راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت (درەو) كۆنوسی چەند كۆبونەوەیەكی نێوان بزوتنەوەی گۆڕان‌و پارتی دەستكەوتووە، لە هەموو ئەو كۆبونەوانەدا وەفدی گۆڕان داوای پڕكردنەوەی پۆستەكانی لە پارتی كردووە‌و بەهیچ شێوەیەك باسی ئەنجامدانی چاكسازی لە حكومەتدا نەكراوە، پارتی بەڵێنی بە گۆڕان داوە پۆستی ئەمینداری وەزارەتی پێشمەرگەی پێبدات‌و شوێنێكی تر بۆ جەبار یاوەر بدۆزێتەوە، لە یەكێك لە كۆبونەوەكاندا، وەفدی گۆڕان داوای وەرگرتنەوەی پۆستی ئەو كەسانەی كردووە كە لەسەر گۆڕان دانراون‌و دواتر بوون بە پارتی. كۆبونەوە لەپێناو پۆستدا سێ مانگ دوای دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی، تیمی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت، چووە ناو زنجیرەیەك كۆبونەوە لەگەڵ تیمی پارتی. لە سەرچاوەیەكەوە لەناو تیمی حكومەتی بزوتنەوەی گۆڕانەوە، (درەو) كۆنوسی ئەو زنجیرە كۆبونەوانەی نێوان تیمی گۆڕان‌و پارتی دەستكەوتووە‌و هەندێكیان بڵاودەكاتەوە. بەگوێرەی ئەوەی لە كۆنوسەكاندا دەردەكەوێت، لەو كۆبونەوانەدا گۆڕان‌و پارتی تەنیا لەسەر پڕكردنەوەی پۆستەكان قسەوباسیان كردووە‌و بەهیچ جۆرێك نەچونەتەسەر بابەتی چاكسازی‌و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی حكومەت.   گفتوگۆ لەبارەی پۆستەكانی گۆڕان رۆژی 14ی تشرینی یەكەمی 2019 تیمی بزوتنەوەی گۆڕان لە حكومەت لەگەڵ تیمی پارتیدا كۆبوەتەوە، نوێنەرەكانی گۆڕان لەم كۆبونەوەیەدا بریتی بوون لە هەریەكە لە: •    دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوە •    ئاكۆ حەمەكەریم راوێژكار لە ئەنجومەنی وەزیران نوێنەری پارتی لە كۆبونەوەكەدا بریتی بوون لە هەریەكە لە:  •    ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران •    شەعبان شەعبان سكرتێری تایبەتی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بەگوێرەی ئەو كۆنوسەی كە لەبەردەستی (درەو)دایە، لەم كۆبونەوەدا، نوێنەرەكانی بزوتنەوەی گۆڕان ئەم داواكارییانەیان لە نوێنەرەكانی پارتی كردووە:  •    بەدیهێنانی ئیستحقاقی بزوتنەوەی گۆڕان (پۆست) لە هەموو دامەزراوەكانی هەرێمدا بەتایبەتیش لە ئەنجومەنی شورا، سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران‌و دەستەكان. •    رێككەوتنی ئەنجومەنی پارێزگای هەولێری نێوان گۆڕان‌و پارتی جێبەجێ بكرێت‌و ئیستحقاقی گۆڕان تەواو بكرێت. •    تیمی پارتی لە حكومەت ئاماری سەرجەم بەڕێوەبەری گشتی‌و راوێژكارەكان لە هەموو جومگەكانی دەسەڵات بدات بە گۆڕان نەك تەنیا ئاماری بەڕێوەبەرو راوێژكار لەناو وەزارەتەكان. •    تیمی گۆڕان داوای پۆستی بەرپرسی سێ نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستانی كردووە لە دەرەوەی وڵات، لەوانە نوێنەرایەتی بەریتانیا‌و بەلجیكا.  لەم كۆبونەوەیەدا تیمی پارتی لە حكومەت بەمشێوەیە وەڵامی داواكارییەكانی تیمی گۆڕانیان داوەتەوە:  •    ئێمە تەنیا رێككەوتنی نێوان پارتی‌و گۆڕان جێبەجێ دەكەین‌و دەسەڵاتی دانوستانمان نییە‌و پێویستە ئەو پرسانە لەئاستی باڵادا یەكلایی بكرێنەوە.  •    تیمی پارتی داوای ناوی كاندیدەكانی بزوتنەوەی گۆڕانیان كردووە بۆ پۆستی بریكاری وەزارەتەكان‌و پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی‌و سەرۆكی سندوقی نەوت‌و ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە. •    تیمی پارتی وتویانە" پێویستمان بەكاتە بۆ ئەوەی قسە لەگەڵ یەكێتی بكەین‌و داوامان لە یەكێتی كردووە دوو كەس دیاری بكەن بۆ ئەوەی لیژنەیەكی هاوشێوەی ئەوەی گۆڕان لەگەڵ یەكێتیش دروست بكەین". •    تیمی پارتی بەڵێنیانداوە لە دانیشتنی داهاتوودا ئاماری ژمارەی بەڕێوەبەری گشتی‌و راوێژكارەكان بدەن بە تیمی گۆڕان. •    تیمی پارتی وتویانە بەپێی بەركەوتی هەڵبژاردن، دوو نوێنەرایەتی دەرەوە بەر بزوتنەوەی گۆڕان دەكەوێت لە ئێستادا سوید‌و روسیا چۆڵە، گۆڕان دەتوانێت ناو پێشكەش بكات، تیمی بزوتنەوەی گۆڕان ئەمەی رەتكردوەتەوە. بەڕێوەبەرە گشتییەكان بەگوێرەی ناوەڕۆكی ئەو كۆنوسە، لە هەرێمی كوردستان‌و لەسەر ئاستی وەزارەتەكان (120) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی هەیە‌و پۆستەكان تا ئەوكات بەمشێوەیە دابەشبووە: •    (65) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لای پارتییە كە دەكاتە 54%ی تێكڕای پۆستەكان •    (43) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لای یەكێتییە كە دەكاتە 36%ی تێكڕای پۆستەكان •    (2) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لای بزوتنەوەی گۆڕانە كە دەكاتە 1%ی تێكڕای پۆستەكان.  •    (1) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لای یەكگرتووی ئیسلامییە •    (3) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لای مەسیحییەكانە •    (1) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لای حزبی شیوعییە بەگوێرەی ناوەڕۆكی ئەو كۆنوسەی كە تیمی گۆڕان لە حكومەت بۆ خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەكەیان نوسیوە، پێشبینی دەكەن دابەشكاری پۆستی بەڕێوەبەرە گشتییەكان لەسەر بنەمای ئیستحقاقی هەڵبژاردن بەمشێوەیەی لێ بێت:  •    (72) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی بۆ پارتی‌و هاوپەیمانەكانی كە بەتێكڕا (54) كورسییان لە پەرلەمان هەیە •    (28) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی بۆ یەكێتی كە خاوەنی (21) كورسییە لە پەرلەمان •    (16) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی بۆ بزوتنەوەی گۆڕان كە (12) كورسییان لە پەرلەمان هەیە تیمی بزوتنەوەی گۆڕان نوسیویانە، بزوتنەوەی گۆڕان (16) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی بەردەكەوێت، دوانیان ئێستا دەوام دەكەن (دارایی‌و بازرگانی)، سەرباری ئەمە دوو پۆستی تری بەڕێوەبەری گشتییان بەردەكەوێت، یەكێكیان لە (پەرلەمان)‌و ئەوی تر لە (فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە)، بەمشێوەیە بەوتەی ئەوان گۆڕان (18) پۆستی بەڕێوەبەری گشتی لە كابینەی ئێستای حكومەتدا بەردەكەوێت. پۆستی راوێژكارەكان هەر لەو كۆنوسەدا كە ئاڕاستەی خانەی راپەڕاندنی حزبەكەیان كردووە، تیمی گۆڕان لە حكومەت دەڵێن، لەسەر ئاستی وەزارەتەكان (74) پۆستی راوێژكار هەن كە بەمشێوەیە دابەشبوون: •    (26) پۆستی راوێژكار لای پارتییە •    (14) پۆستی راوێژكارلای یەكێتییە •    (1) پۆستی راوێژكاری لای یەكگرتووە •    گۆڕان هیچ پۆستێكی راوێژكاری نییە •    (28) راوێژكار بەتاڵە •    ئەوەی دەمێنێتەوە هی لایەنەكانی ترە تیمی گۆڕان لە حكومەت ئەوكات وتویەتی پۆستی راوێژكارەكان بەگوێرەی ئیستحقاقی هەڵبژاردن بەمشێوەیە گۆڕانكارییان تێدا دەكرێت:  •    (44) پۆستی راوێژكار بەڕێژەی 60%ی كۆی پۆستەكان، بۆ پارتی دەبێت •    (17) پۆستی راوێژكار بەڕێژەی 23.3%ی كۆی پۆستەكان، بۆ یەكێتی •    (10) پۆستی راوێژكار بەڕێژەی 13.3%ی كۆی پۆستەكان بۆ بزوتنەوەی گۆڕان تیمی گۆڕان لە حكومەت، لەناو كۆنوسی خۆیان لە كۆبونەوەكەیاندا لەگەڵ تیمی پارتی نوسیویانە، لەسەر ئاستی وەزارەتەكان بزوتنەوەی گۆڕان (10) پۆستی بەردەكەوێت لەگەڵ دوو راوێژكار لە ئەنجومەنی وەزیران‌و سێ راوێژكاریشی لە پەرلەمان هەیە.  ئەو گۆڕانانەی بوون بە پارتی  ! رۆژی 3ی تشرینی دووەمی 2019 جارێكی تر تیمی گۆڕان لە حكومەت لەگەڵ تیمی پارتی كۆبوەتەوە، بەگوێرەی ئەو كۆنوسەی لەبەردەستی (درەو)دایە، لەم كۆبونەوەیەدا، بەهەمان شێوەی كۆبونەوەی پێشتر (دانا عەبدولكەریم‌و ئاكۆ حەمەكەریم) نوێنەرایەتی گۆڕانیان كردووە‌و (ئومێد سەباح‌و شەعبان شەعبان) نوێنەرایەتی پارتییان كردووە. تیمی گۆڕان لەم كۆبونەوەیەدا داوای ئەم شتانەیان لە پارتی كردووە:  •    لەم هەفتەیەدا پارتی هەیكەلیەتی هەموو وەزارەتەكان بدات بە وەفدی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ یەكلاكردنەوەی پشكەكانی. •    لە كۆبونەوەی داهاتوودا بزوتنەوەی گۆڕان ناوی هەموو كاندیدەكانی خۆی بۆ پۆستەكان كە یەكلابونەتەوە بدات بە وەفدی پارتی. •    وەفدی بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ پارتی كۆببێتەوە بۆ یەكلاكردنەوەی پرسە هەڵپەسێردراوەكان كە لە رێككەوتنەكەدا ناڕوونە یان باس نەكراوە، بەتایبەتیش نوسینگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە‌و ئیستحقاقی گۆڕان لە دامەزراوەكانی تر. •    تیمی گۆڕان داوای گەڕاندنەوەی بەرپرسەكانی گۆڕانی كردووە لە حكومەت كە لە كابینەی پێشوودا پارتی لە پۆستەكان دەریكردوون، تیمی پارتی بەڵێنیداوە ئەم بابەتە لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت باس بكات. •    تیمی بزوتنەوەی گۆڕان داوای وەرگرتنەوەی پۆستی ئەو راوێژكارانەی پەرلەمانی كردووە كە لەسەر پشكی گۆڕان لە خولی پێشوودا پۆستەكانیان وەرگرتووە‌و ئێستا بوون بە پارتی.  •    تیمی گۆڕان داوای پشكی بەڕێوەبەری گشتییان كردووە لە پەرلەمان، تیمی پارتی پێی وتوون ئێستا یەك بەڕێوەبەری گشتی هەیە، كە كرا بە سیان دانەیەكیان دەدرێت بە بزوتنەوەی گۆڕان، لەو پێنج بەڕێوەبەرایەتییەی كە ئێستا لە پەرلەمان هەیە گۆڕان پشكی خۆی وەرگرتووە‌و لەمبارەیەوە تەنسیق لەگەڵ عەلی حەمەساڵح سەرۆكی ئەوكاتی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان كراوە. •    بۆ كۆبونەوەی داهاتوو بزوتنەوەی گۆڕان ناوی هەموو سزادراوە سیاسییەكانی ئامادە بكات بەمەبەستی گەڕاندنەوەیان.  "شوێنێك بۆ جەبار یاوەر ئەدۆزینەوە"  دوای چەند كۆبونەوەیەكی تر، رۆژی 27ی تشرینی دووەمی 2019 سەرلەنوێ تیمی بزوتنەوەی گۆڕان‌و پارتی لە حكومەت كۆبونەتەوە، تیمی گۆڕان بە هەمان شێوە لە (دانا عەبدولكەریم‌و ئاكۆ حەمەكەریم) پێكهاتوون، بەڵام تیمی پارتی كەمی كردووە‌و ئەمجارە تەنیا (ئومێد سەباح) ئامادەیە.  لەم كۆبونەوەیەدا، ئومێد سەباح بە تیمی گۆڕانی وتووە نوسراوی سزادراوە سیاسییەكانی گۆڕان ئامادەیە بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆسەر كارەكانیان، بەڵام پرسیاری كردووە لەبارەی لیستێكی سزادراوان كە گۆڕان ئامادەی كردووە‌و ناوی (33) كەسی تێدایە، بە تیمی گۆڕانی وتووە" ئایا ئەمانە فەرمانبەرن یان كادری حزبی ؟"، ئاماژەی بەوەكردووە ناتوانن ئەو سێ ئەفسەرە بگەڕێننەوە چونكە ئەوانە سەربە عێراقن‌و لەدەسەڵاتی ئەواندا نییە. لەم كۆبونەوەیەدا، بەگوێرەی كۆنوسەكەی كە لەبەردەستی (درەو)دایە، ئومێد سەباح بەڵێنی بە تیمی گۆڕان داوە هەریەكە لە (هێمن ئەنوەر، عەلی بابەكر، هاوار رەئوف) كە سەربە گۆڕانن، بگەڕێنێتەوە بۆسەر كارەكانیان كە پێشتر دەركراون.  سەبارەت بە پۆستەكانی تری گۆڕان لە حكومەت، ئومێد سەباح بە تیمی گۆڕانی راگەیاندووە" چاوەڕێمان بكەن با لەگەڵ یەكێتی دابنیشین، چونكە دەبێت ئاڵوگۆڕ بە هەندێك پۆست بكرێت، یەكێتی ئێستا سەرقاڵی كۆنگرەیە‌و ئامادەی دانیشتن نییە"، داوای كردووە بۆ خێراكردنی پڕكردنەوەی پۆستەكان كۆبونەوەی سیقۆڵی لەنێوان پارتی‌و یەكێتی‌و گۆڕاندا بكرێت.  ئومێد سەباح داوای لە تیمی گۆڕان كردووە ناوی كاندیدەكانی خۆیان بۆ پۆستەكانی (سەرۆكی سندوقی نەوت)‌و (یاریدەدەری سەرۆكەی حكومەت بۆ كاروباری چاكسازی)‌و (ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە)، لەبارەی پۆستی ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگەوە كە تائێستاش جەبار یاوەر لەو پۆستەدایە، ئومێد سەباح بە تیمی گۆڕانی وتووە" كاندیدی خۆتان بنێرن ئێمە شوێنێك بۆ جەبار یاوەر ئەدۆزینەوە"، دوای زیاتر لەساڵێك لەو بەڵێنانەی كە لەم كۆبونەوەیەدا پارتی بە گۆڕانی داوە، هێشتا گۆڕان ئەو سێ پۆستەی پڕنەكردوەتەوە. 

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف یەكێتی كارتێكی نوێی فشار لەبەرامبەر پارتی تاقیدەكاتەوە، دەیەوێت بە غازی سروشتی شەڕی نەوتەكەی پارتی بكات‌و بچێتە ناو پەیوەندییەكی بەهێزی ئابوری‌و سیاسییەوە لەگەڵ بەغداد، غازەكەی سنوری یەكێتی ئێستا بەشێكی رۆژانە لە چەمچەماڵەوە دەگاتە ئەفغانستان، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەی (درەو)دا.  یەكێتی بڕیار دەدات ؟ كۆتایی ئەم مانگە ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی كۆدەبێتەوە، ئەم كۆبونەوەیە بۆ تاوتوێكردنی دواین هەڵوێستی یەكێتییە لەبارەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتیدا. یەكێتی داوای جێبەجێكردنی لامەركەزیەتی ئیداری‌و دارایی بۆ پارێزگای سلێمانی دەكات، ئەم پرۆژەیەش دوای چەند مانگێك هێشتا هەنگاوی گرنگی نەبڕیوە، یەكێتی تا كۆتایی ئەم مانگەی وەكو دوا مۆڵەت بۆ پارتی‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دیاری كردووە، ئەگەر پرۆژەكە نەخرێتە بواری جێبەجێكردن، وەكو خۆیان دەڵێن" یەكێتی بڕیاری خۆی دەدات". بڕیارەكەی یەكێتی ! بەمدواییە جموجوڵەكانی یەكێتی لەسەر ئاستی عێراق زیادیان كردووە، لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی زوو زوو دەچێتە بەغدادو چاوی بە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران‌و بەرپرسانی تری عێراق دەكەوێت.  یەكێتی دەیەوێت لەڕێگەی حكومەتی ناوەندیی عێراقەوە، جۆرێك لە لامەركەزیەت بۆ ناوچەی ژێردەسەڵاتی خۆی فەراهەم بكات، بۆ ئەمەش دەستی بۆ دۆسیەی غاز بردووە. لەسەر ئاستی عێراق لەكۆی سێ ناوچەی دەوڵەمەند بەغازی سروشتی، ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی یەكێكە لەناوچە دەوڵەمەندەكان. یەكێتی دەیەوێت ئەم غازە بەكاربهێنێت بۆ بەهێزكردنی پێگەی ئابوری‌و سیاسی خۆی لەبەرامبەر ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی، كە لە بەرهەمهێنانی نەوتدا پێشەنگە. بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بیرۆكەیەك لەناو یەكێتیدا هەیە كە هێشتا بەتەواوەتی گەڵاڵە نەكراوە، بیرۆكەكە ئەوەیە، كۆمپانیایەك بەناوی (كۆمپانیای غازی سلێمانی) دروست بكرێت، ئەم كۆمپانیایە هاوبەش بێت لەنێوان پارێزگای سلێمانی‌و وەزارەتی نەوتی عێراقداو كۆنترۆڵی هەموو كیڵگەكانی نەوت‌و غازی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی (تەقتەق، كۆرمۆر، حەسیرە، چیا سورخ) بكات، بە كیڵگەكانی سنوری كەركوك‌و خانەقینیشەوە. ئەوانەی شارەزای بواری وزەن لەناو یەكێتی دەڵێن، غازەكەی سنوری یەكێتی دەتوانێت پێداویستی ناوخۆی عێراق پڕبكاتەوە‌و وادەكات چیتر عێراق پێویستی بە كڕینی غاز نەبێت لە ئێران بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی كارەبا، ئەمریكییەكانیش پاڵپشتی ئەم هەنگاوە دەكەن‌و یەكێتی دڵنیایی لە بەرپرسانی بواری وزەی ئەمریكا لەمبارەیەوە وەرگرتووە، بەڵام هەنگاوێكی لەمجۆرە رەنگە ئێرانییەكان نیگەران‌و توڕە بكات، بەتایبەتیش كە غازی هەرێمی كوردستان دەبێت بە بەدیلی غازەكەی ئێران لە عێراقدا. سەرباری ئەمە، لە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا رۆژانە (45 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت‌و یەكێتی دەخوازێت لەرێگەی ئەم رێككەوتنەوە لەگەڵ بەغداد، ئاستی وەبەرهێنانی نەوتەكەشی بۆ (72 هەزار) بەرمیل لە رۆژێكدا بەرزبكاتەوە.  یەكێتی دەیەوێت هەموو ئەم كارانە بە مەرجی ئەوە بكات، بەغداد بە جیا موچەی فەرمانبەرانی سنوری سلێمانی دابین بكات‌و بەشێوەی راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ پارێزگای سلێمانیدا بكات، نەك لەڕێگەی حكومەتی هەرێمی كوردستانە‌و پارتی دیموكراتی كوردستانەوە، رەنگە ئەم هۆكارەكە بێت كە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بەمدواییە لەبەردەم پەرلەمانی كوردستاندا وتی هەندێك كەیس هەیە ناتوانن دەستی بۆ ببەن، چونكە رەنگە ببێت بەهۆی سەرهەڵدانەوەی شەڕی ناوخۆ.  بۆ رادەستكردنی غاز‌و نەوت بە عێراق، یەكێتی پەنای بۆ ماددەی 112ی دەستوری عێراق بردووە، كە دەڵێ نەوت‌و غاز بە هاوبەشی نێوان حكومەتی فیدراڵ‌و هەرێم‌و پارێزگاكان بەڕێوەدەبرێت. لە سنوری ژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا لە ناوچەی گەرمیان، كێڵگەكانی (تۆپخانەو كوردەمیر) هەیە، ئەم كێڵگانە ئێستا لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و كۆمپانیایەكی سنوری سلێمانی (دایناستی پترلیۆم) كە نزیكە لە یەكێتی، كێشەیان لەسەرە، كۆمپانیاكەی سلێمانی لە دادگای لەندەن سكاڵای لەسەر ئاشتی هەورامی كردووە‌و دەیەوێت گرێبەستی وەبەرهێنانی ئەو كێڵگانە وەرگرێت، مانگی دووی ئەمساڵ دادگا بڕیاری كۆتایی دەدات‌و ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان لەم كەیسەدا بە كۆمپانیای (داینا ستی پترلیۆم) بدۆڕێت، زیانێكی ئابوری‌و سیاسی گەورەتری لە كەرتی وزەدا بەردەكەوێت، ئەم دوو كێڵگە جگە لە نەوت، غازی سروشتیشیان تێدایە، بەڵام هێشتا غازەكەیان بەرهەم نەهێنراوە، ئەوانەی لەبواری وزەدا كار بۆ یەكێتی دەكەن، خەونیان هەیە، كۆمپانیا توركییەكان رابكێشن بۆ وەبەرهێنانی غاز لە كێڵگەكانی گەرمیان‌و دواجار هەناردەكردنی غازەكە بۆ توركیا دوای پەرەپێدانی كێڵگەكان‌و زیادكردنی ئاستی وەبەرهێنان.  دیار نییە ئایا دواجار حكومەتی عێراق رێككەوتنێكی لەمجۆرە لەگەڵ یەكێتیدا دەكات یاخود نا، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) كە لە چەند بەرپرسێكی یەكێتی دەستی كەوتووە، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق بیرۆكەكەی لاپەسەندە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە دیارنییە كازمی دەمێنێتەوە یاخود نا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا عێراق لەبەردەم هەڵبژاردنێكی پێشوەختەدایە.   غاز لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی سایتی فەرمی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، هەرێمی كوردستان بڕی 200 تریلیۆن پێ سێجا (5.7 ترلیۆن مەتر سێجا) یەدەگی غازی سروشتی هەیە، كە رێژەی 3%ی تێكڕای یەدەگی غازە لەسەر ئاستی جیهان. بەڵام ئەمە ئەو یەدەگەیە كە نەسەلمێندراوە، چونكە رێژەی سەلمێندراوی یەدەگی غازی سروشتی هەرێم بەگوێرەی راپۆرتەكانی وزەی ئەمریكا، بڕەكەی تەنیا (25 ترلیۆن) پێ سێجایە. گۆڤاری (ئۆیڵ پرایز) كە بڵاوكراوەیەكی تایبەتمەندی بواری وزەیە، ساڵی رابردوو لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكرد، لەكۆی رێژەی سەلمێندراو و نەسەلمێندراوی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان، تەنیا بڕی (10 ترلیۆن) پێ سێجای دۆزراوەتەوە‌و كاری تێدا دەكرێت، ئەمەش ئەو بڕەیە كە ئێستا لە سنوری یەكێتی‌و لە كێڵگەی (كۆرمۆر) بەرهەم دەهێنرێت.  غازی سروشتی كیڵگەی (كۆرمۆر) لە چەمچەماڵ كە كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی بەرهەمی دەهێنێت، ئێستا بەرهەمی رۆژانەی گەیشتوەتە (430 ملیۆن) پێ سێجا كە دەكاتە (هەزارو 50) تەن، ئەم رێژەیە لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا كەمتر بووە‌و بڕەكەی (850 تەن) بووە، واتە كۆمپانیا ئیماراتییەكە ئاستی وەبەرهێنانی زیادكردووە. یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان زۆربەی دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌و بەگشتی غاز لەڕووی جوگرافییەوە بەمشێوەیە دابەشبووە: یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی:   •    كێڵگەی كۆرمۆ: 8 ترلیۆن‌و 200 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی چەمچەماڵ: 4 ترلیۆن‌و 400 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی میران: 3 ترلیۆن‌و 46 ملیار پێ سێجا  یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی •    كیڵگەی بنەباوێ: 7 ترلیۆن‌و 100 ملیار پێ سێجا •    كێڵگەی خۆرمەڵە: 2 ترلیۆن‌و 260 ملیار مەتر سێجا •    كیڵگەی پەڵكانە: ترلیۆنێك‌و 600 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی شێخان: 900 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی پیرمام: 880 ملیار پێ سێجا غازی هەرێم دەچێتە ئەفغانستان بەگشتی تائێستا غازی سروشتی هەرێمی كوردستان بۆ پێداویستی ناوخۆ بەكاردەهێنرێت، واتا بۆ سوتەمەنی وێستگەكانی كارەبا‌و دابینكردنی غازی ماڵان.  ئەوەی تائێستا زانراوە ئەوەیە كە غازی هەرێمی كوردستان ناچێتە دەرەوەی وڵات، بەڵام بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە لەچەند سەرچاوەیەكەوە لە دەروازەی باشماخ دەست (درەو) كەوتوون، ئەو كۆمپانیایەی كە غازەكەی كێڵگەی كۆرمۆر دەكڕێت، رۆژانە (7 بۆ 10) تانكەر غازی شلی (LPG) بەشێوەیەكی نایاسایی هەناردەی ئێران دەكات‌و لە ئێرانیشەوە دەچێتە ئەفغانستان. ئەمریكاو غازەكەی هەرێم چەند رۆژی رابردوو، پەیمانگەی واشنتۆن، لە راپۆرتێكدا ناوەڕۆكی كۆڕبەندێكی لەبارەی غازی هەرێمی كوردستانەوە بڵاوكردەوە، كە گفتوگۆی نێوان بەرپرسانی ئەمریكا‌و هەرێمی كوردستانە سەبارەت بە ئایندەی كەرتی غاز لە هەرێم.  یەكێك لەو كەسانەی لەم كۆڕبەندەدا قسەی كردووە (ماسیۆ زایس) جێگری یەكەمی یاریدەدەری "ئۆفێسی كاروباری نێودەوڵەتی"یە لە وەزارەتی وزەی ئەمریكا، ئەم پیاوە دەڵێ:" هەرێمی كوردستان توانای هەیە تاوەكو 2035 ئاستی ساڵانەی وەبەرهێنانی غازی سروشتی بۆ (40 ملیار) مەتر سێجا بەرزبكاتەوە، ئەمە بەبەراورد بە ئاستی ئێستای وەبەرهێنانی غازی هەرێم كە ساڵانە (5 ملیار) مەتر سێجایە.   ئەم بەرپرسەی ئەمریكا باسی لەوەكردووە، هاریكاری لەبواری غازو بەرهەمهێنانی كارەبادا، رەنگە ببێت بەهۆی لێكنزیكبونەوەی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ، تواناكانی هەرێم لەبواری وزەدا دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی ئاڵۆزی نێوان هەرێم‌و بەغداد لەبارەی بودجەی ساڵانەوە، ئەمەش ژینگەی كاركردن لە هەرێم باشتر دەكات لەڕێگەی پێدانی گەرەنتی بە كۆمپانیا جیهانییەكانی بواری نەوت.  مایسۆ زایس لەبەشێكی تری قسەكانیدا ئاماژە بەوەدەكات، لە بنەڕەتەوە كارەبای هەرێمی كوردستان كە بە غاز بەرهەمدەهێنرێت هەناردەی عێراق دەكرێت، هەناردەی كارەبا لە هەرێمەوە بۆ عێراق زیاتر قابیلی جێبەجێبوونە وەك لەو پێشنیازەكانی تر بۆ چارەسەری كێشەی كارەبای عێراق خراونەتەڕوو، لەوانە پێشنیازی بەستنەوەی كارەبای عێراق بە تۆڕی كارەبای وڵاتانی هاریكاری كەنداو یاخود ئوردنەوە.  ئەم بەرپرسە ئەمریكییە پێشبینی دەكات دواجار هاوشێوەی هەناردەی نەوتی هەرێم بەبۆری بۆ توركیا، هێڵی گواستنەوەی غازی هەرێم بۆ توركیا دروست بكرێت، بەڵام دەڵێ ئێران بەشێوەیەكی بەردەوام لەڕێگەی هەژمونی خۆیەوە، هەوڵ دەدات سنور بۆ گەشەی بواری وزە لە عێراق دروست بكات، چونكە بەوتەی ئەو، ئێران نایەوێت عێراق پشت بە تواناكانی خۆی لە بواری وزەو كارەبادا ببەستێت‌و سەرباری ئەمەش ئێران پێدانی وزە بە عێراق بۆ مەبەستی سیاسی بەكاردەهێنێت‌و دەبێت بەرپرسانی عێراق رێگایەك بۆ رزگاربوون لەم ئاڵنگارییە بدۆزنەوە. روب والەر كونسوڵی گشتی ئەمریكا لە هەولێر، لە كۆڕبەندەكەدا قسەی كردووە‌و وتویەتی، لەژێر چاودێری وەزارەتی وزەی ئەمریكادا بەمدواییە توێژینەوەیەك كراوە لەبارەی ئەو بوارانەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت چاكسازییان تێدا بكات بەجۆرێك بتوانێت بەتەواوەتی لەڕووی ئابورییەوە سودیان لێ ببینێت، یەكێك لەو بوارانەی لە توێژینەوەكەدا باسكراوە‌و دەكرێت حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی عێراق تێیدا هاوكاری یەكتر بكەن، كەرتی كارەبایە، كە دەبێت شانبەشانی گەشەپێدانی كەرتی غازدا نوێبكرێتەوە.. گۆڕینی ئەو وێستانەی كارەبا كە بە دیزڵ كاردەكەن بۆ غازی سروشتی، وا دەكات بە خەرجییەكی كەمتر بڕێكی زیاتر كارەبا بەرهەم بهێنرێت.  كونسوڵی ئەمریكا، هاریكاری سیاسی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستان بە ئەولەویەتی سیاسەتی ئەمریكا ناودەبات لە پرۆسەی گەشەپێدانی غازی هەرێمی كوردستان‌و رایگەیاندووە، سەباری گرژییەكان لە هەرێم، بەڵام خۆپیشاندانەكانی ئەمدواییە وای لە هەردوو حزبەكە كردووە دان بەوەدا بنێن كە كاركردنیان پێكەوە دەبێتە هۆی بوژانەوەی هەرێم. كوالیتی غازەكەی هەرێم پەرۆش عەزیز راوێژكاری پێشكەوتووی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم لە كۆڕبەندەكەی پەیمانگای واشنتۆندا بەشداربووە‌و باسی لە ئاستەنگەكانی بەردەم پەرەپێدانی كەرتی غازی هەرێمی كوردستان كردووە.  راوێژكارەكەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان باسی لەوەكردووە، پەرەپێدانی كەرتی غازی هەرێمی كوردستان دەبێتەهۆی كۆتایهێنان بە بەكارهێنانی مۆلیدە بۆ دابینكردنی كارەبای ماڵان، كە بە دیزیل كاردەكات‌و زیان بە ژینگە‌و تەندروستی گشتی دەگەیەنێت، هەروەها پەرەپێدانی ئەو كەرتە هەلی كار بۆ دانیشتوانی هەرێم دەڕەخسێنێت.  بوونی بڕێكی زۆری كبریت لە غازی سروشتی هەرێمی كوردستاندا یەكێكە لە بەربەستەكانی بەردەم گەشەپێدانی كەرتی غازی هەرێمی كوردستان كە راوێژكارەكەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان قسەی لەبارەوە كردووە، بەوتەی ئەو زۆریی كبریت بوەتە هۆی ئیفلیجكردنی وەبەرهێنان لە غازەكەی هەرێمدا، ئەمە لەپاڵ هەندێك هۆكاری تری وەكو مەترسی داعش‌و بڵاوبونەوەی كۆرۆنا.  بەڵام سەرباری ئەم بارودۆخەش، راوێژكارەكەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان گەشبینە بە ئایندەی غاز لە هەرێم‌و دەڵێ:" هەرێم سەرەتا شارەزایی‌و پارەی پێویستی نەبوو بۆ گەشەپێدانی كەرتی نەوت، بەڵام توانی كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان رابكێشێت‌و بەوهۆیەوە هەردوو رەگەزەكەی فەراهەم كرد، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ئەزمون‌و رێبەرایەتی پێویستی هەیە بۆ ئەوەی هەمان ئامراز جێبەجێ بكات لەسەر گەشەپێدانی سامانی غاز.     

  درەو: سێ پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕأن چونە بەردەم دادگای بەرایی كەلار، پەرلەمانی كوردستانیش پارێزبەندی لەسەر دابان محەمەد و عەلی حەمەساڵح هەگرتووە لەسەر سكاڵای بەڕێوەبەری دەروازەی نێودەوڵەتی باشماخ. ئەمڕۆ لەسەر سكاڵای وەبەرهێنەری عەلوەی نوێی كەلار بە بیانوی ئەوەی ناوی زڕێنراوە، سێ پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕان (شیرین ئەمین، عەلی حەمەساڵح و رزگار محەمەد) چونە بەردەم دادگای بەرایی كەلار و دانیشتنی دادگاكەش بۆ مانگی ئازار دواخرا. پێشتریش دادگای لێكۆلینەوەی پێنجوێن داوای لە پەرلەمانی كوردستان كردبوو پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران ( دابان محەمەد، عەلی حەمە ساڵح) هەڵبگرێت، لەسەر سكاڵای بەڕێوەبەری دەروازەی نێودەوڵەتی باشماخ ، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لەسەر رەزامەندی خۆیان پەرلەمانی كوردستان پارێزبەندی لەسەر ئەو دوو پەرلەمانتارەی فراكسیۆنی گۆڕان هەڵگرتووە تەنیا بۆ ئەو دۆسییەی دادگای پێنجوێن.  ئەمە چوارەمین پەرلەمانتارە لەم خولەی پەرلەماندا پارێزبەندیان لەسەر هەڵبگیرێت، پێشتر پارێزبەندی لەسەر هەریەك لە ( سۆران عومەر و بەهمەن كاك عەبدوڵا) هەڵگیرا.   

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)    زۆرێک لە ئەمریکاناسان باس لەوەدەکەن کە دابەشبوونێکی گەورە و فرەلایەن لەناو کۆمەڵگای ئەمریکییدا دروستبووە. کۆتایی قۆناغی سەرۆکایەتیی ترامپیش وەک سەرەتای کێشە و قەیرانی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی گەورە دەبینن کە لە ”جەنگێکی ناوخۆیی نوێ“دا دەگیرسێتەوە. ئەم جەنگە نوێیەش کە ڕوبەڕوی کۆمەڵگای ئەمریکیی بووەتەوە بە ”جەنگی نامەدەنیی“ ناودێڕکراوە. ئەم جەنگە نامەدەنییە لە فۆرمی جەنگی کۆنزێرڤاتیڤ و ڕەگەزپەرستەکان دژ بە دیموکرات و لیبرالەکان، جەنگی سپیپێستەکان دژ بە ڕەشپێسەکان، جەنگی دانیشتوانی ڕەسەن دژ بە کۆچبەران، جەنگی گوند دژ بە شار و لایەنگرانی سوورەکان دژ بە شینەکان و هتد، بەرجەستەدەبێت.  لەڕاستیدا زۆرشت کە تا ساتەوەختی دۆڕاندنی ترامپ وەک بەڵگەنەویست دەبینرا و مامەڵەدەکرا، لە ئێستادا لەوە کەوتوە بەڵگەنەویست بێت. بەر لە ھەموو شتێک ترامپ درزێکی گەورەی کردە کولتووری قبووڵکردنی دۆڕاندنەوە، کە یەکێکە لە کۆڵەکە ھەرە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی سیستەمی دیموکراسییەت. تا ئەم ساتەش ترامپ دانی بە دۆڕاندنی خۆیدا نەناوە و بەردەوام بایدن وەک ”سەرۆکێکی نایاسایی“ و ”ساختە“ ناودەبات. ئەو ڕۆژەش کە بایدن لە سروتێکی تایبەتدا بە فەرمی، وەک سەرۆکی ئەمریکا دەستبەکاربوو، ترامپ و ھاوسەرەکەی، وەک بەشێک لە قبووڵنەکردنی دۆڕاندن، ئامادەنەبوون لە کۆشکی سپی بەخێرھاتنی بایدن و ھاوسەرەکەی بکەن. لەدواھەمین گوتاریشیدا وەک سەرۆکی ئەمریکا، ترامپ نەک تەنھا پیرۆبازیی لە بایدن نەکرد، بەڵکو تەنانەت ناویشی نەھێنا. ھەموو ئەمانە وایکرد ڕۆژی بەفەرمی ناسینی سەرۆکایەتییەکەی بایدن، ئەمریکا وڵاتێک بێت پڕ لە ترس و تۆقین. ترسی گەورە لە خۆپیشاندان و پەلاماردان و تێرۆر و کاری تێکدەرانەی توندوتیژ. ئەگەرچی ڕۆژەکە بەھێمنی تێپەڕی و ھیچ ڕوداوێکی نەخوازراو ڕووینەدا، بەڵام ئەنجامدانی بۆنەیەکی ئاسایی دەستگۆڕکێی دەسەڵات لەناو یەکێک لە سیستمە دیموکرسییە گەورەکانی دونیادا، پێویستی بە بڵاوکردنەوەی 25000 سەرباز و بە دروستکردنی چەندەھا دیوار و پەرژینی چەیمەنتۆیی و بەداخستنی دەیەھا پرد و شەقام و کۆڵان بوو. ترامپ یەکەم سەرۆکی ئەمریکایە کە ئامادەنەبوو دان بە دۆڕانەکەیدا بنێت و بەو شێوەیەش بەها و رێسا سەرەکییەکانی دیموکراسییەتی ئەمریکیی بخاتە ناو گێژاوی بێمتمانەیی و درۆ و فەوزایەکی ھەمەلایەنەوە.  دۆناڵد ترامپ سەرۆکێکی ئاسایی نەبوو، ئەم پیاوە سیاسەتمەدارێکی توندڕەو و ڕەگەزپەرست و پیاوسالاری مەترسییدار بوو. کەسایەتییەکەی لە ”من“ێکی گەورە و فووتێکراو پێکهاتبوو کە چوارساڵی ڕەبەق هەموو دونیای بە خۆی و بە درۆ و گاڵتەجاڕییەکانیەوە سەرقاڵکردبوو. پیاوێک کە کۆی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی ئەمریکای بەدەرەوەی خۆیەوە شێواند و لە ناوەوەی ئەمریکا خۆشیدا پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی ئەو کۆمەڵگا فرەکولتوور و پڕجیاوازییەی بەچەشنێک هەژاند، کە وڵاتەکە بە زۆر مانا بۆ دوو بەرەی دژبەیەک دابەشبووە و هانی هێزە ئەنتی دیموکراسییەکانیشی دا بۆ یەکمینجار لە مێژووی ئەو وڵاتەدا، بە بەرچاوی ھەموو جیھانەوە، پەلاماری کۆنگرێس بدەن و بەدکارییەکی بێوێنەی تێدا پیادەبکەن.  کاتێک پەتای کۆرۆناش سەری هەڵدا، ترامپ ئەگەرچی باوەڕی بە ترسناکیی ڤایرۆسەکە نەبوو وە ئامادەنەبوو ڕێگاکانی خۆپاراستن لە ڤایرۆسەکە بکات بە سیاسەتی خۆی و حکومەتەکەی، کەچی ناوی خۆی گۆڕی بۆ ”سەرۆکی جەنگ“ دژ بە ڤایرۆسەکە. ترامپ دەیویست سەرۆکایەتی جەنگێکی گەورە بکات دژ بە دوژمنە دیار و نادیارەکانی نەتەوە، لە دەرەوە ناوەوەی ئەمریکادا. ترامپ سەرچاوەی دوژمنە نادیارەکەی لە دەوڵەتی چیندا دۆزیبووەوە و بە لێپرسراو و تاوانباری سەرەکیی بڵاوبوونەوەی ئەم پەتایەی دەزانی، ڤایرۆسی کۆرۆناشی بەردەوام بە ”ڤایرۆسە چینییەکە“ ناودەبرد. ئەوەی جێگای تێرامانە ترامپ لەم جەنگەدا هیچی نەکرد، ئەو نەک هەر جەنگەکەی نەبردەوە، بەڵکو هەم خۆی و ژمارەیەکی زۆر لە ستافەکەی و هەم زیاد لە نیو ملیۆن هاوڵاتی ئەمریکییش بوونە قوربانی ئەو ڤایرۆسەی کە ئەو گاڵتەی بە بوون و مەترسییەکانی دەکرد. ھاوکات وڵاتەکە بە 25 ملیۆن کەس، زۆرترین ژمارەی تووشبووانی کۆرۆنای لە ھەموو جیھاندا تۆمارکردووە. ترەمپ لەپاڵ ئەم جەنگەدا، چەندین جەنگی دیار و نادیار و چەندین ململانێی توندوتیژ و چەندین قەیرانی گەورە و بچوکی بەرهەمهێنا، کە کۆمەڵگای ئەمریکی و پەیوەندییە نێونەتەوەییەکان ساڵانێکی زۆر دەبێت سەرقاڵی پاککردنەوە و چاککردنەوەی ئاسەوار و کەلاوەکانی بن. جگە لە سەرۆکایەتیکردنی جەنگی کۆرۆنا، ترامپ سەرۆکایەتی جەنگێکی ڕانەگەینراوی نوێشی لەناو کۆمەڵگای ئەمریکییدا کرد، جەنگی هێزە ڕەگەزپەرست و دینییە توندڕەوەکان دژ بە سیستەمی دیموکراسیی و پلورالیزم و پێکەوەژیان و یەکسانیی ئینسانیی و ڕەگەزیی و جێندەریی. وەک شارەزایان و ئەمریکاناسان باسیدەکەن، ئەم دۆخە نوێیەی ناو سیاسەت و کۆمەڵگای ئەمریکیی ئەگەری ئەوەی تێدایە لەداهاتوودا ئەو وڵاتە رووبەڕووی تەحەدا و کێشەی گەورە و قەیرانی ھەمەلایەن ببێتەوە کە چارەسەرنەکردنیان ئەگەری دابەشبوون و تەقینەوەی زیاتر بۆ کۆمەڵگای ئەمریکیی دەھێنن. لەم ئاستەدا باس لەوەدەکرێت یەکێک لە ئەگەرە مەترسییدارەکان تەنها رادیکاڵبوونی زیاتری گروپە چەکدارەکان نییە لەناو کۆمەڵگای ئەمریکیی و تەبەنیکردنیشیان نییە بۆ ئایدیۆلۆژیای دژە لیبراڵ و دژە دیموکرات و قبوڵنەکەری پلورالیزم، بەڵکو ئەگەری ئەوەش هەیە ئەم هێزانە چیدی حیزبی کۆمارییەکان بە نیشتیمانی سیاسیی خۆیان نەزانن و دابەشبوونی زۆرتر و گروپی رادیکاڵتر لە کۆمەڵگای سیاسیی ئەمریکییدا دروستبکەن. یەکێک لەو ئەگەرانەی کە باس دەکرێت دروستکردنی حیزبێکی ناسیۆنالیستی پەڕگیر و راسیستی پۆپۆلیستیی نوێیە بەسەرۆکایەتی ترامپ خۆی.  بە کورتییەکەی، ترامپ ئەگەرچی لە هەڵبژاردندا دۆڕا، بەڵام لە تێکدانی بەهای هەڵبژاردن و لە بەھێزکردن و قووڵکردنەوەی دابەشبوونە شاقوڵیی و قووڵەکانی ناو کۆمەڵگای ئەمریکییدا سەرکەوتوو بوو. ترامپ دونیایەکی پڕ لە فەوزای لەدوای خۆیەوە بەجێهێشت. ئەم فەوزایە هێندە گەورەیە ساڵانێکی دەوێت بۆئەوەی بکرێت رێکبخرێتەوە و چاکبکرێتەوە.  لەبەرامبەر ئەم دۆخەدا ئەوانەی گوێیان بۆ قسەکانی بایدن گرت لەکاتی گێڕانی سروتی دەستبەکاربوونی وەک سەرۆکی نوێی ئەمریکا، دەنگێکیان دەبیست کە پێ لەسەر گفتوگۆ و یەکتری قبووڵکردن و کۆتاییھێنان بە شێوە ترسناکەکانی ئەو دابەشبوونانە دادەگرێت کە لەسەردەمی ترامپدا بە ئاستێکی ترسناک گەیشتون. بایدن جەغدی لەسەر ئەوە دەکرد کە ململانێ و ناکۆکیی و ڕکابەریی بەشێکی ئۆرگانیین لە سیستەمی دیموکراسیی، بەبێ ئەمانە شتێک بەناوی دیموکراسییەتەوە بوونی نابێت. بەڵام لەڕاستییدا بوونی ئەمانە شتێکە و دابەشبوونی وڵاتەکە بۆ دووبەرەی دژەبەیەک شتێکی تر. دوورکەوتنەوەی گروپ و ھێزە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی ناو ئەمریکای دوای ترامپ لەیەکتر و نەگونجانی ڕادیکاڵیان بەیەکەوە دیاردەیەکە جیاواز لە بوونی ململانێ و ناکۆکیی و ڕکابەرایەتیکردنی دیموکراسییانە. خاڵی سەرەکیی لە قسەکانی بایدندا کۆتاییھێنانە بەم دابەشبوونە و سەرلەنوێ کۆبوونەوەیە لەناو ئەو چوارچێوەیەدا کە ناوی ”نەتەوەی ئەمریکیی“ە. لەڕاستیدا چەمکی ”نیشتیمانپەروەریی“ و ”نەتەوەی ئەمریکیی“ چەمکە سەرەکییەکانی ناو قسەکانی بایدن بوون، ھەردووکیشیان ھێما بۆ ئەو چوارچێوە گشتییانە دەکەن کە ئەو چەند سەد ملیۆن مرۆڤە بەیەکەوە کۆدەکەنەوە. بایدن بیناکردنەوەی ئەم چوارچێوە گشتییانەی بە ئەرکی ژمارە یەکی خۆی دەزانێت. ھەنگاوی یەکەمیش لەم کارەدا، کە بێگومان ساڵانێکی درێژی کارکردنی دەوێت، سەرلەنوێ بیناکردنەوەی کولتووری سیاسیی ئەمریکییە، وەک کولتوریی پێکەوەبوون و ڕێزگرتنێکی دیموکراسییانە لەیەکتری، سەرەڕای ناکۆکبوون و جیاوازیی لە بیر و بۆچووندا. لەم ڕووەوە ئەوەی ئەمریکا لە ماوەی ئایندەدا پێوەی سەرقاڵ دەبێت و پێویستی پێیەتیی، ھەمان ئەو پرۆسەیەیە کە ژمارەیەکی گەورەی کۆمەڵگاکانی دونیا پێویستیان پێیەتیی، بەوانەی لای خۆشمانەوە. پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەیەکی پلورال و فرەڕەنگ، کە چوارچێوەیەکی سیاسیی یەکگرتوو، لەڕێگای پێداگرتن لەسەر ماف و ڕێز و جیاوازییەوە، بەیەکەوە کۆیانبکاتەوە. جیاوازییەکە لەنێوان ئەمریکا و زۆرێک لە وڵاتانی وەک ئەوانەی لای خۆماندا، لەوەدایە لە ئەمریکادا ھەم بکەری سیاسیی دیموکراس و چالاک بۆ پیادەکردنی ئەو ئەرکە بوونی هەیە، ھەم دەزگای سەرەکیی و بنەڕەتیی لە وڵاتەکەدا بوونی ھەیە کە سەربەخۆ و یاسایین و بەو ئاراستەیە کاردەکەن، بۆ نموونە دادگا، سوپا، میدیا، کۆمەڵگای مەدەنیی، لە کۆتاییشدا ھەم کولتوورێکی سیاسیی بەھێزیش ئامادەیە کە دەتوانێت لەپاڵ ئەو پرۆسەی سەرلەنوێ بیناکردنەوەیەدا بێت. ھەنگاوە سەرەتاییەکانیش بە ئاراستەی دروستکردنی ئەو نەتەوە پلورال و ئەو فۆرمە تەندروستە لە نیشتیمانپەروەریی لە قسەکانی بایدن خۆیەوە دەستیپێکرد. ھەڵبژاردنی ژنێکی ڕەشپێست وەک جێگرەوەی بایدن، کە لە ئەگەری مردنی بایدندا ئەو دەبێت بە سەرۆکی ئەمریکا، کارێکی پڕمانا و بەھایەکی ڕەمزیی گەورەی ھەیە. چونکە ئەم خانمە بە ڕەچەڵەک کۆچبەرێکی ھیندستانییە و لەدۆخی بوون بەسەرۆکیدا ھەم دەبێت بە یەکەمین ژن لە مێژووی ئەو وڵاتەدا کە ببێت بە سەرۆک، ھەم یەکەمین خانمێک بە پاشخانێکی کۆچبەرانەوە کە ئەو پێگەیە بەدەستبھێنێت. یەکێک لە وەزیرەکانی کابینەکەی بایدنیش کەسێکە ”ترانس جێندەر“، واتە کەسێکە جێندەر یان ڕەگەزی خۆی گۆڕیوە. بەم جۆرە لە پرۆسەی بیناکردنەوەی ماڵی سیاسیی نەتەوەی ئەمریکیی، وەک کۆمەڵگایەکی فرەدەنگ و ڕەنگ و ڕەگەز و کولتوور، ھەم زلەیەکی گەورە لە ئایدیۆلۆژیای ڕەگەزسالاریی سپیپێستەکان دەدرێت و ھەم سنوورێک بۆ پیاوسالاریی لە سیاسەتکردن دادەنرێت. پێدەچێت لە ساڵانی داھاتوودا ئەمریکا ئەوەندەی سەرقاڵی خۆی بێت، ئەوەندە کاتی نەبێت سەرقاڵی کێشەکانی جیهان و ئەوروپا بێت. بێگومان پرۆسەی سەرلەنوێ خۆبیناکردنەوەی ئەمریکا وەک بەھێزترین وڵاتی جیھان، بێ کاریگەریی و بێ دەرەنجام نابێت بۆ پرسی دیموکراسیی لە جیهان و هاوکێشەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و سیستەمی جیهانیی. لەداهاتوودا هەم کۆمەڵگای ئەمریکیی و هەم بایدنیش لەهەموو کاتێک زیاتر پێویستیان بە تەواوکردنی پڕۆژە تەواونەکراوەکەی ئۆباما دەبێت کە بە دروشمی ”دروستکردنی نەتەوە لە ماڵەوە“ Nation Building at Home هەڵبژاردنی دووهەمی بردەوە. ساڵانێکی دوورودرێژ ئەمریکا سەرقاڵی دروستکردنی نەتەوە بوو لەو وڵاتانەی کە داگیریکردن، چونکە مەترسییان بۆ سەر ئاساییشی نەتەوەیی ئەمریکیی و سیستەمی نوێی جیهانیی دروستکردبوو، بەڵام لەئێستادا هێزی ڕەگەزپەرست و میلیتاریستی رادیکاڵ لەناو ماڵی سیاسیی کۆمەڵگای ئەمریکا خۆیدان، کە مەترسیی گەورە بۆ دیموکراسییەتی ئەمریکیی و کولتووری پلورالیزم و چەمکی پێکەوەژیان و بەهای یەکترقبوڵکردن دروستدەکەن. دروستکردنی نەتەوە لە ماڵەوە، Nation Building at Home ئەو تەحەدا گەورەیەیە کە لە داهاتوودا روبەڕوی بایدن و تیمەکەی دەبێتەوە.  بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

(درەو): بڕیاربوو ئەمڕۆ موچەی پێشمەرگە دابەش بکرێت، بەڵام نەکرا، مەرجی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دابەشکردنی موچەی پێشمەرگەی راگرت. هێزەكانی هاوپەیمانان مەرجیان هەیە بۆ پێدانی یارمەتی دارایی بە وەزارەتی پێشمەرگە، کە مانگانە (٢٠ ملیار) دینارە. بەگوێرەی ئەو زانیارییەی کە لە چەند بەرپرسێکی باڵای حکومەتەوە دەست (درەو) کەوتووە، هاوپەیمانی نێودەوڵەتیکە ئەمریکا سەرۆکایەتی دەکات، بەرپرسانی وەزارەتی پێشمەرگەی ئاگادارکردووە، نابێت لێبڕینی موچەی فەرمانبەران کە بۆ ئەم مانگەنەش ٢١٪ە، هێزەکانی پێشمەرگە بگرێتەوە. هاوپەیمانی نێودەوڵەتی هۆشداری بە بەرپرسانی وەزارەتی پێشمەرگە داوە، ئەگەر لێبڕین لیوا هاوبەشەكان بگرێتەوەو ئەو پارەیەی ئەوان وەکو یارمەتی بە پێشمەرگەی دەدەن، بدرێت بە یەكەكانی (٧٠و ٨٠)ی پێشمەرگە، کە سەربە پارتی و یەکێتین، ئەوا هاوپەیمانان یارمەتییە داراییەکەیان رادەگرن. ئەمە لەکاتێکدایە بڕیاربوو ئەمڕۆ موچەی هێزەكانی پێشمەرگە دابەش بکرێت، بەڵام دابەش نەكرا. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، هۆكاری دابەشنەكردنی موچەی هێزەكانی پێشمەرگە بۆ ئەو مەرجەی هاوپەیمانان دەگەڕێتەوە. (درەو) زانیویەتی، هاوپەیمانان دوو مەرجیان هەیە بۆ بەردەوامیدان بە پێدانی (٢٠ ملیار) دینارەکە بە وەزارەتی پێشمەرگە، مەرجەکان ئەمانەن: یەكەم: موچەی لیوا هاوبەشەكان كە ژمارەیان (١٤) لیوایەو زیاتر لە (٤٤ هەزار) پێشمەرگەن، نابێت بڕیاری لێبڕینی موچە بیانگرێتەوە. دووەم: نابێت ئەو تەمویلی هاپەیمانان بدرێت بە یەكەكانی (٧٠) پێشمەرگەی یەكێتی و (٨٠)ی پارتی.

شرۆڤە: هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو دەینوسێت)  لەنێو ڕژێمە ئێرانییەکاندا، گەرچی سیاسەتی سەپاندنی و لابردنی پۆشاکییان بەسەر هاووڵاتییاندا وەک یەک نەبووە و ڕژێمێک بۆ ئەوی دیکە جیاواز و بگرە پێچەوانەش بووە، بەڵام هەموویان لە یەک دیاردەدا هاوبەش بوون کە دەستوەردەدەنە نێو ئازادیی کۆمەڵگە و تاکەکانیەوە، لەڕێی سەپاندنەوە هاووڵاتی یان جلی پێداکەنراوە یان پێی لەبەرکراوە! ڕەنگە کەم وڵات هەبێت هێندەی ئێران، بەهۆی سیاسەتی کولتووری پۆشین و جۆری جلوبەرگەوە، ڕووبەڕووی خەڵکەکەی بووبێتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەم سیاسەتی سەپاندنی شێوە و جۆری پۆشاک بەردەوامە و هەم بەرەنگاریی کولتووری نەیارانیشی درێژەی هەیە، ئێرانییەکان بە گشتی و کوردەکان بە تایبەتی لەم بوارەدا ئەزموونی پڕهەوراز و نشێوی زۆریان دیووە. ئێران لە هەرسێ سەردەمی قاجار، پەهلەوی و کۆماری ئیسلامیدا هەمیشە لەگەڵ هەندێک لە نەتەوەکان و بەشێک لە توێژەکانی کۆمەڵگەدا بەهۆی هەردوو پرسی نەتەوەیی و مەسەلەی ئایینی و دژە ئایینییەوە لەکێشەدا بووە، سەردەمانێک بەهۆی سیاسەتی یەکنەتەوەکردنی و درووستکردنی زۆرملێیانەی نەتەوەیەک بەناوی ئێرانییەوە، جل وکڵاوێکی تایبەت بەسەریاندا سەپێنراوە، ماوەیەکیش لەگەڵ جلی فەقێ و مەلاکانیدا کەوتە کێشەوە و دەیووت نابێت لەبەرکرێن، سەردەمانێکیش بەناوی مۆدێرنەوە عەبا و ڕووبەند بەزۆر لەسەر و ڕووی ژنان دەهێنرایەخوارەوە، هەنووکەش لەگەڵ جلی ژناندا کێشەی هەیە و بە پێچەوانەی سەردەمی پەهلەوی یەکەمەوە، کە ڕووبەندی پێلادەبردن، ئێستا بەزۆر دەدرێ بە ڕوو و سەری ژناندا و سەرپێچیکاران لە سزای مادییەوە تا زیندان و بە تاوانی "مفسد فی الارض" دەکرێنە کونجی زیندانەوە. هاوکات جۆری جلوبەرگی نەتەوە نافارسەکانیش دیسان جارناجار سەرهەڵدەداتەوە و زۆرجار ئەو نەتەوانە(کورد، بەلوچ و عەرەب) لەلایەک و دەوڵەت و فارسەکان لەلایەکی دی دەخاتە بەرامبەر یەکەوە و دەچێتە لێواری تەقینەوە و تووندووتیژی لێدەکەوێتەوە. بەڵام ئەم سیاسەتەی دوواییان زۆر نەرمتر و ژێربەژێر دەکرێت و زۆرجار لە رێگەی میدیا و میوانەکانی ئیهانەی جلووبەرگ و نەریت و کەلەپووری گەلانی دیکەی ئێران دەکرێت. بۆ نموونە سووکایەتی بە نەریت و جلووبەرگی بەلووچ، عەرەب و کورد، لەم ساڵانەی دوواییدا بە جۆری جیاواز لە میدیا و لە زمانی فیگەرە هونەری و میدیاییەکانەوە کێشەی خوڵقاندووە. لانیکەم لە مێژووی هاوچەرخی ئێراندا مەسەلەی جلوبەرگ شەش ڕاپەڕین و خۆپیشاندانی تووندووتیژی بە دوای خۆیدا هێناوە( ڕاپەڕینی مەلاخەلیل، ناڕەزایی شێخ نەسرەدینی خالسی، ڕاپەڕینی گەوهەرشاد، خۆپیشاندانەکانی دژایەتی سەپاندنی حیجاب لە ساڵانی سەرەتای شۆڕشی ئیسلامیدا، کەمپینەکانی ٢٠١٤ و ٢٠١٨ی ناڕەزاییەکانی ژنان بۆ ماف لابردنی لەچکسەپێنی)، دووان لەوانە بەتایبەت لە ناوچە کوردستانییەکانی ئەو وڵاتەدا بووە و ڕاپەڕینی چەکداریشی لێکوتووەتەوە.  جلوبەرگ وەک سیاسەتی مەزهەبیی دەوڵەت هەردوو دەوڵەتی قاجار و کۆماری ئیسلامی ئێران، بە پێچەوانەی دەوڵەتی پەهلەوییەوە، تاڕادەیەکی زۆر ئاینزای شیعە ڕۆلێ کاریگەریی هەبووە لە سیاسەتی کولتووریاندا: ١. لەسەردەمی دەوڵەتی قاجارەوە، مەسەلەی جۆری جلووبەرگی سەربازان و ژنان بوویە پرسێک، بەڵام لە چوارچێوەیەکی سنوورداردا و لە دۆخی خۆیدا دەنگدانەوەیەکی وا کاریگەریی لێنەکەوتەوە.  جۆری جلوبەرگی ژنان، بەشێک بووە لە تەگەرەکانی بەردەم سیاسەتی کولتووری حکومەت و کۆمەڵگەی قاجار، لە سەردەمی قاجاردا بەهۆی باڵادەستی مەزهەبی شیعەوە و هەژموونی ئەخبارییەکان(بناژۆخوازە کلاسیکییەن)، ڕووبەند (مقناع) و عەبا وەک ڕووپۆشی ڕووخساری ژنان بەکاردەهێنرا، بەتایبەت لە ناوچە فارسنشین، عەرەب، ئازەرییەکاندا، بە نزیکەیی ڕەها سەرجەمی ژنان بە ڕووبەندەوە دەچوونە دەرەوەی ماڵ و بازاڕ و کایەگشتییەکانەوە (گەر بڕۆشتنایە)، ئەمەش بەشێک بوو لە سیاسەتیی کولتووریی دەوڵەت و سیاسەتی مەزهەبی دەزگایی ئایینی ئەودەم، یەکەمین ژنی یاخی و دژەباو بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە کە سەپێنرابوو بەسەر ژناندا، "تاهیرە قورەتولعەین" بوو کە ژنێکی پێرەوی بابیی بوو، لە ساڵی ١٨٤٩ز(1227)، بۆ یەکەمجار بە بێ ڕووبەند لە ناو خەڵکدا خۆی دەرخست و دەسگیرکرا، پاشتریش تۆمەتی دەستهەبوونی لە کوشتنی مامیشی خرایە پاڵ،  لەسەردەمی ناسرەدین شای قاجاردا لە سێدارەدانی بۆ لە ساڵی١٩٥٢دا بۆ دەرکرا، دەوترێت خنکێنراوە و تەرمەکەی فڕێدراوەتە یەکێک لە چاڵەکانی تارانەوە. ٢. لەسەردەمی کۆماری ئیسلامیی ئێرانیشدا، پاش ئەوەی شۆڕشی نەتەوەکانی ئێران ساڵی ١٩٧٩ پێکەوە ئەنجامیاندا و سەرجەم هێزە ئازیخوازە نەتەوەیی و مەزهەبی و چەپەکان بەشداربوون، بەڵام پاشتر و زاڵی باڵی شیعە مەزهەبییەکان ئاراستە و ئامانجی شۆڕشیان بە دیووی ئیسلامییدا گۆڕی و دەستوورێکی ئیسلامی/شیعی/دوانزەئیمانی/ویلایەتی فەقیهییان بۆ داڕشت و لەو چوارچێوەیەشدا چەندین ڕێوڕەسمی کولتووریی و پێچەوانەی شیعە یان ئیسلام قەدەغەکران، لەوانەش سیاسەتێکی تووندی جلووبەرگ بەسەر ژناندا سەپێنرا و مەسەلەی بێلەچکی قەدەغەکرا و سیاسەتی سەپاندنی حیجابی ئیجباری سەپێنرا لە ڕێی یاسا و دەزگای گەشتی ئیرشادەوە ئەم بەرتەسککردنەوەی ئازدیی پۆشین سنووردار کرا و تا هەنووکەش بەردەوامە. هەر لە سەرەتای شۆڕشەوە چەندین خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی بەرامبەر ئەم کردەوەیە لەلایەن ئازدیخوازان و گرووپە ناڕازییەکانی کۆمەڵگە گیرایەبەر، بەڵام هیچکات حکومەتی ئێران لەم بابەتە سڵی نەکردەوە و تا هەنووکەش بەردەوامە و ڕۆژانە سەدان کەس لە نێو ئێراندا بە تۆمەتی دەرکەوتنی قژ، مل، قاچ، ڕان و جلی تەسکەوە، ژنان و کچانی ئەو وڵاتە ڕاپێچی زیندان دەکرێن یاخود دەستبەسەردەکرێن و بە بڕە پارەیەک سزادەدرێن و دەدرێنەوە بە سەرپەرشتیارانیان. دوایەمینیان ناڕەزاییەکانی دژی حجابی ئیجباری و ناڕەزاییەکانی ٢٧ی دیسەمبەری٢٠١8 لە ژێر ناوی "کچانی شەقامی ئینقلاب" و کەمپەینی "نەخێر بۆ حجابی زۆرەملێیانە- #نە_بە_حجاب_اجباری " و بە درووشمی "حجابی ئیختیاری مافی هەر ژنێکی ئێرانییە" دەستی پێکرد و داوای هەموارکردنەوەی یاساکانی سەپاندنی حجابیان دەکرد، کەمپەینەکە گرووپێک کچی چالاکی مەدەنی لە مەیدانی شاری تاران و چەند شاری دیکەدا دەچوونە سەر سەکۆیەکی دیار و لەچکی خۆیان فڕێدەدا، وەک ناڕازییبوونێک دژی سیاسەتیی بەزۆرپۆشینی لەچک و "حجابی ئیسلامی"، کە پاشتر بوویە کەمپینێکی فراوان و خەڵک و ڕێکخراوەکان و میدیاکارانی هاوپشتی خۆی کرد و تا وای لێهات کاربەدەست و دادگا و پۆلیسی دەوڵەتی هێنایە سەرخەت و زۆرینەیان دەسگیر کردن و هەندێکیشیان بە حوکمی یەکساڵ تا ١٨ ساڵ کەوتنە زیندانەوە، هەندێکیشیان بە کەفالەتی ١٠٠ملیۆن تمەنی یان زیاتر ئازادکران. لە کاردانەوە نێودەوڵەتییەکانیشدا چەندین ڕێکخراوی وەک بانێژەی مافەکانی مرۆڤ و ڕێکخراوی لێبووردنی نیودەوڵەتی و کەسایەتی و وڵاتانی وەک ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا ئیدانەی سەرکوتکردنی ژنانی ناڕازییان کرد و لە نێویشیاندا ڕێکخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی لە ڕاپۆرتێکیدا، باسی ئەشکەنجەدانی ئەو کچانەکرد لە زیندانەکاندا تا بە زۆر ددانپێدانانیان پێ بکەن و پرۆسەکە "بە دەستی دەرەکی" باس بکەن، بەڕێوەبەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقای ڕێکخراوەکەش (فلیپ لۆتەر) ڕێگری و سەرکوتکارییەکانی دەوڵەتی ئێرانی بەرامبەر ژنان و ئازادییەکانیان بە تەکتیکێکی ستەمکارانە وەسف کرد. جلوبەرگ وەک سیاسەتی نەتەوەسازیی زۆرەملێ لەسەردەمی هاوچەرخدا و بەتایبەت پاش کودەتای ١٩٢١ و دامەزراندنی ئێرانی نوێ، لە چوارچێوەی سیاسەتەکانی چوونیەک¬سازی(آسمیلاسیون)، مۆدێرنسازی، ناوەندگەرایی دەوڵەتی، ئێرانسازیی و تواندنەوەی نەتەوەکانی تر یان بچووکردنەوەیان بۆ ئیسنیک و گرووپی عەشایەریی، بە هاتنە سەرکاری دەوڵەتی پەهلەوی و ڕەزاشا، ئەڵبەت بە هاندانی ڕۆشنبیرە نەتەوەییەکان و میدیای دەوڵەتی ئێران، لەسەر دوو ئاست دەستیان بۆ جلوبەرگی هاوڵاتییان برد: ١. یەکێکیان جلوبەرگی پیاوانە بوو، کە بەپێی ئەم سیاسەتە دەبوو هەموو "ئێرانییەک" شەبقە و ئەو جلانەش بپۆشێ کە دەوڵەت دیاریی کردوون و سەرجەم جلوبەرگە نەریتییەکانی دیکە و پۆشاکی جیاوازی نەتەوەکانی دیکە قەدەغە بکرێن.  بۆ جلی پیاوانە لە مانگی دوانزەی ١٩٢٨ەوە دەستی پێکرد، گەرچی پێشتر دەستکرا بوو بە جێگیرکردنی ئەو جلانە، بەڵام لەم بەروارەوە لە ڕێگەی ئەنجومەنی شورای نیشتیمانییەوە(پەرلەمان)، یاسای هاوپۆش(یونیفۆرم)ی پەسەندکرا و حکومەت فشارەکانی لەسەر خەڵک چەند هێندە کرد. لەم یاسایەدا پیاوانی ئاینی (ئاخوندەکانی شیعە و مەلاکانی سوننە)یشی گرتەوە و زۆرێکیان لە ژێر فشاردا یان جلەکانیان پێداکەنرا، یان وازییان لە پیشەکەیان هێنا و بە دەگمەن، جیاکاری بۆ هەندێ لە ئاخوند و مەلا ناودارەکان کرا. لە ئێراندا ناڕەزایی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، لە کوردستانی ڕۆژهەڵاتیشدا توندووتیژی و زەبروزەنگی زۆر بۆ جێگیرکردنی ئەم سیاسەتە بەکارهات، کاردانەوەی گشتی و تاکەکەسی لێکەوتەوە، کورد لە یەک کاتدا ئەم یاسایەی وەک ئامرازی سڕینەوەی کورد و کولتوورەکەی وەرگرت و هاوکات لەڕووی ئاینیشەوە بەزۆرسەپاندنی جلی ئەوانی دیکەی وەک سەرپێچی دینی لەقەڵەمدا. ٢. بۆ جلوبەرگی ژنانەش، دەوڵەتی پەهلەوی یەکەم، ڕووبەند و عەبای لە ساڵی ١٩٣٦دا قەدەغەکرد و بۆ ئەمەش چەندین کاردانەوەی ئاینی و کۆمەڵایەتی لێکەوتەوە، ڕەزاشا بە چاولێگەری تورکیا و ئەفغانستان بەمەبەستی "مۆدێرنکردنی سیمای ژنان و ئازادکردنیان" ئەم کارەی کرد، بەڵام بەهۆی ناڕەزایەتی کۆمەڵگە و پابەندییان بە مەزهەب و نەریتەوە، ڕەزاشا دوو ساڵی نەبرد لەم سیاسەتە پاشگەزبوویەوە، بە پێچەوانەی کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە کە نزیکەی ٣٨ ساڵە بەزۆر لەچک و حیجابی ئیسلامی بەسەر ژنانی ئێراندا سەپاندووە و سەرەڕای فشارەکان لێی پاشگەز نابێتەوە. ئەڵبەت لە ناوچە کوردییەکاندا کەمتر کاردانەوە دژی لابردنی ڕووبەند و عەبا دەرکەوت، چونکە کچان و ژنانی کورد کەمتر ڕووبەندیان بەکار دەهێنا و لە ئاستی ناوچەکانی دیکەدا ئازادتر بوون و لە کایە گشتییەکاندا دەردەکەوتن. بەڵام بۆ سیاسەتی یەکپۆشیی جلوبەرگی پیاوانە، لێرەدا تەنها دوو نموونەی ئەو کاردانەوانەی کوردستان بەرامبەر سیاسەتی جلوبەرگ دەخەینەڕوو: آ. ڕاپەڕینی مەلاخەلیلی گۆڕەمەری:  مەلاخەلیل گۆڕەمەری، لە ساڵی 1929 بە فەتوایەک، دژی سیاسەتی قەدەغەکردنی پۆشاکی نەریتی و گۆڕینی جلی کوردی لە کوردستان، بەرەنگاری حکومەتی ڕەزاشای پەهلەوی بوویەوە. کوردەکان دەیانزانی دەوڵەت دەیەوێت لە چوارچێوەی سیاسەتی یەکنەتەوەکردن، مۆدێرنسازی و ئێرانگەراییدا، سەرجەم جلوبەرگی نەتەوەکان وەک یەک لێبکات، بۆیە دژایەتی ئەم سیاسەتە کولتوورییە کرا و مەلاخەلیل کە زانایەکی ئایینی ناوچەی موکریان بوو، بە فەتوایەک دژایەتی ئەو سیاسەتەی ڕاگەیاند، بە حەرام و کوفری لەقەڵەمدا و هەڵگەڕانەوەی چەکداری و بەرەنگاربوونەوەشی (بە هەر جۆرە هۆکارێک) بە واجب ڕاگەیاند. ئەوەبوو لە ساڵی ١٩٢9، ڕاپەڕینێکی لێکەوتەوە و چەندین ناوچەی کوردستان لە موکریان کەوتنە دەست ڕاپەڕیووەکان (بە سەرکردایەتی خودی مەلا خەلیل). بەڵام پاش ماوەیەک بەهۆی پەلاماری نابەرامبەری ئەرتەشی ئێرانی پەهلەوییەوە، ڕاپەڕینەکە سەرکوت کرا و بنکەی ڕاپەڕیووەکان کە دەکەوتە ناوچەی سەردەشتەوە، کەوتە دەست سوپا و  مەلاخەلیل و هەندێک لە هاوڕێکانی ناچار بەرەو دیوی کوردستانی عێراق کشانەوە. مەلاخەلیل لە ساڵی ١٩٥٥ کۆچی دوایی کرد. ب. ناڕەزایی شێخ نەسرەدینی خالسی: نموونەیەکی دیکە لە ناڕەزاییەکان دژ بە یاسای سەپاندنی جلوبەرگ و گۆڕێنی جلی کوردی، چالاکی و بایکۆتی جلی سەپێنراو بوو، شێخ نەسرەدینی خالسیی لە ساڵی ١٩٣٠دا بایکۆتی جلی نوێ کرد، ئەو شێخێکی بەهەژموونی ناوچەی پاوە و هەوارامان بوو، بە لێپرسراوانی دەوڵەتی ڕاگەیاند خەڵکی پاوە خەڵکێکی دیندارن و پۆشاکی کوردیی خۆیان بە هیچ جلێکی دیکە ناگۆڕن، پاش فشاری دەوڵەت، شێخ نەسرەدین وەک ناڕەزایەتییەک ئاگرێکی گەورەی لە نزیک مزگەوتەکەیەوە کردەوە و هەموو دەروێشەکانی ئامادە کرد و یەک یەک خۆیان هەڵدایە نیو ئاگرەکەوە و بەمشێوەیە نمایشێکی ئاینی بۆ کردن و ئامادەیی خەڵکی بۆ مردن نەک پۆشینی جلوبەرگی سەپێنراو نیشان دان، داوای کرد تا یاخیبوون ڕووینەداوە واز لەو پۆشاکسەپاندنە بهێنن، کاربەدەستان داواکەی شێخیان گەیاندە سەرووی خۆیان و بەو شێوەیە پاوە و ناوچەکانی دەورووبەری لە جێبەجێکردنی گۆڕێنی جلی کوردی بەخشران. لە سەردەمی کۆماری ئیسلامی ئێرانیشدا، گەرچی جلی کوردی، قەدەغە نییە، بەڵام لە رێگەی سیاسەتێکی کولتووری نەرمەوە ساڵانێکە لە ڕێی میدیا و کەسایەتییەکانیەوە بەیناوبەین سوکایەتی بە جلی کوردی دەکرێت، وەک ئەوەی لە تەلەفزیۆنی ڕەسمییانەوە بە "جلی شوانی" لەقەڵەم درا، هەروەها لە نێو خەڵکیشدا هەندێ جۆری جلیش کە پێشمەرگەکانی کورد لەبەری دەکرێن، دەستبەجێ لای کاربەدەستانی مەدەنی و ئەمنی دەوڵەتەوە وەک تۆمەتبارێک سەیر دەکرێن. جۆرێکی دیکە لە سیاسەتی بەکەمگرتنی جلی کوردی لە ناوچەکانی کوردستان، ئەوەیە کە دەوڵەت بۆ لایەنگرە کوردەکانی "پێشمەرگە موسڵمانەکانی کورد" کە نێو خەڵکدا بە "جاش" دەناسرێن، لەسەری سەپاندوون کە جلی کوردی و جامانەی کوردانە بپۆشن، بەمەش هاووڵاتییە کوردەکان بۆ ئەوەی لەگەڵ "جاش"ەکان تێکەڵ نەکرێن ناچار لە جلی کوردی سڵ دەکەنەوە، لە فەرمانگەکانیشدا دیسان وەک وڵاتانی عێراق و سوریا و تورکیا بە هەرێمیشەوە، جلی کوردی بە جلی فەرمی دانانرێت. کەواتە حاڵی جلی کوردی و مەترسییەکانی سەری لە سەردەمی ئێستای ئیراندا هیچی کەمتر نییە لە سەردەمی ڕەزاشا و گەر بەر بەو سیاسەتە نەرم و هێواشە نەگیرێت، چارەنووسی باش نابێت.  

درەو: راپۆرتی: فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە گوێرەی توێژینەوەیەكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هەرێمی كوردستان, لە ساڵی 2014ەوە تا مانگی تشرینی یەكەمی 2019  بە بەهای 41 ملیار نەوتی لە دەرەوەی كۆمپانیای سۆمۆ‌و لە رێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە فرۆشتووە. هەروەها لە ساڵی 2005ەوە بۆ 2019, هەرێم  نزیكەی 100 ترلیۆن دیناری لە بەغداوە بۆ هاتووەو لە بەرامبەر ئەوەشدا هەرێم تەنها بڕی دوو ترلیۆن داهاتی بۆ حكومەتی ناوەندی گەڕاندوەتەوە. فەرمانگەی توێژینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق راپۆرتێكی وردو دوورودرێژ لەسەر نەوت و داهاتی هەرێمی كوردستان‌و ئەو بڕە بودجەیەی لە بەغداوە بۆ هەرێم نێردراوە ئامادە دەكات. راپۆرتەكە توێژەر ئیبتیسام  عەبدوللەتیف  محەمەد لەسەر داواكاری پەرلەمانتار هودا سەجاد ئامادەیكردووە بە ناونیشانی " شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان‌و بڕو داهاتی هەناردەكردنی نەوت لە دەرەوەی كۆمپانیای سۆمۆ‌و ئاستی كاریگەری لەسەر بودجەی  فیدراڵی  بۆ ماوەی 2005 – 2019". هەرێم چەندەی  وەرگرتووە؟ - حكومەتی ناوەندی  لە بودجەی گشتی فیدراڵی لە 2005 بۆ 2019 بڕی ( 96196503 ) نەوەد‌و شەش ترلیۆن‌و سەدو نەوەد‌و شەش ملیار‌و پێنج سەدو سێ‌ ملیۆن دیناری بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان ناردووە. - كۆی داهاتی گەڕاوە لە هەرێمەوە  كە لە وەزارەتی دارایی عێراق تۆماركراوە بۆ ماوەی ( 2005- 2019) گەیشتوەتە بڕی ( 2273430) دوو ترلیۆن‌و دووسەدو حەفتاو سێ‌ ملیار‌و چوارسەد‌و سی ملیار دینار, بۆ زانیاریش هەرێم لە دوای 2013ەوە تا 2019 هیچ بڕە داهاتێكی بۆ حكومەتی ناوەندی نەگەڕاندوەتەوە. - بەمشێوەیە پوختەی ئەو بڕە بودجەیەی كە حكومەتی ناوەندی رەوانەی هەرێمی كردووە دوای دەركردنی ئەو بڕە داهاتەی كە لە وەزارەتی دارایی تۆماركراوە بریتیە لە 93923073 نەوەد‌و سێ‌ ترلیۆن‌و نۆسەدو بیست‌و سێ‌ ملیار‌و 73 ملیۆن دینار. واتە بڕی تەمویلی حكومەتی ناوەندی زیاترە لە بڕی داهاتی گەڕاوەی هەرێم بۆ بەغدا‌و داهاتی گەڕێندراوەی هەرێم  تەنها 2.4% ی كۆی ئەو بڕی بودجەیە پێكدەهێنێت كە لە ناوەندەوە بۆ هەرێم نێردراوە. * كۆی ئەو داهاتەی هەرێمی كوردستان لە فرۆشتنی نەوت لە رێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە بەبێ‌ ئاگاداری حكومەتی ناوەندی‌و لە دەرەوەی كۆمپانیای سۆمۆ فرۆشتویەتەوە لە 2014ەوە بۆ 2019 گەیشتوەتە 40703 چل ملیار‌و حەوت سەدو سێ‌ ملیۆن دۆلار كە دەكاتە 47 ترلیۆن‌و 961 ملیۆن دینار ئەوە لە پای هەناردەكردنی  795046674 ملیۆن بەرمیل نەوت, واتە هەرێم هەستاوە بە هەناردەكردنی نەوت‌و بەدەستهێنانی داهات بێ‌ ئەوەی هیچ بڕە داهاتێك بگەڕێنێتەوە بۆ حكومەتی ناوەندی. * بەمشێوەیەوە ئەو بڕە داهاتەی كە مافی حكومەتی ناوەندییە لەلای هەرێم نزیكە لە 141883830 سەدو چل‌و یەك ترلیۆن‌و هەشت سەدو هەشتاو سێ‌ ملیار‌و هەشت سەدو سی ملیۆن دینار. دوای دەركردنی ئەو داهاتە فیعلییەی كە هەرێم رادەستی حكومەتی ناوەندی كردووە. ئەم خشتەیەش وردەكاری ئەمەی سەرەوە رووندەكاتەوە خشتەی ژمارە (1) وردەكاری ئەو بڕە پارەیە رووندەكاتەوە كە لەسەر هەرێمە:     ( بڕ/ ملیۆن دینار) ئەو بڕە پارانەی لە ماوەی 2005- 2019 بۆ هەرێم تەرخانكراوە لەگەڵ بڕی تەمویل‌و خەرجی و داهاتی فیعلی هەرێمی كوردستان خشتەی ژمارە (2 ) ئەمە رووندەكاتەوە: خشتەی ژمارە (3) پوختەی پارەی تەرخانكراو بۆ هەرێم روندەكاتەوە بە گوێرەی داتای وەزارەتی دارایی‌و داتای دیوانی چاودێری دارایی: خشتەی ژمارە(4 ), بڕی هەناردەی نەوت‌و داهاتەكەی لە ساڵی 2014 بۆ 2019ی هەرێم روندەكاتەوە كە لە دەرەوەی كۆمپانیای سۆمۆ لە رێگەی بەندەری جەیهانی توركیاوە فرۆشتویەتی: * ساڵی 2014 هەرێم ( 33538311) ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە بە تێكڕای ( 82 ) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك, داهاتەكەی  2 ملیار‌و 751 ملیۆن دۆلار بووە. * ساڵی 2015 هەرێم  ( 133139398) ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە بە تێكڕای ( 44 ) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك, داهاتەكەی  5 ملیار‌و 804  ملیۆن دۆلار بووە. * ساڵی 2016 هەرێم  (183642057) ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە بە تێكڕای (38 ) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك, داهاتەكەی  6 ملیار‌و 941 ملیۆن دۆلار بووە. * ساڵی 2017 هەرێم ( 180028303) ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە بە تێكڕای ( 48) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك, داهاتەكەی  8 ملیار‌و 634 ملیۆن دۆلار بووە. * ساڵی 2018 هەرێم  ( 132395714) ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە بە تێكڕای (65) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك, داهاتەكەی  8 ملیار‌و 615 ملیۆن دۆلار بووە. * ساڵی 2019, تا یەكی مانگی تشرینی یەكەم, هەرێم  ( 132302891 ) ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە بە تێكڕای ( 60 ) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك, داهاتەكەی  7 ملیار‌و 958 ملیۆن دۆلار بووە.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم، سێ لایەن پێكیان هێناوە، یەكێكیان هەڕەشەی كشانەوە‌و ئەوی تر تاوتوێی كشانەوە لە حكومەت دەكات، كەس نایەوێت بەرپرسیارێتی قەیرانی دارایی كابینەی نۆیەم هەڵبگرێت، ئێستا ناڕەزایەتی لەناو لایەنە بەشدارەكانی حكومەت زیاترە لە ناڕەزایەتی ئۆپۆزسیۆن لە حكومەت، ئەوەی كابینەی مەسرور بارزانی راگرتووە، تەنیا ئەو زۆرینەیە كە پارتی لەم خولەی پەرلەماندا دەستەبەری كردووە، نەخشەی ئێستای دەسەڵات‌و ئۆپۆزسیۆن لەم راپۆرتەدا:    دەسەڵات لە هەرێمی كوردستان   حكومەت كە دەسەڵاتی یەكەمی جێبەجێكردنە، لە هەرێمی كوردستان سێ لایەنی سەرەكی پێكهیانهێناوە كە بریتین لە هەریەكە لە: •    پارتی دیموكراتی كوردستان •    یەكێتی نیشتمانی كوردستان •    بزوتنەوەی گۆڕان لەپاڵ ئەم سێ لایەنە سەرەكییەدا، چەند لایەنێكی تر بەشدارن لە دەسەڵاتدا، كە بریتین لە: •    پێكهاتەكان •    حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان سەرباری زۆری لایەنە بەشداربووەكانی، حكومەتی سێقۆڵی هەرێمی كوردستان دوای ساڵێك‌و شەش مانگ لە دروستبوونی، بەدۆخێكی شپرزەدا گوزەر دەكات‌و لایەنە بەشداربووەكانی نایانەوێت بەرپرسیارێتی شكستەكانی كابینەكە هەڵگرن. بەرەی دەسەڵات لە هەرێمی كوردستان لاوازە، ئەوەی كابینەی حكومەتی راگرتووە، لەلایەك لاوازی ئۆپۆزسیۆن‌و لە لایەكی تر ئەو زۆرینە پەرلەمانیەیە كە پارتی لەم خولەدا هەیەتی‌و توانیویەتی لەگەڵ هاوپەیمانەكانی (11 كورسی پێكهاتەكان) كابینەكە رابگرێت‌و لەكەوتن رزگاری بكات.  پارتی‌و حكومەت پارتی كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردن‌و خاوەنی راستەقینەی حكومەتە، تەنیا لە میدیاكانی نزیك لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتەوە بەدیاریكراویش تەلەفزیۆنی (كوردستان 24) بەرگری لە كابینەكە‌و سیاسەتەكانی دەكات، میدیای نزیك لە نێچیرڤان بارزانی جێگری سەرۆكی پارتی (تەلەفزیۆنی رووداو) زیاتر وەكو لایەنێكی ئۆپۆزسیۆن مامەڵە لەگەڵ حكومەتی مەسرور بارزانیدا دەكات، بەڵام ئۆپۆزسیۆنێكی شەرمنانە.  دۆخەكە بەجۆرێكە تەنانەت مەسرور بارزانی خۆیشی لە ئاستی میدیای پارتی ناڕازییە‌و بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییە لە كۆبونەوەیەكدا لەگەڵ میدیاكانی پارتی، گلەیی كردووە‌و وەكو ئاماژەیەك بۆ كەناڵی (رووداو) وتویەتی: هەندێكتان وەكو ئۆپۆزسیۆن مامەڵە لەگەڵ حكومەت دەكەن. مەكتەبی سیاسی پارتی، كە لە كابینەی پێشووی نێچیرڤان بارزانیدا بەرگریكارێكی سەرسەختی حكومەت بوون، ئێستا بۆ كابینەكەی مەسرور بارزانی بێدەنگن‌و وەكو پێویست دەرناكەون، رەنگە یەكێك لە هۆكارەكانی ئەم بێدەنگییە بۆ ئەوە بگەڕێتەوە مەسرور بارزانی دەستی مەكتەبی سیاسییەكانی حزبەكەی لەناو حكومەت كورتكردوەتەوە، بەڵام رەنگە ئەم دۆخە لە كۆنگرەی 14ی پارتیدا گۆڕانكاری بەسەردا بێت كە بەپێی زانیارییەكانی (درەو) بڕیارە مانگی ئایاری ئەمساڵ بەڕێوەبچێت.  ئەوە لەناو پارتیدا ئێستا بەرگریكاری سەرسەختی حكومەتە، فراكسیۆنی پارتییە لە پەرلەمانی كوردستان، ئەمە لەكاتێكدایە ئەركی پەرلەمانتاران چاودێریكردنی حكومەتە نەك بەرگریكردن لە سیاسەتەكانی.   یەكێتی.. هەم دەسەڵات‌و هەم ئۆپۆزسیۆن یەكێتی كە لەدوای پارتییەوە پشكی گەورەی وەزارەت‌و پۆستەكانی حكومەتی بردووە، وەكو لایەنێكی ئۆپۆزسیۆن مامەڵە لەگەڵ كابینەی نۆیەمدا دەكات. میدیاكانی یەكێتی جگە لە باسكردنی كارو چالاكی وەزیرو بەرپرسانی خۆیان لە حكومەت، پاڵپشتی لە سیاسەتی گشتی كابینەی مەسرور بارزانی ناكەن‌و لە زۆر حاڵەتیشدا وەكو میدیایەكی ئۆپۆزسیۆن مامەڵە دەكەن.  تیمی یەكێتی لە حكومەت، بەردەوام لەژێر فشاری بەهێزی سەركردایەتی حزبەكەیاندان بۆ كشانەوە، لەدوای پێكهێنانی كابینەی نۆیەمەوە، یەكێتی زیاتر لە جارێك هەڕەشەی كشانەوەی لە حكومەت كردووە، ئەمەش كاریگەری لەسەر ئەدای كاری حكومەت دروستكردووە. یەكێتی كۆتایی ساڵی 2020ی وەكو دوا مۆڵەت بۆ كشانەوە لە حكومەت دیاریكرد، ئەگەر مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت داواكارییەكانی جێبەجێ نەكات كە دیارترینیان جێبەجێكردنی سیستمی لاكەرمەزیەتی ئیداری‌و داراییە بۆ پارێزگاكان، وادەكە كۆتایی هات، بەڵام یەكێتی لە حكومەت نەكشایەوە، ئێستا جارێكی تر تاوەكو كۆتایی ئەم مانگە مۆڵەتی خستوەتە بەردەم مەسرور بارزانی‌و هەڕەشەی كشانەوە دەكات. هاوكات فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی كوردستان، لەزۆربەی پرسەكاندا دەیەوێت رۆڵی فراكسیۆنێكی ئۆپۆزسیۆن بگێڕێت، لەحاڵێكدا حزبەكەی بەشدارە لە كابینەی حكومەت، ئەوەی لەناو یەكێتیدا بەتەنیا بەرپرسیارێتییەكەی بەشداریكردنی لە حكومەت خستوەتە سەر شانی خۆی، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتەو هەوڵی چارەسەركردنی كێشەو ناكۆكییەكان دەدات لەنێوان تیمی یەكێتی‌و پارتی لە حكومەت‌و دەرەوەی حكومەتیش، بۆ ئەمەش بەرگەی رەخنەی شەقام‌و سەركردایەتی حزبەكەی گرتووە. وا دەردەكەوێت كێشەی یەكێتی لەگەڵ پارتی‌و حكومەت، زیاتر لە بابەتی لامەركەزی ئیداریی‌و دارایی، پەیوەندی بە ناكۆكی نێوان لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی‌و مەسرور بارزانییەوە هەبێت، ناكۆكییەك كە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی دوچاری شپرزەیی‌و ناسەقامیگری سیاسی‌و ئیداریی كردووە لە زەمەنێكدا كە پەتای كۆرۆنا بڵاوبوەتەوە‌و نرخی نەوت وەكو سەرچاوەیەكی سەرەكی داهاتی هەرێم، دابەزیوە.  هەموو ئەم بارودۆخە لەكاتێكدا روودەدات، عێراق لەبەردەم هەڵبژاردنێكی پێشوەختەدایە، لایەنەكان (بەوانەشەوە كە بەشدارن لە حكومەت)، نایانەوێت دۆخی خراپی دارایی حكومەت لەماوەی یەكساڵی رابردوودا، كاریگەری بكاتە سەر ئاستی دەنگەكانیان لە هەڵبژاردنەكەی عێراقدا، بۆیە هەمویان دەیانەوێت رۆڵی ئۆپۆزسیۆن‌و ناڕازیی لەبارودۆخی هەنوكە بگێڕن.  گۆڕان لەنێوان خەمی چاكسازی‌و پۆستدا بزوتنەوەی گۆڕان كە لەدوای پارتی‌و یەكێتی، پشكی گەورەی كێكی حكومەتی بردووە، لەنێوان شەڕی ئەنجامدانی چاكسازی لە حكومەت‌و پڕكردنەوەی پۆستە بەتاڵەكانیدا گیری خواردووە. دروشمی ئەنجامدانی چاكسازی گشتگیر لە كاروباری حكومەت كە بزوتنەوەی گۆڕان لەسەرەتای بەشداربوونی لەم كابینەیە بەرزیكردەوە، وردە وردە دەبێت بە سەراب، ئێستا لەناو جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕاندا، كە بەپێی دەستوری ناوخۆیی حزبەكە بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە، قسەوباس لەبارەی ئەوەی "حكومەت چاكسازی پێناكرێت"، گەرم بووە. بەشداریكردن لە كابینەی مەسرور بارزانی، بزوتنەوەی گۆڕانی خستوەتە بەردەم ئینشیقاقێكی نوێ، تیمی بزوتنەكە لە حكومەت سەرقاڵی دانوستانن بۆ پڕكردنەوەی پۆستە بەتاڵەكانیان‌و درێژەدان بە رێككەوتنەكەیان لەگەڵ پارتی، لەناو بزوتنەوەكەشدا گروپێكی تر لە ئۆرگانە جیاوازەكان كار بۆ كۆتایهێنان بە رێككەوتن لەگەڵ پارتی‌و كشانەوە لە حكومەت دەكەن، لەم بارودۆخەكە میدیای فەرمی بزوتنەوەی گۆڕان هەرئەوەی پێدەكرێت بەرگری لە كارو چالاكییەكانی وەزیرو بەرپرسەكانی گۆڕان بكات لە حكومەت‌و فریای بەرگیركردن لە سیاسەتی گشتی كابینەكە ناكەوێت، فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان بەهۆی ئەم دوو تێڕوانینە جیاوازەوە ئێستا دابەشبووە بەسەر دوو بەرەدا، یەكێكیان رۆڵی ئۆپۆزسیۆنێك دەگێڕێت‌و ئەوی تریان فراكسیۆنی حزبێكی بەشدار لە دەسەڵات. لەلایەكی ترەوە بزوتنەوەكە كەوتوەتە بەرداشی ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتی‌و ناتوانێت خۆی لە كاریگەرییەكانی ئەو ناكۆییە بپارێزێت‌و بەرگری لە سیاسەتی سەرەكی خۆی لەناو حكومەت‌و دەرەوەی حكومەت بكات.  ئۆپزسیۆن.. بەرەیەكی لاواز‌و ناكۆك ئەوەی لە هەرێمی كوردستان ناوی لێنراوە ئۆپۆزسیۆن، چەند جۆرێكە، هەندێكیان ئەو حزبانەن كە لە پەرلەمانی كوردستان كورسییان هەیە، بەڵام بەشدار نین لە حكومەتدا‌و بەرەی ئۆپۆزسیۆنبوونیان هەڵبژاردووە، لەپاڵ ئەمانەدا چەند حزب‌و گروپێكی تری سیاسی هەن كە كورسی پەرلەمانییان نییە، بەڵام خۆیان وەكو ئۆپۆزسیۆنی سیاسی نیشان دەدەن‌و رەخنە لە ئەدای كاری حكومەت دەگرن. ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانی، بریتییە لە چوار حزبی سیاسی كە ئەمانەن: •    كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان •    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان •    جوڵانەوەی نەوەی نوێ •    پەرلەمانتارە سەربەخۆكان (ئەوانەی لە جوڵانەوەی نەوەی نوێ جیابونەتەوە) •    حزبی شیوعی كوردستان ئەم لایەنانە لەناو پەرلەمانی كوردستان، خاڵی كۆكەرەوەی سیاسی هاوبەشیان نییە‌و سەرباری ئەمەش ژمارەی كورسییەكانیان بەیەكەوە ناتوانێت زۆرینە دروست بكەن، ئەمە وایكردووە، هەریەكەیان زیاتر هەوڵی نمایشی سیاسی خۆی بدات وەك لەوەی لەڕێگەی دروستكردنی فشارەوە گۆڕانكاری لە سیاسەتی حكومەتدا دروستبكات بە ئاڕاستەیەكی باشتر.  ئەم حزبانە لە دەرەوەی كاری پەرلەمانی، لە میدیاكانیانەوە بەردەوام رەخنەی توند لە سیاسەتەكانی حكومەت دەگرن، بەڵام بەهۆی ئەوەی پێشتر زۆربەیان وەكو حزب‌و كارەكتەری سیاسی لە گۆڕەپانەكەدا تاقیكراونەتەوە، گوتارە توندەكانیان دژی حكومەت كاریگەری ئەوتۆی لەسەر شەقامی ناڕازیی نییە‌و هەموان چاویان لە دروستبوونی هێز‌و هاوپەیمانێتی سیاسی نوێیە كە بتوانێت سەركردایەتی شەقامی ناڕازیی بكات.  هەرچی ئۆپۆزسیۆنی دەرەوەی پەرلەمانە، ئەم جۆرە ئۆپۆزسیۆنە زیاتر لە سنوری ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا پەرەی سەندووە، بەشێكی ئەم ئۆپۆزسیۆنە ئەو لایەنانەن كە لە پەرلەمانی كوردستان كورسییان نییە، لە نمونەی بزوتنەوەی ئیسلامی‌و حزبی زەحمەتكێشان‌و ئەوانەی لە بزوتنەوەی گۆڕان جیابونەتەوە‌و ناڕازین لە سیاسەتی بزوتنەوەكە هەروەها ئەو توێژەی خەڵك كە چەند ساڵێكە لە بەشداری سیاسی نائومێدبوون‌و ناچێنە سەر سندوقەكانی دەنگدان،  ئەم گروپە سیاسییانە زیاتر لەڕێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە گوزارشت لە تێڕوانییەكانی خۆیان دەكەن.  ئەم هێزو گروپانە لە هەوڵی خۆكۆكردنەوەدان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق‌و دەیانەوێت بەسودوەرگرتن لە یاسای نوێی هەڵبژاردن، ژمارەیەك كاندیدی خۆیان لە بازنە جیاوازەكانی هەڵبژاردن بۆ پەرلەمانی عێراق سەربخەن‌و ئەمە بكەن بە خاڵی دەستپێكی هاتنەناوەوەیان بۆناو كایەی سیاسی، بەڵام خاڵی كۆكەرەوەی هاوبەشی گەورە لەنێوانیاندا نییە‌و هێشتا سەركردەیەكی دیاریان لە گۆڕەپانەكەدا نییە كە بتوانێت لەسەر بەرنامەیەكی سیاسی كۆیان بكاتەوە.  لەنێوان دەسەڵات‌و ئۆپۆزسیۆندا خەڵك لەنێوان دەسەڵاتێكدا كە لایەنە بەشدارەكانی نایانەوێت بەرپرسیارێتی هەڵبگرن هەروەها ئۆپۆزسیۆنێكی پەرش‌و بڵاودا، كە توانای ململانێكردنیان لەگەڵ هێزەكانی دەسەڵاتدا نییە، گیریان خواردووە. پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن، ئەم نائومێدییەی ئێستا لە دەسەڵات‌و ئۆپۆزسیۆن، هاوشێوەی هەڵبژاردنەكانی پێشوو، لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا رێژەی بایكۆتی دەنگدان زیاتر بكات، بایكۆتێك كە رەنگە دواجار كۆی پرۆسەی سیاسی لە هەرێمی كوردستان بۆ داهاتوو بخاتە ژێر نیشانەی پرسیاری گەورەوە.    لەبەرامبەردا هەندێكی تر پێشبینی دەكەن، بەهۆی یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان، كە رێگە بە خۆكاندیدكردنی كەسانی سەربەخۆ دەدات، لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا، ئاستی بەشداری دەنگدەران لە پرۆسەكەدا بەرزببێتەوە.  

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت – محەمەد رەئوف هونەری قاچاخچێتی لە دەروازە سنورییەكانی ئەفغانستان هاوشێوەی هەرێمی كوردستانە، لە ئەفغانستان بازرگانەكان بە پاڵپشتی بەرپرسان باری كۆمپیوتەر داخڵ دەكەن،  بەڵام پارەی گومرگی ئارد بە حكومەت دەدەن، بزوتنەوەی تالیبان‌و هۆزەكان دەستی باڵایان لە قاچاخچێتیدا هەیە، كارمەندەكانی گومرگ بەناوی "شیرینی"یەوە، بەرتیل وەردەگرن، بەشێكی پارەی شیرینی ددەدەن بە بەرپرسانی سەرو خۆیان، بەراوردكارییەكی نێوان قاچاغچێتی لە هەرێمی كوردستان و ئەفغانستان لەم راپۆرتەدا  گومرگی نایاسایی ! هاوشێوەی هەرێمی كوردستان، لە ئەفغانستان گەندەڵی لە كاری گومرگەكاندا هەیە، بەرپرسان لە تاڵانكردنی داهاتی وڵاتەكەیان تێوەگلاون.  عەبدولقادر قەلاتوال ئەندامی پەرلەمانی ئەفغانستانە، ئەم پیاوە مانگی ئایاری رابردوو لە بەدواداچونێكدا بۆی دەركەوتووە، لە ناوەڕاستی شاری قەڵات لەنێوان شاری كابولی پایتەخت‌و هەرێمی قەدەندەهاری باشوری وڵاتدا، خاڵێكی گومرگیی بەشێوەیەكی نایاسایی دانراوە، عەبدولقادر وال لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی گومرگی كابول قسەی كردووە‌و پێی وتوون ئایا ئەوان ئاگاداری ئەو خاڵە گومرگییەن، وەڵامیانداوەتەوە‌و وتویانە ئاگاداری ئەو گومرگە نین.  كاتێك ئەو پەرلەمانتارە بۆی دەركەوتووە، گومرگەكە بەشێوە نایاساییە، ماوەی پێنج مانگ بووە، كۆمەڵێك كەس لەو شوێنەدا بەناوی حكومەتەوە پارەیان لە خەڵك وەرگرتووە.  لەسەر بنەمای سكاڵای عەبدولقادر قەلاتوال پەرلەمانتار، دواجار داواكاری گشتی ئەفغانستان فەرمانی دەستگیركردنی بۆ ژمارەیەك كەس دەركرد كە تێوەگلاون لە دانانی ئەو گومرگە نایاساییە، لێكۆڵینەوەكان دەریانخستوە (رەحمەتولڵا یارمل) حاكمی پێشووی ویلایەتی زابل لە باشوری ئەفغانستان، پەیوەندی گوماناوی لەگەڵ ئەو كەسانەدا هەبووە كە گومرگە نایاساییەكەیان بەڕێوەبردووە، گومرگێك كە دەوترێت لەماوەی پێنج مانگدا بڕی (3 ملیۆن‌و 537 هەزار) دۆلاری بەشێوەی نایاسایی لەو بارهەڵگرانە وەرگرتووە كە كەلوپەلیان لە ویلایەتەكانی (فەرا ‌و نیمروز ‌و هرات)ەوە هێناوە. پەرلەمانتار عەبدولقادر قەڵات قسەی بۆ رۆژنامەی (عەرەبی جەدید)ی قەتەری كردووە، دەڵێ:" ئەوانەی ئەم گومرگە نایاساییەیان داناوە، بۆ هەر بارهەڵگرێك بڕی 129 دۆلاریان وەرگرتووە". كەرتە زیندوەكانی وڵات لە نمونەی گومرگەكان، كە دەبێت ببن بە بڕبڕەی پشتی داهاتەكانی حكومەت، لە وڵاتێكی وەكو ئەفغانستاندا كە پێداویستییەكانی لەوڵاتانی دراوسێوە هاوردە دەكات، گەندەڵی گەورەی تێیدایە، لە هەرێمی كوردستانیش دۆخەكە هاوشێوەیە.  لە هەرێمی كوردستانیش بەشێك لە پەرلەمانتاران بەدوای كەیسی قاچاخچێتی دەروازە سنورییەكانەوەن و بە دەیان راپۆرتیان لەسەر شێوازی قاچاغچێتی خاڵە سنورییەكان ئامادەكردووە. كێن ئەوانەی گەندەڵی دەكەن ؟ هاوشێوەی هەرێمی كوردستان، لە ئەفغانستان بەرپرسان‌و كەسانی دەستڕۆیشتووە لە نمونەی بەرپرسانی بزوتنەوەی تالیبان‌و چەكداری هۆزەكان تێوەگلاون لە گەندەڵی گومرگەكان‌و لەسەر رێگای سەرەكی نێوان ویلایەتەكان، گومرگی نایاسایی دروست دەكەن‌و پارە لە خەڵك وەردەگرن.  بەگوێرەی قسەی (خان جان كوزای) جێگری سەرۆكی ژورری بازرگانی‌و پیشەسازی، لە ئەفغانستان تەنیا (17) دەروازەی گومرگی فەرمی هەیە كە دەكەونە سەر سنورەكانی ئەفغانستان لەگەڵ پاكستان‌و ئێران، گومرگەكانی تر هەمووی نایاسایین، رەنگە بەم حاڵەشەوە هێشتا دۆخی ئەفغانستان لە كوردستان باشتر بێت، چونكە لە هەرێمی كوردستان نزیكەی (30) دەروازەی نافەرمی هەیە. گەندەڵی لە گومرگەكانی ئەفغانستان لەڕێگەی دەڵاڵ‌و كارمەندانی گومرگەوە دەكرێت،  لێكۆڵینەوەكان باسلەوە دەكەن، رێگەی جۆراجۆری گەندەڵی هەیە، یەكێك لە رێگەكان ئەوەیە بازرگانەكان كاڵای گرانبەهای وەكو دەرمان‌و كۆمپیوتەر بەو شۆفێرانەی دەگوازنەوە كە پەیوەندییان لەگەڵ دەڵاڵ‌و فەرمانبەرانی گومرگدا هەیە، تۆڕی شۆفێرو دەڵاڵەكان لەبەرامبەر وەرگرتنی بڕێك پارە بۆ خۆیان، وادەكەن بازرگانەكان باجی كاڵاكانیان نەدەن بە گومرگەكان. محەمەد داود كە پێشتر بازرگانی دەرمان بووە، بە رۆژنامە قەتەرییەكەی وتووە:" بڕێكی كەمی دەرمانی لە پاكستانەوە لەناو بارهەڵگری میوەدا گواستوەتەوە بۆ ئەفغانستان بەبێ ئەوەی باجی گومرگیی بدات، بەگوێرەی قسەی خۆی ئەم پیاوە لەبەرامبەر گواستنەوەی بڕێكی كەم دەرماندا بڕی (6 دۆلار)ی داوە بە دەڵالێك‌و بڕی (12 دۆلار)یشی داوە بە فەرمانبەرێكی گومرگ.  رەنگە قەبارەی گەندەڵییەكە زۆر لەمە گەورەتر بێت، بەگوێرەی ئەوەی وەحیدوڵڵا قتالی حاكمی ویلایەتی هرات ئاشكرایكردووە، ساڵی رابردوو بە دەروازەی "ئیسلام قەڵا"دا كە دەكەوێتە نێوان ئەفغانستان‌و ئێران، نزیكەی (4 هەزار) بارهەڵگر تێپەڕیون، كە كاڵای جۆراوجۆریان تێدا بووە، لەماوەی كانونی دووەم بۆ تەموزی رابردوو، (هەزارو 500) بارهەڵگر تێپەڕیون بەبێ ئەوەی هیچ باجێكی گومرگیی بدەن. حاكمی ویلایەتی هرات باسی لەوەكردووە، تەنیا لە یەك شەودا (64) بارهەڵگر كە كەلوپەلی گرانبەهایان لە نمونەی كۆمپیوتەرو پارچەی ئەلیكترۆنی پێبووە تێپەڕیون، بەڵام باجی گومرگی ئاردیان لێوەرگیراوە كە پارەیەكی كەمە، ئەم شێوازی گۆڕینی جۆری كاڵایە لە دەروازەی ئیبراهیم خەلیل لە هەرێمی كوردستانیش دەكرێت‌و لە دەروازەی باشماخیش شەوان بارەگان بەبێ پێدانی باجی گومرگی تێپەڕدەبن. شێوازێكی تری قاچاخچێتی لە ئەفغانستان كە بازرگانەكان دەیكەن، بریتییە لە شاردنەوەی كەلوپەلی گرانبەها لەناو ئەو بارهەڵگرانەدا كە كاڵای هەرزان بەها دەگوازنەوە، ئەمە لە هەرێمی كوردستانیش دەكرێت‌و ئامانج لێی خۆدزینەوەیە لە پێدانی باجی گومرگی راستەقینەی كاڵاكان.  مافیای گومرگەكان لە ئەفغانستان لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ناو حكومەت هەماهەنگی دەكەن، بەگوێرەی قسەی حاكمی ویلایەتی هرات، میرەكانی جەنگ‌و بەرپرسانی حكومی دەستی باڵایان هەیە لە دامەزراندنی كارمەندانی گومرگدا، چونكە ئەو كارمەندانە بەشێك لەو پارانەی كە بەناوی "شیرینی"یەوە لە گومرگەكان پەیدای دەكەن، دەیدەن بەو بەرپرسانە. لە ئەفغانستان هاوشێوەی كوردستان هەمان وشەی "شیرینی" بەكاردەهێنرێت بۆ ئەو پارەیەی كە كارمەندانی گومرگ بەشێوەی بەرتیل وەریدەگرن. رۆژی 12ی حوزەیرانی رابردوو، حكومەتی ئەفغانستان بە بڕیارێك گەشتكردنی بۆ دەرەوەی وڵات لە (66) بەرپرسی وەزارەتی دارایی، لەنێویاندا بەرپرسانی گومرگ، قەدەغە كرد، بەڵام لە هەرێمی كوردستان تائێستا حكومەت هیچ فەرمانێكی بۆ ئەوانە دەرنەكردووە كە قاچاخچێتی دەكەن، بەمدواییە حكومەتی هەرێم رێگریكردنی لە قاچاخچێتی دەروازە سنورییەكان داوەتە دەست هێزێكی هاوبەشی وەزارەتی ناوخۆ‌و وەزارەتی پێشمەرگە‌و ئەو هێزەش تائێستا دروست نەكراوە.   ئەو كەسانەی كە لە ئەفغانستان گومانیان لەسەرە تێوەگلابن لە گەندەڵ‌و دزینی پارە‌و قاچاخچێتی لە گومرگەكاندا، كە گەشتكردنیان لێ قەدەغە كراوە، ئەمانەن:  •    وەهاب هیمەت بەرپرسی گومرگی كابول •    حەمدوڵا هەمدەرد بەرپرسی گومرگی هرات •    نەسروڵڵا ساحیبزادە بەرپرسی گومرگی نەنگرهار •    جاوید مەنگەل بەرپرسی گومرگی قەندەهار •    عەبدوڵڵا بەیان بەرپرسی گومرگی بەڵخ •    مەحجوب خان بەرپرسی گومرگی قەندوز ئینعاموڵڵا رەحمانی كە توێژەرە لە زانكۆی سەلام لە كابولی پایتەخت دەڵێ:" زۆرینەی ئەوانەی گەشتكردنیان بۆ دەرەوەی لێ قەدەغە كراوە، سەرباری ئەوەی تێوەگلاون لە گەندەڵی، بەڵام هێشتا بەردەوامن لەسەر كاركردنیان لە گومرگەكان".  بەڵام سدیق سدیقی وتەبێژی سەرۆكایەتی ئەفغانستان بەهانەی هەیە‌و دەڵێ:" نوسینگەی داواكاری گشتی لێكۆڵینەوە لە دۆسیەكە دەكات، ناكرێت بەر لە ئاشكراكردنی ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان ئەو كەسانە لە پۆستەكانیان دوربخرێنەوە". حكومەتی ئەفغانستان سەرقاڵبوونی بە دۆسیەی ئەمنییەوە كردوەتە بەهانەی شكستهێنانی هەوڵەكانی بۆ روبەڕووبونەوەی گەندەڵی لە وڵاتدا، بەڵام لە هەرێمی كوردستان حكومەت بەهانەی ئەوەیە ئەگەر دەست بۆ بنبڕكردنی گەندەڵی ببات، رەنگە وڵات بگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شەڕی ناوخۆو دوو ئیدارەیی.  زیانی ملیۆنان دۆلار ئەوانەی كاڵا لە پاكستان‌و ئێرانەوە هاوردەی ئەفغانستان دەكەن، یاری بە كاغەزی كاڵاكانیانەوە دەكەن، بۆ نمونە بارێكی كۆمپیوتەر دەهێنن لەگەڵ بڕێكی كەم ئارد، كاتێك دەگەنە گومرگەكە، كاغەزی باجی ئاردەكە دەردەهێنن، ئەمەش بۆ ئەوەی باجێكی كەمتری گومرگیی بدەن. لە ئەفغانستان باجی گومرگی بارهەڵگرێك كە (25) تەن كاڵای گرانبەهای هەڵگرتبێت، بڕەكەی زیاتر لە (39 هەزار) دۆلارە، ئەمە لەكاتێكدایە هەمان بار ئەگەر گەنم یاخود ئارد بێت، باجی گومرگەكەی تەنیا (650) دۆلارە.  لایەنە نێودەوڵەتییەكان ئەوانەی لە ئەفغانستان كاردەكەن، دان بە گەندەڵی گومرگەكاندا دەنێن، بەگوێرەی راپۆرتی ساڵی 2017ی نێردەی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ئەفغانستان كە بە "یۆناما" ناسراوە، دەڵاڵەكان‌و بەرپرسانی حكومەت دەستیان كردووە بە یەكدا‌و یاری بە سیستمی "ئەسیكودا" دەكەن، كە سیستمێكی جیهانی ئەژماركردنی داهاتی گومرگەكانە، ئەمانە لەم رێگەیەوە خۆیان دەدزنەوە لە پێدانی باجی راستەقینەی گومرگی ئەو كاڵایانەی كە هاوردەی دەكەن. راپۆرتەكە باسی لەوەكردووە، دەڵاڵی گومرگەكان، بە نوێنەرایەتی بازرگانەكان، گەمە بە نرخی بارەكان دەكەن، ئەمە بەهۆی ئەوەی كۆتوبەندی دامەزراوەكان لە ئەفغانستان لاوازە. بەهۆی گومانكردن لە راست‌و دروستی تۆمارەكانی گومرگ، بەڕوونی داهاتی گومرگەكان لە ئەفغانستان نازانرێت، لەكاتێكدا ئەمە یەكێكە لە داهاتە جێگیرەكانی حكومەت، لە هەرێمی كوردستان دۆخەكە هاوشێوەیە.  بەگوێرەی راپۆرتێكی ساڵی 2014ی نوسینگەی پشكنەری گشتی، تایبەت بە دووبارە بنیادنانەوەی ئەفغانستان، كە دەستەیەكی چاودێری سەربە كۆنگرێسی ئەمریكایە، تۆڕە تاوانكارییەكان لە ئەفغانستان، تیرۆرو تۆقاندن بەكاردەهێنن بۆ ئاودیوكردنی كاڵا، ئەمەش بە تەنیا لە یەك گومرگدا، لە هاوردەكردنی گەنم‌و برنجدا ساڵانە بڕی (25 ملیۆن) دۆلار زیان لە داهاتەكانی حكومەت دەدات‌و بەتێكڕا لەم پرۆسەی قاچاخچێتییەدا ساڵانە بڕی (60 ملیۆن) دۆلار زیان بە داهاتەكانی ئەفغانستان دەگات، دۆخەكە زۆر جیاواز نییە، لە هەرێمی كوردستانیش كەسانی دەستڕۆیشتووی ئەمنی دەستیان لەناو پرۆسەكەدا هەیە‌و هەڕەشە بەكاردەهێنن بۆ ئەنجامدانی كارەكانیان.  ئەگەر پێناسی گومرگی بەبێ ساختەكاری وەكو خۆی جێبەجێ بكرێت، دەتوانرێت داهاتی گومرگێكی وەكو گومرگی كابول بەرێژەی 20%ی زیاد بكرێت، ئەم گومرگە، لەماوەی نێوان شوباتی 2019 بۆ شوباتی 2020 داهاتەكەی (9 ملیۆن‌و 347 هەزار) دۆلار بووە، ئەمە بەگوێرەی قسەی محەمەد نەعیم بەڕێوەبەری فەرمانگەی خەملاندنی گومرگەكان لە ئەفغانستان.  ئەفغانستان لە لیستی گەندەڵیدا لە لیستی وڵاتانی گەندەڵدا كە ساڵانە رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی دەریدەكات، ئەفغانستان ساڵانە تادێت پاشەكشێ دەكات، واتا ئاستی گەندەڵی تێیدا بەرزتر دەبێتەوە، ساڵی 2017 لەناو 180 دەوڵەتدا لەسەر ئاستی جیهان، ئەفغانستان لە گەندەڵیدا لە پلەی 169دا بووە، كەچی لە ساڵی 2018دا بەرزبوەتەوە بۆ ریزبەندی 172، لە 2019دا گەیشتوەتە 173.  لەكاتێكدا حكومەت بەردەوام بەڵێنی روبەڕوبوونەوەی گەندەڵی دەدات، بەڵام نەبوونی ئیرادەیەكی سیاسی جددی، ئەو هەوڵانەی پەكخستووە، ئەمە لەكاتێكدایە تادێت دۆخەكە خراپتر دەبێت، تا ئەو ئاستەی مانگی ئابی 2015 سەرۆكی ئەفغانستان وتی: لە گومرگەكان بەرێژەی 50 بۆ 60% داشكاندنی بۆ كاڵای ئەو كەسانە دەكرێت كە هێزیان هەیە، ئەمەش یەكێكە لە دیمەنەكانی گەندەڵی لە ئەفغانستاندا.     

 (درەو): داهاتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئێستا بەڕێژەی (150%) زیادی كردووەو مانگانە لە (150 ملیار) دینارەو بۆ (370 ملیار) دینار بەرزبووەتەوە، واتا ئێستا حكومەتی هەرێم مانگانە دەتوانێت (30) رۆژ جارێك موچە بدات. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئێستا داهاتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە بۆ زیاتر لە (260 ملیۆن) دۆلار بەرزبوتەوە كە بەدراوی عێراقی دەكاتە (370 ملیار) دینار. پێشتر‌و لەسەرەتای بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنادا، كاتێك حكومەتی هەرێم كەرەنتینەی راگەیاند، داهاتی ناوخۆ بۆ كەمترین ئاست دابەزی كە مانگانە (30 ملیار) بوو، بەمدواییە هەندێك داهاتەكە زیادی كردو  گەیشتە (150 ملیار) دینار. داهاتی ناوخۆ لەچەند سەرچاوەیەكەوە دەستی حكومەت دەكەوێت كە بریتین لە داهاتی (دەروازە سنورییەكان، گومرگ، باج، رسومات، فڕۆكەخانەكان، باجی خانووەبەرە، داهاتی ئۆتۆمبێل..)، حكومەتی هەرێم بە (417) رێگا باج‌و رسومات وەردەگیرێت‌و ئەمە دەبێت بە داهات بۆ حكومەت.  زیادبوونی داهاتی ناوخۆ بەهۆی بوژانەوەی خاڵە سنورییەكان و زیادبوونی باج و گرتنەبەری چەند رێوشوێنێكی دیكە لەلایەن حكومەتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا زۆرێك لە بەهەدەردان‌و وەرنەگرتنی باج هەیە، كە دەكرێت داهاتی ناوخۆ بگەیەنرێتە زیاتر لە (500 ملیار ) دینار، كە ئەم بوارانەن: * هێشتا بەردەوامی قاچاغچێتی لە خاڵە سنورییەكاندا * (800) كۆمپانیا لە بواری نەوتدا كار دەكەن لەبواری نەوت دا بیانی‌و ناوخۆ  هێشتا چاكسازی تێدا نەكراوە *    (21) كۆمپانیا لە خاڵە سنورییەكاندا كاردەكەن‌و هێشتا چاكسازی تێیاندا نەكراوە  * هێشتا باجی سەر كۆمپانیا گەورەكان دانەنراوە بە زیادكردنی داهاتی ناوخۆ كۆی داهاتەكانی بەردەستی حكومەتی هەرێم بەبێ بەغداد بەم شێوەیەی لێدێت:  •    داهاتی ناوخۆ (260 ملیۆن) دۆلار واتا (370 ملیار) دینار. •    داهاتی نەوت (240 ملیۆن) دۆلار واتا (345 ملیار) دینار •    پارەی هاوپەیمانان (17 ملیۆن) دۆلار واتا (25 ملیار) دینار •    كۆی گشتی (740 ملیار) دینار. كۆی موچەی مانگانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە (894 ملیار) دینارە بەهۆی لێبڕینی موچەی چەند توێژێكەوە ئێستا كۆی موچەی مانگێك بەتەواوی نزیكەی (885 ملیار) دینارە، ئەگەر حكومەت بەردەوام بێت لە لێبڕینی موچە بە رێژەی (21%) ئەوا مانگانە پێویستی بە (700 ملیار) دینار دەبێت. واتا ئەو داهاتەی ئێستای حكومەتی هەرێم كە مانگانە (740 ملیار) دینارە بەشێ موچەی مانگانەی (30) رۆژ جارێكی موچەخۆران دەكات بە لێبڕینی (21%).   

درەو: بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان وەزارەتی دارایی موچەی مانگی یەكی ساڵی 2021 دابەش دەكات و چارەنووسی موچە نەدراوەكانی 2020 نادیارە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) بڕیارە رۆژی یەكشەمە 24/1/2021 وەزارەتی دارایی موچەی مانگی كانوونی دووەمی 2021 دابەش بكات، بەوەش چارەنووسی موچەی مانگەكانی ( 4، 5، 6، 7، 8 ، 11، 12)ی 2020 بە نادیاری دەمێنێتەوە. بە پێی زانیارییەكانی (درەو) بڕیارەكەی وەزارەتی دارایی پاڵپشت بە بڕیاری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و ئەنجومەنی وەزیرانە كە موچەی مانگەكان رێكدەخەنەوەو دەیانەوێت مانگانە بە پێی ئەو داهاتەی دەخرێتە بەردەست وەزارەتی دارایی، 30 رۆژ جارێك موچە بە لێبڕینەوە دابەش بكەن. بەپێی راگەیەنراوی پێشتری حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2020دا (8) موچە دابەشكراوە بە بڕی ( 6 ترلیۆن و 505 ملیار) دینار، كە سێ موچەی هی مانگەكانی (10، 11، 12)ی 2019 بووەو (5) مانگیشی هی ( 1، 2، 3، 9، 10)ی 2020 بووە، واتا حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا (5) موچەی مانگەكانی 2020ی دابەشكردووەو (7) موچەی دابەشنەكردووە بەم شێوەیە: پرۆسەی دابەشكردنی مووچەی پێنج مانگی مووچەخۆران بۆ مانگەكان  2020 مانگی 1/ كانوونی دووەم كاتی دابەشكردنی مووچە: 4/5/2020 مووچەی دابەشكراو: 892,000,000,000 ملیار دینار .................. مانگی 2/ شوبات كاتی دابەشكردنی مووچە:  26/6/2020 مووچە بەلێبڕینی 21% : 727,000,000,000 ملیار دینار ................ مانگی 3/ ئازار كاتی دابەشكردنی مووچە:  18/8/2020 مووچە بەلێبڕینی 21%: 727,000,000,000 ملیار دینار ....................................................................... مانگی 9/ ئەیلول كاتی دابەشكردنی مووچە:  15/10/2020 مووچە بەلێبڕینی 18%:  737,000,000,000 ملیار دینار ........................................................ مانگی 10/ تشرینی یەكەم كاتی دابەشكردنی مووچە:  2/12/2020 مووچە بەلێبڕینی 21%: 727,000,000,000 ملیار دینار ناتوانرێت وێناكە بگۆڕدرێت؟ كابینەی مەسرور بارزانی لەدواین ساتەكانی ساڵی 2020دا جارێكی تر جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە ساڵی 2020 بە تێكڕا (8) موچەی دابەشكردووە، حكومەت دەیەوێت ئەم وێنایە لە زەینی موچەخۆراندا بچەسپێنێت، بەڵام لێدانەوەی ژمارەكان پێچەوانەی ئەم قسەیە نیشان دەدات، چۆن ؟ تێكڕای خەرجی موچە بۆ هەرمانگێك لە هەرێمی كوردستان (894 ملیار) دینارە، كۆی خەرجی موچەی (12) مانگ واتە ساڵێك، بڕەكەی (10 ترلیۆن‌و 728 ملیار) دینارە. ئەو پارەیەی كە حكومەتی هەرێم بە تێكڕا بۆ موچەی مانگەكانی 2020 خەرجی كردووە، بڕەكەی تەنها (3 ترلیۆن‌و 650 ملیار) دینار بووە، واتا حكومەت لە 2020دا تەنها رێژەی (34%)ی كۆی ئەو پارەیەی خەرجكردووە كە بۆ موچە تەرخانكراوە‌و لە ساڵەكەدا بڕەكەی (10 ترلیۆن‌و 728 ملیار) دینارە. ئەو (8) موچەیەی كە حكومەتی هەرێم لە ساڵی 2020دا دابەشیكردووە، بەمشێوەیە بووە:  •    لە 13/1/2020 موچەی مانگی (10)ی 2019 دابەشكراوە (ئەم مانگە موچەی تەواو بەفەرمانبەران دراوە بەبێ لێبڕین)  •    لە 9/ تا 7/3/2020 موچەی مانگی (11)ی 2019 دابەشكراوە (ئەم مانگە موچەی تەواو بەفەرمانبەران دراوە بەبێ لێبڕین) •    لە 28/3/2020 موچەی مانگی (12)ی 2019 دابەشكراوە (ئەم مانگە موچەی تەواو بەفەرمانبەران دراوە بەبێ لێبڕین) •    لە 5/5/2020 موچەی مانگی (1)ی 2020 دابەشكراوە (ئەم مانگە موچەی تەواو بەفەرمانبەران دراوە بەبێ لێبڕین) •    لە 4/7/2020 موچەی مانگی (2)ی 2020 دابەشكراوە (موچە بە لێبڕینی 21% دابەشكراوە) •    لە 17/8/2020 موچەی مانگی (3)ی 2020 دابەشكراوە (موچە بە لێبڕینی 21% دابەشكراوە) •    لە 15/10/2020 موچەی مانگی (9)ی 2020 دابەشكراوە (موچە بە لێبڕینی 18% دابەشكراوە) •    لە 10/12/2020 موچەی مانگی (10)ی 2020 دابەشكراوە (موچە بە لێبڕینی 21% دابەشكراوە) پاشەكەوتەكانی نێچیرڤان بارزانی ساڵی 2020 حكومەتی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان) بۆ كەمكردنەوەی گوڕی ئەو قەیرانە داراییەی كە لەسەری بوو، بەبڕیارێك دەستكاری ساڵی دارایی كرد. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بەبڕیارێك، موچەی مانگەكانی (4، 5، 6)ی 2019ی لەسەر شانی خۆی لابردو خستیە ئەستۆی كابینەی نێچیرڤان بارزانی، موچەی ئەم سێ مانگەی فەرمانبەران بوو بە "پاشەكەوت"‌و قەرز لەسەر شانی نێچیرڤان بارزانی، قەرزێك كە دیارنییە ئایا حكومەت رۆژێك لە رۆژان بۆ فەرمانبەرانی دەگەڕێنێتەوە یاخود نا !  هەر بەو بڕیارە، مەسرور بارزانی، موچەی مانگەكانی (7، 8)ی 2020ی كابینەكەی خۆی خستەئەستۆی حكومەتی بەغداد بەبەهانەی ئەوەی بەغداد موچەی نەناردووە، تا ئێستا نازانرێت چارەنوسی موچەی مانگەكانی (11، 12) چێ لێدێت ئایا دەكاتە پاشەكەوت یان وەك موچەكانی تر دەیخاتە ئەستۆی بەغداد. واتا حكومەتی هەرێمی لە 2020 تەنها (8) موچەی دابەشكردووە بە بڕی (6 ترلیۆن و 505 ملیار) دینار، لە (8) موچەیە (3) موچەی مانگەكانی (10، 11، 12)ی 2019 بووە، كە بڕەكەی (2 ترلیۆن‌و 682 ملیار) دینار بووە. بەڵام بۆ (12) مانگەكەی ساڵی 2020 بەگشتی تەنها (5) مانگی حكومەت موچەی دابەشكردووە بە بڕی (3 ترلیۆن‌و 650 ملیار) دینار، ئەمە لەكۆی (10 ترلیۆن‌و 728 ملیار) دیناری خەرجی موچەی هەموو ساڵەكە. داهاتی حكومەت لە 2020دا  ئەو پارەیەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2020 دا لە بەغدادەوە پێی گەیشتووە بەمشێوەیە بووە: •    بڕی (453 ملیار) دینار لە 17/1/2020 نێردراوە •    بڕی (453 ملیار) دینار لە 2/3/2020 نێردراوە •    بڕی (453 ملیار) دینار لە 26/3/2020 نێردراوە •    بڕی (453 ملیار) دینار لە 24/4/2020 نێردراوە •    بڕی (320 ملیار) دینار لە 16/8/2020 نێردراوە •    بڕی (320 ملیار) دینار لە 12/10/2020 نێردراوە كۆی گشتی ئەو پارانەی كە لەساڵی 2020دا لە بەغدادەوە بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان هاتووە بڕەكەی (2 ترلیۆن‌و 399 ملیار) دینار بووە. واتا حكومەتی هەرێمی لەو (6 ترلیۆن‌و 332 ملیار) دینارەی كە لە 2020دا بۆ موچە خەرجیكردووە، تەنیا بڕی (2 ترلیۆن‌و 399 ملیار) دیناری لە بەغدادوە بۆ هاتووەو پاشماوەی خەرجییەكانی تری موچەی بەم داهاتانەی تر دابین كردووە: •    (160 ملیار) دیناری پارەی هاوپەیمانان لە ساڵەكەدا بەتێكڕا •    (3 ترلیۆن‌و 773 میار) دیناری داهاتی حكومەت خۆی لە ساڵەكەدا بە تێكڕا واتا داهاتی (نەوت‌و ناوخۆ). ئەم هاوكێشەیە دەریدەخات ئەو خەرجییەی كە حكومەتی هەرێم لە 2020دا بۆ موچە كردویەتی، داهاتەكانی بەمشێوەیە بووە: •    رێژەی (60%)ی خەرجی موچەی فەرمانبەران لە 2020دا بە داهاتەكانی حكومەتی هەرێم خۆی دابەشكراوە.  •    رێژەی (38%)ی خەرجی موچەی 2020 بەو پارەیە پڕكراوەتەوە كە لە بەغدادوە هاتووە. •    رێژەی (2%)ی خەرجی موچەی 2020 پارەی هاوپەیمانان دابینی كردووە.

درەو: دادگای قورەتوو بە جیا فەرمانی دەستگیركردنی بۆ سەرپەرشتیاری دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان و  بەڕێوەبەری گومرگی گەرمیان لە پشكی یەكێتی دەركرد و لەسەر دۆسیەی پسوڵە ساختەكانیش فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دوو بەرپرسی ئەمنی گەرمیان دەركرد   دادگای قورەتوو فەرمانی دەستگیركردنی بۆ هەریەك لە عەلی تۆفیق سەرپەرشتیاری دەروازەی نێودەوڵەتی پەروێزخان لە پشكی بزوتنەوەی گۆڕان و حسێن ئەحمەد بەڕێوەبەری گومرگی گەرمیان لە پشكی یەكێتی دەركرد، بە تۆمەتی فێلكردن لە گومرگی ئەو بار و شەحنانەی كە دێنە دەروازەی پەروێزخانەوە. لەلایەكی ترەوە دادگای لێكۆڵینەوەی قورەتوو لەسەر دۆسیەی پسوڵە گومرگیە ساختەكانی گەرمیان فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دوو بەرپرسی ئەمنی دەركرد. سایتی دەنگ نێتی گەرمیان بڵاویكردووەتەوە كە دادگای لێكۆڵینەوەی گەرمیان لەسەر دۆسیەی پسوڵەی گومرگیە ساختەكانی ساڵی رابردوو كە ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی و 15 كەسی لەسەر دەستگیركراوە فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دوو بەرپرسی ئەمنی گەرمیان دەركردووە ئەوانیش ( حەیدەر عەبدولڕەحمان، رێبین تەها)یە رێبین تەها، یەكێك لەو پلەدارانەی فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەركراوە، بە رادیۆی دەنگی راگەیاندووە: ئاگاداری هیچ بڕیارێكی لەو شێوەیە نیم و هیچم پێنەگەیشتوە.  سەرسوڕمانی خۆیشی نیشاندا لەوەی ناوی لەو دۆسیەیەدا هاتوە، وەكخۆی وتی: من كەسێكی سەربازیم و دەوامی فەرمی خۆم دەكەم و دور و نزیك پەیوەندیم بە بازرگانی و مەرزە نیە و هیچ پەیوەندیەكیشم نیە بەو كەسانەی لەسەر ئەو دۆسیەیە ناویان هاتبو و تۆمەتبار بون.   لە مانگی 10ی ساڵی رابردوو، دادوەری لێكۆڵینەوەی قۆرەتو فەرمانی دەستگیركردنی بۆ ژمارەیەك هاوڵاتی دەركرد بەتۆمەتی ساختەكردنی پسوڵەی گومرك و بردنی بار بەو پسوڵانە، كە وەك باس دەكرا گوژمەی ئەو ساختەكارییانە نزیكەی 4 ملیار دینار بوە، بەوهۆیەشەوە سەروی 15 كەس راگیران و بەشی زۆریان دواتر بە كەفالەت ئازاد كران، لەنێو تۆمەتبارانیش دا ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لە فراكسیۆنی گۆڕان (محەمەد شێخ وەهاب) هەبو كە لە 25ی هەمان مانگەوە تائێستا راگیراوە.

درەو: زریان محەمەد-  سایتینەوژین  بەهۆی گێچەڵپێکردنی سێکسیەوە کچە خوێندکارێک، توشی ناجێگیری باری دەرونی دەبێت و دەڵێت ”من رۆشتمە زانکۆ بۆئەوەی بگەم بەخەونەکەم بەڵام ئەوەی چاوەڕێم نەدەکرد بەرۆکی گرتم“. مامۆستایەکی زانکۆش جەخت لەبونی گێچەڵ و هەراسانی سێکسی لە ناوەندەکانی زانکۆ دەکاتەوە و باسلەوەدەکات چەندین کەیسی هاوشێوەمان لەلایە، پۆلیسش دەڵێت تاونبارانی سکاڵالێکراو سزایی یاسایان وەرگرتوە. توندوتیژی سێکسی خۆی دەبینێتەوە لە دەستدرێژی و گێچەڵ و هەراسانی سێكسی شیرین، ناوی خوازراوی کچێکی قوربانی ئەم جۆرە توندوتیژیەیە دانیشتوی قەزای کەلارەو کاتێک فێرخوازی زانکۆبوە لە زانکۆی گەرمیان، پێش دوساڵ ئەم توندوتیژیەی روبەڕوبۆتەوە. (شیرین)، بۆ نەوژین، وتی: کاتێک کە رۆشتمە زانکۆ خەونم ئەوەبو لە ریزبەندی یەکەمەکانی بەشەکەم بم،  درێژە بە خوێندنی ئاستی بەرزبدەم، بەڵام لەلایەن هەندێ لە مامۆستاکانمەوە گێچەڵی سێکسیم پێکرا، بەوەش هەمو شتێک بۆمن گۆڕا. شیرین نایەوێت ئەو رۆژانەی بیربێتەوە دەڵێت: هەوڵدەدەم هیچ شتێکی ئەو رۆژانەم بیرنەمێنیت تەنانەت مامۆستاکانم لە رێگەی پەیوەندی تەلەفۆنی و تۆڕەکۆمەڵایەتیەکانەوە گێچەڵیان پێدەگرتم توشی شۆک بوبوم، دوای ئەو روداوانە باردۆخم زۆرخراپ بو دەستم بەوەرگرتنی چارەسەری دەرونی کرد، تەمەنا دەکەم باجی هەمو ئەو کردەوانە وەربگرنەوە". ”توندوتیژی سێکسی کاریگەری دەرونی لەسەر قوربانیەکە جێدەهێڵێت“ توێژەرێکی کۆمەڵایەتی جەخت لەوە دەکاتەوە گێچەڵ پێکردن بە کچان لە ناوکایەکانی پەروەردە کاریگەری دەرونی قورسیان لەسەر بەجێدەهێڵێت. هێرۆ حەسەن، توێژەری کۆمەڵایەتی بۆ نەوژین وتی: "گێچەڵی سێکسی پرسێکە لە کۆمەڵگەی خۆماندا بەردەوامە و بوە بە دیاردە رێژەکەش روی لە هەڵکشان کردوە، تەنانەت بە جۆرێکە لە شوێنەکانی پەروەردە و فێرکردنیش رەنگی داوەتەوە و رۆژانە گوێبیستی چەندین چیرۆکی توندوتیژی سێکسی لە نێو پەیمانگا و زانکۆکان دەبین". وتیشی: ئەم جۆرە توندوتیژیە کە بەرامبەر بە ئافرەت دەکرێت کاریگەری دەرونی قورس لەسەر دەرونی قوربانیەکە جێدەهێڵێت، بە جۆرێک دەبێتە هۆی ترس و باوەڕبەخۆنەبون و شەرم و دڵەڕاوکێ و گرێی دەرونی، وە هەندێک جار قوربانیەکە وای لێدێت توشی نەخۆشی دەرونی دەبێت و پێویستی بە چارەسەری پزیشکی دەبێت. ”بە پاساوی ئەوەی ناوی زانکۆ نەزڕێت رێگری لەکچێک دەکرێت راستیەکان بدرکێنێت“ مامۆستایەکی زانکۆ ئەوە پشت راست دەکاتەوە کە لە نێو زانکۆی گەرمیان گێچەڵ پێکردن بە فێرخوازان بونی هەیە، وەک خۆی دەڵێت"چەندین کەیسم لایە". عەلی کەریم، مامۆستا لە زانکۆی گەرمیان، بۆ نەوژین وتی: "گێچەڵ کردن بە کچان لە ناو زانکۆی گەرمیان لەلایەن مامۆستایانەوە بونی هەیە بە جۆرێک خودی خۆم چەندین نمونەم لایە کە پەنایان بۆ هێناوم". وتیشی: "ئەم بابەتەم بەبەش و راگری زانکۆش گەیاندوە، تەنانەت یەکێک لەو کچانەی کە گێچەڵی پێکراوە دەیوت دێمە بەردەم راگر و دەی سەلمێنم کە گێچەڵم پێکراوە، بەڵام هیچ نەکراوە بە پاساوی ئەوەی کە ناوی زانکۆ دەزڕێت". ”سزاکانی توندوتیژی سێکسی لە ٢٤ کاتژمێرە دەست پێدەکات تاوەکو حوکمی لەسێدارەدان“ بەپێی ئامارەکانی بەڕێوبەرایەتی پۆلیسی گەرمیان، بۆ ئەمساڵ ٢٩ سکاڵا تۆمار کراوە لەسەر توندوتیژی سێکسی و ٩ سکاڵایان گێچەڵ پێکردن بوە، بەبێ ئاماژەدان بەوەی کە لە نێو چ چینێک سکاڵاکان تۆمار کراوە. عەلی جەمال، وتەبێژی بەڕێوبەرایەتی پۆلیسی گەرمیان، سەبارەت بە ئامارەکانی گێچەڵی سێکسی بۆ ئەمساڵ بۆ نەوژین وتی: ئێمە دوجۆر کەیسمان هەیە وەک دەست درێژی سێکسی کە ١٥ حاڵەتمان هەبوە سکاڵای لەسەر تۆمار کرابێت و گێچەڵی سێکسیش بۆ ئەمساڵ ٩ حاڵەتمان هەبوە لەگەڵ ئەوەش کەیسی وامان هەبوە ئەو کەسەی گێچەڵی پێکراوە و ئاگاداربوین بەڵام سکاڵای تۆمار نەکردوە نەمان توانیوە هیچ شتێک بکەین. کەمی هۆشیاری لە بارەی یاساکانەوە و تۆمارنەکردنی سکاڵا بەردەوامیداوە بە توندوتیژیەکان  لەیلا ئەحمەد، چالاکوانی بواری ژنان ئاماژەی بەوەکردو وتی: نەبونی هۆشیاری لە بارەی یاساکان و تۆمارنەکردنی سکاڵا بە بیانوی جۆراوجۆر وای کردوە تاوانباران سزا نەدرین و حاڵەتەکان رولە هەڵکشان بکەن. وتەبێژی پۆلیسی گەرمیان لە بارەی ئەوانەی سکاڵایان لە دژ تۆمارکراوە دەڵێت: ئەو ئەو کەسانەی سکاڵایان دژ تۆمارکراوە، سزاکانی ئەم تاوانە لە ٢٤ کاتژمێرە دەست پێدەکات تاوەکو حوکمی لەسێدارەدان. سزاکانی وەزارەتی خوێندنی باڵا لەوباریەوە ”بۆ ناوەندەکانی زانکۆ، بەپێی رێنماییەکانی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی هەر مامۆستایەک گێچەڵی سێکسی بە فێرخوازەکەی بکات سزادەدرێت، بە جۆرێک لە سزای ئاگادارکردنەوە و سەرنج راکێشانەوە دەست پێدەکات تاوەکو سزای فەسڵ کردن“. علی کەریم، وادەڵێت باسیلەوەشکرد، سزای قورس نیە، ئەگەر هەبوایەوە بەو شێوەیە نەدەبو ئەوەی هەیە تەنها گواستنەوەی مامۆستایانە ئەویش بە تەنسیب. لە بەرامبەردا فەرهاد قادر، سەرۆکی زانکۆی گەرمیان سەبارەت بە گێچەڵی سێکسی بە فێرخوازان لە نێو زانکۆی گەرمیان ئامادە نەبو لە بارەی ئەم پرسەوە لێدوان بدات وتی: بۆ ماوەی چەند مانگێکە دەست بەکار بوم لە ماوەکانی رابردو دوربوم لە زانکۆ و ئاگاداری ئەم بابەتە نیم ”کە زانیم مامۆستاکەم گێچەڵم پێدەگرێت هەڕەشەم لێکرد“ هەندێک لە کچان روبەڕوی ئەو کەسانە دەبنەوە کە گێچەڵیان پێدەکەن و بەر بەو توندوتیژیە دەگرن کە بەرامبەریان دەکرێت، یەکێک لەو نمونانە سروەیە. سروە، ناوی خوازراوی کچێکە کە لە نێو زانکۆی گەرمیان خوێندنی تەواو کردوە، وەک خۆی باسی دەکات لە لایەن یەکێک لە مامۆستاکانیەوە گێچەڵی سێکسی پێکراوە، بۆ(نەوژین) وتی: لە لایەن مامۆستایەکمەوە گێچەڵی سێکسیم پێکرا بە جۆرێک بە ناوی راپۆرت و وانەکانمەوە بانگی دەکردم بۆ بەش، بێ ئاگا بوم بە مەبەست بانگم دەکات و دەیەوێ لێم نزیک بێتەوە. وتیشی: بەتێپەڕبونی کات و رەفتارەکانی بەرامبەرم تێگەشتم لەوەی کە گێچەڵم پێدەکات، بەڵام من خۆمم دورخستەوە و بێدەنگ بوم، بەوەشەوە نەوەستا لە رێگەی پەیوەندی تەلەفۆنیەوە بێزاری دەکردم، منیش پێم وت کە چیتر پەیوەندی بە منەوە نەکات ئەگەر نا بە خێزانەکەم دەڵێم دوای ئەوە وازی هێنا.  

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)  ئەم دوو دەیەی دوایی تەنھا دەیەی دروستبوون و ھاتنەکایەی سۆشیال میدیا نەبوو، بەڵکو دەیەی بەجێھێشتنی کاریگەرییە گەورەکانی ئەم میدیایەش بوو لەسەر ژمارەیەکی زۆر لە ڕووداوە گرنگەکانی جیھان. کاتێک فەیسبوک لە ساڵی 2004 دا دروستبوو، سەرەتا وەک ڕووداو و داهێنانێکی تەکنیکیی دەرکەوت، بەڵام لەگەشەکردنی خۆیدا ھەم بوو بە یەکێک لە کۆمپانیا ھەرە گەورەکانی جیھان و ھەم بە پلاتفۆرمێک بۆ سەدان ملیۆن مرۆڤ لە جیھاندا. بەدوای فەیسبوکدا ھاتنی تویتەر و ئینستەگرام و سناپچات و تیکتۆک و ئەوانیتر، فەزای پەیوەندییە کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگیی و سیاسییەکانی سەدەی بیستویەکیان ئاڵۆزتر و ھەمەجۆرتر کرد. لە ھیچ شوێنێکدا پەیوەندیی نێوان ئەم میدیا کۆمەڵایەتییە تازانە و ڕوداوە سیاسییە گەورەکان بەو ڕاستەوخۆییە دیار نییە وەک لە دۆخی بەھاری عەرەبیی لە ساڵی 2011 و لە سەردەمی سەرۆکایەتیی دۆناڵد ترامپدا لە ئەمریکا. بەھاری عەرەبیی بەوە ناسراوە کە بەھارێکی بێپارتی سیاسیی تەقلیدیی و بێئامادەگیی ئایدیۆلۆژیا گەورەکانی جیھانی عەرەبیی و بێسەرکردەی سیاسیی بوو. بەڵام بەھارێک بوو ڕێکخەرەکانی، دروشمەکانی، چالاکوانە سەرەکییەکانی، تەعبیرکردن لە توڕەبوونەکانی، وێنە و ڕەمزەکانی، بەشی ھەرە زۆریان، لەناو سۆشیال میدیادا دروستبوون و لەناو سۆشیال میدیاوە بە جیھاندا بڵاوبوونەوە. بە مانایەک لە ماناکان بەھاری عەرەبیی، بەھاری گواستنەوەی دونیای ڤێرتوێل(مجازی) و گریمانکراو بوو بۆ ناو دونیای واقیع و، ئامادەگیی و خۆسەپاندنی فەزای دیجیتاڵیی بوو لە مێژوو. دۆناڵد ترامپی سەرۆکی ئەمریکاش یەکەمین سیاسیی مێژووە کە سۆشیال میدیا جومگەیەکی سەرەکیی هەڵمەتی هەڵبژاردنەکەی و دیاردەیەکی گرنگی حوکمڕانیی و سەرۆکایەتییەکەی بوو لە چوار ساڵی ڕابردوودا. ئەم پیاوە بەدرێژایی ماوەی سەرۆکایەتییەکەی ڕۆژانە لانیکەم 18 تویتی نووسیوە و بە جیھاندا بڵاویکردۆتەوە، کە بەسەریەکەوە زیاد لە 25000 تویتە. لەسەرەتای سەرۆکایەتییەکەیدا ڕۆژانە نزیکەی 9 تویتی ناردوە، بەڵام لە مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی 2019دا ئەم ژمارەیە بەرزدەبێتەوە بۆ 271 تویت لەیەک ھەفتەدا. پێگەی ترامپ لەسەر تویتەر بەشێکی جەوھەریی و سەرەکیی سەرۆکایەتییکردنەکەی ئەو بوو. ترامپ بەشێکی گەورەی ململانێ و جەنگە بازرگانییەکەی لەگەڵ چیندا لەڕێگای تویتەرەوە ئەنجامدا. ھەروەھا لەڕێگای تویتەرەوە ھەڕەشەی ئەوەی کرد ھەموو سنووری ئەمریکا لەگەڵ مەکسیکدا دادەخات. ھەر لە تویتێکیشەوە دانی بە مافی ئیسرائیلدا نا کە بەرزاییەکانی جۆلان، لە خاکی سوریا دابڕێنێت و بیکات بە خاکی خۆی و ئەمریکاش بەمەش ڕازییە. لە پەیوەندیشیدا بە کوردستانەوە دۆناڵد ترامپ ھەر بە تویت بڕیاری کشانەوەی ھێزەکانی ئەمریکای لە کوردستانی ڕۆژئاوا، دا. وەک نیویۆرک تایمز نیشانیداوە نیوەی تویتەکانی ترامپ ھێرش بووە بۆ سەر ئەو کەس و شتانەی حەزی پێیان نەبووە. ترامپ بەیانیان کە لە خەو ھەستاوە، ڕاستەوخۆ سەیری کەناڵی فۆکس نیوزی کردوە و دوای ئەوە تویتی نووسیوە. سیاسەتی ڕۆژانەی سەرۆکی بەھێزترین وڵاتی جیھان بە ناردنی تویتێک دەستیپێکردوە. تویتەکانیشی خاڵی نەبووە لە ھەڵەی ڕێزمانی و ھەڵەی ئیملا و ڕێنوس و درۆ. بەپێی راپۆرتێکی واشینگتن پۆست ترامپ لەماوەی تەمەنی سیاسیی خۆیدا زیاد لە 22000 زانیاری هەڵە و درۆی بڵاوکردۆتەوە. لەدوای ھێرشەکەی خۆپیشاندەران و ھەوادارانی دۆناڵد ترامپیشەوە بۆسەر کۆنگرێسی ئەمریکی، پێگە گەورەکانی سۆشیال میدیا لەوێنەی تویتەر و فەیسبوک و ئینستەگرام و سنەپچات، بڕیاریاندا پێگەکانی ترامپ دابخەن و ئەم ئامرازە گرنگەی پەیوەندییکردن و سیاسەتکردن لە ترامپ بسێننەوە. ترامپ لەسەر تویتەر 88 ملیۆن فۆڵۆوەری ھەبوو، لەسەر فەیسبوک 35 ملیۆن و لەسەر ئینستەگرامیش 24 ملیۆن. لەسەر یوتیوبیش 2,7 ملیۆن. سەندنەوەی ئەم پێگانە لە ترامپ ئەگەر بۆ کەسانێک مایەی دڵخۆشیی بووبن، چونکە ئیتر ئەو توانایە لە ترامپ دەسێندرێتەوە درۆکان و تیۆرییە پیلانگێڕەکانی بە ناو ھەوادارەکانی و بە جیھاندا بڵاوبکاتەوە، بۆ زۆر کەسی تر نیشانەی نیگەرانیی بوو. چونکە ئەم کارە نیشانیدا چۆن کۆمپانیایەک لەڕێگای پەنجەنان بە دوگمەیەکدا، یان بە کلیککردنێک، دەتوانێت تەنانەت سەرۆکی ئەمریکاش لە توانای پەیوەندییکردن ڕوت و قوت بکاتەوە. ئەمەش یەکێکە لە کێشە ھەرە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی سۆشیال میدیا لە دونیای ئەمڕۆدا. کێشەی دروستبوونی کۆمەڵێک کۆمپانیا بە دەسەڵاتێکی ھێجگار گەورەوە لەدەرەوەی چاودێریکردن و کۆنترۆڵکردندا. گەرچی کۆنترۆڵکردن و ڕێگەگرتن لە پروپاگەندەی ڕەگەزپەرستیی کارێکی دروست و پێویستە، بەڵام بەبۆچوونی ئێمە بڕیاری داخستنی پێگەی قسەکردنی کەسێک، بڕیارێکە نابێت ئیدارەی ئەم یان ئەو کۆمپانیا بەتەنها بیدات، بەڵکو پێویستە بیر لە میکانیزمێکی یاسایی و چارەسەرێکی نوێی نێونەتەوەیی بۆ کۆنترۆڵی ئەم دەزگایانەش بکرێتەوە. لە ئێستادا چەند کۆمپانیایەک، کە زۆرینەیان لە ئەمریکان، ئەو ڕۆڵەی داوەر و دەسەڵاتە جیهانییە دەبینن و بڕیار لەسەر ئەوە دەدەن، کێ بتوانێت قسەبکات و کێش نەتوانێت. واتە یەکێک لە بەھا ھەرە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی سیستەمی دیموکراسیی، کە مافی قسەکردن و ڕادەربڕینی ئازادە، کەوتۆتە ژێر ڕەحمەتی چەند کۆمپانیایەک و، ژمارەیەک بەڕێوەبەر و مانێجەر بڕیاری لەسەر دەدەن. وەک وتمان مەسەلەی گرنگیی و کاریگەریی میدیای تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان تەنھا لە دۆخی یاخیبوونەکانی بەھاری و عەرەبیی و سەرۆکایەتی دۆناڵد ترامپ لە ئەمریکادا بەرجەستە نییە، بەشێکی زۆر لەو ئەدەبیاتە ئەکادیمییە زۆرەی لەم ساڵانەی دواییدا بەرھەمھاتون، ھەموویان پێ لەسەر ڕۆڵی گرنگی میدیای کۆمەڵایەتیی لە ژیانی کۆمەڵگاکانی ئەمڕۆدا دادەگرن. گرێدانی شۆڕش و یاخبوونە جیاوازەکانی جیھان، ناڕەزاییدەربڕینەکان، ئیشکردنی دەسەڵات و دژەدەسەڵات، کاری دەوڵەت و پۆلیس، سانسۆر و چاودێریکردن و کۆنترۆڵکردن، ھەموویان بە توندی بە ئامادەگیی و ئیشکردنی میدیای کۆمەڵایەتییەوە گرێدراون. وەکچۆن فۆرمی نوێی سانسۆرکردن و بێدەنگکردنی تازە و کۆنترۆڵکردنی گەورە دروستبووە، ئاواش فۆرمی تازەی کاری سیاسیی و چالاکوانی کۆمەڵایەتیی و ناڕەزاییدەربڕین ھاتونەتەکایەوە. بەشێکی گرنگی کاری سیاسەت خۆشی بووە بە ”سیاسەتی ئۆنلاین“ و فۆرمێکی نوێی چالاکوانبوونیش دروستبووە کە بە ”ئەکتیڤیسمی ئۆنلاین“ ناسراوە. میدیای کۆمەڵایەتیی لەسەرێکەوە ھەم  تواناکانی دەوڵەت و دەسەڵاتی لە کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵایەتییدا گەورەکردوە، ھەم ئەگەری خۆڕێکخستن و ئەنجامدانی کاری یاخیبوون و ناڕەزاییدەربڕینیش. ھێز و دژەھێز ھەردووکیان لەناو ئەو میدیایەدا ئامادەن و خودی میدیاکە خۆشی ھەڵگری لۆژیکی ئەم دیالێکتیکی ھێز و دژەھێزەیە. خاڵێک گرنگە جەغتی لێبکەین ئەوەیە کە سۆشیال میدیا نە لە بۆشاییدا کاردەکات، نەخۆشی ئامرازێکی بێلایەنە کە ئەگەر و توانای نووسین و تەعبیرکردن و خۆنمایشکردن و خۆڕێکخستن و ناڕەزاییدەربڕین و دروستکردنی پەیوەندیی بە خەڵک ببەخشێت، بەڵکو ڕوبەرێکی دیجیتاڵییە ھەمیشە چەندان بونیادی دەسەڵات لە پشتییەوە ئامادەیە و کاردەکات. لە دەسەڵاتی کۆمپانیاکانەوە بیگرە بۆ دەسەڵاتی دەوڵەت و دەسەڵاتی ئەو لایەنانەی توانای سانسۆرکردن و داخستن و خاوکردنەوەی ئیشکردنی ئەم میدیایەیان لەبەردەستدایە. بەدیوێکی دیکەدا میدیای کۆمەڵایەتیی وەکچۆن ئەگەری دروستبوونی فۆرمی تازەی ناڕەزاییدەربڕین و چالاکوانبوونی ئۆنلاین مەیسەردەکات و وادەکات بەشێک لە بونیادە تەقلیدییەکانی ڕێکخستن و جۆشدان پێویست نەبێت، ئاوهاش ئەگەری گۆڕانی ژمارەیەکی گەورەی خەڵکیشی بۆ تەماشەکەرێکی پاسیڤی ڕووداوەکان تێدایە.   خاڵێکی دیکە کە دەشێت جەغتی لێبکەین ئەوەیە دروستبوونی میدیای کۆمەڵایەتیی دیاردەیەکی دابڕاو و تەکنۆلۆژیی نییە بەتەنھا، بەڵکو بەشێکە لە دروستبوونی فۆرمێکی تازە لە کۆمەڵگا لەسەرتاپای جیھاندا. لەم دوو دەیەی دواییدا فۆرمێکی تازە لە کۆمەڵگا دروستبووە کە پێویستی بە شێوازی تازەی خوێندنەوە و بەرخورد و لێکدانەوە ھەیە. ئەم کۆمەڵگا تازەیە وەکچۆن لە ئەمریکادا دروستبووە ئاواش لە ئێراندا و وەکچۆن لە سوید و ھۆڵەندا و ئەڵمانیادا دروستبووە، ئاواش لە یابان و تورکیا و کوردستاندا. بەدەگمەن نەبێت شوێنێک لە جیھاندا نەماوە میدیای کۆمەڵایەتیی نەیگەیشتبێت و کاریگەریی تیادا بەجێنەھێشتبێت. بێگومان ھەریەکێکیان لەناو بونیاد و پێکھات و ژێرخانی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و فەرھەنگیی تایبەت و جیاوازدا، کە وادەکەن ئەم میدیایە فۆرمی جیاوازیی ئیشکردن و ئامادەبوون و کاریگەربوونی ھەبێت. بەڵام ھەموو جیاوازییەکان ئەو ڕاستییە سادەیە ناگۆڕن ئەو دونیایەی کە میدیای کۆمەڵایەتیی دروستیکردوە، دونیایەکی سەرتاپا نوێیە و بیست ساڵ لەمەوبەر بوونی نەبووە.  میدیای کۆمەڵایەتیی مودێلی نوێی لە پەیوەندیی کۆمەڵایەتییش بەرهەمهێناوە. لەدوای سەهەڵدانی کۆرۆنا و قەدەغەکردنی هاتوچۆ و سنوردارکردنی پەیوەندییە کۆمەڵایەتیی و نێودەوڵەتییەکان، سوشیال میدیا وەک پلاتفۆرمێک توانی ئەو بۆشاییە مەترسییدارەی کۆرۆنا دروستیکرد بەشێوەیە دیجیتاڵییەکەی پڕبکاتەوە. ئاپی (Zoom) زووم بوو بە یەکێک لە گرنگترین کەرەستەکانی پەیوەندییگرتنی ڕاستەوخۆ بۆ کۆمپانیا و قوتابخانە و دەزگا و تاکەکانیش لەگەڵ یەکتر. بە بێ سۆشیال میدیا ملیاردەها قوتابی قوتابخانەکان و خوێندکاری زانکۆ و پەیمانگاکان نەیاندەتوانیی بەردەوامیی بە خوێندن بدەن.  ڕاستە سۆشیال میدیا پەیوەندییە گەرمەکانی مرۆڤ لەناو فەزایەکی سارددا پەروەردەدەکات، بەڵام کۆرۆنا هات و بوو بە هۆکارێک بۆ سنووردانان و کوشتنی هەموو پەیوەندییە گەرمەکانی مرۆڤ. تەوقەکردن، باوەشکردن، ماچکردن و کۆبوونەوە و ئاهەنگگێڕان و پرسەگرتن هەر هەمووی کۆتاییان پێهات، یان تەواو سنووردارکران. ئەم پەتایە بوو بە هۆکارێک بۆ مردنی ملیۆنەها کەس و ناشتنیان لە گۆڕی بەکۆمەڵدا. ڕێگەنەدان بە ماڵئاواییکردن لە مردووەکان لەلایەن کەسوکار و هاوڕێیانی قوربانییەکەوە کۆستێکی کۆمەڵایەتیی گەورە بوو. سۆشیال میدیا مۆدێلێکی نوێی لە پرسە و سەرەخۆشییکردن بەرهەمهێنا کە مەرج نییە لەگەڵ هەندێک سروتی ئایینیدا تەبا بێت، بەڵام بەناچاری بوو بە بەشێک لە هەڵسوکەوت و ئاکاری کۆمەڵایەتیی نوێ. بەهەمان شێوە کۆرۆنا لە هەموو چالاکییە رۆشنبیریی و هونەرییەکانی خستین، نە دەتوانین بچین بۆ مۆزەخانەکان و نە بۆمان هەیە سەردانی کتێبخانەکان بکەین، بەو شێوەیە کۆڕ و کۆنسێرت و چالاکیی دیجیتاڵی نوێ سەریانهەڵدا و بوون بە مۆدێلێکی ئەلتەرناتیڤ بۆ چالاکیی هونەریی و فیکرییە تەقلیدییەکان. هەندێ لە مۆزەخانەکان نماییشی کارەکانیان بە دیجیتاڵی لەسەر دیوارەکانی دەرەوەی بیناکانیان دەکرد ،وەک تەحەدایەک بۆ کۆرۆنا کە ڕێگەی چوونەژووەرەی بینەرانی بۆ ناو مۆزەخانەکان گرتبوو.  سۆشیال میدیا فەزایەکی نوێشی بۆ پەیوەندیی دروستکردوە کە پێشتر بوونی نەبووە، فەزایەک تیایدا کەسەکان و گروپەکان دەردەکەون، قسەدەکەن، ڕادەگۆڕنەوە، توڕەدەبن، جنێودەدەن، گروپ و شوناسی نوێ دروستدەکەن، ھتد. ئەم میدیا نوێیە فۆرمی تازەی دەرکەوتن و قسەکردن و نمایشکردن و کۆبوونەوە و پێکەوەبوونی کۆمەڵایەتیی و دیجیتاڵی مەیسەردەکات، کە مەرج نییە ھەموومان بەدڵمان بێت. پێگەکانی سۆشیال میدیا چەندە ھەلی لێکتێگەیشتن و گەیشتنی مرۆڤەکانی بەیەکتری زیادکردوە، هێندەش ئەگەری پەروەردەکردنی بوغز و ڕق و توندوتیژیی ڕەمزیی گەورە کردووە. لە سۆشیال میدیادا هەموو تاکێک توانای خۆنماییشکردن و دەرکەوتنی هەیە و دەتوانێت ببێت بە خاوەن دەنگ و ڕا، بە باشیی و خراپیی، بە هەڵە و ڕاستیی ئەو ڕایانەوە کە دەریاندەبڕێت. یەکێکی تر لە ئاکارەکانی ئەم فەزا تازەیە کە سۆشیال میدیا دروستیدەکات ئەوەیە ئەم فەزایە دەتوانێت لە ساتێکدا ببێت بە فەزایەکی سیاسیی، بە فەزایەکی مەعریفیی و ھونەریی، بە فەزای ڕاگۆڕینەوە و دیالۆگ، وەکچۆن بە فەزایەک بۆ کات بەسەربردن و پێکەنین و پرسەگرتنیش.  ڕەوشی میدیا و پیشەی رۆژنامەگەریی لە هەرێمی کوردستاندا هیچ کاتێک باش نەبووە، بەڵام ساڵی 2020 یەکێکە لە ساڵە هەرە خراپەکانی ژینگەی میدیایی لە مێژووی هەرێمەکەدا. لە دونیای ئێمەشدا سوشیال میدیا ڕۆڵێکی کاریگەری لە گۆڕان و دەستکاریکردنی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکاندا گێڕاوە. ئەم تۆڕە کۆمەڵایەتییانە وەک لە ئەزموونی زۆربەی وڵاتە نادیموکراسییەکاندا دەیبینین، لە هەرێمی کوردستانیش توانیویانە ببن بە هەڕەشەیەک بۆ سیستەمە سیاسییەکە. بەڵام هەر کاتێک سۆشیال میدیا مەترسیی بۆ دەسەڵاتی نوخبە سیاسییەکان گەورە بووبێت، خەتی ئینتەرنێتیان وەک کارەبا لە کۆی شارەکە یان وڵاتەکە بڕیوە و کۆتاییان بەو فۆرم و شێوازی پەیوەندیی و پێکەوەبوونانە ھێناوە کە ئەوان وەک مەترسیی سەیریانکردوە.   بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

درەو:  رانانی: سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی  پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا، پڕن لە هەوراز و نشێو، ئەم پەیوەندییانە بە سروشتی خۆیان و بەهۆی دیدگا پەڕگیرەکان و گۆڕاوەکانی نێو پەیوەندییەکانی هەردوولا، لە کارەکتەرە ناوخۆییەکانەوە بگرە تا دەگاتە هەرێمی و نێودەوڵەتی، نەتوانراوە نە چارەسەرێکی ڕیشەیی پیادە بکرێت، نە ئەوەش بووە کە یەخانگیرییەکی سەختدا تێپەڕێت و لە پەشێوییەکی یەکلاکەرەوەدا کۆتایی پێبهێنرێت، لەم دۆخە یەکلانەبووەوەی دەیان ساڵەشدا ئەوەی ڕەنجەکەی زیاتر کێشاوە هاووەڵاتییانی عێراق و کوردستان بوون.  هەنووکە پەیوەندییەکانی هەرێم و عێراق، بە دۆخێکی نە چارە و نەجیابوونەوەدا گوزەر دەکەن، لەم حاڵەتەشدا نە عیراق دەتوانێت بێمنەت بێت لە هەرێم و نە هەرێمیش دەتوانێت بێباک بێت بەرامبەر دۆخەکە، بۆیە لەهەردوولاوە هەوڵ دەبینرێت بۆ یەکلاکردنەوەی دۆسێی ئاڵۆزیی پەیوەندییەکان، ئەگەر بە چارەسەری بەشێکی ئەم گرفتەکانی ئەم پەیوەندییانەش بێت. لەبەرئەوەی لە قۆناغی یەکەمی هەوڵەکانی ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکانی هەولیر و بەغدادا، تا ڕادەیەک لێکتێگەیشتنی بەرچاو لە وەفدی دانوستاندنکاری هەرێم و بەغدا بینرا و چاوەڕوان دەکرێت پاش پرۆسەی پەسەندکردنی بوودجەی ٢٠٢١ی عێراقیش لە پەرلەمان، دۆخی پەیوەندییەکان بچێتە قۆناغێکی دیکەوە، هەر بۆیە ڕانانی ژمارە هەشت تەرخانکراوە بۆ تاوتوێکردنی پاشخان، دیدگاباوە کاریگەرەکان، چێوەی کێشەکە، لایەنە کاریگەرەکانی نێو پرۆسەکە و لە کۆتاییشدا سیناریۆی چاوەڕوانکراو و پێشنیاری توێژەران خراوەتەڕوو. تەوەری یەکەم:  پاشخان و سروشتی پەیوەندی تەبایی و ناتەبایی پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا، وەنەبێ تەنها وابەستەی کابینە حکومەتییەکانی هەردوولا هەبێت و بە هاتنی یەکێک و ڕۆشتنی ئەوی دی ئاسۆی چارەسەر بکرێتەوە، ڕاستییەکەی ئاڵۆزی پەیوەندییەکان و کەڵەکەکاری کێشەکان درێژەی کێشاوە و زۆرکاتیش بە چارە و سڕکەری کاتیی هەندێ لەو کێشانە داپۆشراون و دواجار خودی ئەو چارەسەرانەش جارێکی دیکە بوونەتەوە بارتەقای ناسازیی پەیوەندییە ئاڵۆز و پڕ قەیرانەکانی پێشتر. وا پەیوەندی پڕ هەوراز و نشێوی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان و عێراق تەمەنی لە ١٠٠ساڵ نزیک دەکاتەوە و هێشتا هەندێک لەو داواکارییانەی کوردستان، لەو عێراقەی کە لە ١٩٢٠ەوە بەشێکی سنوورەکەی بە بێ کوردستان دیاریکرا، نەچەسپیوون و بەغداش سەرەڕای وەرچەرخانی سیاسیی و ئایدۆلۆژیی و کۆتایی ئینتیداب و ئیستیعمار و چوار جار و جۆر لە گۆڕانی ڕژێمی سیاسیی لە عێراقدا (ئینتیداب، پاشایەتی، کۆماریی ناوەندگەرا و کۆماریی فیدراڵی) چاویان لێ دەپۆشێت. هەنووکە هەمان خواستی کوردستان هەر بەردەوامە و هەمان نەیاریی ئەودەمیش هێشتا میراتگرانی لە بەغدادا هەر هەن و سازی سیاسییان لەگەڵ ئاوازی مافی هەرێمدا ناتەبایە.   لەمێژووی نزیکیشدا و نزیكه‌ی هه‌ژده‌ساڵ به‌سه‌ر روخانی رژێمی سه‌ددام و شازده‌ ساڵ به‌سه‌ر داڕشتنی ده‌ستوری عێراقدا تێده‌په‌ڕێت، هێشتا شوناسیی سیستمی سیاسی عێراق جێگیر نه‌بووه‌. هه‌رچه‌ند له‌ مادده‌ی یه‌كه‌می ده‌ستوردا به‌ ئاشكرا باس له ده‌وڵه‌ت و سیستمی سیاسی عێراق وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی فیدڕاڵی ده‌كات، به‌ڵام ئه‌زمونی شانزه‌ ساڵه‌ی عێراقی پاش ٢٠٠٥ ده‌ریخستوه‌ هیچ كاتێك سێ لایه‌نه‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌ی عێراق كۆك نه‌بون له‌سه‌ر شێوه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌تی به‌ناو فیدڕاڵی‌‌. كورد وهه‌رێمی كوردستان و شیعه‌ داڕێژه‌ری سه‌ره‌كی عێراقی پاش ٢٠٠٣ بوون، جیاواز له‌ جاران په‌یو‌ه‌ندییه‌كانیان‌ گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هاتووه‌ و به‌ره‌و ئاڵۆزی و ساردی و گرژی چووه‌‌، به‌ ڕاده‌یه‌ك كه‌ مه‌ترسی له‌ سه‌ر هه‌رێمی كوردستان و ده‌وڵه‌تی عێراق وه‌ك قه‌واره‌یه‌كی فیدڕاڵی یه‌كگرتوو دروستكردوه‌. بۆیە سەرچاوەی کێشەکان وەک ئەوەی ئێستا دەنوێنێت، تەنها مووچە و بڕێک موستەحەققانی مادی نییە، بەڵكو خودی گەیشتن بەم جۆرە پەیوەندییە لە بنچینەدا نە خواستی بزوتنەوەی سیاسیی کوردستانە و نە دانپێدانانی قەناعەتپێهێنراوی لایەنە عێراقییەکانە، بەڵکو هەردوولا نیگەرانی و ترس و دانپێدانەنانێکی ڕاشکاو بە جۆری هەبوونی هەردوولا، ناچاریی کردوون بگەنە ئەم ئاستەی پەیوەندی، لە بری ئەوەی چارەسەرێکی ڕیشەیی کە جارێکی دیکە نەگەڕێنەوە هەمان چوارچێوەی یەکەم. مێژووی بەرزی و نزمی جۆری هەوڵەکانی ڕێکخستنی پەیوەندییەکانی هەرێم و عێراق، درێژ و چەند مۆدێلە: دوولایەنە(کورد و ئینگلیز)، سێ لایەنە(کورد، عێراق و ئینگلیز)، دوولایەنەی عێراقی (کورد و کۆماریی١٩٥٨، کورد و کۆماریی بەعسیزم، ئازاری١٩٧٠)، ئاستێکی نێودەوڵەتییانە (کورد و هاوپەیمانان لە ١٩٩١دا، هەرێمی کوردستانی کردە واقیع)، هەروەها سێ لایەنەی نوێ (عێراق، ئەمریکا و کورد، کە لە ژێر چاودێری ئەمریکادا ئەم پەیوەندییە کاریگەرتر خۆی نواند و پرسی فیدراڵیزم و مافەکانی کوردستانی دەستووری کرد، جۆرێک تێگەیشتنی نوێی عێراقی هێناوەیە کایەوە و لە ساڵی ٢٠٠٣تا ٢٠١٤ ئەم پەیوەندییە سەرەڕای بەرزی و نزمی بەڵام چوارچێوەیەکی گونجاوی بۆ هەرێم و عێراقیش لێ وەبەرهات. بەڵام لە سڵی ٢٠١٧ەوە ئەم پەیوەندییە نەک بەرەوپێشچوونی بە خۆوە نەدیووە بەڵکو ئاستی هەماهەنگی پەیوەندی سیاسیی و ئەمنی و دارایی هەولێر و بەغدای هێنایە خوار و لە بودجە و یاسا کورتمەداکانی وەک قەرزدا کورت کرایەوە. ئێستا ئەوەی لای هەرێم گرنگە، دەستووری عێراقە و دەیەوێت بنەمانی ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکان بێت، بەڵام دیدگایەکی عێراقی کاریگەریش (کە لە چەند ڕێچکەیەکی جیاوازیی سیاسیشەوە سەرچاوە دەگرێت) داواکاری پێناسەکردنەوە، ماناکردنەوە و داڕشتنەوەی دەستوورە بە جۆرێک کە هەرێم سنوورداتر بکات. لەهەر حاڵەتێکدا بێت دەبێت سەرچاوەی ئاراستەی بیرکردنەوە و پەیوەندییەکانی هەولێر و بەغدا بیرکردنەوە بێت لە نەخشەڕێی ڕیشەیی و کۆتاییهێنان و دانپێدانان بە سروشتی کێشەکان نەک هەڵهاتن و سپاردنی کێشە بە کێشە و زەمەن و نەوەی دیکە، کە دوجار لێڕۆیشتنی مرۆیی، دارایی و تێکشکانی زیاتر و ناجێگیری بۆ هەردوولا بە دووی خۆیدا دەهێنێت. چوارچێوەی کێشەکە پاش ٢٠٠٣  ده‌ستوری ٢٠٠٥ به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی لە ڕوانگەی زاڵی شیعە و كورد نووسرایه‌وه، كورد یه‌كێك له‌ ئامانجه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی خۆی كه‌ فیدراڵییه جێگیرکرد. به‌ڵام سه‌ر‌باری ئه‌م ده‌سكه‌وتە، هه‌رله‌كاتی نوسینه‌وه‌ی ده‌ستورەوە به‌شێك له‌ كێشه‌كان نه‌تواندرا چاره‌سه‌ر بكرێن،‌ سه‌ره‌كیترینیان كه‌ركوك وناوچه‌ كێشه ‌له‌سه‌ربووه‌كانی تر بوو، هه‌روه‌ها سه‌رباری دانپێنانی ناڕاسته‌و‌خۆ به‌ هێزی پێشمه‌رگه‌ و ته‌مویلكردنی له‌لایه‌ن به‌غداوه‌، كێشه‌ی ته‌مویلی پێشمه‌رگه‌ و ته‌نانه‌ت خودی هه‌رێمی كوردستان له‌ ده‌ستوردا ڕون نه‌كرایه‌وه‌‌. به‌م شێوه‌یه‌ مه‌سه‌له‌ی ناوچه‌جێناكۆكه‌كان و پێشمه‌رگە و بودجه‌ پاش ٢٠٠٥، بوونه‌ تایتڵی سه‌ره‌كی كێشه‌كانی نێوان هه‌ردولا، به‌پێی دۆخی سیاسیش به‌غدا و هه‌ولێر ده‌هاتنه‌ سه‌ر راداری گرژیی په‌یوه‌ندییه‌كانیان.   له‌لایه‌كی تره‌وه‌ پاش گه‌ڕانی هەرێم به‌دوای نه‌وت وگاز و دۆزینەوەی بڕێكی زۆری نەوت و گاز و ده‌رچوونی یاسای نه‌وت وگاز له‌ په‌رله‌مانی هه‌رێمدا لە ساڵی ٢٠٠٧ و ناڕازیبوونی حكومه‌تی فیدراڵی له‌ ده‌رچوونی ئه‌م یاسایه‌ پێش یاسای فیدڕاڵی، كێشه‌ی نه‌وتیش چیتر بووە سەرباری کێشە سه‌ره‌كییەکانی تری نێوان هه‌ولێر و به‌غدا،‌ پاش بڕینی بودجه‌ی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غداوه‌ له‌ ٢٠١٤ەوە، هه‌رێم بێ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ به‌غدا، تاكلایه‌نانه‌ نه‌وتی بۆ بازاڕه‌كانی جیهان هه‌ناردەكرد.  پاش ئه‌نجامدانی ریفراندۆم وداگیر‌كردنه‌وه‌ی ناوچه‌ جێناكۆكه‌كان له‌ لایه‌ن به‌غداوە، پاش ١٦ی ئۆکتۆبەری٢٠١٧، بێمتمانه‌ییه‌كی ته‌واو سروشتی په‌یوه‌ندییه‌ دوقۆڵییه‌كی نێوان هه‌ردولای تەنی. كێشه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی چاره‌نوسی كه‌ركوك وناوچه‌ جێناكۆكه‌كانی تر و پێشمه‌رگه‌و بودجەش هێنده‌ی تر كێشه‌كانی هه‌ردولای قوڵتر كردەوه‌. به‌ڵام به‌هۆی قه‌یرانی دارایی و دابه‌زینی به‌های نه‌وت كێشه‌ی ئابوری زه‌قترین كێشه‌ی هه‌ردوو لایه کە خۆی دەبینێتەوە لە: پرسی چەندێتی و چۆنێتی ڕادەستکردنی نەوت و سودلێوەرگرتنی دوولایەنە‌، پرسی شایشتەی دارایی هەرێم لە بەشە بوودجە و نەختینە و قەرزەکانی عێراق و هەلە سیاسییەکانی دیکە کە عێراق وەک دەوڵەت سوودیان لێوەر دەگرێت و هەرێم هەنووکە لێیان بێبەشە‌.  بنه‌مای ناڕەزایی و بڕینی بودجه‌ی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غداوه، سیاسه‌تی نه‌وتی هه‌رێمە، به‌تایبه‌ت هه‌نارده‌كردنی و نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ی داهاته‌كه‌ی بۆ خه‌زێنه‌ی فیدراڵی. هه‌رچه‌نده‌ له‌ ماده‌ی ١١١ و ١١٢ ده‌ستوردا باس له‌ نه‌وت و گاز و مو‌ڵكدارێتی بۆ هه‌موو عێراق و بەڕێوەبردنی كێڵگه‌كانی ئێستا(٢٠٠٥) له‌ لایه‌ن حكومه‌تی فیدراڵی له‌گه‌ڵ هه‌رێمه‌كان و پارێزگاكان کراوە، به‌ڵام ورده‌كاری به‌ڕێوه‌بردنه‌كه‌ به‌تایبه‌ت له‌ كێڵگه‌كانی پاش ٢٠٠٥ دیارنیه‌، كه‌ پێویست بوو به‌ پێی ماده‌ی ١١٢ ده‌ستور، یاسایه‌كی تایبه‌ت رێكی بخات و تاهەنووکە نەخراوە.   به‌ڵام سه‌رباری هێنانی پرۆژه‌ یاسای نه‌وت و گاز بۆ په‌رله‌مانی عێراق له‌ ساڵانی ٢٠٠٧ و ٢٠١١ په‌رله‌مانی عێراق نه‌یتوانی ئه‌م یاسایه‌ ده‌ربكات، رێكنه‌كه‌وتن له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات و مافه‌كانی هه‌رێم و پارێزگا‌ به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كان، رێگری سه‌ره‌كی بوو له‌سه‌ر دەرنەکردنی‌، سه‌ره‌نجام هه‌رێم به‌ پشتبه‌ستن به‌ یاسای تایبه‌تی خۆی (ساڵی ٢٠٠٧) له‌ غیابی یاسایه‌كی فیدراڵی نه‌وت و گازی خۆی به‌ڕێوه‌برد و كێشه‌كانی دوولایەنیش زیاتر په‌ره‌ی سه‌ند. تەوەری دووەم:  دیدگا باوەکان و لایەنە کاریگەرەكانی پەیوەندی دیدگا باوەکان: بەر لە دیاریکردنی لایەنە کاریگەرەکانی نێو کێشە دێرینە-نوێکانی هەولیر و بەغدا، باشترە لە ئاستێکی گشتیدا، وەک ئەوەی لە مێژووی پەیوەندییەکاندا دەرکەوتووە، دوو دیدگای باو و کاریگەر لە بەریەککەوتندا کە هەردەم ئامادەییان هەبووە لە بەرزی و نزمی پەیوەندییەکان نێوان هەردوولادا دیاریبکرێن:  دیدگای یەکەم:  دیدگای هەرێمی کوردستانە کە بە پلەی یەکەم هەوڵدەدات جارێکی دیکە عێراقێکی ناوەندگەرا بە هەر دیدگایەکی نەتەوەیی، ئایدۆلۆژیی و مەزهەبی دروست نەبێتەوە، بە پلەی دووەمیش جوڵانەوەی سیاسیی کوردستان لە بنەڕەتەوە لە سنووری قەوارەکەیدا لە چوار پارێزگای هەنووکەییدا لە ١٩١٨ەوە کێشەی نەبووە، بەڵکو ئەوەی کێشەی سەرەکی هەر بڕگەیەکی زەمەنی جوڵانەوەکە بووە کەرکوک و ناوچە دابڕێنراوەکان بووە کە هەرکات ئینتیدابی بەریتانی ئەوسا و لایەنەکانی عێراقی دواتر، نکوڵییان لەو مافە کردبێت سەرجەم پەیوەندی و هەماهەنگییەکانی دوولایەنەی سفر کردۆتەوە و گەڕاوەتەوە سەر چوارچێوەی یەکەم، جوڵانەوە سیاسییەکەی هەرێم ئەم دوو هێڵەی وەک سوور نمایش کردووە، چونکە لەگەڵ هەرسێکیاندا تاڕادەیەک یەک ئاکامی چنینوەتەوە کە لە هەر گەشەیەک یان قەیرانێکدا لانیکەمی مافەکانی هەرێم بە ئاسانی پایماڵ کراون و لە هەر هەوڵیکی هەرێمیشدا تەنانەت بە دەستووریش بێت بۆ ئاساییکردنەوەی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێم، دەستبەجێ دیدگای ئەمنی و ناوەندگەرایی بەغدا و هاوکارە هەرێمییەکانی چەند بەرامبەر نکوڵییان کردووە و بگرە نەک پەیوەندییەکان ئالۆسکێنراوون بگرە تا ئاستی هێرشی سەربازییش سنوور و دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان سنووردار کراوە. دیدگای دووەم: دیدگای دەوڵەتی عێراقە بە حکومەت و زۆرینە پەرلەمانییەکانیەوە، ئەم دیدگایە هەمیشە کابووسی لەتبوونی عێراق و مەترسی گەورەتربوونی هەرێم لەسەریدا جوڵێنەری هەنگاوەکانییەتی و دیاریکەری ئاستی پەیوەندییەکانی بەغدا و هەرێمی پاش و پێش خستووە. ئەم دیدە گەرچی لە فۆرمی جیاوازیشدا خۆی دەنوێنێت، بەڵام بۆ پێناسەی فیدراڵیزمیش ڕاڤەی خۆی هەیە نەک پێناسە باوەکانی شیرازە فیدراڵییەکان، بە جۆرێک کە فیدراڵیزم لە ماناکەی خاڵی دەکەنەوە و وەک پێدرێژکردنی هەولێر سەیری دەکەن تا نەخشەڕێیەک بۆ هێشتنەوەی عێراق بە یەکگرتوویی. ئەمەش سەرچاوەکەی بۆ ئەو تێڕوانینە دەگەڕێتەوە کە لەسەر بنەمای ترس و نیگەرانی بیناکراوە نەک ڕێکخستنی پەیوەندییەکان لەسەر بنەمای ئەرک، ماف، پابەندی دوولایەنە، دابەشکاریی سامان و دەسەڵات وەک بنەماکانی فیدراڵییەت. لایەنە کاریگەرەکان: یەکەم: ده‌وڵه‌تی فیدراڵی ئاشكرایه‌ لایه‌نی سه‌ره‌كی كێشه‌ی به‌غدا و هه‌ولێر، داموده‌زگاكانی ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵییه‌(حكومه‌ت و په‌رله‌مان). ده‌سەڵاتدارانی به‌غدا به‌تایبه‌ت پاش ٢٠١٧،‌ مه‌یلێكی به‌هێزی فراوانكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ناوەندییان به‌سه‌ر هه‌رێم و پارێزگاكاندا لا گه‌ڵاڵه‌ بووه‌. هه‌رچه‌ند‌ هه‌ڵوه‌شاندنەوه‌ی سه‌رجه‌م ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی عێراق وه‌ك هۆكاری روبه‌ڕوبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی ڕاگەیەنرا، به‌ڵام لەپەنایدا هه‌وڵێكیش بوو بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌ته‌ خۆجێییەکان، ئه‌م مه‌یله‌ به‌ ئاشكرا له‌ نێو په‌رله‌مان و لای سه‌ركرده‌ گه‌نجه‌كان و زۆر له‌ سه‌ركرده‌ حزبییه‌كان دەبینرێت. تێزی سه‌ره‌كی ئه‌م بۆچونه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ته‌نها به‌ به‌هێزكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ناوەندی ده‌تواندرێت ئاسایش وگه‌شه‌پێدانی ئابوری فه‌راهه‌م بكرێت، به‌ئاشكراش ره‌خنه‌ له‌ هه‌ندێ بڕگەی ده‌ستور كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ ده‌سه‌ڵاتەکانی هه‌رێم و پارێزگاكان ده‌گرن و هه‌وڵی هه‌مواركردنه‌وه‌ی ده‌ده‌ن.  له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ به‌هۆی لاوازی پێگه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی ئێستا له‌ نێوپه‌رله‌مانی فیدراڵدا و ئاماده‌یی هێزه‌ هەرێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان له‌ عێراق، حكومه‌تی هەنووکە توانای چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی لاواز بووه‌، ئه‌م ڕاستییه‌ چه‌ندێک بۆ كێشه‌كانی ناوه‌ڕاست و باشوری عێراق راسته،‌ ئه‌وه‌نده‌ش بۆ ناوچه‌ جێناكۆكه‌كان و هه‌رێمی كوردستانیش ڕاسته‌. به‌م شێوه‌یه‌ به‌هۆی نزیكبونه‌وه‌ی واده‌ی هه‌ڵبژاردن و به‌هۆی زاڵبوونی هێزه‌ سیاسییه‌ شیعییه‌ باڵاده‌سته‌كانی نێو په‌رله‌مان به‌سه‌ر ئیراده‌ی سیاسیی حكومه‌تدا، په‌رله‌مانێك كه‌ پێش هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ قازانجیدا نیه‌ حكومه‌تێك وسه‌ره‌ك وه‌زیرانێكی به‌هێز له‌ ئارادا بێت، سه‌ره‌نجام بكه‌ری سه‌ره‌كی كێشه‌كه‌ نه‌ له‌ توانا و نه‌ لە قازانجیدایه‌ ئه‌م كێشانه‌ چاره‌سه‌ر بكات. ئاراستەی بیرکردنەوەی لایەنی عێراقی و فیدراڵ، سەبارەت بە پرسی بەڕێوەبردنی نەوتیش وەک گرێکوێرەی ڕێکخستنەوەی پەیوەندییەکان، لە چوار ڕوانگەوە سەرچاوەى گرتووە، ئەوانیش: أ- لە ڕوانگەى سەروەرى دەوڵەت و کارایى حوکمڕانییەوە، لاى عێراقییەکان بۆ ئەوەى حکومەتى فیدراڵى بتوانێت کۆنترۆڵى سەرجەم هێزە ڕکابەرەکانى سەروەرىی دەوڵەت بکات، بەتایبەت ئەو هێزانەى کە لە دواى ڕاپەڕینى ١٩٩١ و ڕوونتر لەدواى گۆڕانکارییەکانى ٢٠٠٣ەوە دەرکەوتوون، دەبێت کۆى بریارە داراییەکان لەژێر چنگى خۆیدا بێت، تا بتوانیت بەمە ژێرخانى مانەوە و سەرچاوەى بەردەوامبوونى ئەو هێزە دەرە-ناوەندانە وشک بکات، بۆیە بەڕاى هەندێک لە عێراقییەکان ڕکێفکردنى ئابووریى کورد کە ئامرازى لاوازکردنى هێزەکەشیەتی (پیشمەرگە)، یەکەمین وێستگەیەک بۆ جڵەوکردنى گروپ و هێزە چەکدارە نانیزامییەکانی تریشە. مانەوەى پێشمەرگە لە دەرەوەى کۆنتڕۆڵى ناوەند بیانووە بۆ ملکەچنەبوونى هێزەکانی دیکەش. ب- لە ڕوانگەى گەشەپێدانەوە، لاى هەندیک لە عێراقییەکان زوو تێپەڕاندنى قۆناغى ڕاگوزەر و دەربازبوون لە سیماکانى دەوڵەتى فشەڵ و شکستخواردوو، دەخوازێت کۆى تواناکان لە چنگى دەسەڵاتى ناوەندیدا گیر بکرێت، مانەوەى دۆسێی نەوتی کوردستانیش لەدەرەوەى دەسەڵاتى ناوەند، گەورەترین کۆسپە لەبەردەم ئەو گەشەپێدانە خوازراوەدا، کە دەرئەنجام کۆى گەلى عێراق و پێکهاتەکانی تریش دەکاتە قوربانىی بەرژەوەندیی کورد.  ج- لە ڕوانگەى ستراتیژییەوە؛ پەرتکردنى تواناى دارایى عێراق و بەشکردنى ئیرادەى مامەڵەکردن بە مەلەفى نەوت لە نێوان کورد و حکومەتى ناوەنددا، هەر تەنها ڕەهەندێکى ئەو پلانى لاوازکردنەى پێگەى ستراتیژى عێراق نییە کە لە دواى جەنگى دووەمى کەنداوەوە گیراوەتەبەر، بەڵکو داردەستێکى دەرەکیشە بۆ ڕێگرتن لە دووبارە بەدەستهێنانەوەى ئەو پێگە بەهێزە لەدەستچووەى کە عێراق لە ڕابردوودا هەیبوو. د- لە ڕوانگەى ململانێى ناوخۆییشەوە؛ نەوت و داهاتەکەى، وەک سەرجەم سەرچاوە ئابورییەکانى ترى داهات و دارایى، کەرەستەیەکى سەرەکى مامەڵە پێوەکردنى نادروستى گەندەڵییە، کە لە ململانێ ناوخۆییە حیزبى و دەستەگەرییەکاندا بۆ خۆبەهێزکردن و کۆکردنەوەى پشتیوانى و دەستوپێوەند بەکاردەهێنرێت، بۆیە خواستى هەندێک لە لایەنە عێراقییەکان بۆ سەندنەوەى مەلەفى نەوت لە هەولێر تەوەرێکى ئەو ململانێ نادروستەیە، نەک ئامانجى بەهێزکردنەوەى ئابووریى عێراق. دووەم: هه‌رێمی كوردستان   به‌درێژایی پانزه ساڵی رابردوو، هه‌رێم سیاسەتێكی سه‌ربه‌خۆی ئابووریی به‌ڕێوه‌ بردووه‌، هه‌رێمی كوردستان پێی وابووه‌‌ ئه‌م سیاسه‌ته‌ی له‌گه‌ڵ ده‌ستور هه‌ماهه‌نگە و به‌ تایبه‌ت هەماهەنگی ماده‌كانی ١١٢ و ١١٤ و ١١٥ە. له‌ ڕووی سیاسییه‌وه‌ بوونی نیمچه‌ سه‌ربه‌خۆیی ئابووریی بۆ هه‌رێم لای زۆر له‌ سه‌ركرده‌كانی وه‌ك گه‌ره‌نتییه‌ك بۆ نیمچه‌ سه‌ربه‌خۆیی سیاسی و نه‌چوونه‌ ژێر فشاری به‌غدا لێك ده‌درایه‌وه‌. هه‌رچه‌ند له‌سه‌ره‌تاوە، سیاسه‌تی سه‌ربه‌خۆیی ئابوری لەنێو پارته‌ سیاسییه‌كاندا كۆده‌نگی له‌سه‌ر نه‌بوو، هەندێک‌ پێیان وابوو كه‌ كێشه‌ له‌گه‌ڵ به‌غدادا دروست ده‌كات، به‌ڵام سه‌ره‌نجام ئه‌م سیاسه‌ته‌ باڵاده‌ست بوو و كرا به‌ سیاسه‌تی فه‌رمیی حكومه‌تی هه‌رێم.  ئێستا و به‌ تایبه‌تی پاش بڕینی به‌شه‌ بوودجه‌ی هه‌رێم‌، ئه‌م سیاسه‌ته‌ ڕووبه‌ڕووی ڕه‌خنەی ناخۆیی بووەته‌وه‌، خراپبوونی دۆخی دارایی هه‌رێم به‌هۆی دابه‌زینی نرخی نه‌وتیشەوە، هەڵوێستی حكومه‌تی هه‌رێمی لاوازتر كردوه‌. گەر وردتر لە دیدگای کوردستانی بڕوانرێت بەتایبەت لە دۆسێی نەوتدا دەکرێت، چوار ڕوانگەی سەرەکی بۆ تێگەیشتن لە دۆسێکە لەبەرچاو بگیرێن کە لەسەر سروشتی پەیوەندیەکانی بەغدا و هەولێر کاریگەرن: أ- لە ڕوانگەى نەتەوەییەوە؛ لاى کورد مامەڵەکردن بە نەوت بنیچینەى گوزارشتکردنە لەو سەربەخۆییە ڕێژەییەى کە لە دواى ڕاپەڕینەوە لەچوارچێوەى عێراق و ناوچەکەدا چنگیان کەوتووە، لەپێناو دەربازبوونیان لەو پەراوێزخستن و گۆشەگیرییەى کە لە دەیان ساڵى پێش ڕاپەڕیندا دووچارى بوون. ب- لە ڕوانگەى فیدراڵییەوە؛ لاى کورد وەک چۆن بەپێى دەستورى ٢٠٠٥ دەبێت فیدراڵى بنەماى دابەشکردنى دەسەڵات و بریارە سیاسییەکان بێت لەسەرجەم ئاستەکانى یاسادانان و دادەورى و کارگێریدا، هەرواش دەبێت فیدراڵى و ناناوەندێتى داراییى بنەماى دابەشکردنى داهات و بڕیارە داراییەکان بێت. ج- لە ڕوانگەى دیموکراسییەوە؛ لاى کورد ئەگەر بڕیار وایە بونیادنانەوەى دەوڵەتى عێراق لە دواى گۆڕانکارییەکانى  ٢٠٠٣ەوە، بە پێچەوانەى نەریتى حوکمڕانى ڕژێمى بەعس و ڕژێمەکانی ترى پێشووە و بە شێوازێکى دوور لە چەقگەرایى دەسەڵات و سەرکوتکردنى ناوچەکانى دەرەوەى دەسەڵاتى ناوەند بێت، ئەوا پێدانى دەسەڵاتى دارایی بە ناوچەکانى دەرەوەى ناوەند یەکێک لە ڕەهەندەکانى کۆنترۆڵکردنى دەسەڵاتى ناوەند و ڕێگرتنە لە دووبارە گەڕانەوە بۆ ڕژێمى ستەمگەرایى ناوەند و پەراوێزخستنی ئەوانی دیکە. د- لە ڕوانگەى ململانێى ناوخۆییەوە؛ لاى هەندێک لە لایەنە کوردییەکان نەوت و داهاتەکەى تەوەرێکى ململانێى حیزبى و باڵانسکردنى هێزە لەنێوان زۆنە سیاسی-جوگرافییەکانی هەرێمى کوردستاندا، بۆیە هەر جۆرە سپاردنەوەیەکى ئەم مەلەفە بە حکومەتى ناوەندى دەشێ جۆرێک لە ئاڵۆزکردنى ئەو ململانێیە و تێکدانى ئەو پارسەنگەش بەدواى خۆیدا بهێنێت، کە ئەمەش ڕەنگە نەک هەرێم بەڵکو کۆى عێراقیش بەرەو نائارامىیەکى نەخوازراو ببات. بەڵام لەسەر ئاستی کۆمەڵگە و جوڵانەوە ناڕازییەکانی بە جۆری بەڕێوەبردنی هەرێمی کوردستان،   ڕایه‌كی گشتی له‌ هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌ته‌كه‌ی دروست بووه‌ بۆ سه‌رله‌نوێ پشت به‌ستنی زیاتر به‌ عێراق له‌ ڕووی دارایی و ئابورییه‌وه‌ و چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوه‌كان به‌ پێی بڕگه‌كانی ده‌ستور. به‌ڵام لاوازی ئابووریی هه‌رێم و یه‌كنه‌خستنی شێوه‌ی مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ به‌غدا له‌لایه‌ن پارته‌ سه‌ره‌كییه‌كانی كوردستانەوە له‌لایه‌ك و نه‌بوونی حكومه‌تێكی وا له‌ به‌غدا كه‌ توانای جێبه‌جێكردنی بڕیاره‌كانی هه‌بێت بووە‌ته‌ گرێكوێره‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌ردوولا. سێیەم: هێزه‌ هەرێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كان شاراوه‌ نیه‌‌ عێراق، به‌ هه‌رێمی كوردستانیشه‌وه‌، گۆڕه‌پانی به‌هێزی ململانێی هێزه‌ نێوده‌وڵه‌تی و هەرێمییەكانه‌، ئه‌م ململانێیه‌ ئه‌مریكا و ئێران تیایدا ئەکتەری سه‌ره‌كیین، جگه‌ له‌ بوونی چه‌ندین ئه‌كته‌ری دیکەی وه‌ك توركیا، ئه‌وروپا، روسیا و سعودیه‌. بوونی ئه‌م ململانێ‌ فراوانه‌ له‌ عێراق به‌ تایبه‌ت به‌ هۆی ئاماده‌یی رێكخراوه‌ تیرۆریستییه‌ جیهانییه‌كان لە ناوچه‌ جیاجیاكانی عێراقدا، وڵاتەکەی‌ خستۆته‌ ژێر ڕكێفی جه‌مسه‌رگیرییه‌ هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌ جیاوازه‌كانه‌وه‌. به‌م شێوه‌یه‌‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی هه‌رێم و به‌غدا هیچ كاتێك له‌ كاریگه‌ری و ململانێكانی ئه‌م هێزانه‌ دوور نه‌بووه‌ زۆربه‌ی كات ئه‌م هێزه ده‌ره‌كییانه‌ ڕۆڵییان له‌ قوڵكردنه‌وه‌ یان لاوازكردن هه‌ندێ جاریش باشكردنی په‌یوه‌ندییه‌كانی به‌غدا و هه‌ولێردا هه‌بووه‌.‌   تەوەرى سێیەم:  سیناریۆ و پێشنیارەکان سیناریۆکان: بۆ تێگه‌يشتن له‌ ده‌رئه‌نجامى گفتۆگۆكان و خستنه‌ رووى وێنه‌ راسته‌قينه‌كه‌ ، پێويسته‌ سيناريۆكانى په‌يوه‌ندى و ئاينده‌ى په‌يوه‌ندى نێوان هه‌ردوو لايه‌نى دانوستاندن بخرێته‌ روو، راسته‌ له‌و پرۆژه‌ ياسايه‌ى کە ئێستادا له‌ ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌رانى عێراق گفتوگۆى له‌ باره‌وه‌ ده‌كرێت، لە دەقەکانى تایبەت بە پشکى هەرێمى کوردستان لە بودجەى ساڵى ٢٠٢١ دا به‌لانى كه‌مه‌وه‌ له‌ رووى فه‌رميه‌وه‌، حكومه‌تى هه‌ريمى كوردستان به‌ رێكه‌وتن پێى گه‌يشتوه‌، جێگه‌ى ره‌زامه‌ندييه‌. به‌ڵام له‌ ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌ران گفتوگۆى له‌ باره‌وه‌ ده‌كرێت و ئه‌گه‌رى زۆره‌ كه‌ برگه‌و ماده‌كانى په‌يوه‌نديدار به‌ پشكى هه‌رێمى كوردستان و به‌ دياريكراوى بابه‌تى نه‌وت يان داهاتى نه‌وت وه‌كو ئه‌وه‌ تێنه‌په‌ڕێت كه‌ حكومه‌ت پێشنيارى كردوه‌ ، بۆيه‌ ئاينده‌ى ئه‌م بابه‌ته‌ به‌ستراوه‌ به‌ڕێكه‌وتنى سياسى و ئيراده‌يه‌كى سياسى و تێگه‌يشتنى سياسى هێزە سياسيه‌كانى عێراق و هه‌رێمى كوردستان. له‌به‌رئه‌وه‌ بژارده‌ى دروست و يه‌كلاكه‌ره‌وه‌ ئه‌وه‌يه‌ ده‌بێت دانوستان و گفتوگۆ بكرێت، بۆ ئایندەى گفتوگۆ و دانوستان له‌سه‌ر ئه‌م دۆسێيەش‌ دەشێت ئه‌م سيناريۆيانه‌ كار بكه‌ن: يه‌كه‌م: سيناريۆى ڕێكه‌وتن هه‌ردوو كاراكته‌رى دانوستاندن، سيناريۆى رێكه‌وتن وه‌كو چاره‌سه‌ر پێشنيار ده‌كه‌ن، به‌ڵام له‌ سه‌ر ورده‌كاریى جياوازى هه‌يه‌، پێشنيارى پرۆژه‌ بوودجەی عێراق‌ (بۆ هه‌رێمى كوردستان) جێگه‌ى ره‌زامه‌ندييه، تاڕاده‌يه‌ك پشت ئه‌ستوره‌ به‌ ده‌ستور و مافى به‌رێوه‌بردنى سامانه‌ سروشتيیه‌كانى هاوبەشانە بە هەردوولا داوە، ئه‌م بابه‌ته‌ش له‌ گفتوگۆكاندا حكومه‌تى هه‌رێم زياتر پێداگرى لەسەر دەکات و بە خاڵى به‌هێزى هه‌رێم هەژمار کراوە‌، حكومه‌تى فیدراڵیش داواى پابه‌ندبون و نيازپاكى له‌ حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان ده‌كات به‌ ورده‌كارى و ڕاده‌ستكردنى نه‌وت به‌ كۆمپانياى سۆمۆ. لە ئەگەری بەرجەستەبوونی ئەم سیناریۆیەدا، دەکرێت سیناریۆکە لە دوو سیناریۆدا نمایش بکرێنەوە: ١. چاره‌سه‌ری گشتی یان نیمچه‌یی: وه‌ك ئه‌وه‌ی به‌شێك له‌ نەوته‌كه‌ ڕاده‌ست بكرێت و به‌شێكی بهێڵێته‌وه‌، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ کابینەکانی عه‌بادی و عه‌بدولمه‌هدیدا كرا. لێره‌دا هه‌ردوولا له‌ به‌شێكی داواكارییه‌كان چاوپۆشی دەکرێت لەبه‌رامبه‌ر‌ چاره‌سه‌رێكی مامناوه‌ندیدا.  ٢. چاره‌سه‌ری كۆتایی ڕیشەیی: به‌ دیاریكردنی شێوازێكی جێگیری ته‌مویلكردنی هه‌رێمی كوردستان وه‌ك زۆربه‌ی فیدراڵییه‌ته‌ جێگیر و پێشكه‌وتوه‌كانی جیهان، ئه‌م چاره‌سه‌ره‌ بۆ هه‌ردوولا به‌ سوود ده‌بێت، به‌ڵام له‌ دۆخی سیاسی ئێستای عێراقدا به‌دو‌ر ده‌زانرێت كه‌ هه‌نگاوێكی وا له‌ مه‌ودایه‌كی نزیكدا ببینرێت. دووەم: سيناريۆى ڕيكنەكه‌وتن ئه‌م سيناريۆيه‌ زياتر كار له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كات كه‌ لايه‌نى عێراقی داواى ڕاده‌ستكردنى هه‌موو داهات و دۆسيه‌ى نه‌وت بكات، كه‌ ئێستا له‌ په‌رله‌مان وه‌كو كارتێكى هه‌ڵبژاردن و فشار كارى له‌سه‌ر ده‌كرێت، ده‌ويسترێت له‌م ڕێگه‌يه‌وه‌ كۆى داهاتى نه‌وت و داهاتى ناوخۆى هەرێم له‌ڕێگه‌ى حكومه‌تى بەغداوە به‌ڕێوه‌ ببرێت، چونكه‌ به‌ پێى بۆچوونى حكومه‌تى عێراقی، نه‌وتى هه‌رێمى كوردستان جگه‌ له‌وه‌ى له‌ بازاڕ به‌ كه‌متر ده‌فرۆشرێت و بڕى تێچونى به‌رهه‌مهێنانى نزيكه‌ى بيست دۆلاره‌ بۆ هه‌ر به‌رميلێك، ئه‌مه‌ش وا لێكده‌درێته‌وه‌ كه‌ زيان به‌ سامانى گشتى ده‌گەیێنێت، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ تۆمه‌تباركردنى هه‌رێم به‌ بوونى گه‌نده‌ڵى و ناشه‌فافى له‌ به‌ڕێوه‌بردنى دۆسيه‌ى نه‌وتدا. بەڵام لای حكومه‌تى هه‌رێم ئه‌م داواكارييه‌ جگه‌له‌وه‌ى پێشێلكاریی ده‌ستورى عێراقه‌، له‌هه‌مان كاتدا بچووكردنه‌وه‌ى قه‌واره‌ى هه‌رێمى كوردستانه‌. ئه‌م ئاراسته‌يه‌ لاى حكومه‌تى هه‌رێم ئاراسته‌ى عه‌قڵيه‌تى ناوه‌ندگەرایى و مامه‌ڵەكردنه‌ له‌گه‌ڵ هه‌رێم وه‌ك پارێزگایەک. لە ئەگەری بەردەوامی و پەرەگرتنی ئەم سیناریۆیەدا یان ئەوەیە: - مانه‌وه‌ی دۆخەکە وه‌ك ئێستا؛ واته‌ بێچاره‌سه‌ریی و كه‌ ئه‌گه‌ری به‌هێزتریش ئەوەیە‌ تا كاتی هه‌ڵبژاردن و پێكهێنانی حكومه‌تی نوێ. - یاخود تێكچونی زیاتر دێتە ئاراوە، ئەمەش بەهۆی خراپی ئابوو‌ریی هه‌رێم و چاره‌سه‌رنه‌كردنی كێشه‌كه‌ دور نیه‌ هه‌رێمی كوردستان هه‌نگاوی هەڵکشاوانە هەڵبنێت، لەوانەش گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ كاركردن به‌ ده‌رئه‌نجامه‌كانی ڕیفرەندەم و دو‌ركردنه‌وه‌ی زیاتر و كشانه‌وه‌ لە پرۆسەی سیاسیی بەغدا. ئه‌م سیناریۆیه‌ به‌هۆی یه‌كده‌نگنه‌بونی پارته‌كانی هه‌رێمی کوردستان له‌ ئێستادا به‌ دور ده‌زانرێت.  سێیەم: سیناریۆی نێوه‌ندگيرى حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان داوا له‌ لايه‌نى سێيه‌م بكات به‌ پله‌ى يه‌كه‌م نه‌ته‌وه‌ يه‌كگرتوه‌كان و پاشان ئه‌مريكا یان ئێران، تا بتوانرێت پێش په‌سه‌ندكردنى ياساى بودجه‌ تێگه‌يشتنێكى هاوبه‌ش دروست بكه‌ن. ئه‌م سيناريۆيه‌ش ئه‌گه‌ر له‌ نزيكترين كات كارى له‌سه‌ر نه‌كرێتبەسەر دەچێت (گەر بەسەر نەچووبێت). سيناريۆى به‌هێز وا دێتە بەرچاو، كه‌ سیناریۆی دووەهەمی ڕێکنەکەوتن بێت و په‌رله‌مانى عێراق به‌و پێشنياره‌ى حكومه‌تى عێراق ڕازی نه‌بێت و داواى ڕاده‌ستكردنى هه‌موو دۆسيه‌ى نه‌وت بكرێت، هه‌رێمى كوردستانيش به‌م داوايه‌ رازى نه‌بێت ، چونكه‌ لانیکەمی هۆی ڕازیینەبوونی: پێشێلكردنى ده‌ستوری عێراقییە.  پێشنیارەکان: له‌پێناو چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی نێوان هه‌ولێر و به‌غدا و بۆ ئه‌وه‌ی نەبنە هۆکاری ده‌ستوەر‌دانی ده‌ره‌كی و ناجێگیری سیاسی و ئاسایشیی عێراق به‌ هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ ئه‌م ڕاسپاردانە بە گرنگ دەبینرێن: یه‌كه‌م: بۆ لایه‌نی ده‌سه‌ڵاتی فیدراڵی - کارکردن بە هەستی متمانەوە‌ نێوان خۆیان وهه‌رێمی كوردستاندا و خۆپاراستن له‌ هه‌ر شێوازێك تۆڵه‌سه‌ندنه‌وەی‌ دژ به‌ هه‌رێم و به‌كارنه‌هێنانی مه‌سه‌له‌ی هه‌رێم كوردستان وه‌ك ماده‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن و خۆبه‌هێزكردنی چەند لایەنێک لە رێی ئەم پرسەوە. بنه‌مای هه‌ر رێكه‌وتنێكی ئاینده‌یی متمانه‌یه‌، ئه‌م به‌هایه‌ به‌تایبه‌تی پاش ریفراندۆم و دەستبەسەرداگرتنی سەربازی کەرکوک و ناوچەجێناکۆکەکان لەلایەن عێراقەوە لاوازتر بووە و پێویستی به‌ دوباره‌ به‌هێزكردنه‌وه‌ هه‌یه‌. - جه‌ختكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر چاره‌سه‌ری ده‌ستوری و دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌و داواكارییانه‌ی كه‌ هانی گۆڕینی ده‌ستور و بۆ به‌ژه‌وه‌ندی تاكلایه‌نه دژ به‌ پێكهاته‌كانی تر‌ دەدات. ده‌ركردنی ئه‌و یاسایانه‌ی كه‌ له‌ ده‌ستوردا ئاماژه‌ی پێدراوه‌ و تا هەنووکە فەرامۆشکراوون و هاوکات هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسا ناوەندگەراکان.  - ده‌ركردنی به‌په‌له‌ی یاسای نه‌وت و گاز له‌سه‌ر بنه‌مای به‌نده‌كانی ١١١ و ١١٢و ١١٤ و ١١٥ ده‌ستور، دانانی میكانیزمێكی جێگیر و به‌رده‌وام بۆ شێوه‌ی دابه‌شكردنی داهاته‌ نه‌وتییه‌كان و ئیداره‌دانی دۆسێی نه‌وت و گاز له‌گه‌ڵ هه‌رێم و پارێزگاكان. - دروستكردنی ده‌سته‌ی سه‌ربه‌خۆی تایبه‌ت به‌ بەڕێوەبردنی دادگەرانه‌ی داهاته‌ نه‌وتییه‌كان به‌و شێوه‌یه‌ی كه‌ له‌ ماده‌ی ١٠٦ی ده‌ستوردا هاتووه‌. - له‌ پێناو قووڵكردنه‌وه‌ی گفتوگۆ و گه‌یشتن به‌ چاره‌سه‌ری كێشه‌ به‌رده‌وامه‌كان، گرنگه‌ كار بكرێت بۆ دروستكردنی ئه‌نجومه‌نی فیدراڵی (ئه‌نجومه‌نی دووه‌م) كه‌ نوێنه‌ری هه‌رێم پارێزگاكانه‌، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ ماده‌ی ٦٥ی ده‌ستوردا هاتوه ‌و كاری له‌سه‌ر نه‌كراوه‌.  دووه‌م : بۆ لایه‌نی هه‌رێمی كوردستان - كردنه‌وه‌ی به‌غدا و حكومه‌تی فیدڕاڵی به چه‌قی سه‌ره‌كی كاری سیاسی و زامنی سه‌ره‌كی مافه‌ سیاسی و ده‌ستورییه‌كانی هه‌رێم، په‌یڕه‌ونه‌كردنی سیاسه‌تی (متاره‌كه‌) كه‌ به‌ زیان بۆ‌ هه‌رێم ده‌گه‌ڕێته‌وه‌. - كرانه‌وه‌ی زیاتر به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگای عه‌ره‌بیی عێراقدا (شیعه‌و سوننه‌)، به‌ سه‌رجه‌م كێشه ‌و خواستەكانیه‌وه‌ و خۆپاراستن له‌هه‌ر سیاسه‌تێكی هه‌رێم كه‌ ده‌بێته‌ هۆی گۆشه‌گیربوون و دووركه‌وتنه‌وه‌ له‌ ڕه‌هه‌ندی فیدراڵی و نیشتمانی عێراقی. - یه‌كلاكردنه‌وه‌ی دۆسێی نه‌وت به‌ پێی ده‌ستور و مافه‌ حه‌سڕییه‌كانی عێراق و هاوبه‌ش و تایبه‌ت به‌ هه‌رێم‌، دوور‌كه‌وتنه‌وه‌ له‌ هه‌ر هه‌نگاوێكی تاكلایه‌نانه‌ی هەڵکشاوانە كه‌ نیگه‌رانی زیاتر و كه‌مكردنه‌وه‌ی متمانه‌ له‌گه‌ڵ خۆی پەرەپێبدات. - سودوه‌رگرتنی زیاتر له‌و گه‌شه‌سه‌ندنه‌ی له‌ بواری ئابوو‌ری و ژێرخانی‌ هه‌رێمی كوردستاندا هه‌یه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌شی هه‌رێم و به‌غدا و تێكه‌ڵبوونی زیاتری ئابووری له‌گه‌ڵ پارچه‌كانی تری عێراق، كه‌ دواجار لێکتێگه‌یشتن و نزیكبوونه‌وه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و كولتووری لێده‌كه‌وێته‌وه‌. - هاوکاریکردنی بەشەکانی دیکەی عێراق بۆ دروستبوونی هەرێمی دیکەی فیدراڵی، وەک زەمینەیەک بۆ چەسپاندن و پایەداریی سیستەمی فیدراڵی. سێیه‌م: بۆ هەردووک لە ده‌سه‌ڵاتی فیدراڵی و حکومەتى هەرێم لەو ڕوانگەیەوە کە هەردوو لا هاوڕان کەلەسەر ئەوەى کە دەبێت دەستور بنەماى سەرەکى لێکتێگەیشتن و یەکاڵاکردنەوەى کێشەکان بێت، دەشێت بەپێى ئەو ڕاڤە جۆراوجۆرانەى بۆ هەر دوو مادەى (١١١ و ١١٢)ى دەستورى ٢٠٠٥ کراوە، لەژێر ڕۆشنایى ئەزموونى وڵاتانى فیدراڵى لە جیهاندا، کار بۆ چارەسەرکردنى دۆسیەى نەوت و بودجە بکرێت بەپێى یەکێک لەم ئامرازانە: - دابینکردنى زۆربەى خەرجى هەرێم لەلایەن حکومەتى فیدراڵییەوە (وەک لە وڵاتانى بەرازیل و فەنزویلا کارى پێدەکرێت)، بەرامبەر قایل بوون بە باڵادەستى حکومەتى فیدراڵی بەسەر زۆربەى سەرچاوە سروشتییەکانى کۆکردنەوەى داهاتى وڵات. - تەرخانکردنى خەرجى هەرێم بەهاوبەشى هەرێم و حکومەتى فیدراڵی (وەک لە وڵاتى نیجیریا کارى پێدەکرێت) لەسایەى زامنکردنى سەرچاوەى پێویست بۆ کۆکردنەوەى داهات بۆ هەردوولا. - دابینکردنى هەموو یان زۆربەى هەرەزۆرى خەرجییەکانى هەرێم لەلایەن هەرێم خۆیەوە (وەک لە وڵاتى ئیمارات کارى پێدەکرێت) بەرامبەر بە بەجێهێشتنى زۆربەى سەرچاوە سروشتییەکانى کۆکردنەوەى داهات لە دەستى هەرێمدا. چواروم: بۆ كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی و هه‌رێمی  ده‌كرێت هێزه‌ هه‌رێمی و هێزه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان رۆڵی ئه‌رێنی له‌ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی هه‌ردولادا ببینن. واقعی ئێستای عێراق و هه‌رێم رۆڵی هێزه‌ هەرێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی پێوه‌ دیاره‌. ده‌كرێت ئه‌م هێزانه‌ به‌ دوورخستنه‌وه‌ی ململانێكانیان له‌ عێراق و هه‌رێم و هاندانی هه‌ردوولا بۆ دانوستاندنی قوڵ و هه‌مه‌لایه‌نانه‌ كه‌شێكی گونجاو بۆ سه‌رخستنی وتووێژه‌كان دروست بكه‌ن، عیراق بکەنە زەمینەیەک بۆ لێکتێگەیشتنییان و ستراتیژی براوە-براوە بگرنەبەر. به‌ پێچه‌وانه‌ بوونی عێراق و كوردستان به‌ گۆڕه‌پانی ململانێ، هه‌ردولا لاواز ده‌كات بوار بۆ ده‌ركه‌وتنه‌وه‌ی هێزی توندڕە‌وی وه‌ك داعش و قاعیده‌ فه‌راهه‌م دەکاتەوە و زیانەکەی تەنها عێراق ناگرێتەوە. لێره‌دا ئێران، ئه‌مریكا و نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان ده‌توانن رۆڵی سه‌ره‌كی بنوێنن و دەکرێت‌ له‌رێی نه‌ته‌وەیه‌كگرتووه‌كان یان دووقۆڵی ئه‌و رۆڵه‌ بگێڕن له‌ درو‌ستكردنه‌وه‌ی متمانەی نێوان هه‌ردوولا.   توێژەرانی رانانی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی: د.یوسف گۆران، د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.هەردی مهدی میکە   About the: Centre for Future Studies A Non-Governmental Centre For Academic Research in the Public Interest.   Aims and objectives: To promote expertise and support research activities in politics and international relations with a particular focus on the future of strategy and public and foreign policies. To contribute to the development and improvement of the philosophy of scientific research in Iraqi Kurdistan. To offer the governing institutions of the KRG (KRG) professional and expert advice. To offer professional and expert advice to the private sector and non-governmental organizations operating in Iraqi Kurdistan. To contribute to the improvement of the learning program in the field of the center’s expertise. To hold scientific conferences and seminars on current and future domestic and international political and strategic issues. To coordinate with governmental and non-governmental centers for scientific research in and outside Iraqi Kurdistan with the aim of exchanging ideas and expertise. To follow up and measure directions of, and trends in, the public opinion in Iraqi Kurdistan, particularly on those issues that are crucial to the stability and prosperity of the region. To train and prepare researchers in the center’s area of expertise. To address the region’s strategic issues that have not yet been approached from an academic and scientific standpoint.   Activities: To carry out and publish scientific research. To hold regular conferences, seminars and talks on current and future domestic, regional, and international political and security issues. In addition to policy papers, analytical reports, and books, the center publishes a scientific journal that mainly deals with the future of domestic, regional, and international strategic and security issues. To conduct interviews and interact with public and private media. To translate and publish books and journal articles from English (and other foreign languages) to Arabic and Kurdish on the topics of the center’s expertise. To carry out opinion polls on various domestic political issues in Iraqi Kurdistan. To gather data and publish analysis on various issues connected with public policy in Iraqi Kurdistan.   حول: مركز الدراسات المستقبلية مركز غير حكومي تأسس لإجراء دراسات علمية بغرض تحقيق المصلحة العامة.   أهداف المركز: 1. دعم عملية البحث العلمي وتشجيع المختصين والباحثين لأجراء البحوث في المجالات المتعلقة بالدراسات المستقبلية والسياسة العامة والاستراتيجية والشؤون الخارجية. 2. المساهمة في انماء فلسفة البحث العلمي وتطويرها في اقليم كوردستان. 3. تقديم استشارات علمية والخبرة البحثية للمؤسسات الحكومية في اقليم كوردستان. 4. تقديم استشارات علمية والخبرة البحثية للقطاع الخاص والمؤسسات غير الحكومية في اقليم كوردستان. 5. المساهمة في تطوير المناهج الدراسية في المجالات المتعلقة بإختصاصات المركز. 6. تنظيم مؤتمرات وندوات علمية لدعم عملية البحث العلمي وتعزيزها. 7. التنسيق مع المراكز الحكومية وغير الحكومية المعنية بالبحث العلمي داخل اقليم كوردستان وخارجه، بهدف تبادل الخبرات العلمية معها. 8. متابعة إتجاهات الرأي العام وقياسها حول القضايا التي تجذب اهتمام المواطنين وتؤثر في مصالحهم. 9. اعداد الباحثين وتأهيلهم في المجالات التي تختص بها المركز. 10. العمل على دراسة القضايا الاستراتيجية في اقليم كوردستان التي لم تدرس وفق المعايير العلمية.   نشاطات المركز: 1. اجراء البحث العلمي و نشره. 2. تنظيم المؤتمرات والندوات العلمية. 3. نشر الكتب و الدراسات العلمية المتعلقة باختصاصات المركز. 4. اصدار مجلة علمية محكمة. 5. التواصل مع قنوات الاعلام المعنية باهتمامات المركز واجراء الاستفتاءات العلمية لقياس اتجاهات الرأي العام. 6. ترجمة الكتب و الدراسات العلمية الاجنبية المتعلقة باختصاص المركز ونشرها. 7. رصد المعلومات والبيانات في جميع مجالات السياسة العامة في اقليم كوردستان وتحليلها ونشرها.