردە چەمی (قەتارچیان) لە كوچەو كۆڵانانەوە كە سەربڕ (كورت بڕ) بوو بەرەو مەیدانی ئیقباڵی پێشوو بەڕێكەوتین، چونكە جەماوەرەكە دەبوو بچوایەتە مەیدانی ئەم بەر و لەوێوە بەسەر پردی (مەڵا وەیسا) بڕۆشتایە بۆ مەیدانی ئیقباڵ و لەوێوە بۆ شەقامی (شەشی بەهمەن)ی پێشوو، چونكە بنكەی حیزبە چەپە چەكدارەكان كە بریتیبوون لە چریكەی فیدای و جەمعییەت (كە لە دوایدا لەگەڵ چەند گرووپێكی بچكۆلە بوونە كۆمەڵەی شۆڕشگێڕ) لە نزیك شەقامی (ئەدەب) سەنگەریان گرتبوو. ئێمە دەستەی مەلایان و زۆرێك لەكەسایەتییەكانی سنەیی، سەقزی، بانەی، بۆكانی و مەریوانی، كە جەماوەرێكی زۆرمان پێكهێنابوو، بە ڕێنمای كاك ئەحمەد، زووتر لە جەماوەرە تووڕەكە گەیشتینە ئەوەڵی مەیدانی ئیقباڵ، لەو تەنگە بەرییەدا لەبەر سینەماكە بەڕیز ڕاوەستاین، دوو سێ ڕیز مەلا لەپێشەوەو باقییەكەی ڕیز بە ڕیز وەستان. ئێمە هەموو دەستمان لەیەك هەڵپێكا كە ببینە هێزی بەرگری … كاتی نوێژی شێوان بوو جەماوەر گەیشتە پێشەوە. كاك ئەحمەد دەستووریدا بڵندگۆیەكی دەستیان هێنا. گوتی بانگی شێوان بدەن. لەوێ بانگ گوترا و جەماوەریش كەئەوەیان زانی لە حەرەكەت كەوتن و لەجێی خۆیان دانیشتن. باوەڕبكەن سەرەتایان لەمەیدانی ئیقباڵ (ئازادی – ئێستا -) بوو، دواییەكەیان لە مەیدانی گەورە لای مزگەوتی والی بوو. كاك ئەحمەد وتارێكی زۆر دڵسۆزانەی دا و خەڵكی بانگكرد بۆ ئارامی، تا ئەندەزەیەك لە پیلانەكەی تێگەیاندن و هۆشداری پێدان. چونكە كاتی نوێژی شێوان بوو هەرلەوێ هەركەس دەستنوێژی هەبوو نوێژیانكرد. ئیتر ئەو پیلانە سەری نەگرت و جەماوەر بەرە بەرە بڵاوەیان لێكرد”22. لەگەڵ ئەم هەوڵەشێلگیرانەی بۆ ڕوونەدانی شەڕ! بەڵام دواجار وایان بڵاوكردەوە كە موفتی زادە فتوای جیهادی لەدژی هێزە چەپەكان داوە و ئەو ئێوارەیە خەڵكی بۆ جیهادی ئەوان بەڕێكەوتوون. بەمشێوەیە و دواجار ئەحمەدی موفتی زادە بارودۆخی ئەو ئێوارەیەی سنە كۆنتڕۆڵ دەكات و ئەو پیلانەی بۆ هەڵگرساندنی شەڕ و تێوەگلانی موفتی زادە داڕێژرابوو پوچەڵ دەكاتەوە و سەرناگرێت. بەڵام دواجار ئەم هەوڵانە ناتوانن بەر بە پیلانەكان بگرن و دواتر هێزێكی چەكدار بەناوی هێزی پێشمەرگەی مسوڵمانی كوردەوە دروست دەكەن و جەنگ دەهێننە ناو ماڵەكانەوە. پێشمەرگەی مسوڵمان و سەرەتای دەركەوتنیان یەكێكی دیكە لەو بابەتانەی لە مانگەكانی سەرەتای شۆڕش و بەتایبەتی تر دوای كۆچی ئەحمەدی موفتی زادە و یارانی بەرەو كرماشان دەبێتە جێگەی باسوخواس و سەرقاڵی و گرفتێكی زۆر بۆ موفتی زادە و ڕەوتەكەی بریتییە لە دروستكردنی هێزێكی چەكدار لە كوردی شارەكانی ڕۆژهەڵات بەتایبەت لە كرماشان و پاشان تەشەنەكردنی بۆ شارەكانی (جوانڕۆ، كامیاران، پاوە و مەریوان)23 كە بە هێزی (پێشمەرگەی مسوڵمانی كورد) ناودەردەكەن. چیرۆك و مەبەستەكانی ئەم هێزە پڕچەكە كوردە جیاوازە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە لە قۆناغێكدا كەس نایەوێت خۆی بكاتە خاوەنی و هەرلایەنەو خاوەندارییەتی دەداتە كەسێكی دیكە! لەوەش گرنگتر ئەوەیە دەسەڵاتی ناوەندی و سەرپەرشتیارانی هێزەكەن كە بۆ كۆكردنەوەی ئەندام دەیدەنە پاڵ ئەحمەدی موفتی زادە، بەڵام هێزە كوردییەكان بۆ لێدان لە مەكتەب قورئان و خراپكردنی ناوبانگی هەوڵدەدەن موفتی زادە بەدامەزرێنەر و ڕێكخەری ئەم هێزە سەربازییە بناسێنن! هەرەوەك ئاماژەی بۆ كرا، لە ڕۆژان و مانگەكانی دوای شۆڕشدا شارەكانی دیكەی ئێران كەم كەم بەرەو ئارامی دەڕۆیشتن، بەڵام ناوچە كوردییەكان بەپێچەوانەوە ببووە مەنزڵگەی ململانێیەكی قورسی سیاسی و سەربازیی، كۆمەڵێكیان لە هەر شارێكی ئێراندا جێگەیان نەبوایەتەوە دەهاتنە ناوشارە كوردییەكان و دەستیان بەچالاكی دەكرد كە بەشێك لەمانە پاشماوەی سەردەمی شا و دەزگای ساواك بوون24! بەداخەوە كوردەكانیش لەم پیلانەوە تێوەگلابوون، بارودۆخەكە بەجۆرێك لەكۆنترۆڵ دەرچووبوو، دەسەڵاتی ناوەند نائومێدبوون لە ناوچە كوردییەكان و پاشەكشەی پارسەنگی هێزی دەوڵەتەكەی بازرگان و بەنی سەدر، بەرنامەو كاریانی بۆ سەقامگیری كوردستان بەتەواوەتی گۆڕیبوو. هێزە كوردییە چەك بەدەستەكانیش لەبەرئەوەی بڕوایان بە ناوەند نییە هەرچی دەرفەتیان دەدرێتێ زیاتر هەنگاو بەرەو زمانی تفەنگ دەنێن! لەم سەروبەندەدا دەبێت هێزێكی چەكدار بە فەرمی دروست بكرێت، ئەمانیش بەهەمان شێوە زمانی تفەنگ دەكەن تاكە هۆكاری گەڕاندنەوەی سەقامگیریی و ئارامكردنەوەی ناوچەكە، ئەم هێزەش ناوی خۆیان دەنێن پێشمەرگەی مسوڵمانی كورد. سەرەتای بیرۆكەی دروستكردنی ئەم هێزە چەكدارە لەو كاتەوە دەست پێدەكات كە (محەمەد بروجەردی) دەڵێت “لەجیاتی ئەوەی پۆل پۆل گەنجە شیعەكان لە كوردستان بە كوشت بدەین دەبێت كارێك بكەین كە كوردەكان لەبەرامبەر یەكەوە بوەستن. لەبەرئەوە ئەگەر لە داری وشكیش بووە دەبێت پێشمەرگەی كوردی دەوڵەتی دروست بكەین”25. بەڵام هەندێكی دیكە بڕوایان وایە بیرۆكەكە دەگەڕێتەوە بۆ بوونی بڕوایەكی قووڵ لەناو هێزە دەسەڵاتدارە ئێرانییەكەی ناوچەكەدا بەوەی “ڕۆڵی خەڵكی و بەرقەراركردن و جێگیركردنی ئاسایش و ئارامیی لە ڕێگەی خەڵكییەوە بۆ خەڵكی، كە بریتییە لە یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی سیاسەتی (بەجەماوەرییكردنی ئاسایش) لە بەڕێوەبردنی قەیرانی كوردستاندا”26. چیرۆكی پەیدابوونی ئەم هێزە لەزاری یەكێك لەدامەزرێنەرەكانییەوە بەم شێوەیەیە “ئێمە لە مەریواندا بووین 25 كەس لە پێشمەرگەی مسوڵمان، لە 23 تیردا (19/07/1979) شەڕێك كراو حەبیب و كۆمەڵێك كەس شەهید كران ئێمەش بەم ژمارە كەمەوە شەڕمانكرد و لەشار ڕاوماننان و دەرمانكردن و چوون بۆ دێهاتەكانی دەوروبەر. ئێمە تا ماوەیەك لەشاردا دانیشتین و ئەوان دووبارە هاتنەوە، ئێمەش بەو ژمارە كەمەو بەو چەك و تفاقە كەمەوە كە هیچێكی وامان پێنەبوو، ئەمجارە هەڵساین و ئیتر لەمەریوان دەرچووین و چویین بۆ كرماشان، لەوێ بووین بە دوو دەستەوە، دەستەیەكمان ئەوەبوو كە بچین بۆ لای ئیمام (ئایەتوڵڵا خومەینی)، وا ڕێكەوت ئەم شتە بەر من و محەمەدی برام و باوكم كەوت كەبچین بۆ خزمەت ئیمام، هاتین بۆ فڕۆكەخانە و بینیم (شەهید چەمەران)یش لەوێ بوو، ئەویش زۆر موحیبەتی هەبوو، وتی بۆ كوێ دەچن؟ وتمان دەمانەوێت بچین بۆ خزمەت ئیمام و باسی ڕووداوەكانمان بۆ ئەویش كرد … ئێمە چووینە خزمەت ئیمام كاتژمێر دووی دوانیوەڕۆ بوو، چووینە ئەوێ و دوای دە دەقیقەیەك یەكسەر بینیمان … بینیمان ڕەهبەر بەجلێكی سپییەوە هاتە دەرەوە .. فەرمووی بەخێر بێن یاخوا … بۆچی هاتوون؟ وتمان قوربان بارودۆخەكە ئاوایەو ئێمە هاتووین 25 كەس پێشمەرگەی مسوڵمان و زۆرمان بۆ هاتووە، توانای بەرگریمان نەبووە، بەڵام ڕۆحییەتمان بەهێزە و ئیمكانیاتمان زەعیفە”27. دوای ئەوەی پرسیاریان لێدەكات ئێوە كێن، ئەم دەستەیەش لەوەڵامدا دەڵێن “ئێمە پێشمەرگەین و مسوڵمانین، ئێمە خۆمانمان ناوناوە پێشمەرگەی مسوڵمان، واتە خۆمان فیدای شۆڕش و ڕەهبەر كردووە، ئەویش قسەكەس زۆر پێخۆشبوو”28. وەك لەم گێڕانەوەیەدا دەردەكەوێت هیچ ئاماژەیەك بەوە ناكرێت كە دەسەڵات دەیەوێت خەڵكی بەشێوەیەكی ڕێكخراوەیی ئاڕاستە بكات، بەڵكو زۆرتر قسە لەسەر خۆڕسكبوونی هێزەكە دەكرێت و خاوەندارێتی نادرێتە هیچ لایەنێكی دیاریكراو، لەهەمانكاتدا باس لەوە دەكات ڕووبەڕووبوونەوەی چەكدارییان هەبووە، بەمەدا دەردەكەوێت ئەم هێزە لە شوێنێكەوە توانیویانە دەستیان بە چەك بگات. بەڵام دواتر دەردەكەوێت كە ئەم هێزە بۆخۆی ڕێ و ڕەسمێكی سەربازییان هەیە بۆ ئەندام وەرگرتن “ئەندامی وەرگیراو لەگەڵ ئەوی لەیەكە و كەتیبەكانی شەڕ و مانۆڕیدا جێگیر دەكران، پارێزگارییان لەناوچەكانی خۆیان گرتە ئەستۆ. ناوچەی شار و دێهاتەكان بەپێی ئاستی ئاسایش و ئارامییان دابەشكرابوو، هەر ناوچەیەک بەپێی بارودۆخی ئەمنی هێزی بۆ دادەنرا، ئەو ناوچانەی هێزی شۆڕشگێڕی لێبووە و نائارام بووە لە ئەولەوییەتی كاردا دادەنراو. لە قۆناغی دووەمدا و پاش ئەوەی كەسەكان ناونوس و دڵنیابوون لێیان پڕچەك دەكران و ناونیشانی پێشمەرگەی مسوڵمانیان پێدەدرا”29. تەنانەت لە ناوچەی كرماشان سەربازگەی تایبەتییان بۆ كردوونەتەوە و لەلایەن سوپای پاسدارانەوە ڕاهێنانیان پێدەكراو. بەهەرحاڵ، محەمەد عەلی حەیدەری لە درێژەی گێڕانەوەكەیدا دێتە سەرباسی وەرگرتن و ناونانی ئەم هێزە لەلایەن خودی ئایەتوڵڵا خومەینییەوە: لەدوای ئەوە “ئیمام بڕیاریدا كە سازمانێك بەناوی سازمانی پێشمەرگەی مسوڵمان دروست بكرێت”30. لەدوای ئەم دانیشتنە كورتە ئەم دەستە لە كورد دەبرێن بۆ بینینی لیژنەی شارەزایان (خبرگان) و لەوێ “هەموو بەرپرسان كۆبوونەوە و ئەم بەیاننامەیە دەركرا: كە بەڵێ شتێك بەناوی (سازمانی پێشمەرگان)ەوە دابنرێت، بۆیە سازمان بۆ دوو ناوەوە دروستكرا: یەكێكیان سازمانی پێشمەرگانی مسوڵمان، یەكێكیش سازمانی وەحدەتی ئیسلامی. لەوێدا ئەم دوو لقە دەمەزراو ناسێنرا، پاشان هاتینەوەو لەناو كرماشاندا مقەڕمان بۆ دانرا”31.ئەوەی لێرەدا ئاشكرایە، ئەم هێزە هەوڵیانداوە شەڕو پێكدانەكەی شاری مەریوان بكەنە دەرفەتێك بۆ ڕاگەیاندنی خۆیان و دەركەوتنیان، كە دواتر دەردەكەوێت ئەم جۆرە لە هەڵبژارندنی كات پیلانی پێشوەختە بوو. هەر ئەمەش وادەكات هێزە كوردییەكان بە تایبەت (كۆمەڵە و چریكی فیدایی و یەكێتی جوتیاران) ئەحمەدی موفتی زادە وەك كەسایەتی پشت هێزەكە دەبینن، چونكە كوژرانی ژمارەیەك لە لایەنگرانی مەكتەب قورئان لەلایەن ئەندامانی یەكێتی جوتیاران و هێزەكانی ناو شاری مەریوان لە 23 پوشپەڕدا، هەروەها ڕاستەخۆ دەركەوتنی ئەم هێزەش لەو كاتەدا وادەكات كە هەست بە پەیوەندییەك بكەن لە نێوانیاندا! لەگەڵ ئەمەشدا سەرچاوە فارسییەكان (محەمەد بروجەردی) بە دامەزرێنەری ئەم هێزە دەناسێنن و ئەوەی دەچێتە تاران بۆ گفتوگۆ و نەخشە كێشانی ئەم هێزە ئەوە، لەپاڵ ئەویشدا ئاماژە بە ناوی (حاجی محەمەد الله مورادی) دەكەن “بەپێی سەرچاوەی مێژوویی تۆماركراو لە فەیلەقی بەیتولقودسی و گفتوگۆی پێگەی میهر لەگەڵ ژمارەیەك لە پێشمەرگە دێرینەكانی مەیدانی خەبات و قوربانیدان لەو پارێزگایە، شەهید محەمەد بروجەردی فەرماندەی فەیلەقی سوپای ڕۆژئاوا لە پایزی 1980بە هاوكاری هەندێك لە فەرماندەكانی دیكە سوپای پێشمەرگەی مسوڵمانی دامەزراند”32. واتە لە دیدگا و تۆماری فارسەكاندا ئەم هێزە خاوەنێكی دیكەی هەیە و پاڵەوانەكە ئەوە. هۆكاری دروستبوونەكەشی ئەو پشێوی و باڵادەستبوونەی هێزە كوردییەكان و نانەوەی پشێوی و نارامیی لە ناوچە كوردییەكان و ئازاربایجانی غەربی، هەروەها فتواكەی (مامۆستا عوسمان) كە دەڵێت: هەر پێشمەرگەیەك سەری دە پاسداری شۆڕشی ئیسلامیی ببڕێت چوونە بەهەشتی بۆ واجب دەبێت33، بۆ فارسەكانیش ئەمە واتای گۆڕینی جەنگەكەیە بۆ جەنگێكی مەزهەبی. لەكۆتایدا ئەم هێزە دەست بەكار دەبێت و چالاكییە سەربازییەكانی دەست پێدەكات و لەیەكەم كاری بەرنامە بۆ داڕێژراویاندا هێرش دەكەسە سەر شاری كامیاران و لەماوەیەكەدا دەتوانن هێزە كوردییەكە لەو شارە بكەنە دەرەوە. ئەمەش دەبێتە سەرەتای گەڕانەوەی هێز بۆ سوپای پاسداران، چونكە ئەم هێزە كوردییە لەبەرئەوەی لە هۆز و كەسایەتی و خەڵكی ناوچەكە دروستكرابوون لەبارەی شار و ناوچەكانەوە پڕ زانیاری بوون و دەبوونە بەرچاوڕوونی هێزە فارسییەكە و لەماوەیەكی كەمدا دەیانتوانی شار و ناوچەكان بگرنەوە دەست، هەر بۆیە لەناو كۆمەڵگەی كوردیدا بە هێزە (جاش)ەكە بەناو بانگن. ڕۆڵ و تێڕوانینی موفتی زادە بۆ دروستبوونی هێزی پێشمەرگەی مسوڵمان بەپێی سەرچاوە فارسییەكان هیچ بەڵگەیەك لەبەردەستدا نییە دەربارەی ڕۆڵی ئەحمەدی موفتی زادەیە لە دروستبوونی ئەم هێزەدا، بەڵام ئەوەی ئاشكرایە و ئاماژەی بۆ كراوە، لە سەروبەندی دەركەوتنی ئەم هێزەدا چەند ڕووداوێكی نەخوازراو و كوشتن بەسەر لایەنگران و شوێنكەوتوانی مەكتەب قورئاندا دەهێنرێت لەلایەن هێزە چەپەكانەوە لە مەریوان و سنەدا. وەك “هەڵكوتانە سەر بنەماڵەی (نمكی) كوشتنی سێ برایان، و كوشتنی براكانی (شلبی)، هەروەها كوشتنی: شەهاب ئاروەند، صدیق بەهاران، محێدین ئازەرپیران، ساڵەح ڕەشیدی لە مەریوان”34. هەروەها ئەو كۆمەڵكوژییەی لەسەرەوە ئاماژەی بۆ كرا لە شاری مەریوان و لە بینا تەواو نەبوووەكەی ڕێكخراوی ساواكدا لە (19/07/1979). دیارە موفتی زادە لەبارەی ئەم ڕووداوانەوە هەڵویستی هەبووە و قسەی كردووە35، بۆیە وا دەركەوتووە ئەو پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەیە لە دروستكردنی ئەم هێزەدا! بەڵام بەپێچەوانەوە یەكێك دەبێت لەڕێگرە سەرسەختەكان بۆئەوەی ئەم گرووپە دروست نەبێت و دەست بەكار نەبن، چونكە ئەو دەستەیەی چوونە تاران (محەمەد عەلی حەیدەری) و هاوڕێكانی بەلای موفتی زادەوە بۆ جۆرێك لە ئیزن وەرگرتن چوون بۆ شەڕكردن و لەدوای گەڕانەوەیان لەتاران خۆیان بۆ شەڕ ئامادە کرد. ئەو شەڕە ناوخۆیی و برا كوژییەی ڕوویدا، ئەو هەموو هەوڵێكیدا دروست نەبێت، دروست دەبێت و كوردێكی زۆر بەدەستی كورد دەبێتە قوربانی ئاگرێك، كەخۆی هەڵگرسێنەری سەرەكی نییە، بەڵكو بۆ كەسان و لایەنگەلێكی دیكەی دەكات. دوای دروستبوونی هێزی چەكداری پێشمەرگەی مسوڵمان ڕاستەوخۆ دەنگۆی ئەوە بڵاوكراوەتەوە مەكتەب قورئان و ئەحمەدی موفتی زادە لەپشتەوەی ئەم بەرنامەیەن، وەك دەردەكەوێت ئەمەش لەبەرئەوە وتراوە تاوەكو خەڵكی بێن و ناوی خۆیان لەناو ئەم هێزەدا بنووسن و دەستبدەنە چەك و بڕۆنە شەڕی براكان! بەڵام هەر زوو ئەحمەد هەوڵدەدات ئەم دەنگۆیە بەدرۆ بخاتەوە، ئەمەش لە چەند ڕێگەیەكەوە، سەرەتا نامەی ڕاستەوخۆ دەنووسێت بۆ بەرپرسانی تاران لەوانە (ئایەتوڵڵا مونتەزری)، پاشان بەیاننامە دەنووسێت و بە تیراژی 3000 دانە بەناو شارەكانی كوردستاندا بڵاوی دەكاتەوە و لەمزگەوتەكانی دەخوێنرێتەوە، لەسەرو هەموو ئەمانەشەوە دەستەیەكی 20 كەسی لەوانەی وا بەنیازن یان چوونەتە ژێرباری ئەم بیروبۆچوونەوە بانگهێشتیان دەكات بۆ ماڵەكەی خۆی لە كرماشان و بە وردودرشتی بەرنامەو پیلانەكانی پشتی ئەم هەوڵ و هێز دروستكردنەیان بۆ ڕوون دەكاتەوە. ئەم كارەی موفتی زادە بە جۆرێك دەنگ دەداتەوە هەر لەو ڕۆژانەدا دەبێت ڕۆژنامەی كەیهان لە ژمارەی ڕۆژی (17/11/1358) دەنووسێت “شكل گیری سازمان مردمی پیشمرگان مسلمان كرد از سوی موفتی زادە مورد مخالفت قرار گرفت”36، واتە: (دروستكردنی ڕێكخراوی جەماوەری پێشمەرگەی مسوڵمانی كورد لەلایەن موفتی زادەوە دژایەتی كرا). هەروەها بەڕێز سەعدی قورەیشی لەبارەی هەوڵەكانی موفتی زادە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم كارەی دەسەڵات لە گفتوگۆی بەرنامەی تەلەفزیۆنی (ڕوودا و مێژوو)ی كەناڵی (NRT) دەڵێت “كاك ئەحمەد لە ڕێبەندانی ساڵی 1358 (1961)دا لە سەركۆنە و بەرپەرچدانەوەی تەواوی ئەم گرووپانەدا نامەیەكی نووسی، ئەو نامەی دابە من و من هێنام لە مزگەوتی جامعەی سنە خوێندمەوە، كە هەر جەماعەت و دەستەو گرووپێك بەناوی منەوە خەریكن خۆیان ڕێكدەخەن و چەكدار دەبن و شەڕ لە كوردستان هەڵدەگرسێنن دژی ئەو گەلە، ئەوانە لەمن نین و من بێ بەریم لەم شتانە. هەر دوای ئەوەش نامەیەكی بۆ ئایەتوڵڵا مونتەزری نووسی، هەرلەوێش ئەوە ڕەد دەكاتەوە و سەركۆنەی دەكات”37. ئەو بەیاننامەیە كە لە بەرواری (17/10/1358) (7/1/1980) بە واژۆی خودی موفتی زادەوە نێراوە نووسراوە: بسم الله الرحمن الرحیم هاوڵاتیانی خۆشەویست ئاگادارن لەبەر بارودۆخی هەنوكەیی و لەبەر ڕێگری لەهەر جۆرە ڕووبەڕووبوونەوە و خوێنڕژانێك، ماوەیەك لەمەوپێش ژمارەیەك لە مسوڵمانانی سنە و هەندێك لەناوچەكانی دیكەی كوردستان بەرەو شارەكانی دیكەی ئێران كۆچمانكرد. لەئێستادا كە ڕووبەڕووبوونەوەی میللەت و شۆڕشی ئێران لەگەڵ داگیركەردا فۆڕمێكی دیكەی وەرگرتووە، دووبارە بۆ تەئەكید كردنەوە لەسەر ڕاگەیاندنەكانی ڕابردوو، هەروەها لەنێوانیاندا بەیاننامەی چەند ڕۆژی پێشوو كە برادەرانی كۆچكردو لەبارەی هەمان بابەتەوە بڵاویانكردەوە، بەقەتعی ڕایدەگەیەنم كە دروستكردنی هەرجۆرە ڕووبەڕووبوونەوەیەك لە كوردستان یان هەر گۆشەیەكی تری ئێران و هاندان بۆ شەڕی ناوخۆ و ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ گرووپگەل و چین و توێژەكانی كۆمەڵگەدا لەژێر هەرناونیشانێكدا بێت، چ ناوی ئیسلامی یان نا ئیسلامی بێت، هەنگاوێكە دژی میللەت و بە زیانی میللەتی ئێران و ڕاستەخۆ و ناڕاستەوخۆ خزمەتێكە بە ئامانجەكانی دژی خەڵك و دژی ئیسلامیی و خاوەن هێزەكانی داگیركەر. لەبەرئەوە ئەمجۆرە هەنگاو و دەستپێشخەریانە سەركۆنە دەكەم. هەروەها هەواڵ لەملاو ئەولا بڵاودەكرێتەوە و باس لەوە دەكەن كە كەسانێک هەن دەیانەوێت لەم بوارەوە دەستپێشخەری بكەن و لەڕێگەی سود وەرگرتن لە ناونیشانی ئیسلامی و بەكارهێنانی ناو و وێنەی بەندە كاری خۆیان دەبەستنەوە بە منەوە.هەموو ئەمانە من بەدرۆی دەخەمەوە و كارێكی بەو شێوەیە پێچەوانەی نەخشە ڕێگای خۆمی ئەژمار دەكەم. والسلام علینا و علی عبادالله الصالحین واژۆ: ئەحمەد موفتی زادە ناوەڕۆكی نامەكە زۆر ڕوونە و بەئاشكرا بێ بەری بوونی خۆی لە هەر جۆرە هەوڵێك بۆ دروستكردنی هێزێكی چەكداری لەو شێوەیەی ڕەتكردۆتەوە. تێڕوانینی موفتی زادە بۆ پیلانی پشتی هێزی پێشمەرگەی مسوڵمان دوای لە كۆنترۆڵ دەرچوونی ئاسایشی شارە كوردییەكان و بەتایبەت سنە، ئەحمەدی موفتی زادە بە فەرمی داوا دەكات هەندێك پێداویستی سەربازیی بدرێت بە لایەنگرانی بۆئەوەی بتوانن لە ژێر چاودێری ڕاستەوخۆی خۆیدا كار بۆ گەڕانەوەی ئاسایش بكەن بۆ شارەكانی سنە و مەریوان، لە هەمانكاتدا كارێك بكرێت چەك بەئاسانی نەگاتە دەستی هەموو كەسێك و لەلایەن پۆلیس و ئاسایشەوە سنوردار بكرێت. بۆئەم مەبەستەش چەندین جار داواكاری بەرز دەكاتەوە و لەگفتوگۆكانیدا لەگەڵ بەرپرسان قسەی لەسەر دەكات، بەڵام وەك دەردەكەوێت دەسەڵاتی ناوەند و فەرماندە سەربازییەكان ناچنە ژێرباری ئاوا داواكارییەكەوە، پشێوییەكان هەتا بێت زیاتر دەبن38، بەڵام كاتێك پێشمەرگەی مسوڵمان دروست دەبێت ڕاستەخۆ پێداویستی سەربازیی دەخەنە بەردەستیان و ئامادەیان دەكەن بۆ شەڕ، هەر ئەمەشە دەبێتە هۆی ئەوەی موفتی زادە دەركەوتنیان بە هەوڵێكی مەترسیدار بزانێت بۆسەر ئاسایش و ئارامی هاوڵاتیانی كورد. بۆ ڕێگری كردنیش لە بڵاوبوونەوەیان دەست دەكات بە هەوڵدان، لەپاش دەركردنی ئەو بەیاننامەیەیی ئاماژەی بۆ كرا ڕاستەوخۆ داوادەكات كۆبوونەوەیەك لەگەڵ ئەو كەسانەدا ئەنجام بدات كەبەنیازی ئاوا كارێكن، بۆئەمەش نزیكەی بیست كەسیان بانگ دەكات و بەوردی مەترسییەكان و پیلان و ماڵوێرانییەكانی پشتی ئاوا كارێكیان بۆ باس دەكات. موفتی زادە لەبارەی ئەو كۆبوونەوەیەوە دەڵێت “ئەوكاتە دەمزانی پێشمەرگانی مسوڵمان خیانەتەو دەوڵەت بۆئەوەی كاری لەناو كوردەواریدا بچێتە پێشەوە لەناوخەڵكدا بڵاوی دەكردەوە و دەیگوت پێشمەرگانی مسوڵمان هی ئەحمەدە، بۆئەوەی مسوڵمانەكان باوەڕ بكەن. ئێستاش ئاگادارم و خەبەرم هەیە لەزۆرێك لە شارو دێهاتی كوردەواریدا ئەو میللەتە مسوڵمانە، مەزڵوم و فەقیرە باوەڕیانكردووە كە پێشمەرگانی مسوڵمان هی منە، لەكاتێكدا هەر ئێستا خەریكن بەناوی منەوە لە بانە و لەم شارانەدا شیعار دەدەن [واتە بەناوی منەوە قسە دەكەن]، دەزانن خۆم لەژێر چاودێریدام و لەماڵەوە دەستبەسەرم، دەزانن چەند كەس لە منداڵە (گەنجە) مسوڵمانەكانمان گیراون …”39. لەم ڕوونكردنەوەیەدا موفتی زادە دەیەوێت بڵێت: دەسەڵات لەلایەكەوە بۆئەوەی هانی خەڵكی كوردەواری بدات لەناو هێزی پێشمەرگە مسوڵماندا ناوی خۆیان تۆمار بكەن هاتووە سود لەناو و نازناوی ئەو وەردەگرێت و وابڵاو دەكاتەوە موفتی زادە لایەنگرو هاوڕایە لەگەڵ ئەم كارانەدا! لەلایەكی دیكەوە لەماڵەكەی خۆی لەكرماشان خراوەتە ژێر چاودێری ئاسایشەوە و دەستبەسەركراوە، ئەمە جگە لەوەی ژمارەیەكی زۆر لە گەنجان و لایەنگرانی لەوكاتەدا لەزیندانەكان توند كراون و مەحكوم بەزیندانین، كە ئەمانەش هەموو كرداری دژ بیەكن. لەدرێژەی لێدوانەكەیداو لەوەڵامی ئەوەی چۆنە بەفەرمی بڕیارتداوە ئیتر ئامادە نیت هاوكاری لەگەڵ حكومەت و دەسەڵاتی ناوەندا بكەیت، بەڵام لەم لاوە هاتوویت هێزی چەكدارت بەناوی مسوڵمانەوە دروست كردووە، وەك دیارە حكومەت بۆ ئەم كارە هاوكاریت دەكات، دەڵێت “كاكە گیان! كەسێك پەیوەست نەبێت بەهیچ بنەمایەكی شەرافەتەوە و گوێ بەڕاستی و درۆ نەدات دەتوانێت هەموو قسەیەك بكات، هەموو تۆمەتێك بۆ هەموو كەسێك دروست بكات و دروست بكرێت، بەڵام ڕاستی بابەتكە ئەوەیە لەدوی 5-6 مانگ لە شۆڕش، كاتێك زانیم ئەوانە هێزیان پەیداكردووە و خەریكە لادەدەن لەسەر ڕێگەی ئەوەی وابەڵێنیان لەسەر داوەو خەریكن ناڕاستی بنوێنن لەگەڵ نەتەوەی كورد، كەوتمە بەرهەڵستیان، هەرئەوەنەبوو لە (حوسەینیەی ئیرشاد)دا قسەمكرد، بەڵكو لە (پەیام بە نەتەوەی ئێران) كە نامەیەكی دورودرێژ بوو، لەچەندین جێگەدا باسمكردووە كە تەواوی نەتەوەی ئێران داچڵەكێت و بزانێت ئەوانە خائینن و ئەوانە خراپن بۆ ئەو شۆڕشە. لەلایەكی دیكەوە ئەو كتێبانەی نووسیومە و هەیە، لەگەڵ ئەو بەیاننامانەدا، هەروەها ئەوكاتەی خەریك بوون (سازمانی پێشمەرگانی مسوڵمان)یان دروست دەكرد، ژمارەیەكی زۆر لەوانە هەر لەكرماشاندا بوون، ناردم بە شوێنیاندا كە نزیكەی 20 كەس لەوانەی وا خەیاڵیان بوو ئەو سازمانە دامەزرێنن (هاتن) بەوردو دێژی بۆمباسكردن و ڕوونمكردەوە بۆیان، كەلە كتێبی (دەربارەی كوردستان)دا هەندێكیم باسكردووە … حاڵیمكردن ئەوە خیانەتە بە نەتەوەی كورد، ئەوە خزمەت نییەو باوەڕمەكەن كەئەو حكومەتە خەریكە سازمانی پێشمەرگانی مسوڵمان دروست دەكات بۆئەوەی نەتەوەی كورد ڕزگار بكات، بۆئەوەیە شەڕی ناوخۆ دروست بكات، بێن ومەردی مەردانە مەهێڵن ئەم شەڕە ناوخۆییە دروست ببێت. پێمووتن: ئەگەر من كەیفم لەشەڕی ناوخۆ بووایە لە كوردستان (سنە) دەمامەوەو نەدەهاتمە دەرەوە (كرماشان). من كاتێك زانیم ئەگەر لە كوردستان بمێننمەوە دەبێت تووشی شەڕی ناخۆ ببم لەگەڵ ئەو گرووپە ئەمەریكایی و ڕووسانە، لەبەرئەوە هاتمە دەروە لە كوردستان، تاوەكو ئەم ماڵ ئەو ماڵ نەكەمە دوژمنی یەكتری، با ئەم شار و ئەو شار نەكەمە دوژمنی یەكتری، با شار و دێهات نەكەمە دوژمنی یەكتری، ئەم دێ و ئەو دێ، براو برا نەكەمە دوژمنی یەكتری. ئەو هەرایەكە ئەمەریكا و ڕووسا لە كوردستاندا سازیانكردووە و وردە ووردە خەڵكی وریا دەبێتەوە و دەزانێت ئەو هەرایە خیانەتەو دوژمن سازیكردووە… با كارێك نەكەین میللەت دەستی بچێتە خوێنی یەكتری و شەڕی ناوخۆ دروست نەبێت”40. وەكخۆی ئاماژەی بۆ دەكات ئەم پێداگرییەی لەسەر دروست نەبونی شەڕی ناوخۆ لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەرئەنجامەكەی ئەوەی دەبێت سنە بەجێدەهێڵێت بۆ هەمیشە ناتوانێت بیبینێتەوە تائەوكاتەی تەرمەكەی دەهێننەوە و لەوێ دەیناژن! موفتی زادە لە دانیشتنی لەگەڵ پێشمەرگانی مسوڵماندا باسی ئەجێدندای ترسناكی دەسەڵاتی ناوەندی بەرامبەر بە كوردی بۆ كردوون و بۆچوونی خۆی بۆ ڕوونكردونەتەوە”دەمزانی لەم حكومەتەدا دەستەیەكی خائین و ناكەس هەن پێیانخۆشە شەڕی ناوخۆ لەناو میللەتی كورددا دروست بكەن و دەستەیەك بدەن بەگژی دەستەیەكی دیكەدا، كەی شەڕی ناوخۆیان تێدا دروست بوو ئەوان ئیتر بڕۆن و بۆخۆیان دانیشن و پاڵی لێبدەنەوە. جا سیاسەتی ئەو دەوڵەتە بەهێزانەش هەروایە: شەڕ لەنێوان نەتەوەكاندا دروست دەكەن بۆ قازانجی خۆیان. سەیرمدەكرد ئەمانیش پێیانخۆشە لەناو كوردەواریدا شەڕ دروست ببێت، لەنێوان مسوڵمانان و ئەو گرووپە كۆمۆنیستانەدا و دواتر خۆیان دڵنیا و ئاسودە ببن. ئەو كۆچەمكرد لە كوردستان و هاتمە دەروە بۆئەوی ئەو شەڕە نەبێت. من نەمدەویست شەڕ ببێت لەكوردستانداو دەشمزانی ئەو خائینانە شەڕ دەكەن، ئەمەریكا و ڕووس فەرمانیان پێكردون شەربكەن، ئەمەریكا و ڕووس دەیانەوێت دەسەڵات پەیدا بكەن لەكوردستاندا و بیخەنە ژێر ڕكێفی خۆیانەوە. منیش نەمدەهێشت و دەمزانی ئەمەریكا و ڕووس دوژمنی كورد و تەواوی نەتەوەكانی دونیان …. جا شەڕی ناوخۆی كەوتە ناو میللەتێكەوە پەنا بەخوا ئەو میللەتە وێران دەبێت، دەچێت بە قوڕدا”41. جگەلەم دیدگا سیاسی و مێژووییە، ئەو بۆ پەشیمانكردنەوەی ئەو كۆمەڵە لە پێشمەرگە مسوڵمان دێت لە دیدگا شەرعییەكەشەوە بۆچوونی خۆی دەخاتە ڕوو، پێیوایە بوون بە ئەندام لە هێزی پێشمەرگە مسوڵماندا و چەك هەڵگرتن بۆ ڕووبەڕوو بوونەوە كارێكی نادروستە”پێشمەرگە مسوڵمانەكانم حاڵی كردوو ووتم: برالە ئەگەر لەڕووی شەرعییەوە ئەو شەڕە دروست بووایە لە كوردستان نەدەهاتمە دەرەوە، وەرن مەردو مەردانە مەیكەن”42. هەروەها لە بەیاننامەی ژمارە (86)ی بەرواری (17/7/1358)-(9/10/1979)دا كە یەكێكە لەبەیاننامە دورودرێژەكانی دەربارە بارودۆخی كوردستان ئەو مەترسیانەی ڕووبەرووی بۆتەوە، لەوێدا دەنووسێت “خوایە تۆ شایەت بە تا چی ئەندازەیەك خوێن و گیانی گەنجانی نیشتمانم لەلا خۆشەویست بوو، تا چی ئەندازەیەكیش هەوڵمدا ڕێگری بكەم لەڕژانی ئەو خوێنە خۆشەویستانە، تا چی ئەندازەیەكیش هەوڵمدا ئەم شۆڕش – ئەم خوێنی دە هەزار شەهیدە – بێتە بەرهەم و بەفیڕۆ نەچێت، تا چی ئەندازەیەك ئەم شۆڕشەم خۆشدەویست و لەبەرخاتری ئەو فشارو دەردی سەرییەكانم تەحەمول دەكرد”43. لێرەدا بەتەواوەتی دەردەكەوێت ئەحمەدی موفتی زادە چەنێك كاری لەسەر ئەوەكردوە ئەم خوێنانە نەڕێژرێن. وەك لە بەڵگەنامەو لێدوانەكاندا هاتووە، دوای ئەم ڕوونكردنەوەیەی موفتی زادە دەبێت ژمارەیەك لەوانەی بڕیاریانداوە بەشداری بكەن لەو هێزە چەكداریەدا دەكشێنەوەو بەگوێی موفتی زادە دەكەن و ناچنە شەڕی كوشتنی براكانەوە، بەڵام ژمارەیەكیان وەك (محەمەد عەلی حەیدەری) و باوك و براكەی دەچن و ئەو هێزە چەكدارە دروست دەكەن و بەئاڕاستەی ڕشتنی خوێنی براكان دەچنە جەنگێكەوە لەهەردوو سەرەوە تەنها كۆمەڵگەی كوردی زەرەری تێداكرد. پەیوەندیكردن لە تارانەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی هێزی پێشمەرگە مسوڵمان هەوڵەكانی ئەحمەدی موفتی زادە بۆ ڕێگری كردن لە دروست بوونی ئەم هێزەدا تا ئەوجێگەیە دەچێت، كە پەیوەندی دەكات بەلایەنی دەسەڵاتەوە، واتە موفتی زادە بۆئەوەی لەڕێگەی ئەم هێزەوە زەمینەی شەڕی ناوخۆ نەسازێت لەسەر چوار ئاست كاری كردووە: یەكەم هەوڵیداوە ئەو گەنج و كەسانەی دەیانەوێت بەشداری بكەن لە دروستكردنی هێزی پێشمەرگە مسوڵماندا پەشیمانیان بكاتەوە و ڕوونكردنەوەیان پێبدات، دووەم، بەماوەیەكی زۆر پێشتریش و لە چەندین هەوڵدا لەگەڵ سەركردایەتی كورد دانیشتووەو لەبارەی ئەم هەوڵە مەترسیدارانەوە ڕوونكردنەوەی داوە44، سێیەم، لەگەڵ كەسانی بەرپرس و خاوەن نفوز و دەسەڵات لەحكومەتدا قسەی كردوەو دەربارەی مەترسییەكانی ئاوا هێزێك ئاگاداری داوە، لایەنی چوارەبڵاوكردنەوەی ئاگاداری نامە و وتاری مزگەوتەكان، ئەویش كاتێك دەزانێت هیچ كام لەوانە كاری خۆیان ناكەن! بۆیە دێت ڕاستەوخۆی میللەت ئاگادار دەكاتەوە، وەك پێشتر باسمانكرد. ئێستا قسە لەسەر ئەو نامەیە دەكەین كە لەبەرواری (2/8/1359) – (24/10/1980) دەینێرێت بۆ ئایەتووڵا مونەتەزیری. بەشێكی نامەكەی تاییبەتە بەو هێزە چەكدارەی پێشمەرگانی مسوڵمان و لەبارەیانەوە بە مونتەزری ڕادەگیەنێت: “بەرپرسانی دەسەڵاتدار هەوڵیاندا دروستكردنی سوپاس پێشمەرگانی مسوڵمان، ئەم هێزە دەوڵەتییە لەگەڵەئەوەی من زۆر دژی بووم پەیوەست بكەن بەمنەوە: تاوەكو گەنجانی خاوەن باوەڕ بڕۆن و خۆیان ناونووس بكەن، هەروەها زەمینەی خۆشەویست بوونی لەناو كوردانی مسوڵماندا بسازێنن. لە بەهاری ساڵی ڕابردوودا كاتێك ئەم سوپایە هاوڕێ لەگەڵ هێزە دەوڵەتییەكانی دیكەدا دەچنە ناو سنە و هەندێك ناوچەی دیكەی شار و گوندەكانی كوردستانەوە، بە بەردەوام بوون لەسەر هەمان سیاسەتی هەڵخەڵەتاندن، و پێدانی وێنەو ووتنی شیعاراتی پشتیوانی لە من و دەوروبەرم، ئەم كارەیان كردووە، بەڵام هەر لە سنەو هەندێك ناوچەی دیكە وابیردەكەنەوە بارودۆخەكەیان كۆنتڕۆڵكردووە هەستدەكەن بارودۆخەكە گۆڕاوە، و تەنانەت چەند جارێك بە ڕوونی بە پێشمەرگەكان ڕادەگەیەنن، كە هەركەسێك لایەنگری موفتی زادەیە دەبێت چەك دانێت و لە سوپا بچێتەدەرەوە! (وەك ئاماژەی بۆ كرا پێشتر بە شێوەیەكی فێڵبازانە، ژمارەیەك نائاگا و بێ خەبەر لە ناوەڕۆكی بابەتەكەو بێ خەبەر لە دژایەتی كردنی من بۆ ئەم سوپایە لە سوپا خۆیان ناونووس دەكەن)، بەڵام بابەتێكی زۆر سرنجڕاكێش ئەمەیە: ئێستاش لە هەندێك لە شارو دێهاتەكانی ئازەربایجان و دەورەبەری كە هەست دەكەن لاواز و بێ هێزن، دووبارە هەمان سیاسەتی پێشتر جێبەجێ دەكەن [واتە بەفێڵ و تەڵەكە ناوی ئەحمەد بۆ مەبەستی خۆیان بەكار دەهێنن]، هەواڵ دەگات: دەیان و سەدان مسوڵمانی گوندەكان بە خەیاڵی ئەوەی لە “سوپای موفتی زادە” بەشدار دەبن، كەوتوونەتە داوەكەوە! … سەیرە كە یاریكەرانی ئەم سیاسەتە ناشیانە”بانێكە و دوو هەوا” ئاگایان لێی نییە لەكۆتایدا خۆ ڕۆژێك هەردێت ئەم دوو ڕەنگییە و بەسەریەكدا پژانە ئاشكرا دەبێت …”45. بەم شێوەیە لەنامەكەدا بە ئاشكرا و جارێكی دیكە بێ بەری خۆی لەم سوپایە دەردەبڕێت و بچوكترین كرداریان نانخاتە ئەستۆی خۆی و هاوەڵەكانی. دەرئەنجام لە ئەنجامی ئەم توێژینەوەیە دەگەینە ئەوەی هێزی پێشمەرگە مسوڵمانی كورد، هێزێكی ڕێكخراوی بەرنامە بۆ داڕێژراو بووە لەلایەن دەسەڵاتی ناوەندەوە بەتایبەت و لەژێر بەرنامەی: سیاسەتی بەكارهێنانی هاوڵاتی كورد بۆ گەڕانەوەی ئاسایش بۆ ناوچە كوردییەكان و كردنیان بە گژی هێزە كوردییەكاندا دامەزراوە، لەگەڵئەوەی سەرچاوە و تۆماری مێژووی دروست لەبەردەستدا نییە، بەڵام محەمەد بروجەردی بە داینەمۆی بیری ئەم هێزە دادەنرێت هەروەها هەندێك لە كوردەكانی وەك (محەمەد عەلی حەیدەری) و باوكی باس لەوە دەكەن ئەوان دەستپێشخەر بوون. ئەوەی دەردەكەوێت دواجار كوردەكان دەچنە شەڕێكی خوێناوییەوە لەبەرامبەر یەكتردا و بەجۆرێك بكوژ و كوژراو هەر لە كورد دەبێت. هەر لەم لێكۆڵینەوەیەدا ئەوە دەردەكەوێت كە ئەحمەدی موفتی زادە وەك كەسایەتییەكی خاوەن هێز و دامەزرێنەری مەكتەب قورئان هیچ ڕۆڵێكی نابێت لەدروست كردنی ئەم هێزەدا و بە پێچەوانەوە لەو كەسانەدەبێت زۆر بەسەرسەختی دژایەتی خۆی بۆ دروستكردنی ئاوا هێزێك دەردەبڕێت و هەموو ڕێگەیەك جگە لە ڕووبەڕوو بوونەوەی چەكداری دەگرێتەبەر بۆ دروست نەبوونیان. لەبەرامبەردا هێزە سیاسیەكانی دیكەی وەك دیموكرات، كۆمەڵە، و چریكەی فیدای بە هەمانشێوە دژایەتی دروست بوونی ئەم هێزە دەكەن، لەلایەكەوە دەیدەنەپاڵ موفتی زادە و ئەو بەخاوەنی دەزانن، لەلایەكی دیكە هەوڵدەدەن بە هێزی چەكداری ڕووبەڕوویان ببنەوە، بەڵام ئاكامی كار بەوە دەگات، لەبەر ئەو پاڵپشتە لۆجستی و سەربازییەی لەلایەن دەسەڵاتی ناوەندەوە بۆیان دەنێرێت دەتوانن لەماوەیەكی كاتیدا هێزە چەكدارە كوردەكانی دیكە بخەنە دەرەوەی نەخشەی جوگرافی-سیاسی ڕۆژهەڵاتی كوردستانەوە. سەرچاوەكان و پەراوێزەكان 1. میرزا، حمە صدیق، 2019،بەرهەمی ڕەنج و كار، ئەم بەرهەمە كەزانیارییەكانی لێوەرگیراوە (735) لاپەڕەیە، بەڵام نەمانتوانی شوێنی لەچاپدانی پەیدا بكەین، لا287. 2. زەرزا، حامید ڕەشیدی، 2002، كورتەباسێك لەسەر چەند ڕووداوی مێژوویی، بەشی یەكەم، چاپی یەكەم، ئادیلاید، ئوسترالیا، لا 100. 3. میرزا، حمە صدیق، 2019،بەرهەمی ڕەنج و كار، ئەم بەرهەمە كەزانیارییەكانی لێوەرگیراوە (735) لاپەڕەیە، بەڵام نەمانتوانی شوێنی لەچاپدانی پەیدا بكەین، لا288 4. مەبەست لە لیژنەی چوار قۆڵی (ئایەتوڵا تاڵەقانی، بەهەشتی، ڕەفسەنجانی و بەنی بەصەدر)ە، كە خوێنەر بۆ خوێندنەوەی زیاتر لەبارەی هاتنی لیژنەكانی تاران بۆ شارەكوردییەكان و بەتایبەت پارێزگای سنە دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ: عەبدوڵا، سەروەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە سەركردەیەكی كاریزما و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما، سلێمانی، لا279-330 ) محمد بروجردی (1333-1362) (1955-1983) لەسەرەتای شۆرشدا یەكێك بووە لەكەسە نزیكەكان و جێگەی باوەڕی خومەینی. لەكاتی گەڕانەوەی ئیمام بۆ ئێران بروجردی دەبێتە بەرپرسی پاراستنی ئیمام خومەینی، بۆ ئەم ئەركەش لەلایەن (ئایەتوڵا بەهەشتی و عراقی)ەوە دەستنیشان دەكرێت. ماوەیەكیش سەرپەرشتی (زیندانی ئەوین) بووە، پاشان یەكێكە لەو دوانزە كەسەی كە لەلای خامنەئی سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی دادەمەزرینێت. محەمەد ئەو كەسە بوو كە بەفەرمانی خومەینی چووە ناو شاری پاوەو لەوێوە هەموو جوڵانەوەكانی كوردی سەركوت كرد. دوای دروستكردنی ڕێكخراوی (پێشمەرگەی كوردی مسوڵمان) لە لایەن (بەهەشتی و ڕەفسەنجانی)ەوە دەكرێتە بەرپرسیارن. وەك سەركردەیەكی مەیدانی تەواوی جوڵانەوەكانی كوردستانی لە ژێر دەستدا بووەو سەرپەرشتیاری هەموو جوڵانەوە سەركوتكەرەكانی بووە كە لەو ماوەیەدا دژی كوردو جوڵانەوەی ئازادی خوازیی كورد ئەنجام دراوە. لە (22/05/1983) لەگەڵ ژمارەیەك لە هاوڵاتی لە ڕێگەی (مەباهات) مین (بۆمب) دەتەقێتەوە پێیداو دەكوژرێت. بۆ زانیاری زیاتر دەتوانن سەردانی پێگەی فەرمی ڕۆژنامەی همشهری بكەن www.hamsharion/ine.ir. 5. روحی، نبی الە، 1386، شگل گیری بحران كردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان كرد، فصلنامە مگالعات بسیج، شمارە 34، لا25. 6. بڕوانە: عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما، لا 197-208. 7. هەمان سەرچاوەی پێشوو، لا26. 8. روحی، نبی الە، 1386، شگل گیری بحران كردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان كرد، فصلنامە مگالعات بسیج، شمارە 34، لا23-26. 9. دكتۆر ئەبولحەسەن بەنی صەدر لەدوای ئەوەی لە ئێرانی دەچێتە دەرەوە، لە چالاكییە سیاسی و نووسینەكانیدا ئاماژە بە دیدگای دەوڵەتە مەزهەبییە نوێكەی ئێران دەدات و ڕوونی دەكاتەوە زۆر چەمك و سیستەم هەیە ئایەتوڵا خومەینی بڕوای پێی نییە و كاریان پێناكات، خوێنە بۆ زیاتر ئاشنا بوون بەم باسە دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ: بەنی صدر، ابولحسن، 1360، خیانت بە امید، انتسرا در صفحە انترنیت، https://www.goodreads.com/book/show/8474506. 10. خوێنەر بۆ زیاتر خوێندنەوە لەبارەی ئەم هۆكارەوە دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ لێدوان و نووسراوەكانی سەركردە دكتۆر عەبدولرەحمان قاسملۆ، كە لەزۆر جێگەدا ئاماژەی بۆ كۆۆدووە كە دیدگای حكومەتی ناوەند بە نیسبەت چارسەری كێشەی كوردەوە ناڕوونە! 11. بڕوانە: بەنی صدر، ابولحسن، 1360، خیانت بە امید، انتسرا در صفحە انترنیت، https://www.goodreads.com/book/show/8474506. 12. بەنی صدر، ابولحسن، 1360، خیانت بە امید، انتسرا در صفحە انترنیت، https://www.goodreads.com/book/show/8474506، لا75 13. بۆ زانیاری زیاتر بگەڕێنەوە بۆ پێگەی ئەلكترۆنی (نمایندە)، بابەتەكانی (بحران كردستان از اغاز تا فرجام – 6) مێژووی 24 فرداد 1392 (https://namayande.com/tag). 14. بڕوانە: عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما. 15. بڕوانە: موفتی زادە، ئەحمەد، 1358، دربارە كردستان، چاپ اول، ئیران. 16. فتی زادە، احمد: 1385، دربارەی كردستان، انتشارات نور، چاپ اول 1359، لا103. 17. هەمان سەرچاوەی پێشوو. 18. ئیمامی، حاجی مامۆستا مەلا محەمەد 1399: بیرەوەرییەكانی حاجی مامۆستا ئیمامی، وەرگێڕان و ئامادەكردنی سەید هیدایەت هیدایەتی، چاپی یەكەم، چاپەمەنی خانی، سەقز، ڕۆژهەلاتی كوردستان، لا 310-311. 19. هەمان سەرچاوەی پێشوو. 20. هەمان سەرچاوەی پێشوو. 21. ئیمامی، حاجی مامۆستا مەلا محەمەد 1399: بیرەوەرییەكانی حاجی مامۆستا ئیمامی، وەرگێڕان و ئامادەكردنی سەید هیدایەت هیدایەتی، چاپی یەكەم، چاپەمەنی خانی، سەقز، ڕۆژهەلاتی كوردستان، لا 314. 22. ئیمامی، حاجی مامۆستا مەلا محەمەد 1399: بیرەوەرییەكانی حاجی مامۆستا ئیمامی، وەرگێڕان و ئامادەكردنی سەید هیدایەت هیدایەتی، چاپی یەكەم، چاپەمەنی خانی، سەقز، ڕۆژهەلاتی كوردستان، لا 315-316. 23. روحی، نبی الە، 1386، شگل گیری بحران كردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان كرد، فصلنامە مگالعات بسیج، شمارە 34، لا27. 24. عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما. 25. بڕوانە: بابەتی بڵاو بووەوە لە ئینتەرنێت بەناونیشانی: ڕد ڕوغی اشكار، ئامادەكردنی ژمارەیەك لە خوێندكارانی زانكۆ لە ئەهلی سوننە. 26. روحی، نبی الە، 1386، شگل گیری بحران كردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان كرد، فصلنامە مگالعات بسیج، شمارە 34، لا26. ) مەبەست پێكدادانەكەی بینای تەواو نەبووی ساواك و كوژرانی عەبە حەبیب و هاوڕێكانی، كە هەموویان ئەندامی مەكتەب قورئان بوو (لە پێشەكی بابەتەكەدا ئاماژەی بۆ كراوە). 27. حەیدەری، محەمەد عەلی ، 22 بهمن 1399 (10/2/2021)، چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنی لەكەناڵی ناوخۆی (سنە)/ كردستان، بەرنامەیەكی تایبەت بە ساڵوەگەری شۆڕشی گەلانی ئێران. 28. هەمان سەرچاوەی پێشوو. 29. روحی، نبی الە، 1386، شگل گیری بحران كردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان كرد، فصلنامە مگالعات بسیج، شمارە 34، لا31. 30. حەیدەری، محەمەد عەلی ، 22 بهمن 1399 (10/2/2021)، چاوپێكەوتنێكی تەلەفزیۆنی لەكەناڵی ناوخۆی (سنە)/ كردستان، بەرنامەیەكی تایبەت بە ساڵوەگەری شۆڕشی گەلانی ئێران. 31. هەمان سەرچاوەی پێشوو. 32. موقع مهر، 7 مهری 1399، پیشمرگان کرد مسلمان پیشگام در دفاع از انقلاب/سازمانی در خدمت مردم، https://www.mehrnews.com/news/5033694 33. بڕوانە: پێگەی تەسنیم نیوس، 2 مرداد 1396، سازمان پیشمرگان کرد چگونه شکل گرفت؟، https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/05/02/1472900 ) بۆ زانیاری زیاتر لەبارەی ئەم ڕووداوەوە خوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ كتێبی:  عەبدوڵا، سەروەت، 2010، كاك ئەحمەدی موفتی زادە، دەروازەیەك بۆ خەباتێكی نەناسێنراو، چاپی یەكەم، دووەم، سێیەم، سێمانی، چاپخانەی سیما. 34. امینی، حەسەن 1384، انتساب پیشمرگان مسلمان بە كاك احمد مفتی زادە ڕا تكژیب می كنم، گفت و گو با حسن امینی، ویژەنامە كردستان/چشم انداز ایران، 37. 35. بڕوانە: عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما. 36. روحی، نبی الە، 1386، شگل گیری بحران كردستان و سازمان پیشمرگان مسلمان كرد، فصلنامە مگالعات بسیج، شمارە 34، لا28. 37. قورەیشی، سەعدی، 2020، ڕودا و مێژوو، بەشێك لە مێژوی مەكتەب قورئان و كەسایەتی كاك ئەحمەدی موفتی وادە،بەرنامەی تۆماركراو كەناڵیی ئێ ڕ تی، https://www.youtube.com/watch?v=GXnq4sHjNn4 38. بڕوانە: عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما. 39. گفتوگۆیەكی تۆكاركراوەی كاك ئەحمەد موفتی زادە لەبارەی دەنگۆی دروستكردنی هێزی چەكداری پێشمەرگانی مسوڵمان و ڕادەی پەیوەندی ئەم هێزە بە كاك ئەحمەدو مەكتەب قورئانەوە. مێژووی ئەم گفتووگۆیە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی ساڵی 1980 لە شاری كرماشان.     ) هەر لەم وەڵامەوەیە ئێمە بە وردی دەتوانین هۆكارەكانی پشت كۆچی كاك ئەحمەد و بەشێك لە یارانی بۆ شاری كرماشان پەیدا بكەین، و لە مەبەستی ئەو كۆچە مێژووییە تێبگەین! 40. گفتوگۆیەكی تۆكاركراوەی كاك ئەحمەد موفتی زادە لەبارەی دەنگۆی دروستكردنی هێزی چەكداری پێشمەرگانی مسوڵمان و ڕادەی پەیوەندی ئەم هێزە بە كاك ئەحمەدو مەكتەب قورئانەوە. مێژووی ئەم گفتووگۆیە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی ساڵی 1980 لە شاری كرماشان. 41. هەمان سەرچاوەی پێشوو. 42. بڕوانە: عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما، لا436. 43. نگاهی گزرا به زندگی و مبارزات علامە احمد مفتی زادە، بەیاننامەی ژمارە (86)ی بەرواری (17/7/1358)-(9/10/1979). 44. بڕوانە: عەبدوڵا، سەورەت، 2022، ئەحمەدی موفتی زادە – سەركردەیەكی كاریزكا و قوتابخانەیەكی كرداری، چاپی یەكەم، چاپخانەی سیما. 45. نامەیەكی كاك ئەحمەد موفتی زادە بۆ خوالێخۆشبوو ئایەتوڵا مونتەزری، لەبەرواری (2/8/1359) – (24/10/1980)

(درەو): تا ئێستا دوو كەس بە تۆمەتی تێوەگلان لە كوشتنی عەقید (هاوكار جاف) دەستگیركراون، بەپێی زانیارییەکان دانیان بە تێوەگلانیاندا ناوە، كەسە نزیکەکانی کوژراوەکە دەستی تۆمەت بۆ بەرپرسانی یەكێتی رادەكێشن، مەسرور بارزانی سورە لەسەر بڵاوكردنەوەی دانپێدانانەكانی، بەرپرسانی یەكێتی لە گفتوگۆدان بۆ کۆتایھێنان بە كەیسەكە. دوێنێ لە ھەولێر دوو بۆمبی چێندراو بە ئۆتۆمبێلەكەی ( عەقید هاوكار جاف) فەرماندەی دژە تیرۆری یەكێتیدا تەقیەوەو گیانی لەدەستدا. عەقید هاوكار بەرپرسی دەزگای زانیاری و دژە تیرۆری یەكێتی لە موسڵ و دهۆك و هەولێر لەدوای رووداوەكانی 8ی تەمووز لایەنگری لاهور شێخ جەنگی بووە، هەربۆیە لە پۆستەكەی درووخراوەتەوەو هەر لە هەولێر ماوەتەوە، لەوکاتەوە یەکێتی کەسێکی تری لە شوێنەکەی داناوە بە ناوی (یاسر شەبەكی) كە خەڵكی بەعشیقەی موسڵە. بەپێی بەدواداچونەکانی (درەو)، لە چەند هەفتەی رابردوودا (هاوكار جاف) چوتە لای ئەژی ئەمین جێگری سەرۆكی سەرۆكی ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێمی كوردستان و ئیتر گەڕاوەتەوە سەر کارەکەی. (درەو) زانیویەتی، بڕیاربووە ئەژی ئەمین فەرمانی دەستبەكاربوونەوەی وەك بەرپرسی دژە تیرۆر بۆ دەربکات، ئەمەش بەرپرسانی دژە تیرۆری یەكێتی نیگەران كردووە. لە دوای كوشتنی هاوكار جاف هێزە ئەمنییەكانی هەولێر (دژە تیرۆری پارتی) دەچنە گەڕەكی شەهیدانی یەكێتی لە پشت مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە هەولێر و دوای روبەرووبونەوەیەك (یاسر شەبەكی)و یەكێك لە پاسەوانەكانی دەستگیرکرا. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، دەستگیركراوەکان دانیان بەوەدا ناوە لە پلانى کوشتنەکەدا تێوەگلاون، بەڵام لەبەر ئەوەی هێشتا چەند كەسێكی تری ماوە دەستگیر بكرێن، بۆیە بڵاوکردنەوەی دانپێدانانەکە دواخراوە. ئێستا دەنگۆی ئەوە هەیە بەرپرسانی یەكێتی لەسەر هێڵن بۆ ئەوەی پرسەكە كۆتایی پێبهێندرێت و زیاتر لەوە كێشەكە ئاڵۆزتر نەكرێت، بەڵام زانیارییەكان ئاماژە بەوە دەكەن مەسرور بارزانی وەك سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشی ھەرێمی کوردستان سورە لەسەر بڵاوكردنەوەی دانپێدانانەكان و پێیوایە ئەوە خەرقێكی ئەمنی گەورە بووە لە هەولێر كراوەو ئەمنیەتی هەولێری خستووتە ژێر پرسیارەوە، لە هەمانكاتدا ئەو كەسە كوژراوە فەرماندەیەكی دیاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم بووە.    

 شیكاری: درەو # کێڵگەی نەوتی تەق تەق لە ساڵی (2021) بەتێکڕا ئاستی بەرهەم گەیشتووە بە (5 هەزارو 940) بەرمیل لە ڕۆژێکداو لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022)دا بەتێکڕا ئاستەکە زیاتر دەبەزیوەوە گەیشتووە بە (4 هەزار و 850) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا. واتە بەرهەمی کێڵگەی تەق تەق لەماوە نێوان ساڵی (2011) بۆ ساڵی (2022) بە ڕێژەی (93%) بەرهەمهێنان دابەزیوە، ئەگەر بەراوردەکە بە ساڵی (2014) بکەین ئاستی دابەزینەکە دەگاتە (95%). # لە کێڵگەی نەوتی شێخان تێکڕای بەرهەمهێنان لە ساڵی (2013)دا بریتی بووە لە (هەزار و 361) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا، تا ساڵی (2021) تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە گەیشتووە بە  (43 هەزار و 440) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا. لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) ئاستەکە گەیشیووە بە (44 هەزار 900) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا. بەم پێیەش ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە لە ماوەی نێوان ساڵی (2013) بۆ ساڵی (2022) بڕی بەرهەم هێنان بە ڕێژەی (3107%) زیادی کردووە. # کێڵگەی نەوتی تەق تەق لە زۆنی سەوز هەردوو کۆمپانیای (ئەداکس پیترۆلیۆم)ی چینی و و (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی کاری تێدا دەکەن. # کێڵگەی نەوتی شێخان لە پارێزگای دهۆک کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن پترۆلیۆمی بەریتانی کاری تێدا دەکات. # کیڵگەی نەوتی تەق تەق (30) بیر و شێخان (15) بیری نەوتی تێدایە. کێڵگەی نەوتی تەق تەق ناوچەی گرێبەستی کێڵگەی نەوتی تەق تەق بە (60) كم لە باكووری رۆژهەڵاتی شاری كەركوك، (85) كم باشوری رۆژهەڵاتی شاری هەولێر و (120) كم لە باكووری رۆژئاوای شاری سلێمانیەوە دوورە. لەڕووی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای هەولێرە بەڵام لە ژێر قەڵەمڕەوی دەسەڵاتدارانی پارێزگای سلێمانیە. ڕووبەری گشتی ناوچەی گرێبەستی تەق تەق نزیکەی (951) کیلۆمەتر چوارگۆشەیە. پشكه‌كان دابەشکراون بەسەر كۆمپانیای (ئەداکس پیترۆلیۆم)ی چینی و بەڕێژەی (36%) و (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (44%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ ئەگەرچی لەسەرەتاوە بە یەکێک کە کێڵگە گەورەو پڕ بایەخەکانی  بواری بەرهەمهێنانی نەوت لێی دەڕواندرا، ئاستێکی گەورەی بەرهەمهێنانی نەوتی هەبوو، بەڵام خێراییەکی زۆر چاوەڕاون نەکراو ئاستی بەرهەمەکەی ڕووی لە داکشان کرد. لەم کێڵگەیەدا بۆ یەكەم جار لە ساڵی (1978)دا لەلایەن ڕژێمی عێراقی ئەوكاتەوە (3) بیرە نەوت لێدراوە و بەڵام هیچ وەبەرهێنانێکی تێدا نەکرداوە، لەداوی ڕاپەڕینەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەساڵی (1994-1996) ئەو (3) بیرە نەوتەی پێشتر هەڵکەندراوبوون  سەریان لادرایەوە و  دەستیان کرد بە بەرهەمهێنانی نەوتی خاو. تا ساڵی (2002) نەوتی خاوی کێڵگەکە گەیەندرایە پاڵاوگەی نەوتی سلێمانی و بەشێوەیەكی سەرەتایی  بەنزین و گازۆیل و نەوتی سپیان بە بڕێكی كەم لێ بەرهەم دەهێنا. لە (17/7/ 2002) وە بەڕەسمی گرێبەست واژۆكراوە لە گەڵ كۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی) توركیدا كە تا ئەو كاتە 6-7 بیرە نەوت هەبوە. بەڵام لەوکات بە دواوە لە سنوری کێگەکەدا ژمارەی برەکان گەیشتووە بە نزیکەی (30) بیری هەڵکەندراو. لەساڵی (2012) دا بە درێژایی (78) كم بۆری ئەم كێڵگەیە بەسراوەتەوە بە وێسگەی خۆرمەڵەوە  و لەوێشەوە بۆ بۆری بەندەری جیهانی توركیا بۆ هەناردەكردنی نەوت. ئەوەی جێگەی سەرنجە لەم کێگەیەدا بەخێرایی بڕی نەوتی بەرهەمهێنراو لە کێڵگەکەدا ڕووی لە بەرزبوونەوە دەکرد و چاوەڕێی بەرزبوونەوەی زیاتریش دەکرا، بەڵام بە پێچەوانەی ئەوەی چاوەڕێ دەکرا ڕوویدا، بە جۆرێک ئاستی بەرهەمی نەوتی لە کێڵگەکەدا لە ساڵی (2012) بریتی بوو لە (75 هەزار) بەرمیلی ڕۆژانەو لە ساڵی (2014) بەرهەمەکەی گەیشتە (130 هەزار) بەرمیلی ڕۆژانەو بەرپرسانی کۆپانیاکانی وەبەرهێن لە کێڵگەکەدا ئاماژەیان بەوە دەکرد لە کە داهاتووی نزیکدا بەرهەمی ڕۆژانە دەگەیەنین بە (200 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، بەڵام لەو کاتد بەدواوە ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە زۆر بەخێرایی دادەبەزێت و بەپێی دواین ئامارەکانی کۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی) لە ساڵی (2021) بەتێکڕا ئاستی بەرهەم گەیشتووە بە (5 هەزارو 940) بەرمیل لە ڕۆژێکداو لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022)دا بەتێکڕا ئاستەکە زیاتر دەبەزیوەوە گەیشتووە بە (4 هەزار و 850) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا. بە پێیەش دەتوانین بڵێین ئاستی بەرهەمی کێڵگەی تەق تەق لەماوە نێوان ساڵی (2011) بۆ ساڵی (2022) بە ڕێژەی (93%) بەرهەمهێنان دابەزیوە، ئەگەر بەراوردەکە بە ساڵی (2014) بکەین ئاستی دابەزینەکە دەگاتە (95%). بۆ دابەزینی ئاستی بەرهەمی کێڵگەی نەوتی تەق تەق لە ماوەی سالانی (2011 - 2022) بڕوانە (چارتی ژمارە (1)). چارتی ژمارە (1)  کێڵگەی نەوتی شێخان کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن پترۆلیۆمی بەریتانی وەبەرهێنان لە کێڵگەی نەوتی شێخان دەکات، کێڵگەکە دەکەوێتە سنوری پارێزگای دهۆک، قه‌زای شێخان ده‌گرێته‌وه‌ بە (60) کم لە پارێزگای هەولێرەوە دوورە، ڕووبه‌ری کێڵگەکە نزیکەی (283) کیلۆمەتر دووجایە، کۆمپانیاکە گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمهێنانی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە و 80%ی پشکی کارکردنی لە چوارچێوەی گرێبەستی شێخان هەیە. گرێبەستی هاوبەشکردنی بەرهەمهێنانی کێڵگەی شێخام لە ساڵی 2007 لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بەخشراوە، ساڵی (2009) لە یەکەم بیر لە کێڵگەدا بەناوی (SH-1) دۆزرایەوە، بۆ یەکەم جاریش تەمموزی ساڵی (2013) کێڵگەکە گەیشتە قۆناغی بەرهەمهێنان. لەو کاتەوە، زیاتر لە (100 ملیۆن) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە. بەجۆرێک کۆی گشتی تێکڕای بەرهەمهێنان لە ساڵی (2013)دا بریتی بووە لە (هەزار و 361) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا، کێڵگەکە بەردەوام لە گەشەسەندندا بووە تا ساڵی (2021) تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە گەیشتووە بە  (43 هەزار و 440) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا. لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) ئاستەکە گەیشیووە بە (44 هەزار 900) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا. بۆ زانیاری دەربارەی گەشەی بەرهەمی نەوتی کێڵگەی شێخان لە ماوەی (2013 بۆ 2022) بڕوانە (چارتی ژمارە (2)). چارتی ژمارە (2) بەم پێیەش ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە لە ماوەی نێوان ساڵی (2013) بۆ ساڵی (2022) بڕی بەرهەم هێنان بە ڕێژەی (3107%) زیادی کردووە، ئەمەش بۆ ئەو پەرەپێدان و وەبەرهێنانە دەگەڕێتەوە کە کۆمپانیاکە لە کێڵگەکەدا ئەنجامی دەدات. کێڵگەکە (14) بیری تێدایە بەرهەمەکانیان دەگوزارێنەوە بۆ دوو وێزگەی عەمبارکردنی نەوتی کێڵگەو لەوێوە بە بۆری نەوتی کوردستان دەگوزارێتەوە، بەم جۆرەی لە خشتەکەدا هاتووە؛ خشتەی بیرە نەوتییەکانی کێڵگەی شێخان هەروەها (بڕوانە نەخشەی ژمارە (1)) کە ژمارەی بیرو کارەکانی کۆمپانیای وەبەرهێنەر دەردەخات. نەخشەی ژمارە (1) کێگەی نەوتی شێخان   ماوەتەوە بوترێت بەپێچەوانەی کێڵگەی نەوتی شێخان بە پێچەوانەی کێڵگەی نەوتی تەق تەقەوە، بە خێراییەکی زۆر گەشەی پێدراوە (چارتی ژمارە (3)) بە ڕوونی گەشەی نەوتی شێخان و پاشەکشەی بەرهەمی تەق تەق نیشان دەدات لە ماوەی ساڵانی (2011) بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی (2022). چارتی ژمارە (3) بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی هەردوو کێڵگە نەوتییەکە، بڕوانە؛ -    درەو میدیا؛ به‌رهه‌می کێڵگه‌کانی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق، سارتا) ڕووی له‌ دابه‌زین کردووه؛‌ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10971&fbclid=IwAR1S_C8Yp6ScP_YCINHJqJSkIBXNdiaNy6jzsL47EOOle6V2Qbf2zXp1RBI -    سپی میدیا، نوێترین زانیاری لەسەر ئاستی بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم https://speemedia.com/dreja.aspx?=hewal&jmare=101129&Jor=22 -    روداوو، ئاستی بەرهەمهێنانی كێڵگەی نەوتی تەق تەق بەرزدەبێتەوە https://www.rudaw.net/sorani/business/150820143 -    نەوزادی موهەندیس، هۆکارەکانی کەمبوونەوەی نەوتی تەق تەق؛ https://www.shanpress.com/Wtardetails.aspx?jimare=671 -    Genel energy, Production, Taq Taq; https://genelenergy.com/operations/production/taq-taq/?fbclid=IwAR1w41YY6oLDwfvgWuHsDBAaOt3XIOrDS7Bo48woodkPl3Rm91NEy154NbU -    Iraq business news, Genel Energy expects Continued Growth; https://www.iraq-businessnews.com/2021/01/20/genel-energy-expects-continued-growth/ -    Taq Taq throws a spotlight on KRG's future https://www.argusmedia.com/en/news/1432338-taq-taq-throws-a-spotlight-on-krgs-future -    Iraq business news, Genel Shares Crash on Taq Taq Reserve Downgrade; https://www.iraq-businessnews.com/2016/02/29/genel-shares-crash-on-taq-taq-reserve-downgrade/ -    Gulf Keystone Petroleum, Operations, Track record & performance https://www.gulfkeystone.com/operations/?fbclid=IwAR25bO4n1B57TYO9y1kF_yBVxneiX6Gw_dLZKp2Ndva7d_fDfHzbL4UWljk#production -    OIL GAS JORNAL, Genel working to debottleneck Iraq Taq Taq oil output; https://www.ogj.com/exploration-development/article/17257578/genel-working-to-debottleneck-iraq-taq-taq-oil-output  

ئامادەكردنی: نەوزادی موهەندیس •    ڕۆژی 4 شەممە ڕێكەوتی 5/10/2022 وڵاتانی ئۆپێك+ لە شاری ڤییەنا كۆبونەوەی 45هەمینی لیژنەی چاودێری و كۆبونەوەی 33هەمینی وەزاری خۆی ئەنجامدا بەمەبەستی گفتوگۆكردن دەربارەی گۆڕانكاری و پێشهاتەكان لە بازاڕەكانی نەوتی جیهانیدا و گەیشتنە ئەو بڕیارەی كە: •    لەسەرەتای مانگی 11/2022وە بڕی 2 ملیۆن بەرمیل نەوت ڕۆژانە كەمدەكەنەوە لەبەرهەمهێنان واتە مانگانە 60 ملیۆن بەرمیل.كە ئەمە گەورەترین كەمكردنەوەیە لەدوای پەتای كۆڕۆناوە لەمانگی ئازاری 2020وە.ئۆپیك+ وەك ڕێكخراوێكی میحوەری خۆی بەبەرپرسیار دەزانێت لەبەرامبەر ئابوری جیهاندا و هەربۆیە ئەم بڕیارەی لە بەرژەوەندی وەبەرهێنەران و بەكاربەرانی نەوتدا داوە و وەك سیاسەتێكی جێگیری پێشووتری خۆی. •    هۆكارەكانی ئەم بڕیارە: 1.نرخەكانی نەوت ڕوو لە دابەزین بوو كە مەترسی دەكرا بێتە سەر 50 دۆلار لە 120 دۆلارەوە پێش 3 مانگ و لەم ماوەی مانگ و چەند هەفتەیەدا ڕێژەی 35% لە نرخەكان دابەزیبوون و هاتنە خوار 90 دۆلارەوە. 2.بڕی بەرهەمهێنانی نەوت زۆرتر بوو لە بڕی داواكراو لە بازاڕەكاندا((عرض و طلب)). وەك وەزیری نەوتی سعودیە امیر عبدالعزیز بن سەلمان دەڵێت (( ئەم دۆخەی ئێستای بازاڕەكانی نەوتی جیهانی زۆر تەمومژاویە و لەماوەی 30 ساڵی ڕابووردوودا وەك كەسێكی بە ئەزموون لەو بوارەدا دۆخی وام نەبینیوە)).  *  باشیەكانی ئەم بڕیارە: 1. دەبێتە هۆی ڕاگرتنی هاوسەنگی نرخەكانی نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا. 2. عرض و طلب هاوسەنگدەبنەوە. 3.ڕێگا نادات كە نرخەكان زیاتر داببەزێت. * كاریگەریە خراپەكانی ئەم بڕیارە: ئەم بڕیاری كەمكردنەوەیە بەتەنها زیان بەو وڵاتانە دەگەیەنێت كە داهاتێكی كەم یان مام ناوەندیان هەیە،چونكە بەرزی نرخەكانی نەوت دەبێتە هۆی بەرزبونەوەی نرخی كاڵاو واڵاكان بۆ هەمووان. •    ئەمریكا بۆ لەم بڕیارە پەست و توڕە و ترساویشە: ئاشكرایە ئەمریكا گەورەترین بەكاربەری نەوتە لەجیهاندا و پێویستی زۆری بەنەوت هەیە و لەوماوەیەی پێشووشدا لە یەدەگی ستراتیجی خۆی نەوتی زۆری بەكارهێناوە،بۆیە ئەمریكا هەمیشە گەرەكێتی نرخی نەوت لە نێوان 50-80 دۆلاردا بێت. بەكەمبونەوەی ئەو بڕە نەوتە دەبێتە هۆی بەرزبونەوەی نرخەكانی نەوت لەجیهاندا لەسەر ئەمریكا زۆر دەكەوێت و لەناوخۆشیدا دەبێتەهۆی بەرزبونەوەی نرخی بەنزین و غازی سروشتیش. بەتایبەتیش لەم كاتەدا كە لە ئەمریكادا سەرقاڵی هەڵبژاردنی تازەكردنەوەی نیوەیی كۆنگرێسی ئەمریكان و پارتی دیموكراتەكان بەسەرۆكایەتی بایدن دەترسن كە شكستبێنن. و ئەم بڕیارە بەكارێكی دوژمنكارانەی سعودیە و ئیمارات و كوێت دادەنێن بۆ خۆیان و دەڵێن پاڵیانداوەتەوە بە ڕووسیاوە.و كۆی بڕیارەكەش بە كورتبینی وەصف دەكات. •    كاریگەریەكانی  بڕیارەكە لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان: ئاشكرایە عێراق چوارهەم وڵاتی بەرهەمهێنی ئەم گروپەیە و پێنجەمیشە لە بڕی یەدەگی نەوتی جیهاندا كە بە 140 ملیار بەرمیل دادەنرێت. عێراق لەمانگی 9/2022دا بەم شێوەیە بەرهەمی نەوتی هێناوە: بڕی 98765153 بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوە داهاتەكەی بریتیە لە 8.733 ملیار دۆلار ڕۆژانە 3.292000 بەرمیلی هەناردەكردوە بەتێكڕای 88.83 دۆلار بۆ 1 بەرمیل نەوت ئەو بڕەی كە لەپشكی عێراق كەمدەبێتەوە لە ئەنجامی ئەم بڕیارەدا بریتیە لە 220هەزار بەرمیل لە ڕۆژێكدا.كەوەك وەزیری نەوت و كۆمپانیای سۆمۆ دەڵێن زۆر كاریگەر نابێت چونكە دەتوانین لەناوخۆدا ئەو بڕە ساغبكەینەوە. بڕیارەكە بۆ عێراق باشە و دەبێتە هۆی زیادبوونی داهاتی مانگانە. •    بۆ سەرهەرێمی كوردستان كاریگەری باشە و بەهەمان شێوە نەوتەكەی بەنرخی زیاتر دەفرۆشێت. بەڵام دەبێت هەرێمی كوردستان خۆی ئامادەبكات بۆ هەر ئەگەرێك لە ئایندەدا بە زیادكردنی بڕی بەرهەمی نەوتی جیهانی و دابەزینی نرخەكان  لەكاتێكدا ئەمریكا فشارەكانی بۆ سەر سعودیە و ئیمارات و كوێت زیاتر بكات بۆ بەرزكردنەوەی بڕی بەرهەمیان و لەكاتی ڕاوەستانی جەنگی ڕوسیا و ئۆكرایناشدا، لەو كاتەدا حكومەتی هەرێم داهاتی كەم دەكات وناتوانێت تەنانەت مووچەش لەكاتی خۆیدا بدات بۆیە گەرەكە كە حكومەتی هەرێم: 1.    تابتوانێت داهات زیاد بكات  بۆ ڕۆژی تەنگانە و یەدەگی دراوی نەختینەی هەبێت. 2.    داوا لەحكومەتی بەغداد بكات بۆ ناردنی 200ملیار دینارەكەی مانگانە. بەم شێوەیە دەكرێت كاریگەریە خراپەكانی دابەزینی نرخەكانی نەوت لەسەر هەرێمی كوردستان كەمبكرێتەوە.

راپۆرت: درەو پەرلەمانی كوردستان تەمەنی (30) ساڵە، لەم تەمەنەدا بەهۆكاری شەڕی ناوخۆ‌و ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتییەوە پەرلەمان (7) جار تەمەنی خۆی درێژكردوەتەوە‌و ئێستا دەیەوێت بۆ جاری (هەشتەم) درێژكردنەوە بكات، بەپێی پێشنیازە یاسای ئامادەكراو كە لەلایەن (85) پەرلەمانتاری فراكسیۆنەكانی ( پارتی، یەكێتی، گۆڕان، پێكهاتەكان) واژۆیانكردووە، تا كۆتایی وەرزی پاییزە لە 2023  واتا تا 2023/12/31 .   پەرلەمان‌و درێژكردنەوە پەرلەمانی كوردستان ئێستا تەمەنی دەبێت بە (30 ساڵ)، لەم تەمەنەدا پەرلەمان (7) جار بەهۆكاری شەڕی ناوخۆیی‌و ناكۆكی سیاسی پارتی‌و یەكێتییەوە تەمەنی خۆی درێژكردوەتەوە‌و ئێستا ئامادەكاری بۆ درێژكردنەوەی (هەشتەم) دەكات.  تەنیا خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان (4) جار پەرلەمان تەمەنی خۆی درێژكردوەتەوە.  •    یەكەم درێژكردنەوە: یەكەم درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لە سەردەمی شەڕی ناوخۆدا بوو، بە بڕیاری ژمارە (1)و بەواژۆی (جەوهەر نامیق سالم) سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، لە رۆژی 27/5/1995، تەمەنی پەرلەمانی كوردستان درێژكرایەوە (ئەوكات پەرلەمانی كوردستان ناوی ئەنجومەنی نیشتمانی بوو).  لە مادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە:  -    خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانی عێراق یەك ساڵ درێژ دەكرێتەوە لە بەرواری (4/6/1995)ەوە. * دووەم درێژكردنەوە: لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان لە رۆژی 3/6/1996 بە واژۆی (نەژاد ئەحمەد عەزیز ئاغا) لە جیاتی سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان بۆ ماوەی (3) مانگ تەمەنی ئەنجومەنی نیشتمانی درێژكراوەتەوەو لەمادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە: - خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان لە رۆژی 4/6/1996ەوە بۆ ماوەی (3) مانگ درێژ دەكرێتەوەو قابیلی درێژكردنەوەی دیكەشە. * سێیەم درێژكردنەوە: مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ (3) رۆژ دوای رووداوەكانی 31ی ئابی 1996، پەرلەمانی كوردستان بە واژۆی (جەوهەر نامیق سالم) بەبڕیاری ژمارە (2) لە رۆژی 3/9/1996 تەمەنی پەرلەمانی بۆ ماوەی (2) ساڵ درێژكردەوە، لە مادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە: - دەوری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانی عێراق تاكو 4/6/1998 درێژ دەكرێتەوە. * چوارەم درێژكردنەوە: ئەمجارە تەمەنی پەرلەمانی كوردستان بۆ ماوەیەكی نادیار تا ئەنجامدانی هەڵبژاردن درێژكرایەوە، پەرلەمان بە بڕیاری ژمارە (9) لە رۆژی 15/4/1998 كە واژۆی (جەوهەر نامیق سالم)ی لەسەرە تەمەنی  خۆی درێژكردەوە تا ئەوكاتەی هەڵبژاردن ئەنجام دەدرێت‌و لە مادەی یەكەمی پڕیارەكەدا هاتووە: - ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان لەكاردا دەبێت تا هەڵبژاردنی تازەو بەستنی یەكەم دانیشتنی خۆی. لەدوای پرۆسەی ئاشتی، یەكێتی‌و پارتی رێككەوتن لەسەر ئەوەی سەرۆكی پەرلەمان‌و جێگرەكەی بە دەوری دەبێت‌و ناوی خولی پەرلەمانی كوردستانیشان نا خولی گواستنەوە، هەر لەوكاتەشەوە ناوی (ئەنجومەنی نیشتمانی) گۆڕدرا بە (پەرلەمانی كوردستان). ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان بە سەرۆكایەتی (د. رۆژ نوری شاوەیس) بەبڕیاری ژمارە (21) لە 15/10/2002 بڕیاریدا: - ماوەی ئیشوكاری ئەنجومەنی نیشتمانی سەرەتا لە 4/10/2002ەوە تا هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەن دانیشتنی یەكەمی بەناوی (خولی گواستنەوە) دەبێت. - سەرۆك و جێگر پلە یان مەنسەبیان دەگۆڕنەوە ئەم ئاڵوگۆڕە بەم شێوەیە بەردەوام دەبێت تاكاتی هەڵبژاردنی خولی دووەم. • پێنجەم درێژكردنەوە: لە رۆژی 13/5/2009 پەرلەمانی كوردستان لە خولی دووەمدا تەمەنی خۆی درێژكردەوە لە مادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە: خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان لە 4/6/2009 كۆتایی پێدێت بەردەوام دەبێت و پەرلەمان دەمێنێتەوە تاكو هەڵبژاردنی پەرلەمانێكی نوێ •    شەشەم درێژكردنەوە: پەرلەمانی كوردستان لە خولی سێیەمداو لە دانیشتنی رۆژی 30/6/2013 خولی هەڵبژاردنی بۆ ماوەی نزیكەی (3) مانگ درێژكردەوە، لە مادەی یەكەمی دانیشتنەكەدا هاتووە: -    خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە لە 20/8/2013 تەواو دەبێت بەردەوام دەبێت و پەرلەمان تا 1/11/2013 لەسەر كاری خۆی دەمێنێت و هەڵبژاردن لە 21/9/2013 ئەنجام دەدرێت. •    حەوتەم درێژكردنەوە: پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنی خۆیدا لە 24/10/2017 تەمەنی خۆی بۆ ماوەی یەك ساڵ درێژكردەوە، لە مادەی یەكەمی بڕیارەكەدا هاتووە: خولی هەڵبژاردنی چوارەمی پەرەلمانی كوردستان دوو خولی گرێدانی تر لەكاردا دەبێت لە بەرواری 6/11/2017 ەوە.