.jpg)
راپۆرتی: یادگار سدیق گەڵاڵی سەرەڕای بەرزبوونەوەی نرخی نەوت داهاتی نەوتی هەرێم لەمانگی کانونی دووەمەوە چاوەڕێ ناکرێت زۆر زیاد بکات، چونکە دەبێت حکومەت لەگەڵ شایستەی مانگانەی کۆمپانیا بەرهەم هێنەکانی نەوتدا بڕێک لەو شایستانە بداتەوە کە لە مانگەکانی تشرینی دووەمی ٢٠١٩ تا شوباتی ٢٠٢٠ دواخراوە بۆ ئەوکاتەی نرخی نەوت دەگاتە سەروو ٥٠$ دۆلار( بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە لە ساڵی ڕابوردودا حکومەتی هەرێم شایستەی چوار مانگی کۆمپانیا نەوتییەکانی نەداوە و دوای خستووە بۆ ئەوکاتەی نرخی نەوتی برێنت دەگاتە سەروو ٥٠ دۆلار). بەپێی راگەیەندراوی کۆمپانیاکانی نەوت حکومەتی هەرێم لە مانگی کانوونی یەکەم دا بەنامەیەک میکانیزمی دانەوەی قەرزەکانی پێی ڕاگەیاندون. میکانیزمەکە بەم شێوەیە:کاتێک نرخی نەوت لەسەرووی ٥٠ دۆلارەوە دەبێت حکومەت دەست دەکات بەپێدانەوەی قەرزەکان بەڕێژەی ٥٠/٥٠ بۆ هەربڕێکی زیادە واتە لە هەر دۆلارێکی زیادە لەسەر وو ٥٠ دۆلارەوە بڕی ٥٠ سەنتی بۆ حکومەت و بڕی ٥٠ سەنتیشی بۆ کۆمپانیاکانی بەرهەم هێنی نەوت دەبێت. تێکڕای نرخی نەوتی برێنت لە کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ دا ٤٩٫٩٩ دۆلار بووە ولە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ بریتی بووە لە ٥٤٫٧٧ دۆلار بەپێی زانیارییەکانی eia و Statista. کەواتە بۆ هەربەرمیلێک نەوتی بەرهەم هاتوو لە مانگی کانوونی دووەم دا کۆمپانیاکان بڕی ٢ دۆلار و ٣٩ سەنت وەردەگرنەوە لەبری قەرز. کۆمپانیای HKN وەک نمونە وەردەگرین کە لە کێڵگەی سەر سەنگ خاوەن پشکە. بەرهەمی کێڵگەکە لە مانگی کانونی دووەمدا ٣١٫٥ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بووە واتە مانگی کانوونی دووەم کە ٣١ ڕۆژە بەرهەم بریتی بووە لە ٩٧٦ هەزار و ٥٠٠ بەرمیل نەوت . لەم بڕە تەنها ٦٢٪ی پشکی کۆمپانیای HKN ە و دەکاتە ٦٠٥ هەزار و ٤٣٠ بەرمیل. ئەوەی جێی تێبینییە شایستەی کانوونی یەکەم( مانگی دوانزە) ٢٠٢٠ ی کۆمپانیای HKN لە کێڵگەی سەرسەنگ بریتی بووە لە ١٦٫٤ ملیۆن دۆلار وە ئەو بڕە پارەیەی کە لە مانگی تشرینی دووەمی ٢٠١٩ دا نەدراوە بەکۆمپانیاکە( قەرزە لای حکومەت) بریتییە لە١٩٫٣ ملیۆن دۆلار و کۆ مپانیاکە دەڵێت بڕی ١٦٫٣ملیۆنی لە گەڵ شایستەی مانگی کانونی یەکەم دا وەرگرتووەتەوە لە کاتێکدا نرخی نەوتی برێنت لە کانوونی یەکەمدا بەتێکڕا لەژێر ٥٠ دۆلارەوە بووە واتە دەبوایە بەپێی ڕاگەیانراوەکانی کۆمپانیاکان هیچ بڕە پارەیەکی قەرز وەرنەگیرایەتەوە. بەڵام لەو مانگەدا بەئەندازەی شایستەی دوو مانگ دراوە بە کۆمپانیاکە! بەڵام لە مانگی پاشتر ( کانوونی دووەم) بەپێی ڕاگەیاندنەکەی کۆمپانیا نەوتییەکان چونکە نرخی نەوت لە سەروو پەنجا دۆلارەوە بووە و بە دیاری کراوی تێکرای نرخی برێنت ٥٤٫٧٧ دۆلار بووە دەبێت ئەو بڕەی کە دەچێتە بری قەرز لە مانگی کانوونی دووەم دا لە هەر بەرمیلێک بڕی ٢٫٣٩ دۆلاری بۆ قەرز لێبدرێتەوە و کۆی ئەو پارەیەی دەبێت بدرێت بە HKN بریتی دەبێت لە ١ ملیۆن و ٤٤٧ هەزار دۆلار کە زیادەی ئەو نرخی نەوتەیە لەسەروو ٥٠ دۆلارەوە بووە. بە لێکدانەوەی ئێمە ئەو پارەی بۆ قەرزی هەموو کۆمپانیاکانی بەرهەم هێنی نەوت لە کانوونی دووەم دا دەدرێتەوە نابێت لە ٣٤ ملیۆن دۆلار زیاتر بێت، هەروەها دەبوایە لە مانگی کانوونی یەکەمدا هیچ بڕە پارەیەک بۆ قەرزی ئەو ماوەیە نەدرایەتەوە،چونکە تێکرای نرخی برێنت لەژێر پەنجا دۆلار بووە، ئەمەش لەسەر بنەمای ئەو میکانیزمەی حکومەتی هەرێم بۆ کۆمپانیا نەوتییەکانی دیاری کردووە . بڕیارە کۆمپانیای HKN لەم چەند ڕۆژەدا بڕی ١٨٫٧ ملیۆن دۆلار وەکو شایستەی مانگی کانوونی دووەم وەربگرێت، لەهەمان کاتدا کۆمپانیاکانی تریش بەهەمان شێوە شایستەکانیان وەر دەگرن . پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە گەر لەمانگی پێشوودا ئەوەندە قەرز درابێتەوە لەکاتێکدا نرخی نەوت نەکەشتبووە ٥٠ دۆلار ئەی ئێستا کە نرخی نەوت لە سەرو ٦٠ دۆلارەوەیە چەند دەدرێتەوە؟ بۆیە گەر بەو شێوەیەی کە مانگی پێشو قەرزی کۆمپانیای HKN دراوەتەوە کۆمپانیاکانی تریش بەهەمان شێوە مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت ئەوا داهات نەک زیاد ناکات بەڵکو زۆر کەمیش دەکات. لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٩ و سەرەتای ٢٠٢٠ دا بەرهەمی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ تەنها ٢٤٫٧ هەزار بەرمیلی ڕۆژانەبووە و ئێستا ئاستی بەرهەمی ئەو کێڵگەیە ٣١ هەزار و ٥٠٠ بەرمیلە و پشکی HKN بریتییە لە ٦٢٪ دەکاتە ١٩٫٥ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە و ١٨٪ ی پشکەکانیش بۆ کۆمپانیای توتاڵ دەگەڕێتەوە و ٢٠٪ ی پشکەکانیش بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستانە. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە تەنها ڕێژەی ٤٪ ی کۆی بەرهەمی هەرێم پێک دەهێنێت.
.jpg)
درەو: رانانی: سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەی - سەبارەت بە پرسە گشتییەکان لە عێراق: یەکێک لە گۆڕاوە کاریگەرەکان لەسەر سیاسەتەکانی ئەمریکای سەردەمی بایدن، دۆسێی درێژخایەنی ئێران ئەمریکایە، هەر جۆرە مامەڵەیەکی توند یان نەرم لەگەڵ ئێراندا ڕاستەوخۆ کاریگەریی دەبێت لەسەر سیاسەتەکانی ئەمریکا لە عێراق و ناوچەکەدا، ئەزموونی بایدن (جیا لە سەردەمی سیناتۆری و سیاسەتکردنی دوورمەودا) و مامەڵەی "نە شیش بسووتێ نە کەباب"ی لەگەڵ ئێراندا لە کۆشکی سپییەوە دەگەڕێتەوە بۆ ٢٠٠٩، ئەوکاتەی کە جێگری سەرۆکی ئەمریکا (ئۆباما) بوو، کە دۆسێی عیراق درایە دەستی، هەر ئەو دەم زانی ئەوە تەنها ئەمریکا و هاوپەیمانانی نین کە پرسی دەوڵەتداریی و بەڕیوەبردنی هاوکێشە ئاڵۆزەکانی عێراق بەڕێوەدەبەن، بەڵکو هاوبەشێکی ناچاریی هەیە کە ئێرانە و ڕکابەرێکیشی هەیە کە قاسمی سولەیمانی بوو، بەهەمانشێوە ئەویش پرسی بەڕێوەبردنی دۆسێی عێراقی لە لایەن وڵاتەکەیەوە پێسپێردرابوو. هەر ئەوکاتیش جۆرێک لە ڕێگەی دبلۆماسییەتی نهێنی و مامەڵەی واقیعگەرایانەوە، تاڕادەیەک ستوونی و ئاسۆیی بەیناوبەین لە کێکی دەوڵەتەوە تا پانتایی تایەفییان پێکەوە تا هاتنی ترەمپ بۆ کۆشکی سپی ئیدارەدا. هەرچەند جیهان و عێراقی ئێستا و دۆخی پاش کۆرۆنا و بایدنی هەنووکەیی گۆڕاوون و ناتوانرێ هەمان کەسێتی و دەوڵەت و سیاسەتی ٤ساڵی پێشووتر ببینرێنەوە. بەگریمانەکردنی ئەوەش کە هیچ یەک لە واشنتۆن و تاران (بە سەردەمی ترەمپ و قاسم سولەیمانیشەوە) نەیانوویستووە جەنگی دەستەویەخە و گەرم و ڕووبەڕوو هەڵبگیرسێنن، ئەوە ڕوون دەبێتەوە کە هێشتا عێراق، حەوشەی پشتەوەی هەریەک لە واشنتۆن و تارانە، هەر نزیکبوونەوە و دوورکەوتنەوەیەک کاردەکاتە سەر ئارامی، سەروەریی، گەشەی عێراق بە سەرجەم پێکهاتەکانییەوە، هەردوولا، عێراق کارتى نەرم و توند و سێبەری دەستییانە. ئەگەرچی هەم خۆیی و هەم ئەندامانی تیمە پەیوەندیدارەکی بە پرسەکانی عێراقەوە، باش ئاگاداریی پرسەکانی ئەم وڵاتەن، بەڵام هەنووکە سیاسەتی نوێی بایدن لەبارەی عێراقەوە ڕوون و تەرجەمەکراو نییە، لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەکانیشیدا ئاماژەیەکی سەراپاگیر و ڕوونی بۆ سیاسەتی خۆی لە عێراقدا نەکرد. دیارە ئەو ڕاستییەیان چاک دەرک کردووە، کە داڕشتنی سیاسەتی نوێ بەرامبەر بەغدا بە بێ یەکلاکردنەوە و داڕشتنی سیاسەت بەرامبەر تاران لۆژیکی و واقیعی نابێت. لە پرسی عێراقدا سێ فاکتەری "کۆنی نوێ" کاریگەریی تەواویان لەسەر مامەڵەی ئیدارەکەى بایدن لە عێراقدا دەبێت: ١. پرسی میلیشا کۆن و نوێکانی لایەنگری ئێران لە عێراق: هەر لە سەردەمی ئۆبامادا، لە ساڵی ٢٠١٤ بەدواوە و خۆڕێکخستنەوەی "میلیشیا ئێرانییەکان"ی عێراق بە بیانووی بەرەنگاری داعشەوە، دوایین ئەو تەگەرانە بوون کە هاتنە پێشی ئیدارەی ئۆباما و تیمەکەی، هەم ئێران و هەم میلیشیاکانی لەوکاتەدا بە سیاسەتی هەڵکشان و داکشانییان بەرامبەر کۆشکی سپی، توانییان هەلێکی نوێی ئابووریی و سیاسیی بدەنەوە خاوەنەکانیان(ئێران)، بە هێنانەسەرخەتی ئەمریکا و ئارەزووی کۆشکی سپی بۆ ڕێککەوتنی ٥+١. ئێستا هەم دیسانەوە هەم ئەو میلیشیایانە (حەشدی وەلائی و یاوەرانیان)و هەم میلیشیای نوێ لە مناڵدانی ئەمانەوە سەریان هەڵداوە (ئەسحابولکەهف، سەرایای عشرین، ئەولیائودەم و ڕەبعەڵلا و...تاد)، کە ئەمانەی دووەمیان هەم کارەکانی جارانی حەشد لە لێدانی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا ئەنجام دەدەن و هەم تەکنیکێکی نوێی دەستی قائانی جێنشینی قاسم سولەیمانییە بۆ نمایشی بازووی ئێران بەرامبەر ئەمریکا. بۆیە ئەرکی نوێی بایدن تەنها سنووردارکردنی حشدی وەلائی و ڕازیکردنی پێکهاتەکانی عێراق نییە، بەڵکو مامەڵەشە لەگەڵ نەوەی دووەمی حەشدی وەلائی و نوێ. ٢. پرسی ڕێککەوتنی ٥+١: یەکێک لەو پرسانەی دیکە کە ڕاستەوخۆ کاریگەر دەبێت لەسەر سیاسەتی هەرێمی و عیراقی کۆشکی سپی، گەڕانەوە یان نەگەڕانەوەیە بۆ ڕێککەوتنی ٢٠١٧ی ٥+١ی پەیوەست بە ئێرانەوە، لە ئەگەری نزیکبوونەوەدا، ئەوا ئێران لە ڕووەکانی: سپیکردنەوەی پارە و گرفتی بانکی و دراوی، هەناردەکردنی نەوت، کڕینی پیداویستییە پیشەسازی و جەنگییەکانی و ..تاد، فشاری خۆی لەسەر بەغدا و هەولێر کەمتر دەکاتەوە، چونکە ئەوکات ڕاستەوخۆ بەشێک لە سپیکردنەوە و "پێچپێلێدانی سزاکان"ی لەسەر هەڵدەگیرێت و بارگرانی بۆ عێراق کەمتر سازدەکات. بەڵام لە سیناریۆی نەگەڕانەوە بۆ ٥+١ یان لانیکەم هەمووارکردنەوەی ڕێککەوتنەکەیە، ئەوا فشاری ئێران ڕاستەوخۆ لە عێراقەوە دەبێت و پانتایی ئەم وڵاتە باشترین هەل دەبێت هەم بۆ بازرگانی و کەمکردنەوەی کاریگەریی سزاکانی، هەم نمایشکردنی بازووی توندی خۆی، کە ناچاری دەکەن پەنابەرێتە بەر توندەهێز و نەرمەهێزی خۆی لە عێراق و سەرئێشەسازیی بۆ ئیدارەی کۆشکی سپی لە عێراقدا. دیارە هەر لە کۆتاییەکانی ئیدارەی ئۆبامادا، گرفتە تەکنیکی و سیاسییەکانی ٥+١ دەرکەوت و خودی کۆشکی سپی و ئسوڵییەکانی نێو ئێرانیش کەوتنە ڕەخنەکاریی ڕێککەوتنەکە، هەرچی ڕەخنەگرانی ئەمریکایە، پێیانوابوو کە ڕێککەوتنەکە کەمووکوڕی هەیە، لەسەر ئەو بنەمایەی کە دەبوو تێیدا موشەکی کیشوەربڕ و دوورهاوێژی ئێرانیش سنووردار بکرێت بەوپێیەی لەواقێعدا ئەوە مووشەکەکانن هەڕەشەی ڕاستەقینەن بۆ بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانانی بەر لە ئەتۆم، ئەوەتا ئێران بەو مووشەکانە توانیوویەتی بەرژەوەندی واشنتۆن و هاوپەیمانانی لە یەمەن، لوبنان، سوریا و عێراق و هەرێمی خستووەتە مەترسییەوە. ئێستا ئێران ئەوە هیچ کە دەستی لە موشەکناردن و پشتیوانی پرۆکانی لەو وڵاتانە هەڵنەگرتووە، بەڵکو بە پرۆژە یاسایەک ٢٠٪ کورە و پیشەسازییە ئەتۆمییەکانی خستووەتەوەکار کە پێچەوانەی بەندەکانی ڕێککەوتنەکەیە. هەردوو کۆشکی سپی و پاستۆریش، یەکتر تۆمەتبار دەکەن بە پێشێلی ڕێککەوتنەکە و هیچکامیان نایانەوێت دەسپێشخەربێت بۆ نەرمی نواندن، لە کاردانەوەیەکیشیدا، بایدن بە وەڵامی "نەخێر"ی قاتیع، دووپاتی کردەوە گەر ئێران نەگەڕێتەوە بۆ ٥+١، هیچ جۆرە مەیلێکی بۆ دووبارەکردنەوەی سەردەمی ٥+١ نییە، گەرچی لە کۆنگرەی میونیخی ئاسایشیی ڕۆژی هەینیدا دەرگایەکی نوێی بۆ ئێران ئاوەڵا کرد، بەڵام بە تێبینی و تەحەفوزاتەکانی پێشترییەوە. جیا لەمانەش ئاکامەکانی هەڵبژاردنی پێشوەختی سەرۆکایەتی ئێرانیش کاریگەر دەبێت لە کەمکردنەوە و زیاترکردنەوەی ئەو مەودایەی تاران و واشنتۆن. ٣. پرسی کورد لە ئێران و عێراق: دیسانەوە ئەم گۆڕاوەش کارتێکەر و کارتێکراوی نێوسیاسەتی بایدن دەبێت لەناوچەکەدا، گەرچی مێژووی سیاسیی بایدن زیاتر لەگەڵ کوردانی عێراقدا سازوکاری هەبووە، پرسی کوردی ئێران کەمتر لەئەجێندا سیاسییەکەیدا جێکردووەتەوە، بەڵام لە گریمانەی دوورکەتنەوەی زیاتری تاران و واشنتۆن، بێگومان پرسی کورد هەم لە ئێران وەک کارتی فشار لەسەر تاران و هەم لە عێراقیش کوردەکان دوایەمین پەناگەی ئارامی سەرباز و سیاسەتی واشنتۆن دەبن لە بەکارهێنانی خاکەکەیەوە بیگرە تا نینۆککردنی تاران و باڵانسڕاگرتنی هێزی ئەمریکا بەرامبەر پرۆئێرانیەکان لە عێراقدا. لە ئاماژەکانی ئەم دواییەی نمایشی ئێران و پرۆکانی، چ لە هەرێمی کوردستان بە بۆردوومانکردنی بنکە و بەرژەوەندییە ئەمریکییەکان و هاوپەیمانانی، چ لە نێوەڕاست و باشووری عێراق لە بەئامانجگرتنی باڵیۆزخانەی واشنتۆن، کاروانە سەربازییەکانی هاوپەیمانان، لێدانی هێز و لایەنە سیاسییەکانی نزیک لە ئەمریکا و تیرۆرکردنی چالاکوانان، دەرخەری ئەو ڕاستییەن کە سیاسەتی هەنووکەیی تاران و واشنتۆن هەواڵی خۆشی بۆ عێراقییەکان پێنابێت و ڕێگایەکی خوارووخێچ چاوەڕوانی عێراقە لە سێبەری گرژییەکانی ئەو دوو وڵاتەدا. - سەبارەت بە گروپه چه‌كداره‌كان له عێراق: سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مريكا به‌رامبه‌ر گروپه چه‌كداره‌كانی عێراق، دەکرێت له سه‌ر سێ ئاست بخوێنرێته‌وە: ئاستى يه‌كه‌م: تاراده‌يه‌كى زۆر په‌يوه‌ست و گرێدراوى سياسه‌تى ده‌ره‌كى ئه‌مريكايه به‌رامبه‌ر به ئێران و ئه‌و گروپانه‌ى له لايه‌ن ئێرانه‌وه پشتگيرى ده‌كرێن، کە ئه‌مريكا وه‌ك نوێنه‌رى ئێران مامه‌ڵه‌يان له‌گه‌ڵدا ده‌كات. ئه‌م گروپانه له عێراقدا له‌پێش كۆتايهاتنى داعش وه‌ك هێز و قه‌باره‌يان، كه زياتر وه‌ك نه‌وه‌ى يه‌كه‌مى تازه‌ى گه‌شه‌كردوى مۆدێلى لوبنانى له عێراق، جۆرێك پارێزگار و شه‌رمنانەتر ئاراسته‌كراو بوون به‌رامبه‌ر به هەبوونى هێزه‌كانى ئه‌مريكا له‌عێراقدا، له‌مه‌ش به‌شێك له‌و هێزانه كه بانگهێشتى هاوپه‌يمانى نێو ده‌وڵه‌تيیان كرد بۆ عێراق و شه‌ڕی دژبه‌تيرۆر و پاراستنى ئاسايشى عێراق چه‌كه‌ره‌يان كردبوو. به‌شه‌كه‌ى تريان كه نه‌وه‌ى دووه‌مى گرووپه‌كانن، زياتر ڕاشكاو و راديكاڵن له ڕووى ئينتيماوە گوتارێكى ئاشكرا و مانيفێستێكى ڕوونيان هه‌يه و ئه‌مريكا وه‌ك داگيركه‌ر سه‌يرده‌كه‌ن، چه‌ندين گرووپى به‌رگرى چه‌كدارييان دروستكردوه، ئه‌م گروپانه زياتر له‌دواى كوژرانى قاسم سوله‌يمانى و ئه‌بومه‌هدى موهه‌نديس به‌ده‌ركه‌وتن. له‌ڕوى هێز و لۆژيكى سه‌ربازى پێگه و قورسایيان هە‌يه، تا راده‌يه‌كى زۆریش قسه‌ى يه‌كلاكه‌ره‌وه‌يان لايه. ئاستى دووه‌م: مامه‌ڵه‌ى ئه‌مريكایە له گفتوگۆى ستراتيژیى عێراق-ئه‌مريكا، كه به ناوى گفتوگۆى ستراتيژیى ناسراوه، بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌و دۆسيه گرنگانه‌ى گه‌نگه‌شه ده‌كرێن، پاشان وه‌ك ڕێكکه‌وتننامه‌ى ستراتيژى واژوو بكرێت، يه‌كێك له ته‌وه‌ره زيندووه‌كانى ئه‌م ڕێکكه‌وتننامه‌يه، كه دڵى ڕێكکه‌وتنامه‌که‌شه دۆسيه‌ى ئاسايش و چۆنێتى ڕێكکه‌وتنه له‌سه‌ر بابه‌تى كه‌مكردنه‌وه‌ى هێزه‌كانى ئه‌مريكا، بابه‌تى مه‌ترسى تيرۆر، چۆنێتى به‌هێزكردنى سوپاى عێراق، هه‌ڵوه‌شاندنه‌وەى گرووپ و ميليشا چه‌كدارييه‌كانه. ئاستى سێيه‌م: مامه‌ڵه‌ى ئه‌مريكایە له‌گه‌ڵ هه‌رێمى كوردستاندا به گشتى و دۆسێى ئاسايشى كوردستان و مامه‌ڵه‌كردنە له‌گه‌ڵيدا به‌تایبەتى، سەبارەت بەوەى کە ئه‌مريكا چۆن مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئاسايشى هه‌رێمى كوردستاندا ده‌كات، بايه‌خى ستراتيژى هه‌رێمى كوردستان بۆ ئه‌مريكا چييه، شوێنى هه‌رێمى كوردستان له ڕێكه‌وتنى ستراتيژى ئاسايشدا چى ده‌بێت. سه‌باره‌ت به ئاستى يه‌كه‌م: ئه‌مريكا سياسه‌تى ئاراسته‌كراوى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌وه‌يه كه له‌گه‌ڵ به‌كارهێنانى هێز نييه دژی ئێران و به‌داى گۆراوى تازه و جێگره‌وه‌ى سياسیى نوێدا ده‌گه‌ڕێت، مۆدێلى هاوپه‌يمانى سعودى بۆ عێراق ره‌تده‌كاته‌وه. بۆيه گوتارى فه‌رمى ئێران و گروپه‌كانى كه نوێنه‌رايه‌تى ده‌كه‌ن، به ڕاشكاوى ئه‌وه‌يه هاوسه‌نگى ڕابگرن له نێوان فشاركردن و دژايه‌تیكردنى راسته‌وخۆ. ئه‌مه‌ش ئه‌و دوو مۆدێله نوێنه‌رايه‌تى ده‌كه‌ن كه له ئاستى دووه‌مدا باسکرا. واته نه‌وه‌ى يه‌كه‌م و نه‌وه‌ى دووه‌م. بۆ ئاستى دووه‌م: پابه‌ندى ئه‌مريكا و عێراقە به‌درێژه‌دان به پلانى درێژه‌دان به‌گفتۆگۆ و گه‌يشتن به ڕێكه‌وتنامه‌ى ستراتيژى عێراقى-ئه‌مريكى، كاتێك له وێنه گشتيه‌كه‌دا، ڕاڤه‌ى هه‌ڵوێسته‌كان و ڕه‌فتارى سياسى بكه‌ين، بۆ نموونە ده‌ستنيشانكردنى ماكگۆرك بۆ رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست، ئه‌وه‌ى لێده‌خوێنرێته‌وه کە زياتر به ئاراسته‌ى سياسه‌تى ناجێگردا هه‌نگاو ده‌نرێت، ره‌نگه كه‌مكردنه‌وه‌ى هێزه‌كانى ئه‌مريكا بژارده نزيكه‌كه بێت و رۆڵى ميليشاكانیش زياتربێت. بەڵام سەبارەت بە ئاستى سێيه‌م: کە هه‌رێمى كوردستان و ئاسايشى هه‌رێمى كوردستانه، هێرشه موشه‌كيه‌كه‌ى شه‌وى (١٤ى شوبات) و كاردانه‌وه خێراكانى ئه‌مريكا به‌رامبه‌ر به‌و هێرشانه و په‌نجه ڕاكێشان بۆ گروپه چه‌كدارييه‌كانى شيعه كه ناويان له‌خۆيان ناوه هێزه‌كانى به‌رگرى، ده‌رفه‌تێكى تازه و سه‌ره‌تاى ده‌ركه‌وتنى پاڵپشتيیه‌كى رانه‌گه‌يەنراوى ئه‌مريكا بوو، له‌دواى چوار ساڵ له سياسه‌تى ته‌ماشاكه‌رێكى لايه‌نگرى عێراق له‌سه‌ر حسێبى كوردستان. ئه‌م ده‌روازەیە دوو ئامانجى سه‌ره‌كى تيا ده‌ستنيشانكراوه، ئامانجێكى فشاریى به‌رجه‌سته كه ئاشكراى كرد ده‌توانرێت هه‌ولێر بكرێته ئامانج و پێگه‌يه‌كى پارێزراو نييه بۆ ئه‌مريكا. ئامانجى دووه‌ميش ئه‌وه‌بوو ئه‌مريكا له‌ڕێگه‌ى ئه‌م فشاره‌وه توانى خۆى مانيفێست بكات و دووریش نيه، له ده‌رفه‌تى نزيكدا، گروپه چه‌كدارييه‌كان بكاتەوە به ئامانج. - ڕانانی ئایندەیی ژمارە (9) - توێژەران: د.هەردی مهدی میکە، د.یوسف گۆران، د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول،
.jpg)
راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت مەسرور بارزانی دەیەوێت لەچوارچێوەی بودجەی ٢٠٢١دا لامەرکەزیەتی ئیداری و دارایی پارێزگاکان بچەسپێنێت، رەنگە یەکێتی بەمە قایل بێت، هاوسەرۆکەکانی یەکێتی بەر لە جێگیرکردنی لامەرکەزیەتی دارایی دەسەڵاتی دارایی و سیاسییان لەنێوان خۆیان دابەشکرد. لامەرکەزی لەنێوان مەسرور بارزانی و بافڵ تاڵەبانیدا لامەرکەزیەتی دارایی و ئیداری بۆ پارێزگاکان، داواکاری یەکێتییە لە پارتی، مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت پێشتر رایگەیاند هیچ پرۆژەیەک بۆ لامەرکەزیەت لە دەرەوەی حکومەت قبوڵ ناکەن، یەکێتیش چەندجارێک هەڕەشەی هەڵگرتنی هەنگاوی سەربەخۆی کردووە ئەگەر لامەرکەزیەتی دارایی و ئیداری پارێزگاکان نەچەسپێندرێت. چەند رۆژی رابردوو بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆکی یەکێتی لەگەڵ کونسوڵ و نوێنەری وڵاتان لە هەولێر کۆبووەو، بەپێی زانیارییەکانی (درەو)، لەو کۆبونەوەیەدا بافڵ تاڵەبانی وتویەتی:" مەسرور بارزانی تاكلایەنە بڕیار لەسەر پرسە چارەنوسسازەكان دەدات و حیساب بۆ لایەنەكانی تر ناكات، بۆیە تەحەمولی ئەو عەقڵیەتەی سەرۆكی حكومەتی هەرێم ناكەن"، لەبارەی لامەرکەزیەتەوە، هاوسەرۆکی یەکێتی باسی لەوەکردووە" یەكێتی سوورە لەسەر پرسی لامەركەزییەت و لامەركەزیشیان تەنیا بۆ سلێمانی ناوێت، بەڵكو بۆ تەواوی پارێزگاكانی هەرێم داوای دەكەن، لەگەڵ دووئیدارەییدا نین، بەڵام لەگەڵ ئەوەن دەسەڵاتەكان شۆڕ بكرێتەوە بۆ پارێزگاكان". چیرۆکی لامەرکەزیی ساڵی رابردوو لەسەر داوای یەکێتی، پارتی و یەکێتی و بزوتنەوەی گۆڕان وەکو سێ لایەنی پێکهێنەری حکومەت چوونە ناو چەند کۆبونەوەیەک بۆ رێککەوتن لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێکردنی لامەرکەزیەتی ئیداریی و دارایی لە پارێزگاکاندا. ئەم سێ لایەنە هەریەکەیان پرۆژەی خۆیان بۆ لامەرکەزیەت پێشکەشی حکومەت کرد، بڕیاربوو، پرۆژەی هەرسێکیان لەناو یەک پرۆژەدا کۆبکرێتەوەو بخرێتە بەردەم پەرلەمان بۆ پەسەندکردنی، بەڵام ئەمە شکستی هێنا. لە قۆناغێکی تردا، لەچوارچێوەی دانوستانەکانیدا لەگەڵ یەکێتی، پارتی ئامادەبوو لامەرکەزیەتی دارایی لە چەند بوارێک بدات بە پارێزگاکان، بەڵام مەرجی ئەوە بوو بڕیارەکانی تایبەت بە کەرتەکانی (كشتوكاڵ، شارەوانی، وەبەرهێنان) هەر مەرکەزی بێت و لە هەولێر بێت، یەکێتی بەمە قایل نەبوو، دەیوت ئەو سێ بوارە سێ بواری گرنگی بوژانەوەو ئاوەدانین و دەبێت ئەوانیش بکرێن بە لامەرکەزی، ئیتر لێرەدا دانوستانەکان راوەستان. رێککەوتنێکی نوێ بەپێی زانیارییەکانی (درەو)، ئێستا پارتی بۆ قایلکردنی یەکێتی، پێشنیازێکی نوێی هێناوەتە ئاراوە، پێشنیازە نوێیەکە بۆ لامەرکەزیەتی ئیداریی و دارایی پارێزگاکان بەمشێوەیە دەبێت: 🔹 لامەركەزیەتی ئیداری وەك ئەوەی لە كارنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا هاتووە، دەخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە. 🔹 لامەركەزیەتی دارایی لەچوارچێوەی پرۆژە بودجەی ٢٠٢١ی هەرێمی كوردستاندا رێكدەخرێتەوە، بەمشێوەیە: بودجەی ٢٠٢١ی هەرێم دابەش دەبێت بەسەر بودجەی بەكاربردن و وەبەرهێنان، ئەوەی پەیوەندی بە بودجەی بەكاربردنەوە هەیە (موچەو خەرجی وەزارەتەكان)، ئەوە مەركەزییەو لەچوارچێوەی پرۆژەیاسای بودجەدا رێكدەخرێتەوە. ئەوەی پەیوەندی بە خەرجی وەبەرهێنانەوە هەیە، لەچوارچێوەی پرۆژەی پەرەپێدانی پارێزگاكاندا جێبەجێ دەکرێت و هەندێک لامەرکەزیەتی دارایی لە خەرجکردنی پارەی پرۆژەکان بە پارێگاکان دەدرێت. چەند رۆژی رابردوو مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی لەگەڵ پارێزگارەکاندا کۆبووەوە، لە کۆبونەوەکەدا خەرجی وەبەرهێنانی بۆ ساڵی ٢٠٢١ تایبەت بە پەرەپێدانی پارێزگاکان لە سێکتەرەکانی (شارەوانی، کارەبا، تەندروستی، کشتوکاڵ، پەروەردە، رێگاوبان) پەسەندکرا، ئەمە هەنگاوی حکومەت بوو بە ئاڕاستەی جێبەجێکردنی لامەرکەزیەتی دارایی. حکومەت گوژمەی (٣٤٩ ملیارو ٧٠٢ ملیۆن) دینار دیاریکرد بۆ پەرەپێدانی پارێزگاکان و پارەکەشی بەمشێوەیە بەسەر پارێزگاکاندا دابەشکرد: 🔹 پارێزگای سلێمانی: 114,350,000,000 سەد و چواردە ملیار و سێسەد و پەنجا ملیۆن دینار. 🔹 پارێزگای هەڵەبجە: 30,000,000,000 سی ملیار دینار . 🔹 پارێزگای هەولێر: 000 ,128,352,000 سەدو بیست و هەشت ملیار و سێسەد و پەنجا و دوو ملیۆن دینار. 🔹 پارێزگای دهۆک: 77,000,000,000 حەفتا و حەفت ملیار دینار. مەسرور بارزانی بەشێوەی کرداریی دەستی کردووە بەجێبەجێکردنی ئەم پێشنیازەو پێناچیت لەمە زیاتر هیچ دەسەڵاتێکی زیاتر بە پارێزگاکان بدات. ئەگەر یەکێتی بەم پرۆژە نوێیە قایل ببێت، کە مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی لەچوارچێوەی حکومەت و لە دەرەوەی دانوستانی نێوان هەردوو حزب نەخشەیان بۆ کێشاوە، ئەوا قسەکەی مەسرور بارزانی دەچەسپێت کە وتی" پرۆژە بۆ لامەرکەزیەت لە دەرەوەی حکومەت قبوڵ ناکەین". هاوسەرۆکەکان دەسەڵات دابەشدەکەن لەکاتێکدا هێشتا پرۆژەی لامەرکەزیەتی دارایی و ئیداری لەنێوان پارتی و یەکێتی بەفەرمی یەکلانەکراوەتەوە، چەند رۆژێکە بەرپرسانی باڵای یەکێتی دەستیان کردووە بە کۆبونەوە لەگەڵ بەرپرسانی ئیداریی و فەرمانگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی. بەگوێرەی بەدواداچوونەکانی (درەو)، بافڵ تاڵەبانی و لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆکەکانی یەکێتی دەسەڵاتی دارایی و سیاسی و ئەمنییان لەنیوان خۆیادا دابەشکردووە بەمشێوەیە: 🔹 دەسەڵاتی دارایی بۆ بافڵ تاڵەبانی 🔹 دەسەڵاتی سیاسی و ئەمنی بۆ لاهور شێخ جەنگیی لەچوارچێوەی ئەم دابەشکارییە نوێیەی دەسەڵاتدا، لاهور شێخ جەنگی ئەمدواییە پۆستی بەڕێوەبەری گشتی ئاسایشی سلێمانی لەبەرژەوەندی خۆی یەکلاکردەوە. لەبەرامبەردا بافڵ تاڵەبانی دەستیکردووە بە جموجوڵی ئابوریی، (درەو) زانیویەتی، بافڵ تاڵەبانی هەندێک کارەکتەری پێشتری ئیدارەی گشتی گەڕاندوەتەوە بۆ ناو بواری دارایی و بارزگانی، هەندێک لەمانە پێشتر لەلایەن هاوسەرۆکەکانی یەکێتییەوە تۆمەتبار دەکران بەوەی پارەی یەکێتییان بردووە، بەوهۆیەوە لە کارکردن دورخرانەوە، بەڵام ئێستا جارێکی تر گەڕێنراونەتەوە بۆناو گۆڕەپانەکەو بافڵ تاڵەبانی وەکو نوێنەری خۆی بۆ بواری دارایی و بارزگانی بە سەرمایەداران و ژورە بازرگانییەکانیان دەناسێنێت. سەرەتای ساڵی ٢٠٢٠، دوای کۆنگرەی چوارەمی یەکێتی، هاوسەرۆکەکان لیژنەیەکی سێ کەسییان دروستکرد بۆ کۆکردنەوەی دارایی یەکێتی، داراییەک کە لەدوای نەخۆشکەوتن و پاشان کۆچی دوایی "مام جەلال" سکرتێری مێژویی حزبەکەوە، پەرش و بڵاوبووەوە، جڵەوەکەی لەدەستی کوڕانی ماڵباتی تاڵەبانیدا نەمابوو، ئەم لیژنەیە ئێستاش بەردەوامەو کاری خۆی دەکات، بەڵام بەگوێرەی ئەو زانیارییانە کە لە چەند بەرپرسێکی باڵای یەکێتییەوە دەست (درەو) کەوتوون، لیژنە سێ کەسییەکە ئێستا لە لێواری هەڵوەشانەوەدایە، چونکە ئەندامەکانی دابەشبوون بەسەر هاوسەرۆکەکانداو یەکێکیان کار بۆ بافڵ تاڵەبانی و ئەوی تر کار بۆ لاهور شێخ جەنگی دەکات، یەکلابوونەوەی کاروباری دارایی بۆ بافڵ تاڵەبانی رۆڵی بۆ لیژنەکە نەهێشتوەتەوە. ئەم لیژنەیە لە بنەڕەتەوە کاری ئەوە بوو داراییەکانی یەکێتی ساغبکاتەوە، بەتایبەتی ئەو داراییەی کە کەوتبووە لای ستافی پێشووی ئیدارەی گشتی حزبەکە، لەمەدا سەرکەوتوو نەبوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لەوەی کورتهێنانی خەرجی مانگانەی حزب پڕبکاتەوە، بەوهۆیەوە ئێستا ئۆرگانەکانی یەکێتی بوژاونەتەوەو مانگانە موچە لەکاتی خۆیدا وەردەگرن. لامەرکەزیەتی دارایی دەسەڵاتی یەکێتی بەسەر ئابوری ناوچەی سلێمانیدا بەهێز دەکات، بەڵام دیارنییە ئایا دۆخی داتەپیووی ئابوری سلێمانی هەڵدەسێنیتەوە یاخود خراپتری دەکات.
.jpg)
(درەو): حكومەتی هەرێم موچەی مانگی دوو دابەشدەكات، بەپێی ئەو داهاتەی لەبەردەستدایە، ئاستی لێبڕینی موچە بۆ ئەم مانگە بەهەمان شێوە 21% دەبێت. رۆژی پێنج شەممەی ئەم هەفتەیە، حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی مانگی (2)ی ئەمساڵی موچەخۆران دابەشدەكات. وەزارەتی دارایی لیستی موچەی وەزارەتەكانی راگەیاند، بەڵام هیچ ئاماژەیەكی بەوە نەكرد، لێبڕینی موچەی بۆ ئەم مانگە بڕەكەی چەند دەبێت. بەگوێرەی بەدواداچونەكانی (درەو)، بۆ موچەی ئەم مانگە، حكومەتی هەرێم بڕی (725 ملیار) دینار داهاتی لەبەردەستدایە، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بەردەوام جەخت لەسەر ئەوە دەكات" بەپێی ئەو داهاتەی لەبەردەستی حكومەتدایە موچە دابەشدەكەن"، واتە لێبڕینی موچە بەگوێرەی ئاستی داهاتی حكومەت دیاری دەكەن. داهاتی بەردەستی حكومەت هەرێم بۆ ئەم مانگە بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكەوە لەناو وەزارەتی دارایی دەست (درەو) كەوتوون، بەمشێوەیە: * داهاتی نەوت (ئەو بڕەی كە بۆ وەزارەتی دارایی گەڕاوەتەوە): 380 ملیار دینارە * داهاتی ناوخۆ: 320 ملیار دینارە * یارمەتی هاوپەیمانان بۆ پێشمەرگە: 25 ملیار دینار واتە تێكڕای داهاتی بەردەستی حكومەت بۆ ئەم مانگە بڕەكەی (725 ملیار) دینارە، خەرجی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بەبێ لێبڕین مانگانە (894 ملیار) دینارە. بۆ ئەم مانگە، حكومەتی هەرێمی بەلێبڕینی 21% موچە دابەشدەكات‌و تێڕای خەرجی موچە دەبێت بە (710 ملیار) دینار بۆ مانگەكە.
.jpg)
(درەو): سایتی (American Thinker) لە راپۆرتێکدا باسی لە پێگەی کورد کردووە لە سیاسەتی ئیدارەی نوێی ئەمریکادا بە سەرۆکایەتی جۆ بایدن. سایتەکە دەڵی، سەرباری ئەوەی جۆ بایدن کەسێکی وەکو (برێت مەکگۆرک)ی لە ئیدارەکەی خۆیدا داناوە، بەڵام هێشتا هەڵوێستی ئیدارەی بایدن لەبارەی کوردەوە روشن نییە، بەدیاریکراویش کوردەکانی سوریا. سایتەکە دانانی برێت مەکگۆرک بۆ کاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەناو ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا وەکو ئومێدێک بۆ کوردو سەرچاوەی نیگەرانبوونی تورکیا ناودەبات، بەوپێیەی مەکگۆرک ئەندازیاری هاوپەیمانێتی نێوان کوردەکانی سوریاو ئەمریکا بووە لە شەڕی داعشدا، بەردەوامیش پاڵپشتی کوردی کردووەو رەخنەی لە تورکیاو سیاسەتەکانی ئەنکەرە گرتووە لەناو سوریادا. سەرباری ئەم پەیوەندییە، سایتەکە لەزاری چەند بەرپرسێکی ئەمریکاوە ئاشکرایکردووە، سوریا لە ئەولەویەتی کاری ئیدارەی جۆ بایدندا نییەو بایدن هیچ مەیلێکی بۆ پارێزگاریکردن لە کورد بەتایبەتیش کوردی سوریا نییە بۆ ئەوەی بتوانن قەوارەیەکی سەربەخۆ بۆ خۆیان بنیاد بنێن. سایتە ئەمریکییەکە، هۆکاری ئەوەی ئیدارەی بایدن بایەخ بە کورد نادات بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە کوردی سوریاو عێراقدا یەکگرتوو نین لەنێوان خۆیانداو لە چەند گروپ و لایەنێکی جیاواز پێکهاتوون کە تەبا نین و لەناو یەک هاوپەیمانێتیدا کۆنابنەوە. سەرباری ئەمە، (American Thinker) دەڵێ، ئیدارەی بایدن سەرقاڵی قەیرانە ناوخۆیی و دەرەکییەکانیەتی و نایپەرژێتە سەر پرسی کورد، بەتایبەتیش کوردەکانی سوریا. بەگشتی سایتەکە ئاماژە بەوە دەکات، ئیدارەی نوێی ئەمریکا هێشتا سیاسەتی روون و دیاریکراوی بۆ زۆرێک لە پرسەکان نییە، بەتایبەتی پرسی کورد. ئەمە لەکاتێکدایە زۆربەی بەرپرسانی سیاسی کورد لە هەرێمی کوردستان بەهاتنی بایدن بۆ پۆستی سەرۆکایەتی ئەمریکا خۆشحاڵ بوون، بایدن لە دۆستە دێرینەکانی کوردە، چەندینجار سەردانی کوردستان کردووە، جارێکیش لە پەرلەمانی کوردستان قسەی کردووە. میدیای پارتی دیموکراتی کوردستان پاڵپشتی گەورەیان لە سەرکەوتنی بایدن کرد، ئەوان باسیان لەوە دەکرد، جارێک بایدن بە مەسعود بارزانی وتووە:" جەنابی سەرۆک، من و تۆ بەرلەوەی بمرین هەردووکمان بە چاوی خۆمان دەوڵەتی کوردی دەبینین".
.jpg)
مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو) یەکێک لە خەسڵەتە سەرەکییەکانی جیاکردنەوەی کۆمەڵگا ھاوچەرخەکان لە کۆمەڵگا سونەتیی و تەقلیدییەکانی ناو مێژوو، بریتییە لە تێگەیشتنی ھەریەکێکیان لە چەمکی یاسا و لەو پێگەیەی دادگا لە کۆمەڵگادا ھەیەتی. لە کۆمەڵگا ھاوچەرخەکاندا یاسا بریتییە لە سیستەمێک لە بەھا کە گرێنەدراوە بە خواست و ئیرادەی حوکمڕانانەوە و دابڕاوە لە ئەمر و نەھییەکانی ئەوان، خۆشیان کەسانێک نین لەدەرەوە و لە سەرەوەی یاساکانەوە بن. یاسا لەم کۆمەڵگایانەدا وەک ئامرازێکی بەھێز بەدەستی کۆمەڵگاوەیە، بۆ وەدیھێنانی ئەو ئامانجە گشتییانەی دەیەوێت پێیانبگات و بۆ ڕێکخستنی پەیوەندییەکانی ناو ئەو جیھانەی دەیەوێت دروستیبکات و تیایدا بژیی. کاری یاسا لەم کۆمەڵگایانەدا بریتیە لە پاراستنی تاکەکەسەکان لەیەکتر و لە دەزگاکان و لەوانەی ئەو دەزگایانە بەڕێوەدەبەن. ئامانجێکی سەرەکیی تری یاسا لە کۆمەڵگا ھاوچەرخەکاندا بریتییە لە سەرلەنوێ داڕشتنەوە و باشترکردنی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان، بە مەبەستی بەرهەمهێنانی کۆمەڵگایەکی ئارام و ھێمن و قابیلی ژیان، دروستکردنی ژینگەیەکی کۆمەڵایەتیی کە ھەڵاوێردن و بێڕێزیی و پێشێلکردنی مافەکانی تێدانەبێت. لە زۆر شوێنیشدا خودی مافەکانی مرۆڤ دادەبەزنە ناو ھەموو ئەو بوارانەی ترەوە کە پێویستیان بە ڕێکخستنی یاسایی ھەیە و یاسا تیایاندا دەستبەکاردەبێت. تاکەکەس لەم جۆرە کۆمەڵگا ھاوچەخانەدا ھاوڵاتییە، ھاوڵاتییش بوونەوەرێکی یاسایی خاوەن ماف و خاوەن بەرپرسیارێتییە. بە مانایەکی دیکە یەکەی سەرەکیی ناو یاسا لە کۆمەڵگا ھاوچەرخەکاندا ھاوڵاتییە، یاسا دێت بۆ ڕێکخستنی پەیوەندیی ھاوڵاتیان لەگەڵ یەکتریدا، لەگەڵ دەوڵەت و دەزگاکان و دەسەڵاتداراندا. یاسا لە ھەموو ئەم دۆخانەدا یاسایەکی گشتییە و بەسەر ھەموواندا و بەبێ جیاوازیی پیادەدەکرێت. بەڵام لە کۆمەڵگا سونەتییەکاندا یاسا تا ڕادەیەکی زۆر، تەعبیرە لە ئیرادەی حوکمڕان، لە خواستی سەروەر و لە ویستی ئەمیر و سوڵتانەکان. چەمکی سەرەکیی ناو ئەم جۆرە کۆمەڵگایە ھاوڵاتیی نییە، بەڵکو ڕەعیەتە. ئەگەر لەپاڵ چەمکی ھاوڵاتییدا ماف و بەرپرسیارێتیی سەروەربێت، لەپاڵ چەمکی ڕەعیەتدا گوێڕایەڵیی و ئیتاعەت سەرەوە. ئەوەی لە کوردستاندا دەیبینن ھەواڵدانێکی بەردەوامی دەسەڵاتدارانە بۆ گەڕاندنەوە بۆ چەمکی ڕەعیەت لە شوێنی چەمکی ھاوڵاتیی و سەپاندنی خواستی حوکمڕانە بەناوی یاسا و لەڕێگای یاساوە بەسەر میللەتدا، کە وەک ڕەعیەت مامەڵەدەکرێت. ئەگەرچی کۆمەڵگای کوردیی لەمڕۆدا و لە زۆر ڕووەوە کۆمەڵگایەکی تەقلیدیی نییە، بەڵام دەسەڵاتدارەکانی بە لۆژیکی سەردمە کۆنەکان مامەڵەی دەکەن. دیکتاتۆر و ھێزە ستەمگەرەکانی دونیای ئەمڕۆ هەمیشە کێشەی گەورەیان لەگەڵ ئەو ڕستە یاساییەدا هەیە کە دەڵێت: ”هیچ سزایەک بە بێ یاسا بوونی نییە“، بۆ ئەوەی سزا ھەبێت دەبێت لادان لەیاسا ھەبێت. ئەم گرێدانەی سزا بە یاساوە ڕژێمە ستەمگەرەکانی ناچارکردوە بەردەوام لە ھەوڵی ئەوەدابن ”یاسای تایبەت“ دروستبکەن، بۆئەوەی لەڕێگایەوە ڕوخسارێکی یاسایی بە گرتن و زیندانییکردن و کوشتنی نەیارەکانیان بدەن. مکیاجێکی یاسایی بۆ سەپاندنی ئیرادەی خۆیان بەسەر ھەموواندا بکەن و تاوانەکانیان لەڕێگای یاساوە ئەنجامبدەن. با نموونەیەک لە ئەزموونی نازیزمی ئەڵمانیا بھێنینەوە. ساڵی ١٩٣٤ دا لە ئەڵمانیای سەردەمی ھیتلەردا یاسایەک بەناوی ”بەرگرییکردن لە هێرشی چەپەڵانە بۆ سەر دەوڵەت و حیزب“ەکەی هیتلەر دەرکرا. ئەو یاسایە هەموو ڕەخنەکردنێکی دەوڵەت و حیزب و سەرۆک و کەسایەتییەکانی حیزبی نازیی، قەدەغەدەکرد و هەموو بەکەمزانینێکی ڕەمزەکانی حیزبی بە کردەیەکی تێکدەرانە لەقەڵەمدەدا. سزای تاوانبارانیش لە کاری بەزۆرە دەستیپێدەکرد تا دەگەیشتە لەسێدارەدان. دوای دوو ساڵ، واتە لە ساڵی ١٩٣٦دا، ”یاسای گێستاپۆ“ دەرکرا، گێستاپۆ پۆلیسیی نھێنیی ڕژێمەکەی ھیتلەر بوو. بەپێی ئەم یاسایە دەزگای گێستاپۆ لە هەموو چاودێریی و کۆنترۆڵێکی یاسایی و دادگایی ئازادکرا و بەتەنها لەژێر کۆنترۆڵی حیزب و ھیتلەر خۆیدا بوو، وەک کەسی یەکەمی ئەو حیزبە نازییە. یاساکە ڕەوایەتیی بە هەموو کردەیەکی دەزگاکە دەبەخشیی و کردەوەکانی بەیاسایی دەکرد، لە ھەموو ئەو تاوانانەش کە وەک سکاڵا لە دادگا لەسەریان تۆمار دەکرا، خۆشدەبوو. ئەم دەزگایە دەستی واڵا بوو لە گرتن و سزادان و کوشتنی هەر کەسێکدا کە ئەو وەک هەڕەشە بۆ سەر نەتەوە و حیزب و سەرۆک ببینایە. ئەرکی سەرەکیی گێستاپۆ بەرگرییکردن بوو لە دەوڵەتی ئەڵمان لە بەرامبەر دوژمنە ئایدیۆلۆژییەکانی و، پاراستنی نەتەوەی ئەڵمان و حیزبی نازیی بوو لە هەموو کارێکی ”تێکدەر“انە و ”خیانەت“ێکی نیشتیمانیی. دەزگای گێستاپۆ ناودارترین و مەترسییدارترین دەزگای پۆلیسی نهێنییە لە مێژوودا کە بە شێوەیەکی نهێنیی و سیستەماتیکی ڕاوی دوژمنەکانی حیزب و نەیارەکانی سەرۆکی دەکرد و بەرپرسی یەکەمی ھەموو ئەو کوشتن و تیرۆرە بوو لە ماوەی حوکمی نازییەکاندا ئەنجامدران. ژمارەی ئەو کارمەندانەی لەم دەزگایەدا کاریاندەکرد گەیشتە ٤٠٠٠٠ کەس. بەیاساییکردنی تاوانەکانی ئەم دەزگا تۆقێنەرە نموونەیەکی بەرچاوە لە مەسەلەی بەیاساییکردنی تاوان و کوشتن و بڕیندا. لە سیستەمی بەعسیزمی عێراقیشدا ھەموو ئەوانەی کە دەگیران و دواتر دەکوژران، ھەموویان بەناوی پیادەکردن و ڕێزگرتنی یاساوە ئەنجامدەدران. ھیچ کەسێک لەوانەی دەگیران و دەکوژران بەبێ دادگایکردن نەدەکوژران. وەکچۆن لای نازییەکان و بەعسییەکان یاسا ئامرازی ئەنجامدانی تاوان بوو، ئەمجۆرە مامەڵەکردنەی یاسا بەشێکی دانەبڕاوی زۆرینەی ئەزموونە تۆقێنەرەکانی جیھانی ئەمڕۆشە. دیکتاتۆرەکان بۆئەوەی بگرن و بکوژن، بۆئەوەی فشار لەسەر نەیارەکانیان دروستبکەن، پێویستان بە یاسا ھەیە تاوەکو شەرعییەت بە کردەکانیان بدەن. ئەوەی ساڵانێکە لە ھەرێمی کوردستاندا ڕوودەدات شتێکە سەر بەم کەلەپورە دەسەڵاتگەرییە. گرتن و زانیدانکردنی ڕۆژنامەنووسان و چالاکەوانەکان بە یاسا، بەناوی جاسوسییکردن و تەخریب و مەترسییەوە بۆسەر ئەمنی قەومیی ھتد.، بەشێکە لەو کولتوورە تەعەسوفییەی لەناو ئەزموونی سوڵتانیی ھەرێمدا دروستبووە. دیوی ئەودیوی ئەم گرتن و زیندانیکردن و فڕاندن و بێسەروشوێنکردنە، تا بە کوشتن دەگات، بریتییە لە کولتووری داڵدەدان و گلدانەوە و پاراستنی تاوانباران، ئەو تاوانبارانەی ئەو جۆرە تاوانانە بۆ دەسەڵاتداران ئەنجامدەدەن. ھەرێمی کوردستان زیاد لە جارێک کەوتۆتە ناو زۆنگاوی یاساشکێنیی و زەوتکردنی ئازادیی تاکەکان و هەڕەشە و تیرۆری جەستەییەوە، ھەموو ئەمانەش ھاوشانبووە بە لێنەپرسینەوە لە تاوانەکان و لە تاوانباران. لە حەڤدەی شوباتەوە تاوەکو ئەمڕۆ دەیان شەهید و سەدان برینداری ناڕەزایەتییە کۆمەڵایەتییەکانمان هەیە کە تاوەکو ئەم چرکەساتە تەقەکەرە حیزبییەکان سزا نەدراون، بەڵکو هەندێکیان وەکو پاداشت پلەو پایەی بەرزتریان پێدراوە و لە میدیاکانەوە وەک کەسانی نیشتیمانپەروەر و دڵسۆز نیشاندراون. کولتووری لێنەپرسینەوە لە تاوانکاران بووە بە یاسایەکی نهێنیی و بەئاشکرا لەلایەن دەسەڵاتی جێبەجێکارەوە پیادەدەکرێت، نە داواکاری گشتیی و نە دادگاکان توانای لێپرسینەوەیان لەو تاوانبارانە نییە. ئەوانەی تا ئەمڕۆ سزادراون، نە تاوانکارە تەقەکەرەکان بوون، نە گەندەڵە سیاسییەکان و نە جەنەڕاڵە شکستخواردووەکانی بەرەی جەنگ، بەڵکو خەڵکانی ئاسایی ئەم هەرێمە بوون کە بۆ نان و ئازادیی و پاراستنی کەرامەتی ئینسانیی خۆیان و بۆ داواکردنی مافە سەرەتاییەکانیان چوونەتە سەر شەقامەکان، یاخود لەباتی شەقام، ناڕەزایەتییەکانیان لەناو رووبەری گشتیی و تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان نیشانداوە. ئەم سیستەمە سوڵتانییە بۆئەوەی بتوانێت سزای سیاسیی نەیارەکانی بدات و سەرجەمی ئەو کارە ترسناک و نابەرپرسیارانە ئەنجامبدات، بۆ ئەوەی بتوانێت کێی بوێت بیگرێت و کێی بوێت داڵدەیبدات، بۆ ئەوەی بێتاوان سزابدات و تاوانبار پاداشتبکات، بۆئەوەی سنووری نێوان تاوان و بێتاوان وونبکات، تاوان و یاسا لەیەکتری مارەبکات، دەزگایەکی ئەمنیی گەورەیان دروستکردوە کە لەگەڵ ئاوسانی بەردەوامیدا تا ھاتووە، بەشەخسییکراوە و بەم یان بەو کەسی ناو بنەماڵە سوڵتانییەکانەوە گرێدراوە. ئەمەش بە یاسا ڕێکخراوە. لە هەرێمی کوردستاندا بەپێی یاسای ژمارە٤ ی ساڵی ٢٠١١ دا ”ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێمی کوردستان“ دامەزرێندرا و مەسرور بارزانی کرا بە یەکەمین ڕاوێژکار و کەسایەتی یەکەمی ناو ئەم دەزگایە. ھەر بەپێی یاسا ئەم ئەنجومەنە دەسەڵاتێکی زۆر و توانایەکی مادیی و مرۆیی گەورەی خراوەتە بەردەست، کەچی نە پەرلەمان دەتوانێت چاودێریی ھەڵسوکەوتەکانی دەزگاکە و کارەکانی ڕاوێژکارەکەی بکات و نە هیچ دەزگایەکی باڵای تری هەرێمیش. بەپێی یاساکە ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێم و ڕاوێژکارەکەی، لەسەرووی هەموو چاودێرییکردنێکی یاسایی و دەزگاییەوەن. لەڕاستیدا مەسعود بارزانی لە ڕێگای دروستکردنی ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێم، وەزیفەیەکی بۆ کوڕەکەی داتاشیی کە نەک تەنها لەژێر چاودێری تاک و تەنهای خۆیدا بوو، بەڵکو دەزگاکەشی لە سەری ڕەش لە تەنیشت ”بارەگای بارزانی“یەوە جێگیرکرد. ”سەری ڕەش“ لەناو کایەی دەسەڵاتی کوردییدا ئەو ڕووبەرە سیاسییەیە کە ھیچ کەس و لایەن و دەزگا و یاسایەک ناتوانێت چاودێریبکات و بزانێت چی تیادا ڕوودەدات. سەری ڕەش سێنتەری دەسەڵاتە، بەڵام سێنتەرێکی بێچاودێریی و بێلێپرسینەوەیە. بۆئەوەی ئەنجومەنی ئاساییشەکەی مەسرور بارزانی لەژێر چاودێری حکومەتیشدا نەبێت، کە ئەوسەردەمە نێچیروان بارزانی سەرۆکی حکومەت بوو، دەزگاکە راستەوخۆ بە بارەگای بارزانییەوە بەسترایەوە. لە گوتاری میدیایی و حکومییدا ئەم ئەنجومەنی ئاساییشە بۆ ئەوە دامەزرا هەردوو دەزگا ئەمنییەکانی پارتیی و یەکێتی یەکبخاتەوە و کۆتایی بە ئاسایشی حیزبیی و شەخسی بھێنێت، ئەم ئەرکە تا ئێستاش نەک جێبەجێنەکراوە، بەڵکو دۆخی دابەشبوونی ئەمنیی لە ھەرێمدا دۆخێکی ھەمەلایەن و سەرتاسەرییە. ھەر لە ساتەوەختی دروستبوونی ئەنجومەنەکەوە هەم بۆ ئەنجومەنەکە خۆی و هەم بۆ دەزگای ئاساییش بودجەی جیاواز پێشکەشکراوە. ژمارەی كارمەندانی ئەنجومەنی ئاساییش (٦ هەزارو ٤٧٦) كارمەندەو بودجەكەشی(٣٤٤ ملیارو ٦٣٠ ملیۆن) دینارە، کە دەکاتە رێژەی (٢،٩%)ی بودجەی هەرێم لە ساڵی ٢٠١٣دا. ژمارەی كارمەندانی دەزگای ئاساییش بە (٣١ هەزارو ٤٢١) كەس دیاریكراوە، بڕی (٤٨٧ ملیارو ٤٤٣ ملیۆن) دیناری بۆ تەرخانكراوە كە دەكاتە (٢،٤%)ی كۆی بودجەی هەرێم لەو ساڵەدا. بەم چەشنە کۆی ژمارەی ئەندامانی دەزگای ئەمنییەکانی هەرێم بە ٣٧,٨٩٧ کەس دەژمێردرێت کە بۆ پاراستنی پێنج ملیۆن کەس لە روبەرێکی جوگرافیی ٧٨,٧٣٦ کم٢ دا دروستکراوە. ئەم ژمارەیە بە بەراورد بە ژمارەی پۆلیسە نھێنییەکانی گێستاپۆی نازییەکان لە ئەڵمانیا تووشی سەرسوڕمانمان دەکات. ژمارەی گێستاپۆ، کە گەورەترین هێزی پۆلیسی نهێنیی ئەوسای جیهان بوو، ٤٠,٠٠٠ هەزار کەس بوو، بەڵام بۆ کۆنترۆڵکردنی زیاتر لە ٦٥ ملیۆن کەس و جوگرافیایەک بە ڕووبەری ٤٦٨.٧٨٧ کم٢. ئەم بەراوردە نیشانماندەدات ئێمە لەبەردەم چ سیستەمێکی ئەمنیی ترسناک و گەورەداین و چ پارەیەکی گەورە لە دەزگا ئەمنییەکانی ھەرێمدا سەرفدەکرێت. بەخێزانییکردن و بەشەخسیکردنی ئەم سیستەمە ئەمنییە و نەتوانینی لێپێچینەوە و چاودێرینەکردنیشی، یەکێکە لە کێشە ھەرە بنەڕەتییەکانی ئەو سیستمە سوڵتانییەی دامەزراوە. کاتێکیش ئەم کابینە تازەیەی حکومەت دروستبوو، مەسرور بارزانی لەگەڵ خۆیدا کولتوور و پەیوەندییەکانی ناو ئەو پێگە و دەزگا ئەمنییەی ھێنایە ناو حکومەتەوە. بەھۆی ململانێکانی ناو پارتی خۆشیەوە مەسرور بارزانی ژمارەیەکی بەرچاوی ستافەکەی ئەنجومەنی ئاساییش و دەزگای پاراستنی لەگەڵ خۆیدا بردۆتە ناو حکومەتەکەی و زۆربەی بەڕێوەبەرە گشتییەكانیشی بە کەسانی باوەڕپێکراوی خۆی پڕکردۆتەوە. بەم چەشنە ئێمە هەر لە سەرەتای دامەزراندنی کابینەکەی مەسرور بارزانییەوە سەروکارمان لەگەڵ ستافێکی موخابەراتییدایە کە ئەولەوییاتی سیاسەت بۆ ئەوان لۆژیکی دەزگای پاراستنە کە حیزب و سەرۆک لە دوژمنە ناوەکیی و دەرەکییەکان دەپارێزێت، نەک گەل و نەتەوە و نیشتیمان. مەسرور بارزانی بەچەشنێک حکومەتەکەشی ئیدارەدەکات و مامەڵە لەگەڵ خەڵکدا دەکات وەک ئەوەی ئەو سەروەر و خەڵک ڕەعیەت بێت. بە شێوازێکیش مامەڵەی دادگا و یاسا دەکات، وەکو ئەوەی سەردەمی ڕاوێژکارییەکەی بێت لە ئەنجومەنی ئاساییش و لەسەرووی چاودێرییکردنی ڕای گشتیی و پەرلەمان و جیهانی دەرەوە و ناوەوە بێت، تەنها باوکی بەرپرسی یەکەم و کۆتایی ئەو بێت. لە ئێستادا چەمکی ”ئاساییشی نەتەوەیی“ لە سەردەمی ئەم سیاسەتمەدارەدا، بۆ دووشت کورتبوەتەوە. یەکەمیان پاراستنی دەسەڵاتی پارتییە لەناوچەی بادیناندا، بەھەر شێوەیەک بێت، لەھەر ڕکابەرێک کە بشێت دروستببێت. دووھەمیان، درێژکردنەوەی هەیمەنەی سەربازیی و ئابووریی و سیاسیی دەوڵەتی تورکیایە لەناو هەرێمدا و ڕێخۆشکردنە بۆ پلان و پیلانەکانی ئەردۆغان لە ناوچەکەدا. پارتی بە فیعلی هەرێمی کوردستان، یان لانی کەم ئەو بەشەی ژێر دەسەڵاتی خۆی کردووە بە ناوچەیەکی پارێزراو لەلایەن دەزگای سەربازیی و موخابەراتیی تورکییەوە. بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی بابەتی یانزەیەم: دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم: عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی
.jpg)
درەو: لە چاو دوو هەفتە پێش ئێستا ژمارەی توشبوانی منداڵان بە كۆرۆنا زیادی كردووەو لە رۆژانی ئاییندەدا لەوانەیە زۆر زیاتر بێت، حاڵەتەكانی ترسناك نین، مەترسیەكەی لەوەدا خێراتر بڵاو دەبێتەوە، زیادبوونی ژمارەی توشبوان پەیوەندی بە كردنەوەی دەرگای قوتابخانەكان و هاتنەوەی خەڵكی لەدەرەوەی وڵاتەوە هەیە. ئەمە وتەی دكتۆر پشدەر عەبدوڵا بەرێوەبەری نەخۆشخانەی دكتۆر جەمال رەشیدی تایبەت بە منداڵانی سلێمانیە. دكتۆر پشدەر عەبدوڵا بە (درەو) ی راگەیاند: بەهۆی كردنەوەی دەرگای قوتابخانەكانەوە تێكەڵیەكی زۆر لەناو منداڵاندا درووست بووە، پەتایەكی هەڵامەت و كۆكە لەناو منداڵاندا زیادی كردووە، گومان دەكرێت ئەم پەتایە تەنیا كۆرۆنا نەبێت بەڵكو بەهۆی ئەوەی پێشتر قوتابخانەكان داخراوون وەرزی ئەنفلۆنزا و پەتای هەڵامەتیش دواكەوتبێت، بۆیە ئێستا تێكەڵەیەك هەیە لە نێوان كۆرۆنا و هەڵامەت و ئەنفلۆنزا كە منداڵان توشی هەرسێكیان بوون لە ئێستادا ، واتا ئەوەی ئێتا لەناو مەنداڵاندا هەیە بەتەنیا كۆرۆنا نیە، ئەمرۆَ چەند نەخۆشێكم بینیووە پەتای هەڵامەتیان هەبووە، تیای بووە كۆرۆنای بووە تیای بووە ئەنفلۆنزای بووە. بەڵام كۆرۆنا لەچاو دوو هەفتە پێش ئێستا زیادی كردووە، لە رۆژانی ئاییندەدا لەوانەیە زۆر زیاتر بێت كۆرۆنا، تا ئێستا دڵنیانین ئەمە ڤایرۆسە گۆڕاوەكەیە یان نا، ئەگەر گۆڕاوەكەش بێت تەنیا مەترسیەكەی لەوەدایە كە زۆر خێراتر بڵاو دەبێتەوە، لەچاو كۆنەكەدا منداڵان زۆرتر توش دەبن. حاڵەتەكان ئەوە نیە ترسناكتربێت لەچاو ئەوەی تردا تەنیا ترسناكیەكەی ئەوەیە خێراتر بڵاو دەبێـەوەو منداڵانیش زۆرتر توش دەبن. كردنەوەی دەرگای قوتابخانەكان و هاتنەوەی خەڵكی لەدەرەوەی وڵات ژمارەی توشبوانی زیاتر كردووە، بەڵام لەناوخۆدا زۆربوونی ژمارەی توشبوان بەوهۆی كردنەوەی دەرگای قوتابخانەكانە هەرچەندە من ئێستاش لەگەل داخستنی دەرگای قوتابخانەكان نیم چونكە هێشتا حاڵەتەكان نەگەیشتوونەتە ئەوەی خوێندنگاكان دابخرێن. لە وڵاتان ئاخر شوێن كە دادەخرێت قوتابخانەكانن یەكەم شوێن كە دەكرێنەوە قوتابخانەكانن، بەڵام لێرە یەكەم شوێن كە دادەخرێت قوتابخانەكانەو ئاخر شوێن كە دەكرێتەوە قوتابخانەكانە
.jpg)
درەو: سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی كوردستان رایدەگەیەنێت پێمان ناخۆشە كەسانێك پێش بڕیاری دادگا بڕیار لەسەر كەیسەكان دەدەن، لەرووی داراییەوە ئێمە سەربەخۆ نین، ئەمەش كاریگەری لەسەر كارەكانمان دەبێت. ئەمڕۆ هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمان و ئەندامانی لیژنەی یاسایی پەرلەمانی كوردستان سەردانی ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی كوردستانیان كرد، بەپێی راگەیەنراوی پەرلەمانی كوردستان سەردانەكەیان لە چوارچێوەی هەماهەنگی بەردەوامی نیوان پەرلەمان و ئەنجومەنی دادوەری بووە، سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی باسی لە كێشەو گرفتە یاساییەكان و دۆزینەوەی رێگەچاری گونجاو كردووە بۆیان. بە پێی بەدوادچوونەكانی (درەو) لە كۆبونەوەكەدا بەنگین قاسم سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەری گلەیی لە دەستوەردانی حكومەت و پەرلەمانكردووەو لە كاروباری دادگاكان و ئاماژەی بەوە كردووە كە " نیگەرانین لە خەڵكانێك پێش بڕیاری دادگا بڕیار لەسەر كەیسەكان دەدەن و تۆمەتەكان یەكلا دەكەنەوە، هەربۆیە ناچار بووین وەك ئەنجومەنی دادوەری راگەیەنراوێك بڵاو بكەینەوە". پێشتر مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: ئەوانەی لە بادینان دەستگیركراون رۆژنامەنووس نین بەڵكو تێكدەر و سیخوڕن. سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەری باسی لە كێشەكانی ئەنجومەنی دادوەری كردووە و رایگەیاندووە لەبەر ئەوەی لەرووی داراییەوە سەربەخۆ نین، بۆیە ئەمە كاریگەری لەسەر ئیشوكارەكانی ئەنجومەنی دادوەری دەبێت . رۆژی 16ی ئەم مانگە دادگای هەولێر سزای شەش ساڵ زیندانی بەسەر ( 5) رۆژنامەنووس و چالاكی مەدەنی بادیناندا سەپاند و نیگەرانی زۆری خەڵكی بەدوای خۆیدا هێنا.
.jpg)
نوسینی: سەرکۆئازاد گەڵاڵی، ئەندامی لیژنەی دارایی لە دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و درووستبوونی حكومەتی هەرێمەوەلە ساڵی 1992 تا ئێستا حكومەتی هەرێمی كورستان لەكۆی (29)ساڵی تەمەن ( 17) ساڵ یاسای بودجەی هەبووەو (12) ساڵی بە بێ یاسای بودجەبووە، واتا حكومەتی هەرێم لە (41%)ی ساڵەكانی تەمەنی یاسای بودجەی هەبووەو (59%)ی ساڵەكانی تەمەنی یاسای بودجەی نەبووە. یەكێك لە پایەگرنگەكانی حكومڕانی رشید و شەفاف بۆ حكومەتیك پەیوەستە بە بونی یاسای بودجە بۆ ئەوەی داهات و خەرجی ئەو حكومەتە دیاری بكات وە ئەنجومەنە هەڵبژێراوەكانی وەك پەرەلەمان بەشدار بن لە دەرچواندنی ئەم یاسایە بۆ ئەوەی لایەنی كەمی دادپەروەری و یەكسانی بۆ تەواوی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی فەراهەم بكات و چاودێری جیبەجێكردنی یاساكە بكات. بودجە بریتیە لە پلانێكی گشتگیری حكومەت بۆ هەڵسەنگاندنێك بۆ داهات و خەرجی بۆ كاتێكی دیاری كراو، دیاریكردنی بودجەیەكی یەكسان و واقیعبین یەكێكە لە سەرەكیترین كارەكانی هەر حكومەتێك . لە ڕۆژئاوا سیاسەت تەنها زانستی بوار و دەرفەت و بەرژەوەندی نیە ، بەڵكو بڕبڕەی پشتی سیاسەت ئیدارەكردنی ئابوری دەوڵەتە، چونكە دانان و خەرجكردنی بودجەیە بۆ ئەو بەرنامە سیاسیەكان كە متمانەی زۆرینەی دەنگدەری كۆمەڵگای بە دەست دەهێنن. حكومەتی هەرێمی كوردستان یەكەم ساڵی حكومرانی خۆی بە بێ یاسای بودجە تێپەراند،بەو پێیەی حكومەتی هەرێم لە نیوەی دووەمی ساڵی ١٩٩٢ دامەزرا تا كۆتایی ئەو ساڵە بە بێ یاسای بودجە تەمەنی خۆی تێپەڕاند، لە ساڵانی نەوەدەكاندا تەنیا (4) ساڵی یاسای بودجەی هەبووە، دوو یاسایان لەیەك ساڵدابووە. لە بەدواداچونێكی ووردماندا بۆ مێژووی بودجە لە هەرێمی كوردستان بۆمان دەركەوتووە حكومەتی هەرێم و پەرەلەمانی كوردستان بە درێژای ماوەی (٢٩) ساڵی حكومڕانی هەرێمی كوردستان (١٧)حەڤدە ساڵ یاسای بودجەی نەبووە كە پێك دێیت لەم ساڵانە (١٩٩٢، ١٩٩٤ و ١٩٩٥ ،١٩٩٩، ٢٠٠٠ ، ٢٠٠٢ ، ٢٠٠٣ ،٢٠٠٤ ، ٢٠٠٥ ، ٢٠٠٦ ، ٢٠١٤، ٢٠١٥، ٢٠١٦ ، ٢٠١٧، ٢٠١٨، ٢٠١٩، ٢٠٢٠) بە دریژایی ئەو (29) ساڵە تەنها (12)ساڵ یاسای بودجەی هەبوە كە پێك دێت لەم ساڵانە ( ١٩٩٣ ، سێ مانگی ساڵی ١٩٩٦ ، ١٩٩٧ ، ١٩٩٨، ٢٠٠١، ٢٠٠٧ ، ٢٠٠٨ ، ٢٠٠٩، ٢٠١٠، ٢٠١١، ٢٠١٢ ، ٢٠١٣). لەم بەدواداچونەماندا زیاتر تیشکمان خستۆتە سەر مێژووی بودجە وە لە ناو یاسایی بودجە کات و شوێن و پاڵپشت بە کام ماددەی یاسایی بودجە دەرچووە. مەبەستی بنەڕەتی ئێمە پیشاندانی عەقڵیەتی حکومڕانی حکومەتی هەریم ئایە لە یاسایی بودجەدا چەند داهاتی دەست کەوتوە ؟چۆن خەرجی کردوە ؟چ سێکتەرێکی لا گرنگ بووە بۆ ژێرخانی ئەم ووڵاتە .، دەسەڵاتەکانی یاسادانان و دادوەری تا کەی و تا چەند سەربەخۆی دارایان هەبووە یان دەسەڵاتی جێبەجێکردن چەند پارەی بۆ تەرخان کردوە بێ یاسای بودجە ئەمانە و کۆمەڵیک شتی تر لە باس کردنی یاساکانی بودجە بۆ خوێنەری ئازیز ڕوون دەبێتەوە. یەکەم بودجەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ١٩٩٣ دەست پێدەکات ، بە یاسایی ژمارە ٥ بودجەی ساڵی ١٩٩٣ کە لە خوارەوە ئاماژەم بە ناوڕۆکی یاساکە کردوە بەم شێوازە بوە:- بەپێی حوکمی بڕگەی (١)لە ماددەی (٥٦) یاسایی ژمارە (١) ساڵی ١٩٩٢ و لەسەر داوای وەزیری دارایی و بڕیار لەسەردانی ئەنجومەنی وەزیران ،ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عیراق لە دانیشتنی ڕۆژی (١٩٩٣/٢/٢٨)دا بڕیاری دەرکردنی یاسایی ژمارە (٥)بودجەی ساڵی ١٩٩٣ دەرکرد کە پێک هاتوە لە (٢) دوو لاپەڕە و لە (١١) ماددە لە خۆدەگرێیت . ماددەی یەکەم / (١،٢٣٤،٨٦٩،٤٠٠) دینار بۆ مەسرەفی ساڵی ١٩٩٣ ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق و وەزارەتەکان و بەڕێوبەرایەتیەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق تەرخان دەکرێیت. ماددەی دووەم/ داهاتی ئەو کاتەی هەریم بە (١،٠١٣/٨١٢/٠٠٠) دینار دەخەمڵێنریت . بەپێ ماددەی یەکەم و دووەم کورتهێنان بریتیە لە بڕی (٢٢١،٠٥٧،٤٠٠) دینارە. *ساڵی ١٩٩٤ و ساڵی ١٩٩٥ هەرێمی کوردستان یاسای بودجەی نەبوو . *دووەم یاسایی بودجە لە ساڵی ١٩٩٦ بوو : بە پێی حوکمی بڕگەی (١و٥) لە ماددەی (٥٦) یاسایی ژمارە (١) ساڵی ١٩٩٢ لەسەر داوای وەزیری دارایی و ڕەزامەندیی ئەنجومەنی وەزیران لە سەری، ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عیراق لە دانیشتنی ڕۆژی ١٩٩٦/١١/٦ ئەم یاسایی خوارەوەوی دەرکرد . یاسایی بودجەی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ماوەی ١٩٩٦/٩/١ تا کۆتایی ١٩٩٦/١٢/٣١ یاسای ژمارە (٤)ی ساڵی ١٩٩٦ . ئەم یاسایە پێک هاتوە لە (٢) دوو لاپەڕە و لە (١١) ماددە لە خۆدەگرێیت . لە ماددەی یەکەم / ١_ ئەم خەرجیە بەردەوامانە بۆ ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق و وەزارت و کارگێڕیەکانی هەرێم بۆ ماوەی ١٩٩٦/٩/١ تاکو ١٩٩٦/١٢/٣١ تەرخان دەکرێن, کە بریتین لەم بڕە پارانەی خوارەوە :- ٣٥٧،٤١٦،٠٠٠ سێ سەد و پەنجاو حەوی ملیۆن چوار سەدو شازدە هەزار دیناری سویسری ،لەگەڵ (١٦٠) سەد و شەست هەزار دۆلار ئەمریکی . ٢_ ئەم پارانەی خوارەوە بۆ بودجەی ئەو فەرمانگە و کۆمپانیانەی لە لایەنی دارایەوە خۆیان بەڕێوەدەبەن تەرخان دەکرێن کە سەرجەمەکەیان دەگاتە : (٦٤،٦٥٢،٢٥٠) شەست و چوار ملیۆن و شەش سەدو پەنجاو دوو هەزار و دووسەدوپەنجا دینار. ماددەی دووەم/ داهاتی هەرێمی کوردستان بۆ ئەو ماوەیەی کە لە ماددەی یەکەمدا هاتووە بە (٢٢٥،٠٠٠،٠٠٠)دووسەد و بیست و پێنج ملیون دینار دەخەڵمێندرێ. لێرەوە بۆمان ڕوون دەبیتەوە کە کورتهێنان بۆ ئەو سێ مانگە بریتیە لە (١٩٧،٠٦٨،٢٥٠)سەدو نەوەد و حەوت ملیۆن و شەست و هەشت هەزار و دووسەد وپەنجا دینار سویسری لە گەڵ (١٦٠) سەد و شەست هەزار دۆلار ئەمریکی بوە. **سێیەم یاسایی بودجە هەرێم بریتیە لە یاسای ژمارە (١) ساڵی ١٩٩٧ ناوەڕۆکی یاساکە بەم شێوەی لای خوارەوەیە * بە پێی حوکمی بڕگەی (١و٥) لە ماددەی (٥٦) یاسایی ژمارە (١) ساڵی ١٩٩٢ لەسەر داوای وەزیری دارایی و ڕەزامەندیی ئەنجومەنی وەزیران لە سەری، ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عیراق لە دانیشتنی ڕۆژی ١٩٩٧/٣/١٩ ئەم یاسایەی خوارەوەی دەرهێنا. یاسایی ژمارە (١) ساڵی ١٩٩٧ یاسایی بودجەی هەرێمی کوردستانی عێراق. ئەم یاسایە پێک هاتوە لە (٣) سێ لاپەڕە و لە (١١) ماددە لە خۆدەگرێیت . ماددەی یەکەم / ا. ئەم خەرجیە بەردەوامانەی خوارەوە بۆ ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق و وەزارەتەکان و کارگێڕییەکانی هەرێم بۆ ساڵی ١٩٩٧ تەرخان دەکرێن کە ئەم پڕە پارانەن : (٢،٢٨٥،٧١٧،٨٠٠) دینار و (١٧٠،٠٠٠) هەزار دۆلاری ئەمریکیە. ب. ئەم پڕە پارانەی خوارەوە بۆ بودجەی فەرمانگە و کۆمپانیا کە خۆیان بەڕیوە دەبەن بۆ ساڵی ١٩٩٧ تەرخان دەکرێن کە (٥٤٩،٧٦٨،٨٠٠) دینارە. ج. بۆ بودجەی نەخشەکێشانی گشتی ساڵی ١٩٩٧ بڕە پارەی (٦٨٤،١٦٩،٠٠٠)دینار تەرخان دەکرێ. ماددەی دووەم / داهاتی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ١٩٩٧ (١،٦٣٦،٠١٧،٤٩٢) *کورتهێنان بەپێ داهات و ئەو خەرجیەی تەرخان کراوە کە لەماددەکانی یەک(آ) و دووەم هاتووە بریتیە لە (٦٤٩،٧٠٠،٣٠٨) شەش سەد و چل و نۆ ملیۆن و حەوسەد هەزار و سیسەد و هەشت دینار و لەگەڵ (١٧٠،٠٠٠)سەد و حەفتا هەزار دۆلاری ئەمریکی جگە لە برگەی (ب وج). ** یاسای ژمارە (١٤)ی ساڵی ١٩٩٧ یاسای بودجەی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ساڵی ١٩٩٨. پشت بەو دەسەڵاتانەی بە پێی بڕگەی (٣) ماددەی (٢) لە یاسای ژمارە (١٠) ساڵی ١٩٩٧پێمان دراوەو لەسەر ئەو بنەمایەی کە ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق لە دانیشتنی ڕۆژی ١٩٩٧/١٢/٣٠ دا یاساکاری کردووە، بڕیاری دەرهێنانی ئەم یاسایەمان دا: یاسای ژمارە (١٤ )ی ساڵی ١٩٩٧ یاسای بودجەی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ساڵی ١٩٩٨. ئەم یاسایە لە دوو لاپەڕە و (١١) یازدە ماددە پێکدیت. ماددەی یەکەم/ آ_ بڕی (٣،٠٧٤،٨٢٠،١٠٠) دیناری سویسری و (١٨٠،٠٠٠) دۆلاری ئەمریکی بۆ بودجەی خەرجی ڕۆژانەی ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق و وەزارەتەکان و بەڕێوەبەرایەتییەکانی هەرێم بۆ ساڵی ١٩٩٨ تەرخانکرا. ب_ بڕی (٧٧١،١٥٦،٠٠٠) دیناری سویسری بۆ بودجەی کارگە و فابریکە و فەرمانگە و کۆمپانیا و بانکە بازرگانی و تایبەتمەندییە خۆ بژێوەکان ((ذات التمویل الذاتی)) بۆ ساڵی ١٩٩٨ تەرخانکرا . ج_ بڕی(٧٧٨،٠٣٠،٠٠٠) دیناری سویسری بۆ بودجەی ((پلان))ساڵی ١٩٩٨ تەرخان کرا . ماددەی دووەم: داهاتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە بڕی (٢،٢٤٧،٧١٥،٠٠٠) دیناری سویسری مەزەندە دەکرێ بۆ ساڵی ١٩٩٨. *ساڵی ١٩٩٩ و ٢٠٠٠ هەرێمی کوردستان بودجەی نەبووە . * یاسای ژمارە (١) ساڵی ٢٠٠١ یاسای بوجەی ساڵی (٢٠٠١)ی هەرێمی کوردستانی عێراق. پشت بوحوکمەکانی بڕگە (١)ی ماددەی (٥٦) و ماددەی (٥٣) لە یاسای ژمارە (١)ی هەموارکراوی ساڵی (١٩٩٢) و لەسەر داواکاریی وەزیری دارایی و ئابوری و ئەو یاساکارییەش کە ئەنجومەنی نیشتیمانیی کوردستانی عێراق لە دانیشتنی نائاسایی ژمارە(٣) ی ڕۆژی (٢٠٠١/١/٩) دا ئەنجامی داوەو ،بوپێی ئەو دەسەڵاتەش کە بڕگە (٣)ی ماددەی دووەمی یاسا ژمارە (١٠) ساڵی ١٩٩٧ پێمانی داوە، بڕیاری دەرهێنانی ئەم یاسایەمان دا: یاسایی ژمارە(١)ی ساڵی ٢٠٠١ یاسای بوجەی ساڵی (٢٠٠١)ی هەرێمی کوردستانی عێراق. ئەم یاسایە پێک هاتوە لە (٣) سێ لاپەڕە و لە (١١) یازدە ماددە لە خۆدەگرێیت . ماددەی یەکەم/ ١_ بۆ خەرجی ئەنجومەنی نیشتیمانیی کوردستانی عێراق و وەزارەتەکان و ئیدارەکانی هەرێم بۆ ساڵی ٢٠٠١ کۆی (٢،٢٧٢،٣٢٥،٠٠٠) دینار و (١٨٠،٠٠٠)دۆلاری ئەمەریکی دادەنرێ: آ_ بۆ ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستانی عێراق کۆی (٣٨،٢٥١،٠٠٠)دینار و (١٨٠،٠٠٠) دۆلاری ئەمریکی. ب_ بۆ وەزارەتەکان و ئیداروکانی هەرێم کۆی (٢،٢٣٤،٠٧٤،٠٠٠)دینار. ٢_ بۆ بوجەی ساڵی (٢٠٠١)ی کارگە و سەنعەتگاو دایەرە و شیرکەت و بانکی بازرگانی و بانکە پسپۆرە خۆماڵدارکارەکان(ذات التمویل الذاتی) کۆی (٣٥٦،٧٥٤،٠٠٠)دینار دادەنرێ: آ_ بۆ کارگە و سەنعەتگا و دایەرە و شیرکەتەکان کۆی (٣٣٦،٧٠٥،٠٠٠)دینار. ب_ بۆ شیرکەتە بازرگانییەکان کۆی (٢٠٠،٤٩٠،٠٠)دینار. ٣_ بۆ بوجەی پلانی (الخطە) ساڵی (٢٠٠١) کۆی (٥٩٧،٩٠٠،٠٠٠)دینار دادەنرێ. ماددەی دووەم / کۆی داهاتی ساڵی (٢٠٠١)ی هەرێمی کوردستانی عێراق بە (١،٤٩٢،٤١١،٨٧٠) دینار دەخەمڵێنری . کورتهێنان بەپێ داهات و ئەو خەرجیەی تەرخان کراوە کە لەماددەکانی یەک(آ) و دووەم هاتووە بریتیە لە (٧٧٩،٩١٣،١٣٠) حەوت سەد و حەفتاو نۆ ملیۆن و نۆسەد و سیازدە هەزار و سەد و سی دینار و لەگەڵ (١٨٠،٠٠٠)سەد و هەشتا هەزار دۆلاری ئەمریکی جگە لە برگەی ٢ و ٣ ماددەی دووەم. * یاسای ژمارە (٢٠)ی ساڵی ٢٠٠٧ پشت بە حوکمی بڕگەی(١) لە ماددەی (٥٦) لە یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢ی هەموارکراوی و لەسەر داوای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان _ عێراق، ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان _عێراق لە دانیشتنی ژمارە (٣٤)ی ڕۆژی٢٠٠٧/٧/١٨ی خۆیدا بڕیاری دەرچواندنی ئەم یاسایەی خوارووەدا : یاسای ژمارە(٢٠)ی ساڵی ٢٠٠٧ یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان_ عیراق بۆ ماوەی ٢٠٠٧/١/١ تاکو ٢٠٠٧/١٢/٣١ ئەم یاسایە پێک هاتوە لە (٢) دوو لاپەڕە و لە (١٣) سیازدە ماددە لە خۆدەگرێیت . ماددەی یەکەم/ گوژمەی تەنیا (٧،٨٤٧،٦٦٠) (حەوت ترلیۆن و هەشت سەد و چل و حەوت ملیار و شەش سەد و شەست ملیۆن دینار بۆ ساڵی /٢٠٠٧ تەرخان دەکرێ و بەم جۆرە دابەش دەکرێ: یەکەم : گوژمەی (٢،٢٨٥،٥٥٦) تەنیا (دوو ترلیۆن و دوو سەد و هەشتاو پێنج ملیار و پێنج سەد و پەنجا شەش ملیۆن دینار) بۆ پڕۆژە سەرمایە گوزارییەکان. دووەم: گوژمەی (٥،٥١٨،٢٨٧)تەنیا (پێنج ترلیۆن وپێنج سەد و هەژدە ملیار و دوو سەد و هەشتاو حەوت ملیۆن دینار) بۆ خەرجیەکانی کارپێکردن. سێیەم : گوژمەی (٤٣٨١٧) تەنیا (چل و سێ ملیاربو هەشت سەد و حەڤدە ملیۆن دینار) بۆ خەرجیەکانی ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان_عیراق. ماددەی دووەم/ داهاتی بودجەی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی دارای ٢٠٠٧ لەسەرجەم خەرجییەکانی بودجەی فیدراڵی (٥،٩٨٢،٣٥٦) تەنیا (پێنج ترلیۆن و نۆسەد و هەشتاو دوو ملیار و سێ سەد و پەنجا و شەش ملیۆن دینار) دەخەمڵێندرێ. کورتهێنان بەپێ داهات و ئەو خەرجیەی تەرخان کراوە کە لەماددەکانی یەکەم و دووەم هاتووە بریتیە لە (١،٨٦٥،٣٠٤) تەنیا (یەک ترلیۆن و هەشت سەد و شەست و پێنج ملیار و سێ سەد و چوار ملیۆن دینارە). تێبینی/ لە ناو بودجەدا باس لە داهاتی ناوخۆی و رسومات و باج و گومرگ و خاڵە سنوریەکان نەکراوە . * یاسای ژمارە (٣)ی ساڵی ٢٠٠٨ پشت بە حوکمی بڕگەی(١) و (٥)لە ماددەی (٥٦) لە یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢ی هەموارکراوی و لەسەر داوای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان _ عێراق، ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان _عێراق لە دانیشتنی ئاسایی ژمارە (١٣)ی ڕۆژی ٢٠٠٨/٤/٣٠ یدا ئەم یاسایەی دەرچواند:- یاسای ژمارە (٣)ی ساڵی ٢٠٠٨ یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان _ عیراق ٢٠٠٨ ئەم یاسایە پێک هاتوە لە (٣) سێ لاپەڕە و لە (٢٠) بیست ماددە لە خۆدەگرێیت . ماددەی یەکەم / بۆ خەرجیەکانی ساڵی دارای ٢٠٠٨ گوژمەی (٧،٦٢٨،٧٨٣) تەنیا حەوت ترلیۆن و شەش سەدو بیست و هەشت ملیار و حەوت سەدو هەشتاو سێ ملیۆن دینار دادەنرێ و بەم جۆرە دابەش دەکرێ: یەکەم: گوژمەی(٢،٨٧٩،٠٧٩) تەنیا دوو ترلیۆن و هەشت سەد و حەفتاو نۆ ملیار و حەفتاو نۆ ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی پڕۆژە سەرمایەداراییەکان. دووەم:گوژمەی(٤،٦٧٤،٨٤٢) تەنیا چوار ترلیۆن و شەش سەدو حەفتاو چوار ملیار و هەشت سەدو چل و دوو ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی بەکارخستن. سێیەم : گوژمەی (٥٤،٩٠٨) تەنیا پەنجاو چوار ملیار و نۆسەدو هەشت ملیۆن دینار بۆ خەرجیەکانی ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان_عیراق چوارەم : گوژمەی (١٩،٩٥٤) تەنیا نۆزدە ملیار و نۆسەدو پونجاو چوار ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی دەسەڵاتی دادوەری. ماددەی دووەم/ داهاتەکانی بودجەی ساڵی دارایی ٢٠٠٨ لە سەرجەم خەرجیەکانی بودجەی فیدراڵی بە (٦،٥٨٠،٧٨٤) تەنیا شەش ترلیۆن و پینج سەدو هەشتا ملیار و حەوت سەد و هەشتوو چوار ملیۆن دینار دەخەمڵێندرێ. کورتهێنان بەپێ داهات و ئەو خەرجیەی تەرخان کراوە کە لەماددەکانی یەکەم و دووەم هاتووە بریتیە لە (١.٠٤٧،٩٩٩) تەنیا یەک ترلیۆن و چل و حەوت ملیار و نۆسەد و نەود ونۆ ملیۆن دینارە. تێبینی/ لە ناو بودجەدا باس لە داهاتی ناوخۆی و رسومات و باج و گومرگ و خاڵە سنوریەکان و پترۆ دۆلاری نەوت و گازنەکراوە. * یاسای ژمارە (٨) ی ساڵی ٢٠٠٩ پشت بە حوکمی بڕگەی(١) و (٥)لە ماددەی (٥٦) لە یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢ی هەموارکراوی و لەسەر داوای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان _ عێراق، ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان _عێراق لە دانیشتنی ئاسایی ژمارە (١٩) لە ٢٠٠٩/٦/١٦ ئەم یاسایە دورچوێندرا * بەبڕیاری ژمارە (١٧) سالی ٢٠٠٩ ی سەرۆکایەتی هەرێم لە لایەن سەرۆکی هەرێمەوو بڕیاری لێدراوە یاسای ژمارە (٨) ی ساڵی ٢٠٠٩ یاسایی بودجەی هەرێمی کوردستان _ عیراق بۆ ساڵی ٢٠٠٩ ئەم یاسایە لە (٢٦) بیست و شەش ماددە لە خۆدەگرێیت. ماددەی یەکەم / بۆ خەرجییەکانی سالی دارایی ٢٠٠٩ گوژمەی (٨،٨٥٧،٢٦٣) تەنها هەشت ترلیۆن و هەشت سەد و پەنجا و حەوت ملیار و دووسەد و شەست و سێ ملیۆن دینار و بەم جۆرش دابەش دەکرێ: یەکەم: گوژمەی (٢،٣٠٣،٣٣٨) تەنها دوو ترلیۆن و سی سەد و سێ ملیار و سێ سەد و سی هەشت ملیۆن دینار بۆ خەرجیەکانی پڕۆژە سەرمایە داراییەکان. دووەم: گوژمەی (٦،٥٥٣،٩٢٥) تەنها شەش ترلیۆن و پێنج سەد و پەنجا وسێ ملیار و نۆسەد وبیست و پێنج ملیۆن دینار بۆ خەرجیەکانی بەکار خست. ماددەی دووەم / داهاتەکانی بودجەی ساڵی دارایی ٢٠٠٩، لەسەرجەم خەرجییەکانی بودجەی فیدراڵی بە (٨،٨٥٧،٢٦٣) تەنها هەشت ترلیۆن و هەشت سەد و پەنجا و حەوت ملیار و دوو سەد وشەست و سێ ملیۆن دینار دەخەمڵیندرێ. کورتهێنان بەپێ داهات و ئەو خەرجیەی تەرخان کراوە کە لەماددەکانی یەکەم و دووەم هاتووە بریتە لە سفر (٠) . تێبینی / داهاتی ناوخۆی دراوە بە وەزارەتی دارایی بەڵام لە یاساکە گوژمەکەی دیاری نەکراوە . *** یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١٠ پشت بە حوکمی بڕگەی(١) و (٥)لە ماددەی (٥٦) لە یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢ی هەموارکراوی و لەسەر داوای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان _ عێراق، ئەنجومەنی نیشتیمانی کوردستان _عێراق لە دانیشتنی ژمارە (٤) لە ٢٠١٠/٤/١٣ ئەم یاسایە دورچوێندرا * بەبڕیاری ژمارە (١)سالی ٢٠١٠ ی سەرۆکایەتی هەرێم لە لایەن سەرۆکی هەرێمەوە بڕیاری لێدراوە. یاسایی ژمارە (١) ساڵی ٢٠١٠ یاسایی بودجەی هەرێمی کوردستان _عێراق بۆ ساڵی ٢٠١٠ ئەم یاسایە لە (٣٤) سی وچوار ماددە پێک دێت لەگەڵ (بەیان )ێک بە هۆی هەڵەیەکی ماددی لە ماددەی (٣٠) یاساکە. ماددەی یەکەم / بۆ خەرجیەکانی ساڵی دارایی ٢٠١٠ گوژمە پارەیەک دادەنرێ کە بڕەکەی (١١،٤٣٢،١٧٦،٠٠٠) یازدە هەزار و چوارسەد و سی و دووملیار و سەدو حەفتا و شەش ملیۆن )دینارە بەم شێوەیەی خوارەوە دابەش دەکرێ: یەکەم: گوژمەی (...،٣،٥٤٣،٠٧٤)( سێ هەزار و پێنج سەد و چل و سێ ملیار و حەفتا و چوار ملیۆن دینار) بۆ خەرجیەکان پڕۆژە سەرمایەدارەیەکان. دووەم: گوژمەی(٧،٨٨٩،١٠٢،٠٠٠) حەوت هەزار و هەشت سەد و هەشتا و نۆ ملیار و سەد و دوو ملیۆن دینار) بۆ خەرجیەکانی بەکارخستن. سێیەم: گوژمەی (٧٢،٧٤١،٠٠٠) (حەفتاو دوو ملیار و حەوت سەد و چل و یەک ملیۆن دینار) بۆ خەرجییەکانی پەرلەمان. چوارەم : گوژمەی (٣٩،٨١٤،٠٠٠) ( سی و نۆ ملیار و هەشت سەد و چواردە ملیۆن دینار) بۆ خەرجیەکانی ئەنجومەنی دادوەری. پێنجەم : کورت هێنانی بودجە بە تەنها (٨٣٥،٠٠٠،٠٠٠)(هەشت سەد و سی و پێنج ملیار دینار)ە، ئەم کورتهێنانە لەو پارەیە پڕدەکرێتەوە کە بۆ وەزارەتی پێشمەرگە لە بودجەی بەکار خستنی فیدراڵی بۆ پاسەوانی هەرێم لە تەرخان کراوەکانی وەزارەتی بەرگرت عیراقی فیدراڵ دانراوە، ئەمەش بە پێی یاساکانی بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵەکانی ٢٠٠٧ ،٢٠٠٨ ، ٢٠٠٩، دەبێ . ماددەی دووەم : داهاتی بودجەی ساڵی دارایی ٢٠١٠ بە گوژمەی تەنیا ( ٣٤٨،٦٧٩،٠٠٠) تەنها (سێ سەد و چل و هەشت ملیار و شەش سەد و حەفتا و نۆ ملیۆن دینار) دەخەڵمێنریت. تێبینی / بۆ بەرچاو ڕونی خوێنەری بەڕێز لەم یاسایدا لەبری بنوسن (یازدە ترلیۆن ) نوسراوە (یازدە هەزار ملیار). ** یاسای ژمارە (٦) ی ساڵی ٢٠١١ پشتن بەستن بە حوکمی ماددە(١٢١/یەکەم) لە دەستووری عێراقی هەمیشەیی و ماددە(١/٥٦) لە یاسای پەرەلەمانی کوردستان ژمارە (١) ی ساڵی ١٩٩٢ ی هەموارکراو و لەسەر ئەوەی کە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان_ عیراق بەرچاوی خستووە، پەرەلەمانی کوردستان_ عیراق لە دانیشتنی ئاسایی ژمارە (٢٤)ی ڕۆژی ٢٠١١/٥/٣١ بڕیاری دانانی ئەم یاسایەیدا یاسای ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١١ یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان_ عیراق بۆ ساڵی ٢٠١١ . ئەم یاسایە لە (٥)پێنج بەش و (٤٠) چل ماددە پێک دێیت. ئەم یاسایە بە بڕیاری ژمارە (١٧) ی ساڵی ٢٠١١ لە لایەن بەڕێز سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە دەرچوێنراوە. ماددەی یەکەم / داهاتەکانی بودجەی ساڵی دارایی (٢٠١١) ی هەرێمی کوردستان_عیراق بە بڕی (١٢،٣٨٦،٠٠٠ملیۆن) دوازدە ترلیۆن و سێ سەد و هەشتا و شەش ملیار دینار دەخەمڵێندرێت ، بەم شێوەی خوارەوە روون کراوەتەوە: ١. بەشی هەرێم بە گوێرەی یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی کۆماری عێراق بۆ سالی دارایی (٢٠١١) بەبڕی (١١،١٨٠،٠٠٠ملیۆن) یازدە ترلیۆن و سەد و هەشتا ملیار دینار. ٢. داهاتی بەکردەنی بەدەست هاتوو لە دەروازەکانی سنوری هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی (٢٠١٠) کە دووبارە لە چوار چێوەی بودجەی هەرێمی کوردستان تەرخان کراوەتەوە ، ئەویش بە گوێرەی بڕگەی سێیەم لە. ماددەی (٢٥) لە یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی کۆماری عیراق بۆ ساڵی ٢٠١١ بڕی پارەکەی بریتیە لە بڕی (٣٠٥ملیار) سێ سەد و پێنج ملیار دینار . ٣. داهاتی خەمڵێنراوی فرۆشتنی وزەی کارەبا لە هەرێمدا بریتیە لە بڕی (١٥١ملیار) سەد و پەنجاو یەک ملیار دینار . ٤. داهاتی گشتی خەمڵێنرا و بە داهاتی دەروازە سنوریەکانی ساڵی ٢٠١١ بریتیە لە بڕی (٤٠٠ملیار) چوار سەد ملیار دینار . ٥. بڕە پارەی پترۆ دۆلار بە گوێرەی بڕگەی چوارەم لە ماددەی (٢٥) لە یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی کۆماری عیراق بۆ ساڵی دارایی (٢٠١١) بریتیە لە بڕی (٣٥٠ملیار ) سێ سەد و پەنجا ملیار دینار. ماددەی دووەم / یەکەم : بۆ خەرجییەکانی ساڵی دارایی (٢٠١١) بڕی (١٣،٩٥٠،٦٧٠) سێزدە ترلیۆن و نۆ سەد پەنجا ملیار شەسەد و حەفتا ملیۆن تەرخان دەکرێت. دووەم: کورت هێنانی بەرپلان بە (١،٥٦٤،٢٩٦) یەک ترلیۆن و پێنج سەد شەست و چوار ملیار و دووسەد و نەود شەش ملیۆن دینارە. ئەم کورت هێنانەش لەو بەشە پارەیەی وەزارتی پێشمەرگە پڕ دەکرێتەوە ، کە لە بودجەی وەگەڕخستنی فیدراڵیدا بۆ پاسەوانانی هەرێم لە نێو بڕە پارەی وەزارەتی بەرگریی عێراقی فیدراڵ بە گوێرەی یاساکانی بودجەی گشتی فیدراڵی بۆ ساڵانی دارایی (٢٠٠٧ تا ٢٠١١) تەرخانکراون. ** یاسای ژمارە (٨) ی ساڵی ٢٠١٢ پشتن بەستن بە حوکمی ماددە(١٢١/یەکەم) لە دەستووری عێراقی هەمیشەیی و ماددە(١/٥٦) لە یاسای پەرەلەمانی کوردستان ژمارە (١) ی ساڵی ١٩٩٢ ی هەموارکراو و لەسەر ئەوەی کە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان_ عیراق بەرچاوی خستووە، پەرەلەمانی کوردستان_ عیراق لە دانیشتنی ئاسایی ژمارە (٣٧)ی ڕۆژی ٢٠١٢/٦/٢٤بڕیاری تەشریعکردنی ئەم یاسای دا: یاسای ژمارە (٨)ی ساڵی ٢٠١٢ یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان_ عیراق بۆ ساڵی ٢٠١٢. ئەم یاسایە بەبڕیاری ژمارە (١٩)سالی ٢٠١٢ لە لایەن سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە دەرچوێنرا ئەم یاسایە لە (٥) پینج بەش و (٤٦) چل و شەش ماددە لە خۆدەگرێیت. ماددەی یەکەم/ داهاتەکانی بودجەی ساڵی دارایی ٢٠١٢ی هەرێمی کوردستان- عێراق بو بڕی (١٣،٢٠٠،٩٥٠) سێزدە ترلیۆن و دووسەد ملیار و نۆسەدو پەنجا ملیۆن دینار دەخەمڵێنرێت و بە گوێرەی ئەمەی لە خوارەوە ڕوون کراوتەوە: یەکەم: بەشی هەرێم بە گوێرەی یاسای بودجەی گشتی ئیتحادی کۆماری عێراق بۆ ساڵی دارای ٢٠١٢ کە پترۆ دۆلاریشی لە گەڵدایە(١٢،٦٠٤،٩٥٠) دوانزە ترلیۆن و شەشسەد و چوار ملیار و نۆسەد و پەنجا ملیۆن دینار دووەم : داهاتی گشتی خومڵێنراو کە بەشەکە لە داهاتی ساڵی ٢٠١٢ی دەروازە سنوریەکانیشی لەگەڵدایە (٤٧٦) چوارسەد و حەفتا و شەش ملیار دینارە. سێیەم: ئەوەی لە دەرهێنان و بەکارهێنانی ناوخۆ (نەوت و گاز) و (پترۆدۆلار)ەوە دێ (١٢٠) سەد و بیست ملیار دینارە. ماددەی دووەم/ یەکەم : بۆ خەرجیەکانی ساڵی دارایی ٢٠١٢ گوژمەیەک کە بڕەکەی (١٥،٢٤٥،٧٩٧) (پازدە ترلیۆن ) پازدە هەزار و دووسەد و چل و پێنج ملیار و حەوت سەد و نەوەد و حەوت ملیۆن دینار دادەنرێت و بەم شێوەیەی خوارەوە دابەش دەکرێت:- ١_ گوژمەیەک بە بڕی(١٠،٧٤٥،٧٩٧)دە هەزار و حەوت سەد و چل و پێنج ملیار و حەوت سەد و نەود حەوت ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی بەکاربردن بەم شێوەیەی خوارەوە دابەش دەکرێیت. آ. گوژمەیەک بە بڕی (١٠،٦٢٤،٥١٨) دە هەزار و شەشسەد و بیست و چوار ملیار و پێنج سەد وهەژدە ملیۆن دینار بۆخەرجییەکانی بەکاربردنی حکومەتی هەرێمی کوردستان. ب. گوژمەیەک بە بڕی (٦٨،٢٨٠) شەست و هەشت ملیار و دووسەد و هەشتا ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی پەرەلەمانی کوردستان. ج. گوژمەیەک بە بڕی (٥٢،٩٩٩) پەنجاو دوو ملیار و نۆسەد و نەوەد و نۆ ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی ئەنجومەنی دادوەریی. ٢_ گوژمەیەک بە بڕی (٤،٥٠٠،٠٠٠) چوار ترلیۆن و پێنج سەد ملیار دینار بۆ خەرجییەکانی وەبەرهێنان. دووەم: کورتهێنانی نەخشە بۆ کێشراو کە بە بڕی (٢،٠٤٤،٨٤٧) دوو هەزار و چل و چوار ملیار و هەشت سەد و چل و حەوت ملیۆن دینار دەخەمڵێنرێیت و ئەم کورتهێنانە بەو گوژمەیە دادەپشرێ کە بۆ وەزارەتی پێشمەرگە دیاریکراوە لە بودجەی بەکاربردنی ئیتحادی بۆ پاسەوانانی هەرێم لە ناو تەرخانکراوی وەزارەتی بەرگری عێراقی ئیتیحادا بە گوێرەی بودجەی ئیتحادی بۆ ساڵەکانی دارای (٢٠٠٧ تا ٢٠١٢). ** یاسای ژمارە (١) ی ساڵی ٢٠١٣ پشتن بەستن بە حوکمی ماددە(١٢١/یەکەم) لە دەستووری عێراقی هەمیشەیی و ماددە(١/٥٦) لە یاسای پەرەلەمانی کوردستان ژمارە (١) ی ساڵی ١٩٩٢ ی هەموارکراو و لەسەر ئەوەی کە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان_ عیراق بەرچاوی خستووە، پەرەلەمانی کوردستان_ عیراق لە دانیشتنی ژمارە (٤٩)ی ڕۆژی ٢٠١٣/٢/١٥بڕیاری تەشریعکردنی ئەم یاسای دا: یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١٣یاسای بودجەی هەرێمی کوردستان_ عیراق بۆ ساڵی ٢٠١٣. ئەم یاسایە بەبڕیاری ژمارە (٢)سالی ٢٠١٣لە لایەن سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە دەرچوێنرا. ئەم یاسایە لە (٥) پینج بەش و (٤٦) چل و شەش ماددە لە خۆدەگرێیت. ماددەی یەکەم : داهاتەکانی بودجەی ساڵی دارایی ٢٠١٣ی هەرێمی کوردستان- عیراق، بە بڕی (١٥،٢٥٧،٨٤٩،٠٠٠،٠٠٠) پازدە ترلیۆن و دووسەد و پەنجاو حەفت ملیار و هەشت سەد و خل و نۆ ملیۆن دینار دەخەملێنرێت بە گوێرەی ئەوەی لە خوارەوە ڕوون کراوەتەوە: یەکەم: بەشی هەرێم بە گوێرەی یاسای بودجەی گشتی ئیتحادیی کۆماری عیراق بۆ ساڵی دارایی ٢٠١٣کە دەگاتە (١٤،٤٠٦،٧٣٥،٠٠٠،٠٠٠) چواردە ترلیۆن و چوار سەد و شەش ملیار و حەفت سەد و سی و پێمج ملیۆب دینار. دووەم : داهاتی خۆماڵی کە دەگاتە (٦٥١،١١٤،٠٠٠،٠٠٠) شەش سەد و پەنجاو یەک ملیار و سەدو چواردە ملیۆن دینار. سێیەم : بڕە پارەی پترۆدۆلاری ئەوەی لە ناوخۆ بەکارهێنراوە لە نەوتی خاوی بەرهەمهێنراوی هەرێم و پاڵاوتەکراوی پاڵاوگەکانی هەرێم و بەرهەمهێنراوی گازی سروشتی هەرێم، وەک ئەوەی لە خوارەوە دێت: ١. ( ٨٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠)هەشتا ملیار دینار بۆ ساڵی دارایی ٢٠١٣. ٢. (١٢٠،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠) سەدو بیست ملیار دینار بۆ شایستەکانی هەرێم لە پترۆدۆلار بۆ ساڵە داراییەکانی نێوان ساڵی ٢٠١٠ تاوەکو ساڵی ٢٠١٢ . ماددەی پێنجەم/ یەکەم:خەرجییەکان: بۆ خەرجییەکانی ساڵی دارایی ٢٠١٣ گوژمەیەک بە بڕی (١٦،٩٤٢،٧٤٩،٠٠٠،٠٠٠) شازدە ترلیۆن و نۆ سەدو چل و دووملیار و حەوت سەد و چل و نۆ ملیۆن دینار دادەنرێت و بەم شێوەیەی خوارەوە دابەش دەکرێیت: ١_ گوژمەیەک بە بڕی (١١،٦٠٨،٩٥٨،٠٠٠،٠٠٠) یازدە ترلیۆن و شەش سەد و هەشت ملیار و نۆ سەدو پەنجاو هەشت ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی بەگەڕخستن(تشغیلی)و ، بەم شێوەیە دابەش دەکرێیت: آ- گوژمەیەک بە بڕی (١١،٥٠٧،١٧١،٠٠٠،٠٠٠) یازدە ترلیۆن و پێنج سەد و حەوت ملیار و سەد و حەفتاو یەک ملیۆن دینار بۆ خەرجییەکانی بە گەڕخستنی حکومەتی هەرێمی کوردستان. ب- گوژمەیەک بە بڕی (٥٥،٠٠٠،٠٠٠،٠٠٠)پەنجاو پێنج ملیار دینار بۆ خەرجیەکانی پەرەلەمانی هەرێمی کوردستان. ج- گوژمەیەک بە بڕی(٤٦،٧٨٧،٠٠٠،٠٠٠) چل و شەش ملیار و حەور سەد و هەشتاو حەوت ملیۆن دینار بۆ خەرجیەکانی ئەنجومەنی دادوەریی. ٢. گوژمەیەک بە بڕئ (٥،٣٣٣،٧٩١،٠٠٠،٠٠٠) پێنج ترلیۆن و سێ سەد و سی و سێ ملیار و حەوت سەد و نەوەت و یەک ملیۆب دینار بۆ خەرجییەکانی وەبەرهێنان. دووەم:کورتهێنان: کورتهێنانی نەخشە بۆ داڕێژراو بە بڕی (١،٦٨٤،٩٠٠،٠٠٠،٠٠٠) یەک ترلیۆن و شەش سەدو هەشتاو چوار ملیار و نۆسەد ملیۆن دینار دەخەمڵێنرێت و ئەم کورتهێنانە بەمانەی خوارەوە دادەپۆشرێت. ١. گوژمەی تەرخانکراو بۆ وەزارەتی پێشمەرگە لە بودجەی بەگەڕخستنی ئیتحادی بۆ پاسەوانانی هەرێم لە ناو تەرخانکراوی وەزارەتی بەرگری عێراقی ئیتیحادا بە گوێرەی بودجەی ئیتحادی بۆ ساڵەکانی دارای (٢٠٠٧ تا ٢٠١٢)، یان هەر ئیستحقاقێکی تری حکومەتی هەرێم لە بودجەی ئیتحادی. ٢. ڕێنوێنکردنی خەرجی و زیادکردنی کۆکردنەوەی داهاتەکان. ** ساڵی ٢٠١٤ یاسای بودجەی نەبووە هەرێمی کوردستان ** ساڵی ٢٠١٥ یاسای بودجەی نەبووە هەرێم واتە ساڵی دارایی نەبوە. ساڵی ٢٠١٦ یاسای بودجەی نەبووە هەرێمی کوردستان واتە ساڵی دارایی نەبوە. ساڵی ٢٠١٧ یاسای بودجەی نەبووە هەرێمی کوردستان ساڵی ٢٠١٨ یاسای بودجەی نەبووە هەرێمی کوردستان ساڵی ٢٠١٩ یاسای بودجەی نەبووە هەرێمی کوردستان ساڵی ٢٠٢٠ یاسای بودجەی نەبووە هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠٢١ بە پێ لیدوانی بەرپرسانی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتی دارایی حکومەتی هەریم کۆتای مانگی ٢ ی ساڵی ٢٠٢١ پڕۆژە یاسای بودجوی ٢٠٢١ دەنێریتە پەرەلەمان واتە دوای حەوت ساڵ لە نەبوونی یاسایی بودجە هەریم.
شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) لە سەرووبەندی چاوشارکێی گەڕانەوە و نەگەڕانەوە بۆ ٥+١ی واشنتۆن و تاراندا و لە ئاماژەکانی ئەم دواییەی نمایشی ئێران و پرۆکانی چ لە هەرێمی کوردستان بە بۆردوومانکردنی بنکە و بەرژەوەندییە ئەمریکییەکان و هاوپەیمانانی، چ لە ناوەڕاست و باشووری عێراق لە بەئامانجگرتنی باڵێۆزخانەی واشنتۆن، کاروانە سەربازییەکانی هاوپەیمانان، لێدانی هێز و لایەنەسیاسییەکانی نزیک لە ئەمریکا و تیرۆرکردنی چالاکوانان، دەرخەری ئەو ڕاستییەن، سیاسەتی هەنووکەیی تاران و واشنتۆن هەواڵی خۆشی بۆ عێراقییەکان پێنابێت و ڕێگایەکی خوارووخێج چاوەڕوانی عێراقە. لە تێزەکەی پۆمپیۆوە تا دەرگا کراوەکەی بلینکن سەردەمی پاش ترەمپ، بۆ ئەمریکا و ئێرانیش سەردەمی یەکتر تاقیکردنەوەیە، ئێران دەیەوێت ٤٠ ساڵی ڕابردووی پڕکێشە و گرفتی لەگەڵ جیهان و بە تایبەت ئەمریکادا لەبیر ئەوانی دی(نەک خۆی) بەرێتەوە و وا نمایش بکات هەموو شتێک خەتای ترەمپ و سەرکێشییەکانی بووە، بایدن و تیمەکەشی دەیانەوێت بڵێن پەیوەندییەکی نوێ لەگەڵ ئیراندا بنیاد دەنێن، کە دبلۆماسییەت و ئاشتی تەوەرەکەیەتی نەک درۆنەکان. هەینی ١٩ی شوباتی٢٠٢١، لە کۆنگرەی ئاسایشیی میونخی ئۆنلایندا، بە هەندێ ڕەچاوکاریی و تێبینییەوە، بایدن دەسپێشخەرییەکی نوێی بۆ گەڕانەوە بۆ ٥+١ی پەیوەست بە دۆسێی ئێرانەوە ڕاگەیاند، گەرچی مانگێک کەمتر لە جاوپێکەوتنێکیدا، لە پرسیاریی گەڕانەوەی واشنتۆن بۆ ڕێککەوتنەکە، ڕاشکاوانە تەنها بە نەخێر وەڵامی دایەوە، چونکە پەیوەستی کرد بە دەستهەگرتنی ئێران لە بەرنامە ئەتۆمییەکە و چاککردنی رەفتارییەوە. ئێرانیش هەرزوو ڕایگەیاند کە ئەوە ئەمریکایە دەبێت سزاکان هەڵگرێت و بەگەڕێتەوە سەرمێز، چونکە شتێک بەناوی ٥+١ نەماوە، ئێستا ٤+١ە و ئەمریکا کشاوەتەوە. بەڵام واقیع ئەوەیە هەردوولا بەرلەوەی بیر لە ڕۆژهەڵاتێکی ناوەڕاستی ئارام بکەنەوە، مێزی دانوستاندن وەک مەیدانی قۆڵبادانی یەک دەبینن، بایدن و بلینکن لەو باوەڕەدان مێزی دانوستاندن ئێران دەگێڕێتەوە لە چەکی ئەتۆمی و پەلهاویشتنەکانی ئەو وڵاتە، بەڵام ترەمپ و پۆمپیۆ وا بیریان دەکردەوە بە سزا و پەلاماری زیاتر، ئێران نینۆک دەکرێت و دەگەڕێتەوە سەرمێز. هەربۆیە پۆمپیۆ نەیدەشاردەوە و دەیووت خامینەیی و دەسەڵاتەکەی تەنها بە کوتەک تێدەگەن. ئەوەی ترەمپ تاقیکرایەوە، هێشتا ئەوەی بایدن ئەزمون نەکراوە، هێندە نەبێت هەندێ ئاماژەی سەردەمی ئۆباما و بە جێگرایەتی بایدن نەبێت، کە لە کۆتاییەکەیدا نەک ئێرانی قۆڵبەست نەکرد بەڵکو هەژموونی تارانی لە یەمەن، سوریا، لوبنان و عێراق چەند هێندە کردەوە، تەنها لەڕووی بەرهەمهێنانی ئەتۆمیشەوە، بە پێی ڕێککەوتنی ٥+١ هەندێ لە کێڵگەکانی ئەتۆمە "ڕاگەیەنراوەکانی" ڕاگرت. سزاکانی ترەمپ چیان پێکرا؟ ١. بە هۆی سزا ئابوورییەکانەوە، لە نێوخۆدا دۆخی ئابووریی و ئاسایشی خستە لەرزەوە، هەزاران کارگەی پێداخست، کۆمەڵگەی هەوادارنی شۆڕشی لە نێوان لایەنگری دانوستاندن و جەنگاندا دابەشکرد، دوو خۆپیشاندانی ناڕەزایی توند و سەدان توڕەیی و ناڕەزایی نێوخۆیی بەرهەمهێناوە و پرسی ڕەوایەتی شۆڕشی لە نێوخۆدا کەمڕەنگتر کردووە. بە جۆرێک ئەم توڕەییانە خودی ڕێبەری هێنایە سەرهێڵ و فەرمانی سەرکوتکردنی جوڵانەوە جەماوەرییەکانی دا، خودی سەرانی ئێرانیش نایشارنەوە کە لە ١٢ ساڵی ڕابردوودا هیچ توڕەبوونێکی جەماوەری هێندەی خۆپیشاندانەکانی دوو ساڵی ڕابردوو بۆ سەر شیرازەی سیاسیی ئێران مەترسیدا نەبووە. ٢. لە ڕێی لێدانی پرۆئێرانییەکانەوە لە سوریا، یەمەن و عێراق چالاکی و جوڵەی کەمتر کردنەوە، لە سوریا جیا لە لێدانی ڕاستەوخۆ، لە ڕێی دەستشلکردن بۆ ئیسرائیل، تورکیا و ڕوسیا، وردەوردە هەژموونی تارانی لە شام کەمکردەوە و بەجۆرێک لە ساڵانی ٢٠١٢ تا٢٠١٦بڕیاردەری سەرەکی نێو سوریا بوو، بەڵام لەسەردەمی ترمپدا چیدی تورکیا و ڕوسیا جێی تارانیان گرتەوە. لە عێراقیشدا بەهۆی پاڵپشتی واشنتۆنەوە خۆپیشاندانی عێراقییەکان لە لایەک و تا ڕادەیەک قۆڵبەستکردنی حەشدی وەلایی و حزبەکانیان، توانرا حکومەتێکی نزیک لە واشنتۆن و هاوپەیمانەکانی بهێننە کایەوە، کە پێشتر سەرجەم سەرۆکوەزیرانەکان بەر لە ئەمریکا، گڵۆپی سەوزی ئێرانیان هەبووە. ٣. بە چاوپۆشی لە ئیسرائیل و تورکیا لە هاوکارییان بۆ باکۆ، زۆرینەی زەوییەکانی قەرەباخ خرانەوە سەر ئازەربایجانی نەیاری تاران. کە ئێران لە زۆر ڕووەوە زیانی لێکرد و لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی باکوورییەوە بە تورکیا و ئازەربایجان و ئیسرائیل دورەدرایەوە. کەواتە ئێستا ئیتر دنیا گۆڕاوە، نە ئێران بەو هەمو سزایەی ترەمپەوە دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ هەمان ڕێککەوتنی ٥+١، نە بایدنیش دەتوانێت و دەیەوێت بگەڕێتەوە هەمان مێز، کە نە دنیاکە هی سەردەمی ئۆبامایە و نە دەشیەوێت وادەرکەوێت کە کۆپی ئۆبامایە. بەشێک لە ئەمریکییەکان و هاوپەیمانەکانی (سعودیە، ئیسرائیل و ئیمارات)، گەڕانەوە بۆ سەرمێزی ٥+١ بە بێ هەمواری ڕێککەوتنەکە لە مەسەلەی سنوردارکردنی موشەکی دورهاوێژ و ڕەفتاری سیاسیی ئێران لە یەمەن، فەلەستین، لوبنان و عێراق مەترسیدار دەبێت. لەمەشدا دوو سیناریۆی مەترسیدار ڕوودەکاتە ئەمریکا: یان ئەوەیە هاوپەیمانەکانی واشنتۆن خۆیان ڕێکدەخەنەوە و پابەندنابن بە نزیکبوونەوەی کۆشکی سپی و پاستۆرەوە و بیر لە نزیکبوونەوە لە وڵاتانی دیکە دەکەنەوە، یاخود ڕاستەوخۆ دەچنە دانوستاندنی ڕاستەوخۆوە لەگەڵ تاراندا و بەمجۆرەش بێت ئەمریکا دیسانەوە ئەو خاوەن پشکە گەورەیە نابێت، بە تایبەت لەوەدا کە دیموکراتەکان بەوەناسراوون کە سیاسەتی نە شیش بسووتێ نەکەباب لە پرسی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا دەگرنەبەر و لەگەڵ کێشەکاندا هەڵدەکەن لەبری یەکلاکردنەوەیان. بەغدا قۆچی قوربانی هەر جۆرە مامەڵەیەکی ئەمریکا لەگەڵ ئێراندا ڕاستەوخۆ کاریگەریی دەبێت لەسەر عێراق، ئەزموونی بایدن (جیا لە سەردەمی سیناتۆری و سیاسەتکردنی دوورمەودا) و مامەڵەی نە شیش بسووتێ نە کەبابی لەگەڵ ئێراندا لە کۆشکی سپییەوە دەگەڕێتەوە بۆ ٢٠٠٩ ئەوکاتەیکە جێگری سەرۆکی ئەمریکا (ئۆباما) بوو،کە دۆسێی عێراق درایە بایدن، هەر ئەودەم زانی کە ئەوە تەنها ئەمریکا و هاوپەیمانانی نین کە پرسی دەوڵەتداریی و بەڕیوەبردنی هاوکێشە ئاڵۆزەکانی عێراق بەڕێوەدەبەن، بەڵکو هاوبەشێکی ناچاریی هەیە کە ئێرانە و ڕکابەرێکیشی هەیە کە قاسمی سولەیمانی بوو، بەهەمانشێوە ئەویش پرسی بەڕێوەبردنی دۆسێی عێراقی لە لایەن وڵاتەکەیەوە پێسپێردرابوو. هەر ئەوکاتیش جۆرێک لە ڕێگەی دبلۆماسییەتی نهێنی و مامەڵەی واقیعگەرایانەوە، تاڕادەیەک ستوونی و ئاسۆیی بەیناوبەین لە کێکی دەوڵەتەوە تا پانتایی تایەفییان پێکەوە لەگەڵ سولەیمانی تا هاتنی ترەمپ بۆ کۆشکی سپی ئیدارەدا. ئێستا سولەیمانی نەماوە، جیهان، عێراق، ئێران، ئەمریکا و بایدنی هەنووکەیی گۆڕاوون و ناتوانرێ هەمان ئەو کەسێتی و دەوڵەتانە و سیاسەتی ٤ساڵ پێشتریان ببینرێنەوە. بەگریمانەکردنی ئەوەش کە هیچ یەک لە واشنتۆن و تاران (بە سەردەمی ترەمپ و قاسم سولەیمانیشەوە) نەیانوویستووە جەنگی دەستەویەخە و گەرم و ڕووبەڕوو هەڵبگیرسێنن، بەڵام ئەوە ڕوونە کە دەمێکە عێراق، حەوشەی پشتەوەی مەیدانی یەکلاکەرەوەی هەریەک لە واشنتۆن و تارانە، هەر نزیکبوونەوە و دوورکەوتنەوەیەک کاردەکاتە سەر ئارامی، سەروەریی، گەشەی عێراق بە سەرجەم پێکهاتەکانییەوە، هەردوولا عێراق وەک کارتی نەرم و توندی دەستییانە. بایدن و تیمەکەی، باش ئاگاداریی پرسەکانی عێراقن، دیارە ئەو ڕاستییەیان چاک دەرک کردووە، کە داڕشتنی سیاسەتی نوێ بەرامبەر بەغدا بە بێ یەکلاکردنەوە و داڕشتنی سیاسەت بەرامبەر تاران لۆژیکی و واقیعی نابێت. لە پرسی عێراقدا سێ فاکتەری "کۆنی نوێ" کاریگەریی تەواویان لەسەر مامەەڵەی بایدن لە عێرراقدا دەبێت: ١. پرسی میلیشا کۆن و نوێکانی لایەنگری ئێران لە عێراق. ٢. پرسی ڕێککەوتنی ٥+١: گەڕانەوە یان نەگەڕانەوە بۆ ئەم ڕێککەوتنە، لە ئەگەری نزیکبوونەوەدا، ئەوا ئێران لە ڕووەکانی: سپیکردنەوەی پارە و گرفتی بانکی و دراوی، هەناردەکردنی نەوت، کڕینی پێداویستییە پیشەسازی و جەنگییەکانی و ..تاد، فشاری خۆی لەسەر بەغدا و هەولێر کەمتر دەکاتەوە، چونکە ئەوکات ڕاستەوخۆ بەشێک لە سپیکردنەوە و "پێچپێلێدانی سزاکان"ی لەسەر هەڵدەگیرێت و بارگرانی بۆ عێراق کەمتر سازدەکات. بەڵام لە سیناریۆی نەگەڕانەوەدا بۆ ٥+١، (یان لانیکەم ئەو ڕێککەوتنە هەموارکردنەوەی پێویستە)، ئەوا فشاری ئێران ڕاستەوخۆ لە عێراقەوە دەبێت و پانتایی ئەم وڵاتە باشترین هەل دەبێت هەم بۆ بازرگانی و کەمکردنەوەی کاریگەریی سزاکانی، هەم نمایشکردنی بازووی توندی خۆی، ناچاری دەکەن پەنابەرێتە بەر توندەهێز و نەرمەهێزی خۆی لە عێراق و سەرئێشەسازیی بۆ ئیدارەی کۆشکی سپی لە عێراقدا. ٣. پرسی کورد لە ئێران و عێراق: ئەم گۆڕاوەش کارتێکەر و کارتێکراوی نێوسیاسەتی بایدن دەبێت لە ناوچەکەدا، گەرچی مێژووی سیاسیی بایدن زیاتر لەگەڵ کوردانی عێراقدا سازوکاری هەبووە و کەمتر پرسی کوردی ئێرانی لە ئەجێندای خۆیدا جێکردووەتەوە، بەڵام بەگشتی لە گریمانەی دوورکەتنەوەی زیاتری تاران و واشنتۆن، پرسی کورد هەم لە ئێران وەک کارتی فشار لەسەر تاران و هەم لە عێراقیش هەرێـم پەناگەی ئارامی واشنتۆن دەبێت لە بەکارهێنانی خاکەکەیەوە بیگرە تا نینۆککردنی تاران و باڵانسڕاگرتن بەرامبەر پرۆ ئێرانیەکان لەعێراقدا. کەواتە دۆسێی سیاسەتڕێژی واشنتۆن لە عێراقدا، ڕوون نابێت تا مەودای دوور و نزیکی لەگەڵ تاراندا ڕووننەبێتەوە.
.jpg)
درەو/ بی بی سی: هیلاری كلینتۆن. وەزیری پێشووتری دەرەوەی ئەمریكاو چێڵی كچی مافی ئەوەیان وەرگرت كە كتێبی " كچانی كۆبانی" بكەنە درامایەكی تەلەفزیۆنی كە لەلایەن نوسەر‌و رۆژنامەنوسی ئەمریكی گایل لیمۆنەوە نوسراوە. كتێبەكە كە رۆژی 16ی شوبات دەركراوە, تیشك دەخاتە سەر ژیانی شەڕڤانە كچەكانی كورد‌و نهێنی بەهێزی ئیرادەیان كە بووە هۆی دامەزراندنی یەیەكی سەربازی تایبەت بە خۆیان لە ساڵی 2012 بەناوی یەكینەكانی پاراستنی ژنان " یەپەژە" ەوە كە رۆڵێكی دیاری بینی لە شكستپێهێنانی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی" داعش" و گروپە توندڕەوەكانی تر. دوای ئەوەی هیلاری كلینتۆن بڵاویكردەوە كە كۆمپانیا نوێكەی " هیدن لایت پرۆدەكشن" مافی بەرهەمهێنانی دراما تەلەفزیۆنییەكەی بەدەستهێناەوە, كاردانەوە‌و مشتومڕێكی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا. هەندێك پشێوازی لێدەكەن‌و هەندێكیش بە تایبەتی بەرپرسانی توركیا دژایەتی دەكەن. یەكینەكانی پاراستنی ژنان‌و یەكینەكانی پاراستنی گەل لە چوارچێوەی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان كە لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە پشتیگری‌و هاوكاری دەكرێت‌و شەڕڤانەكانی سەر بە هەموو پێكهاتە نەتەوەیی ئاینییەكانی ناوچەكە لە عەرەب‌و كورد‌و سریان‌و ئەوانی تر. هیلاری‌و چێڵسی كچی دەڵێن " كچانی كۆبانێ" چیرۆكێكی نائاساییە دەربارەی ژنانێكی جیاواز‌و ئازا‌و تێكۆشەر كە لە پێناوی ئازادی ژن‌و دادپەروەریی‌و یەكسانی خەبات دەكەن. بۆچی " كچانی كۆبانێ"؟ هیلاری‌و چێڵسی كچیی هەوڵدەدەن لە رێگەی كۆمپانیاكەیانەوە " هیدن لایت پرۆدەكشن" تیشك بخەنە سەر پرسەكانی ژن بە پلەی یەكەم بە ئامانجی تواناداركردنی ژنان لە جیهاندا وەك خۆیان دەڵێن. هیلاری كیلنتۆن هەوڵدەدات پرۆژەكەی بە بەهێزی دەستپێبكات‌و بۆئەوەش ئەزمونی كچە شەڕڤانە كوردەكانی هەڵبژاردوە كە وڵاتەكەی بەتوندی هاوكارییان دەكات لە ساڵی 2015ەوە كاتێك خۆی وەزیری دەرەوەی وڵاتەكەی بوو. هەروەها كلینتۆن دەڵێت ئەزمونی ئەو ژنانەی بۆ پرۆژەكەی هەڵبژاردووە" چونكە چیرۆكێكی گشتگیرە‌و یاخی بوونی ئەوان دەگێڕێتوە لە دژی واقعیی نادادپەروەریان, هەروەها لە تەنیشیت پیاوەكانەوەو لە هەموو بەرەكانی شەڕدا جەنگاون بۆ بەرگریكردن لە خاكەكەیان لەدژی گروپی توندڕەوەكانی وەك بەرەی نوسرەو رێكخراوی داعش لە پێناوی ئازادی ژن‌و یەكسانی‌و دادپەرورەیی" كە یەكینەكان بە ئامانجی سەرەكی بوونیانی دەژمێرن. كچانی كۆبانێ بەو واتایە نایات كە هەموویان خەڵكی ئەو شارەن, بەڵكو شەڕ لە كۆبانێ لەو ماوەیەدا لە هەموو ناوچەكانی تر زیاتر سەخت‌و دژوار بووە, كچە شەڕڤانەكان نەك تەنها لە عەفرین‌و ناوچەی جەزیرەی باكوری خۆرهەڵاتی سوریا چونەتە ناوچەكە بۆ بەرگری، بەڵكو ژنان‌و كچانی كورد لە عێراق‌و ئێران‌و توركیاو ئەوروپاشەوە پەیوەندیان پێوەكردوون‌و دواتریش چەندین كچ‌و ژنی گەنجی ئەوروپای پەیوەندییان كردووە بە ریزەكانیانەوە. وێنەی كچە شەڕڤانەكان بەشێوەیەكی دەگمەن‌و جیاواز لە نێوان ساڵی 2014 و 2016 زیادتر بەدەركەوت كاتێك زۆربەی كەناڵە جیهانییەكان رووماڵی ئەو شەڕە سەختەیان كرد كە لە كۆبانێ رویدا. ژنە نوسەر‌و رۆژنامەنوسی ئەمریكی گایل لیمۆن چەندین جار سەردانی باكوری سوریا " رۆژئاوای كوردستان"ی كردوە ئەو ناوچانەی كە ئێستا لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان‌و لەگەڵ كچە شەڕڤانەكاندا ژیاوە‌و چەندین دیدار‌و گفتوگۆی رۆژنامەوانیی لەگەڵدا كردون‌و بەوهۆیەوە ئاگاداری وردەكارییەكانی ژیانیان‌و بیركردنەوەیان‌و نهێنی بەهێزییان بووە. لیمۆن دەڵێت:" كچانی كۆبانی. ئەنجامی سەدان كاتژمێر لە چاوپێكەوتنە كە لەگەڵ كچە شەڕڤانەكان‌و كەسایەتییە شارەزاكانی یەپەژەدا ئەنجامیداون‌و لە شێوازی ژیانیانی زۆر بە قوڵی كۆڵیوەتەوە. جگە لە چەندین توێژینەوەی تر كە لە بارەیانەوە ئەنجامدراوە". " شەڕڤانی ناوازە" هیلاری كلینتۆن دەربارەی هۆكاری هەڵبژاردنی ئەو چیرۆكە لەلایەن خۆی و كچەكەیەوە دەڵێت:" چیرۆكی كچانی كۆبانی چیرۆكی ئەو ژنانە دەگێڕێتەوە كە زۆر ناوازەن‌و ئازان‌و رووبەڕووی ئاڵنگارییەكان بونەتەوەو لە پێناوی دادپەروەیی‌و یەكسانیدا خەباتیان كردوووە بە شێوازێك كە ئیلهامیان نەك بە تەنها بە ژنەكانی ناوچەكە بەڵكو بە ژنانی هەموو شوێنەكانی جیهان بەخشیوە". هیلاری دەشڵێت:" كۆمپانیای هیدن لایتمان دامەزراند لەگەڵ برانسۆن بۆئەوەی رێز بنێن لە ئازایەتی ئەو كچە شەڕڤانە پاڵەوانانە‌و بۆئەوەی رۆشنایی بخەینە سەر ئەزمونیان كە ناوو ناوبانگیان بەهەموو جیهاندا بڵاوبوەتەوە‌و بیگەیەنین بەهەموو ئەوانەشی كە ئاگاداری ئازایەتییان نەبوون, زۆر مایەی خۆشحاڵیمە كە هەستدەكەن دەتوانم چیرۆكی راستەقینە‌و واقیعیانەی وا پێشكەش بكەم كە نەك ئیلهام بەخش بێت بۆ ژنان بە تەنها بەڵكو بۆ هەموو بینەران لە جیهاندا". كۆمپانیای " هیدن لایت" بەهاوكار كۆماپانیای بەناوبانگی جیهانی " برانسۆن" هەوڵدەدات فیلمی دۆكیۆمێنتار‌و چێژبەخش بۆ تەلەفزیۆن‌و سینەما‌و ئینتەرنێت بەرهەمبهێنێت. هیدن لایەت بەم پرۆژەیەكی تیشك دەخاتە سەر ئەو كچ‌و ژنانەی كە لە جیهاندا بە ورەبەرزییان ناسراون‌و درامای كچانی كۆبانی یەكەمین درامای نسوراوە كە لە نزیكترین كاتدا بەرهەمی دەهێنێت. خانمە نوسەر ئیلیزابێس گیڵبەرت دەڵێت:" كاچنی كۆبانی چیرۆكێكە لە بیرناچێتەوە, وەك ئەفسانەیەكی لێهاتوووە دەربارەی بەهێزی ژن‌و ئازایەتییەكەی, ئەك كتێبە كە زۆر ئازایانە نوسراوە‌و چەندین راپۆرتی لە جیهاندا دەربارەی نوسراوە, وانەیەكە لە پاڵەوانێتی‌و قوربانیدان‌و واتای راستەقینەی برایەتی گەلان". بێزاریی توركیا لەكاتێكدا بیرۆكەكە لە سەرتاسەری جیهاندا پێشوازی لێكرا‌وەو مایەتی خۆشحاڵییە، بەڵام لەلایەن هەندێك لە توركە نەتەوە پەرستەكانەوە جێگەی نیگەرانییە, ئەوانەی كە شەڕڤانە كچە كوردەكان لەهەر كوێیەك بن بە تیرۆریست وەسف دەكەن. فاتیح ئەربەكان سەرۆكی حزبی رەفای نوێ, كە كوڕی نەجمەدین ئەربەكان سەرۆك وەزیرانی پێشتووتری توركیایە توڕەیی‌و بێزاری خۆی لە وتەیەكیدا دەدەبڕێت كە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر بڵاویكردوەتەوە‌و دەڵێت:" بڕوانن ئەوە شێوازی بیركردنەوەی هاوبەش‌و هاوپەیمانە ئەمریكییەكانمانە, ئەوان پلان دادەنێت بۆ بەرهەمهێنانی درامایەك لەسەر كچە شەڕڤانەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان كە لەلای خۆیان وەك حزبێكی تیرۆریست پۆلێنكراوە‌و لەلایەن بەرزترین لایەن‌و كەسایەتییەوە لە ئەمریكا پلانەكە دانراوە, ئەمەش بەڵگەیە كە ویلایەتە یەكگرتووەكان توركیا بە هاوبەشێكی ستراتیژیی دانانێت". جگە لە ئەربەكان چەندین كەسی تر داوایان لە حكومەتی توركیا كردووە بەوپەڕی بەهێزییەوە جوڵە بكات‌و " پێویستە لەسەر توركیا لۆبی توركیی بەبەهێزی بخاتەگەڕ بۆئەوەی رێگەبگرێت لە جێبەجێكردنی ئەو هەنگاوە". گەشتیی نوسەرێكی ئیلهامبەخش خانمە نوسەر گایل لیمۆن هاوڕێی ئەنجومەنی پەیوەندییە دەرەكییەكانی ئەمریكا ماوەیەكی زۆری لەگەڵ كچە شەڕڤانەكان بەسەربردووە‌و دوای پێنج ساڵ نوسینی كتێبەكەی" كچانی كۆبانی" تەواوكرد, كە ئێستا دابەشكردنی لە رێگەی ئەمازۆن‌و پەنگوین راندۆم هاوس‌و چەندین ناوەندی ترەوە دەستیپێكردووە. ئەم خانمە نوسەرە لە رێگەی كتێبەكەیە‌و چیرۆكی ئەو هێزە دەگێڕێتەوە‌و دۆكیۆمێنت دەكات كە بەتەواوەتی ئەندامەكانی ژن, كە چۆن لە گۆڕەپانی شەڕدا سەركەوتوو بوون‌و نەك تەنها گەلانی ناوچەكیان پاراستووە, بەڵكو داهاتویەكی نوێیان بۆ ژنان لە هەموو جیهاندا نەخشاندووە. لیمۆن وەك خۆی باسی لێوەدەكات بڕیاریدابوو بە تەواوەتی دووربكەوێتەوە لە نوسین دەربارەی جەنگ, هەتا ئەو رۆژژەی پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لە ژمایەیەكی نەناسراوەوە پێگەیشت. پەیوەندییەكە لە " كاسی" هاوڕێیەوە بوو كە ئەندامی تیمی ئۆپەراسیۆنە تایبەتەكانی ئەمریكایەو ئەو كات واتە ساڵی 2016 لە چوارچێوەی هێزەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە باكوری خۆرهەڵاتی سوریا جێگیركرابوون. كاسی داوای لێدەكات سەردانی باكوری خۆرهەڵاتی سوریا بكات بۆئەوەی شتی سەرسوڕهێنەر ببینێت:" گایل, پێویستە بێیتە ئێرە‌و بەچاوی خۆت ئەوە ببینیت كە روودەدات, بەراستی كارێكە مایەی باوەڕ پێكردن نیە". كاسی بە گایل دەڵێت:" هەموو رۆژێك ئەو ژنانە دەبینم كە لە هێڵەكانی پێشەوەی شەڕ دژی داعش دەجەنگم. شۆڕشێكیان دەستپێكردووە لە پێناوی مافەكانی ژنان‌و مەیلی چەپی دیموكراتی میللیان هەیە كە ژنان لەگەڵ پیاواندا لە مافەكانیاندا یەكسان دەبن, یەكەیەكی سەربازی تایبەت بە خۆیان پێكهێناوە بەناوی یەپەژە, ئەوەی نامۆیە ئەوان رووبەڕووی ئەو كۆت‌و بەندانە نابنەوە كە ژنانی ئەمریكا رووبەڕووی بوونەوە لەكاتێكدا چوون بۆ چەنگ لە ئەفغانستان‌و ناوچەكانی تر. هەروەها دەبینم كە چۆن ئەوان هەموو ئەرك‌و فەرمانە سیاسی‌و سەربازییەكان لە هەموو پلەكاندا بەڕێوەدەبەن بەبێ ئەوەی كەس بە چاوی كەمتر لە پیاوان لێیان بڕوانێت". گایل دەڵێت:" كاسی پێی وتم, وەرە ببینە چۆن ئەو كچە شەڕڤانانە لە ریزەكانی پێشەوە دەجەنگن‌و بەڵكو سەركردایەتی پیاوانیش دەكەن لە شەڕەكاندا". كاسی دەڵێت:" بەروونو ئاشكرای بەجۆرێك لە جۆرەكان هەست بە ئیرەیی دەكەم بەرامبەریان. پیاوەكان بەرەهایی هیچ كێشەیەكیان نە لەگەڵ خودی كچە شەڕڤانەكاندا هەیە نە لەگەڵ رۆڵ‌و ئەركەكانیادا, بەراستی كارێكی نامۆیە". گایل دەڵێت دوای گەیشتنی بە سوریاو بینینی كچە شەڕڤانەكان زانیوەیەتی كە ئامانجیان تەنها بریتی نیە لە پاراستی گەل‌و خاك, بەڵكو ویست‌و خواستیان ئەوەیە كە ببنە نمونەیەك ژنان لە هەموو جیهاندا چاویان لێبكەن لە پێناوی كۆمەڵگەیەكی دیموكرات‌و دادپەروەر كە تێیدا یەكسانی لە نێوان هەردوو رەگەزدا هەبێت‌و بەبێ سەركەوتنی ژنان لە بواری سەربازیدا ناكرێت ئەزمونی سیاسی هەرگیز رەگ‌و ریشە دابكوتێت. " هەموو كچە شەڕڤانەكان ئامادەبوون روبەڕوی مەرگ ببنەوە‌و دژی داعش بجەنگن بۆئەوەی بۆ ژنان‌و هەموو جیهانی بسەلمێنن كە ژنانیش دەتوانن هەموو شتێك بكەن‌و تواناكانیان ئەو بیرۆكە باوە تێبپەڕێنێت كە دەربارەی ژنان هەیە ئەگەر خۆیان بە باوەڕ بە ئامانجەكانیان پڕچەك بكەن".
درەو: تازەترین پێشنیازی لایەنە شیعەكان، داوای رادەستكردنی (430 هەزار) بەرمیل نەوتی هەرێم دەكات، بە لێدەركردنی خەرجی بەرهەمهێنان و گواستنەوەو پێداویستی ناوخۆ، هەرێمیش رازی و ناڕازیە. ئەمڕۆ لایەنە شیعەكان تازەترین پێشنیازیان بۆ رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان خستووەتە بەردەم لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق و سەرۆك كۆمار و وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان. پێشنیازە نوێیەكە: " حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆژانە بڕی (430 هەزار) بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ بكات، لەبەرامبەردا بڕی خەرجی وەبەرهێنان و گواستنەوەو پێداویستی ناوخۆی هەرێمی لێدەربكرێت بە مقایەسە " ئەم پێشنیازە لەلایەن حكومەت هەرێمی كوردستانەوە بەجۆرێك لە جۆرەكان پەسەندكراوە، هەرچەندە وەفدی حكومەتی هەرێم پێداگری لەسەر پێشنیازەكەی حكومەتی عێراق دەكەنەوە كە (250 هەزار) بەرمیل و نیوەی داهاتی دامەزراوە فیدراڵیەكان بەرامبەر بە پشكی هەرێم، بەڵام ئەو پێشنیازەی لایەنە شیعەكانیش هەمان دەق دەگرێتەوە بە فۆرمێكی تر، چونكە (430 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بە لێدەركردنی خەرجی بەرهەمهێنان و گواستنەوەو پێداویستی ناوخۆ، هەر (250 هەزار) بەرمیل دەكات كە پێوستە حكومەتی هەرێم رادەستی سۆمۆی بكات. ئەم پێشنیازە نوێیە سیناریۆیەكە بۆ تێپەڕاندنی بودجە، لایەنە شیعەكان دەیانەوێت رای شەقامی خۆیانی پێرازی بكەن، رای گشتی شەقامی شیعی لەگەڵ رادەستكردنی تەواوی دۆسیەی نەوتی هەرێمە، ئەوان دەیانەوێت بڵێن هەرێم هەموو نەوتەكە رادەست دەكات، بەڵام لە ئەرزی واقیعدا هەر (250 هەزار) بەرمیل نەوتەكە دەكات. بەم پێشنیازە نوێیەی لایەنە شیعەكان، ئەگەر هەرێم رازی بێت، بەشێك لە كێشەی بەردەم پرۆژە یاسای بودجە چارەسەر دەبێت، چونكە ناكۆكیەكانی ناو پرۆژە بودجەی عێراق تەنیا پەیوەست نیە بە ناكۆكیەكان لەگەڵ هەرێم، بەڵكو حكومەتیش ناڕازیە لە پێشنیازەكانی لایەنە شیعەكان. لایەنە شیعەكان پێیان وایە ناكرێت دەسەڵاتی خەرجكردنی تەواوی بودجە كە نزیكەی (130 ترلیۆن) دینارە بدرێتە دەستی سەرۆك وەزیران، چونكە هەڵبژاردن لەپێشەوەیەو لایەنی ئەمریكا تەداخول دەكات و ئەو بودجەیە لە سودی كازمی و لایەنەكانی نزیك لەخۆی بەكاردەهێنێت. لایەنە شیعەكان دەیانەوێت دەسەڵاتەكانی مستەفا كازمی لەسەر بودجە كەم بكەنەوە بۆ ماوەی یەك ساڵ بۆ ئەوەی كاریگەری لەسەر پرۆسەی هەڵبژاردنی داهاتوو نەبێت، هەندێك پێیان وایە كە راگرتن و دواخستنی پەسەندكردنی پرۆژە بودجەی عێراق لەسەر ئەو ناكۆكیانەیە نەك تەنیا پەیوەست بە ناكۆكیەكان لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان. ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان بەو پێشنیازە رازی بێت و نەوتەكەی رادەست بكات، ئەوا تەواوی پشكی خۆی لە عێراق وەردەگرێت كە بۆ ساڵەكە بڕی نزیكەی (14 ترلیۆن) دینارە، واتا مانگانە ( ترلیۆنێك و 200 ملیار) دینار لە بەغداد وەردەگرێت.
.jpg)
راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت ئەمریكییەكان خۆیان بۆ تۆڵەكردنەوە لە هێرشەكەی هەولێر ئامادە دەكەن، هەفتەی داهاتوو یەكلاكەرەوە دەبێت، بەپێی لێكۆڵینەوەكان لە هێرشەكەی هەولێردا بەدرێژایی نزیكەی (40 كیلۆمەتر) پێشمەرگە‌و هێزە ئەمنییەكان خەرق كراون، لێكۆڵینەوەكان بەدوای دەستی ناوخۆییدا دەگەڕێن، بەرهەم ساڵح لە بەغداد "ئەبو فەدەك"ی بینیوە، ئاگاداری كردووە ئەمریكییەكان بەنیازی هێرشن، كازمیش دەیەوێت حەشد لەناوچە سنورییەكانی هەرێم دوربخاتەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. وردەكاری هێرشەكە لێكۆڵینەوەكان لە هێرشە موشەكییەكەی ئێوارەی رۆژی دوو شەممەی ئەم هەفتەیەی هەولێر بەردەوامە، هێزە ئەمنییەكانی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی عێراق‌و هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی بەدوو ئاڕاستە كار لەسەر دەستنیشانكردنی لایەنی بەرپرس‌و كەمتەرخەم لە هێرشەكە دەكەن: • ئاڕاستەی یەكەم: كاركردن لەسەر ئەو گروپەی كە كردەوەكەی ئەنجامداوە، گروپەكە كێ بوون ؟ كێیان لە پشت بووە ؟ بەچی مەبەستێك لەم كاتەدا هێرشەكەیان ئەنجامداوە ؟ • ئاڕاستەی دووەم: ئەوەی لە هەولێر رویدا، خەرقێكی ئەمنی گەورە بوو، بەپێی لێكۆڵینەوەكان، موشەكەكان بەدرێژایی (40 كیلۆمەتر) بەناو هێزە ئەمنییەكانی هەرێم‌و پێشمەرگەدا گواستراونەتەوە بۆ نزیك هەولێر، لێكۆڵینەوەكان دەیانەوێت بەوە بگەن ئایا هیچ هێزێكی ناوخۆیی هەرێمی كوردستان دەستی لە هێرشەكەدا هەبووە یاخود ئەوەی رویداوە تەنیا خەرقێكی ئەمنی بووە‌و هێزە ئەمنییەكانی پارتی تێیدا كەمتەرخەم بوون. ئەو شوێنانەی كە موشەكەكانی لێوە ئاڕاستەی بنكەی ئەمریكییەكان لە فڕۆكەخانەی هەولێر كراوە، دەكەوێتە پشتی گوندەكانی (قەریتاغ)و (توراق) لەسەر رێگای هەولێر-گوێرو هەولێر- موسڵ. بەگوێرەی نەخشەیەكی ئەمریكییەكان كە لەبەردەستی (درەو)دایە، شوێنی یەكێك لەو ئۆتۆمبیلانەی كە موشەكەكانی ئاڕاستە كردووە تەنیا (5,5 كیلۆمەتر) لە شوێنی كەوتنەخوارەوەی موشەكەكان دوربووە، شوێنی ئۆتۆمبیلێكی دیكە هەیە كە موشەكی ئاڕاستە كردووەو دوری ئەم شوێنە لە ناوچەی كەوتنەخوارەوەی موشەكەكان (8,1 كیلۆمەتر)ە. ئەگەر ئەوە راست بێت موشەكەكان لە ناوچەی(گوێر)ەوە گواستراونەتەوە بۆ نزیك شاری هەولێر، ئەوا دەركەوێت ئەو گروپەی هێرشەكەیان جێبەجێ كردووە، نزیكەی (40 كیلۆمەتر) خەرقی هێزە ئەمنییەكان‌و پێشمەرگەیان كردووە، چونكە تاوەكو ناو (گوێر)و ئاوی زێیەكە لەژێر كۆنترۆڵی پێشمەرگەدایە، دوری كۆتا خاڵی هێزی پێشمەرگە لەو شوێنەی كە موشەكەكانی لێوە ئاڕاستە كراوە، نزیكەی (40 كیلۆمەتر)ە. بەڵام هەندێك لە سەرچاوە ئەمنیەكانی تر باس لەوە دەكەن پێدەچێت موشەكەكان لە گوندی بەردەڕەشی ئەو بەری زێی بادینانەوە ئۆتۆمبێلەكە گواستراوەتەوە بۆ نزیك هەولێر. هەندێك پێیان وایە بە رێگا لاوەكیەكاندا ئۆتۆمبێلەكە گواستراوەتەوەو هەندێكیش باس لەوە دەكەن كە بە هاوكاری دەستی ناوخۆی بە بازگەكاندا تێپەڕیوە. سەرباری ئەمە، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بە نزیكەی (یەك كیلۆمەتر) لە شوێنی ئاڕاستەكردنی موشەكەكان، بنكەیەكی هێزەكانی ئاسایشی پارتی لە گوندی (توراق)و بنكەیەكی تر لە دوری یەك كیلۆمەتر لە (كانی قرژاڵە) هەیە، لەگەڵ فەوجێكی هێزەكانی زێرڤانی لەناوچەكەدا كە نزیكەی دوو كیلۆمەتر لە شوێنی ئاراستەكردنی موشەكەكانەوە دوورە. لەڕێگای هەولێر-گوێر، لەودیو بازگەی (شەمشولان)ەوە تا گوێر، لیوایەكی پێشمەرگەكانی پارتی هەیە بە فەرماندەیی (جەمال مۆرتكە) فەرماندەی میحوەری گوێری هێزی پێشمەرگە، (سیروان بارزانی) سەرپەرشتیاری ئەم میحوەرەیە. ئەمریكا هێرش دەكات ! هێرشە موشەكییەكەی هەولێر، بەرپرسانی ئەمریكاو عێراق‌و هەرێمی كوردستان سەرقاڵكردووە. ئەمریكییەكان بیر لە وەشاندنی گورزێكی سەربازی دەكەنەوە لە تۆڵەی ئەو هێرشەی لە هەولێر كرایەسەر یەكێك لە بنكەكانیان. بەپێی زانیارییەك كە لەچەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتووە، رەنگە لە چەند رۆژی داهاتوودا ئەمریكییەكان گورزێكی سەربازی لەسەر خاكی عێراق ئەنجام بدەن. سەرەتای ساڵی رابردوو كاتێك دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بوو لە تۆڵەی كوژرانی بەلێندەرێكی ئەمریكی لە هێرشێكی موشەكی گروپە چەكدارەكاندا لە كەركوك، قاسم سلێمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران و ئەبومەهدی موهەندیس جێگری سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی، لە هێرشێكدا لە نزیك فڕۆكەخانەی بەغداد كوشت، ئەمە سەردەمی دەسەڵاتی كۆمارییەكان بوو لە ئەمریكا، بەڵام ئێستا جڵەوی دەسەڵات بەدەست دیموكراتەكانەوەیە ئایا جۆ بایدن دەست بۆ بژاردەكەی ترەمپ دەبات یاخود نا، بەتایبەت لە كاتێكدا ئێرانیەكان چاویان لەوەیە لەسەردەمی بایدندا روح بكەنەوە بەبەری رێككەوتنە ئەتۆمیەكەدا جارێكی تر بچنەوە سەر مێزی گفتوگۆ لەگەڵ واشنتۆن. حەشد لە سنورەكانی هەرێم دوردەخرێتەوە حكومەتی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەیەوێت بە چەند هەنگاوێك ئەمریكییەكان قایل بكات‌و خۆی لەهەرجۆرە روبەڕوبونەوەیەكی نوێی سەربازی بپارێزێت. بەگوێرەی زانیارییەك كە رۆژنامەی (العربی الجدید)ی قەتەری بڵاوكردوەتەوە، مستەفا كازمی دەیەوێت گروپە چەكدارەكانی حەشدی شەعبی لە سنورەكانی هەرێمی كوردستان دوربخاتەوەو هێزەكانی سوپا لە شوێنیان جێگیر بكا. هێشتا لێكۆڵینەوە هاوبەشەكانی نێوان ئەمریكاو حكومەتی عێراق‌و هەرێمی كوردستان لایەنی بەرپرسیاری هێرشەكەیان دەستنیشان نەكردووە، ئەوەی هەیە گروپێك بەناوی "اولیا‌ء الدم" بەرپرسارێتی هێرشەكەی گرتوەتە ئەستۆ، ئەمەش گروپێكی نوێیەو ناسراو نییە، حەشدی شەعبی دەڵێ ئەم گروپە بەشێك نییە لە هێزەكانی ئەوان، بۆیە هیچ بەرپرسیارێتییەك لەوبارەیەوە ناكەوێتە ئەستۆی ئەوان. بەڵام پارتی دیموكراتی كوردستان لەڕێگەی وتەبێژەكەیەوە، بەر لە دەركەوتنی ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان، بەفەرمی حەشدی شەعبی تۆمەتبار كرد بەوەی لە پشتی هێرشەكەوەیە. رۆژێك دوای هێرشەكەی هەولێرو بەدیاریكراوی لە ئێوارەی رۆژی سێشەممەی ئەم هەفتەیە، ئەنتۆنی بلینكن وەزیری دەرەوەی ئەمریكا تەلەفۆنی بۆ مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق كرد، بەگوێرەی زانیارییەكان لەو پەیوەندییەدا بلینكن توڕەیی ئەمریكای لەبارەی هێرشەكەی هەولێرەوە بە كازمی گەیاندووە. لەسەر بنەمای ئەم پەیوەندییە تەلەفۆنییە، دوێنێ مستەفا كازمی وەفدێكی سەربازی نوسینگەی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی نارد بۆ مەخمور، وەفدەكە لەگەڵ فەرماندەی ژمارەیەك لە گروپە چەكدارەكانی حەشدی شەعبی و هێزەكانی سوپادا كۆبووەوە. رۆژنامە قەتەرییەكە لەزاری سەرچاوەیەكی بەرپرسەوە باس لەوە دەكات، حكومەتی كازمی لەژێر فشاری هاوپەیمانی نێودەوڵەتی‌و هەرێمی كوردستاندایە بۆ ئەوەی هەموو گروپە چەكدارەكانی حەشدی شەعبی لەسەر سنورەكانی هەرێمی كوردستان لە پارێزگای نەینەواو كەركوك بكێشێتەوەو هێزەكانی سوپا لە شوێنیان جێگیربكات. كازمی ترسی لە وەڵامدانەوەی سەربازی ئەمریكا هەیە، بۆیە بەدورخستنەوە هێزەكانی حەشدی شەعبی لەناوچە سنورییەكانی هەرێمەوە بۆ شەنگال و مەخمورو زوممار، دەیەوێت خۆی لە هەر ئاڵۆزییەكی سەربازی نوێ لەنێوان ئەمریكاو حەشدی شەعبی و لایەنگرانی ئێراندا لەسەر خاكی عێراق بپارێزێت. بەرپرسانی حەشدی شەعبی دەڵێن ئامادەن بە فەرمانی مستەفا كازمی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان، لە سنورەكانی هەرێم بكشێنەوە، چونكە ئەوان بەشێكن لە سوپای عێراق و لەژێر فەرمانی مستەفا كازمیدان، بەڵام سەرباری ئەمەش پێیانوایە هێرشەكەی هەولێر پلانگێڕییەكی نوێیە بۆ لێدان لە پێگەی حەشد لە عێراقدا. لە هێرشەكەی ئێوارەی دوو شەممەدا بۆسەر بنكەیەكی ئەمریكییەكان لەناو فڕۆكەخانەی هەولێر، كە چەند كۆمپانیایەكی خزمەتگوزاری كاری تێدا دەكەن، بەڵێندەرێك كوژراو چەند هاوڵاتییەكی ئەمریكی لە هێزەكانی هاوپەیمانان برینداربوون. ئێستا هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن، دزەكردنێكی گەورە رویدابێت‌و هێزە ئەمنییەكانی هەرێم بێئاگابوبن لێی، چونكە دەركەوت هێرشەكە لە دەرەوەی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمەوە ئەنجام نەدراوە، بەڵكو لەنزیك هەولێرەوە جێبەجێ كراوە. لە شەوی هێرشەكەی هەولێردا، (درەو) نەخشەیەكی هێزەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دەستكەوت كە دەریدەخست هێرشەكە لە نزیك هەولێرەوە ئەنجامدراوە، ئەوكات بەرپرسانی ئەمنی و میدیاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان باسیان لەوە دەكرد، هێرشەكە لە ناوچەی "گوێر"ەوە ئاڕاستەی هەولێر كراوە. كۆبونەوەكەی بەرهەم ساڵح و ئەبو فەدەك دوێنێ بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق دور لە چاوی كامێراكان لەگەڵ عەبدولعەزیر محەمەداوی ناسراو بە "ئەبو فەدەك" فەرماندەی كەتیبەكانی حیزبوڵڵاو سەرۆكی ئەركانی حەشدی شەعبی كۆبووەوە. بەپێی قسەی پەرلەمانتارێكی هاوپەیمانی فەتح كە لێدانی بۆ رۆژنامەی (العربی الجدید) داوە، دیدارەكەی بەرهەم ساڵح و ئەبوفەدەك دیدارێكی ئارام و بێ كێشە نەبووە، بەرهەم ساڵح پەیامی توڕەیی ئەمریكییەكان و بەرپرسانی هەرێمی لەبارەی هێرشەكەی هەولێرەوە بە ئەبوفەدەك گەیاندووەو باسی لەوە كردووە، رەنگە ئەمریكییەكان هێرشی موشەكی بكەنە سەر بارەگاكانی حەشدی شەعبی. لەبەرامبەردا ئەبوفەدەك رەتیكردوەتەوە حەشد هیچ پەیوەندییەكی بە هێرشەكەی هەولێرەوە هەبێت و وتویەتی ئێمە ئامادەین هاوكاری هەر لێكۆڵینەوەیەك بكەین كە لەبارەی هێرشەكەوە بكرێت. هێرشەكەی هەولێرو لێكەوتەكانی ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن، هێرشەكەی ئێوارەی دووشەممەی هەولێر، یەكێك لە لێكەوتە دیارەكانی بۆ داهاتوو، دووبارە دابەشكردنەوەی هێزە ئەمنییەكان بێت لەناوچە جێناكۆكەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغداد، گەڕانەوەی پێشمەرگە بێت بۆ هەندێك لەو ناوچانەی كە هێڵی سنوری نێوان هەرێم‌و عێراقن لەپارێزگاكانی كەركوك و نەینەواو سەلاحەدین و دیالە. لە ئۆكتۆبەری 2017دا هێزە عێراقییەكان ئەم ناوچانەیان بە شەڕو رێككەوتنی ئەمنی لە پێشمەرگەیان وەرگرتەوە، ئەگەری گەڕانەوەی پێشمەرگە بۆ ئەم ناوچانە لەڕووی سیاسییەوە ترسی لای هەندێك لە هێزە شیعەكانی عێراق دروستكردووەو دەڵێن هەرجۆرە گەڕانەوەیەكی پێشمەرگە دەبێت بە رێككەوتن بێت، نەك هێرشەكەی هەولێر بكرێتە بیانوو.
راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت- محەمەد رەئوف كەیسی دەستگیركراوەكانی بادینان دەسەڵاتی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان خستوەتە بەردەم بەرپرسیارێتییەكەی نوێوە، ئەنجومەنی دادوەریی لەبەرامبەر بڕیاری پێشوەختەی مەسرور بارزانی لەدژی گیراوان بێدەنگی هەڵبژارد، بەڵام لە قسەی پاشوەختەی رێواز فایەقی سەرۆكی پەرلەمان بێدەنگ نەبوو، دەسەڵاتی دادوەریی كێیە ؟ چۆن دابەشبووە بەسەر حزبەكاندا ؟ چۆن بێلایەنی خۆی لە كەیسی گیراوانی بادیناناندا دەسەلمێنێت؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. دادگا لەنێوان مەسرور بارزانی‌و رێواز فایەقدا بەرلەوەی دادگا بڕیاری خۆی لەبارەی كەیسی دەستگیركراوانی بادینان یەكلابكاتەوە، رۆژی 10ی ئەم مانگە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" هەندێك لە گیراوانی بادینان رۆژنامەنوس نین، سیخوڕن‌و هەوڵی هێرشكردن‌و تەقینەوەیان داوە". ئەم قسەی مەسرور بارزانی وەكو دەستوەردانی پێشوەختە لە بڕیاری دادگا لێكدرایەوە، بەڵام ئەنجومەنی دادوەریی وەكو دەسەڵاتێكی سەربەخۆ، هیچ كاردانەوەیەكی لەبارەی قسەكانی مەسرور بارزانی نەنواند. بەڵام دوێنێ كاتێك دادگا بڕیاری خۆی دەركرد‌و سزای (6 ساڵ) زیندانی بۆ (5) كەس لە گیراوانی بادینان دەركرد، ناڕەزایەتی دروستبوو، یەكێك لەوانەی ناڕەزایەتی دەربڕی رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان بوو، ئەمە ئەنجومەنی دادوەریی توڕەكرد‌و ئەمڕۆ لەبەیاننامەیەكدا وەڵامی دایەوە‌و بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ تۆمەتباری كرد بەوەی دەستوەردانی كردووە لەكاروباری دەسەڵاتی دادوەریدا. ئەوە تەنیا رێواز فایەق نەبوو كە ناڕازی بوو لە بڕیارەكەی دادگای هەولێر، چالاكوانان‌و حزبە سیاسییەكانیش زۆربەیان ناڕازین لە بڕیارەكە، یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان وەكو دوو لایەنی سەرەكی پێكهێنەری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم دژی بڕیارە بوون. كەیسی گیراوانی بادینان ئێستا دەسەڵاتی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان جارێكی تر خستوەتەوە بەردەم پرسیار، كەیسێك هەندێك وەكو بەشێك لە ئازادی رادەربڕین تەماشای دەكەن‌و پارتیش وەكو حزبی دەسەڵاتداری سنوری بادینان وەكو كەیسێكی ئەمنی‌و هەڕەشە بۆسەر ئاسایشی هەرێمی كوردستان تەماشای دەكات. ئەنجومەنی دادوەری چارەنوسی كەیسی گیراوانی بادینانی جێهێشتووە بۆ دادگای پێداچونەوە كردووە، ئەم دادگایە دەبێت لەماوەی (30) رۆژی داهاتوودا بڕیاری خۆی یەكلابكاتەوە لەبارەی ئەوەی ئایا بڕیاری دادگای هەولێر لەدژی گیراوانی بادینان دروستە یاخود نا، ئەگەر بڕیارەكە بە دروست ئەژمار بكات، هیچ رێگایەك نامێنێتەوە جگە لەوەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم دوای بڕیاری دادگا بە لێبوردنی تایبەت ئەو كەسانە ئازاد بكات، ئەمەش كارێكی ئەستەم دەبێت‌و نێچیرڤان بارزانی نایەوێت لەسەر ئەم كەیسە روبەڕووی مەسرور بارزانی ئامۆزای ببێتەوە. دۆسیەی دەستگیركراوەكان لەدوای بڕیاری دادگا ئاراستەی دادگای پێداچوونەوە دەكرێت، لە دادگای پێداچوونەوە ئاراستەی دەستەی تاوانەكان دەكرێت، كە لە دادگای پێداچوونەوە دوو دەستەی تاوانەكان هەیە دەستەی تاوانەكانی یەك و دەستەی تاوانەكانی دوو، هەر دەستەیەكیان لە (5) دادوەر پێكهاتووەو بەردەوامیش لەو دەستانەدا (3) دادوەری پارتی و (2) دادوەری یەكێتیە، لەدوای یەكلاكردنەوەی دۆسیەكان لەو دەستانە دواتر رەوانەی ئەندامانی دادگای تەمیز دەكرێت. لە دادگای پێداچونەوەش كە بڕیاری كۆتایی دۆسیەكەی دەكەوێتە ئەستۆ، بە پێی یاسا دەبێت (15 ) ئەندام بێت، بەڵام لە ئێستادا تەنیا (14) ئەندام بەركارن، ( 7) لە یەكێتی و (7) لە پارتی، بەم حاڵەوە لەسەر هەر بڕیارێك پارتی براوە دەبێت چونكە بە پێی یاسا لە كاتی دەنگدان لەسەر هەر بڕیارێك ئەگەر دەنگەكان یەكسان بوو، دەنگی سەرۆكی دادگا ( كە پارتیە) لە هەرلایەك بوو ئەو بۆچونە بە براوە ئەژمار دەكرێت لەبارەی دەسەڵاتی دادوەریی ئەنجومەنی دادوەریی بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە لە هەرێمی كوردستان، دەسەڵاتی سێیەمە لەپاڵ دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان)و دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت). تاوەكو ساڵی 1992 دەسەڵاتێكی دادوەریی سەربەخۆ لە هەرێمی كوردستان نەبووە، كاری سەرجەم دادگاكان بە یاسای ژمارە (160)ی ساڵی (1979) رێكدەخران‌و سەر بە وەزارەتی دادی بەغداد بوون. لەدوای راپەرینی ساڵی 1991و كشانەوەی رژێمی بەعس لە كوردستان دۆخەكە وەكو خۆی ماوەیەوە، واتە دەسەڵاتی سەربەخۆی دادوەریی لە هەرێمی كوردستان دروست نەكرا، چونكە یاسای دەسەڵاتی دادوەری ژمارە (14)ی ساڵی 1992 كە یەكەمین خولی پەرلەمانی كوردستان دەریكردووە، دادگاكانی بەستوەتەوە بە وەزارەتی دادەوە، واتە دادگاكان راستەوخۆ بەستراونەتەوە بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت)و سەربەخۆ نەبوون. دۆخی دادوەریی بەمشێوەیە بەردەوام بوو لە هەرێمی كوردستان تا ئەوكاتەی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003دا روخا، ساڵی 2005 عێراق دەستورێكی نوێی نوسییەوە، لە دەستورەكەدا مافی ئەوە بە دەسەڵاتی هەرێمەكان درا مومارەسەی دەسەڵاتی دادوەریی خۆیان بكەن، لەسەر ئەم بنەمایە پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارەی (23)ی ساڵی 2007ی دەركرد، ئیتر لێرەوە بۆ یەكەمجار لە هەرێمی كوردستان دادگاكان لە وەزارەتی دادو دەسەڵاتی جێبەجێكردن جیاكرانەوە‌و خرانە سەر ئەنجومەنی دادوەری وەكو دەسەڵاتێكی سەربەخۆ لەپاڵ دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان)و دەسەڵاتی جێبەجێكردن (حكومەت). بەپێی یاسای دەسەڵاتی دادوەریی، سەرۆكی دادگای پێداچونەوە هاوكات سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریشە، ئەم كەسە پۆستەكەی هاوتای پۆستی سەرۆكی پەرلەمان‌و سەرۆكی حكومەتە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرەنجە بەپێی ماددەی (38)ی یاساكە:" سەرۆكی دادگای پێداچونەوە پلەكەی وەزیرەو موچەو دەرماڵەی وەزیر وەردەگرێ"، واتە بەپێی پلەی وەزیفی نەخراوەتە ئاستی سێ سەرۆكایەتییەكانی هەرێم. ئەو دادگایانەی كە سەربە ئەنجومەنی دادوەرین‌و بە دادگا مەدەنییەكان ناودەبرێن، بریتین لەم دادگایانە: • دادگای پێداچونەوە (التمییز) • دادگای تێهەڵچونەوە (استئناف) • دادگاكانی تاوان • دادگاكانی نەوجەوانان • دادگاكانی باری كەسایەتی • دادگاكانی كەتن • دادگاكانی كار • دادگاكانی لێكۆڵینەوە • دادگاكانی ماددەكانی كەسایەتی بۆ مەسحییەكان‌و ئێزدییەكان‌و ئاینەكانی تر دەسەڵاتی سێیەم كێیە ؟ ئەنجومەنی دادوەریی كە دەسەڵاتی سێیەمە لە هەرێمی كوردستان، بەگوێرەی ئەو یاسایەی كە كاری پێدەكات، ئەندامەكانی بریتین لەو كەسانەی كە ئەم پۆستانەیان هەیە: • سەرۆكی دادگای پێداچوونەوەو جێگرەكانی • سەرۆكەكانی دادگاكانی تێهەڵچوونەوە (هەولێر- دهۆك- سلێمانی- كەركوك/گەرمیان) • سەرۆكی دەستەی سەرپەرشتیاری دادوەری (تا ئێستا یاسای بۆ دەرنەچووە) • سەرۆكی داواكاری گشتی ئەم ئەنجومەنی سەرباری ئەوەی سەربەخۆیەو بەپێی یاساكەی دەبێت دادوەرەكانی حزبی نەبن، بەڵام وەكو هەموو دامەزراوەكانی تر ئەندامەكانی دابەشبووە بەسەر پارتی‌و یەكێتیدا. سەرۆكی ئەنجومەن كە ناوی (بەنگین قاسم)ە سەربە پارتییە، زۆرینەی ئەنجومەنی دادوەری بەلای پارتیدا شكاونەتەوە‌و یەكێتی تەنیا (3) ئەندامی هەیە كە بریتین لە سەرۆكی دادگای تێهەڵچوونەوەی (سلێمانی‌و كەركوك/ گەرمیان) ویەكێك لە جێگرەكانی سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەری، واتە جگە لە سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتی حكومەت، پارتی جڵەوی دەسەڵاتی سێیەمیشی لەدەستدایە كە دەسەڵاتی دادوەرییە‌و دەتوانێت لەڕێگەیەوە سیاسەتەكانی خۆی سەربخات. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەو دادوەرانەی كە نزیكن لە یەكێتی نیشتمانی لەسەر كەیسی گیراوانی بادینان هەڵوێستیان دەبێت یاخود نا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا مەكتەبی سیاسی یەكێتی بە فەرمی رەخنەی لەسەر شێوازی دادگایكردنی ئەو كەسانە هەیە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەمدواییانە لەسەر یەكلاكردنەوەی كەیسێكی بازرگانی دادوەرەكانی نزیك لە یەكێتی بایكۆتی كاركردنیان لە ئەنجومەنی دادوەریی كردووەو بەنێوەندگیرییەكی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم گەڕاونەتەوە سەر كارەكانیان. ئەنجومەنی دادوەری بەپێی یاسا دەبێت مانگانە لانی كەم جارێك كۆبونەوە بكات، لەپاڵ ئەمەدا سەرۆكی ئەنجومەنەكە بۆی هەیە لەكاتی پێویستدا داوای كۆبونەوە بكات، ئەگەر سەرۆك یان ئەو كەسەی كە نوێنەرایەتی سەرۆك دەكات لەگەڵ سێ لەسەر چواری ئەندامانی ئەنجومەنی دادوەری ئامادەی كۆبونەوەیەك نەبن، كۆبونەوەكە بەڕێوەناچێت، بڕیار لەناو ئەم ئەنجومەنەدا بە زۆرینە دەدرێت واتە (50+1)ی ئەندامانی ئەنجومەن. ئەنجومەنی دادوەریی ئەم تایبەتمەندیانەی بەپێی یاسا پێدراوە: • ئامادەكردنی پلان‌و نەخشە بۆ دەزگای دادوەریی‌و وتووێژ لەسەركردنی‌و دەربڕینی تێبینییەكانی لەبارەیەوە. • سەیركردنی كاروباری دامەزراندن‌و بەرزكردنەوە‌و پایەپێدان‌و گواستنەوەو گەڕاندنەوەی دادوەرەكان‌و لێكۆڵینەوە لە رەوشت‌و توانایان‌و سەرپەرەشتیكردنی سەربەخۆیی دادوەریی. • ئامادەكردنی بودجەی ئەنجومەن‌و بەرزكردنەوەی بۆ پەرلەمان بۆ پەسەندكردنی. • رێكخستنی كارگێڕی‌و دادگاكان بەكاروباری خزمەتی كارمەندان‌و بەرزەفتكردنیان. • دیاریكردنی میلاكاتی دادگاكان‌و دامەزراندنی فەرمانبەران كە ئەو میلاكانە پڕدەكەنەوە‌و ئەوانی دیكە لەچوارچێوەی تەرخانكراوەكانی بودجەی ئەنجومەن دەبن. • دانانی پەیڕەوی ناوخۆ بۆ ئەنجومەن. بودجەی دەسەڵاتی سێیەم ئەنجومەنی دادوەریی وەكو دەسەڵاتی سێیەم لە هەرێمی كوردستان بودجەی تایبەت بەخۆی هەیە، بەپێی ئەو یاسایەی كاری پێدەكات، بودجەی ئەم دەسەڵاتە سەربەخۆیە لەلایەن ئەنجومەنی دادوەرییەوە ئامادە دەكرێت‌و دەخرێتە بەردەم پەرلەمانی كوردستان بۆئەوەی وەكو پاشكۆی بودجەی گشتی ساڵانەی هەرێمی كوردستان پەسەندی بكات. بەگشتی بودجەی ئەنجومەنی دادوەریی لەم دوو سەرچاوەیەوە دابین دەكرێت: • رەسم‌و غەرامەی دادوەریی كە لەلایەن دادگاكانەوە وەردەگیرێن. • ئەو پارەیەی كە ساڵانە حكومەتی هەرێم بۆ ئەنجومەنی دادوەری تەرخان دەكات. بەگوێرەی دواین پرۆژەی بودجەی هەرێمی كوردستان كە ساڵی 2013 دەرچووە، بودجەی ئەنجومەنی دادوەریی بۆ ساڵەكە (46 ملیارو 787 ملیۆن) دیناربووە، لەو ساڵەدا ئەنجومەنی دادوەریی رێژەی (0,4%)ی كۆی گشتی بودجەی هەرێمی بردووە. بەپێی یاسای بودجەی 2013ی هەرێم، ئەنجومەنی دادوەریی (3 هەزارو 468) كارمەندی هەبووە، دەبێت ئێستا ئەم رێژەیە زیاتر بوبێت، بەڵام هیچ داتایەكی نوێ لەوبارەیەوە لەبەردەستی (درەو) دا نییە. بەڵام بەپێی لیستی موچەی مانگی رابردووی وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم، ئەنجومەنی دادوەریی كۆی خەرجی موچەكەی (3 ملیارو 769 ملیۆن) دیناربووە. خانەنشینن‌و دەستهەڵناگرن ! سایتی فەرمی یەكێتی نیشتمانی بەمدواییە لەزاری سەرچاوەیەك لە ئەنجومەنی دادوەرییەوە رایگەیاند، بەهۆی ئەوەی دوو مانگە چەند دادوەرێك خانەنشین بوون‌و دەست لەپۆستەكانیان هەڵناگرن، ماوەی دوو مانگە موچەی سەرجەم ئەنجومەنی دادوەری دوادەكەوێت. میدیای فەرمی یەكێتی ناوی ئەو دادوەرانەی بڵاوكردوەتەوە كە خانەنشین بوون بەڵام دەست لە پۆستەكانیان هەڵناگرن، دادوەرەكان ئەمانەن: • عەلی عەوڵڵا- جێگری دادگای پێداچونەوە (تمیز) • عەبدوڵڵا شەرەفانی - جێگری دادگای پێداچونەوە (تمیز) • محەمەد ئەمین شەرەفانی- سەرۆكی دادگای تێهەڵچونەوەی (ئیستئناف)ی دهۆك • سەید گەیلانی- دادگای هەولێر • حاكم نەجات ئەحمەد - دادگای سلێمانی هەیكەلی كارگێری ئەنجومەنی دادوەری
.jpg)
درەو: راپۆرتی: BBC شكستهێنانی ئۆپەراسیۆنی سوپای توركیا بۆ چیای گارە‌و كوژرانی 13 دیلی توركیا لەناوخۆی ئەو وڵاتەدا مشتومڕی توندی لێكەوتوەتەوە‌و ناوەندی پەرلەمانی‌و رۆژنامەوانییەكانی توركیا گومانیان لە گێڕانەوەكانی حكومەت هەیە دەربارەی ئەوەی لە گارە رویداوە‌و تائێستاش لایەنە فەرمییەكانی توركیا تەنها ناوو ناونیشانی 10 كەسیان لەو 13 دیلە ئاشكراكردووە كە لە گارە كوژران. گێڕانەوەی حكومەت خولوسی ئاكار, وەزیری بەرگری توركیا رۆژی 14ی شوبات رایگەیاند: هێزەكانیان تەرمی 14 كەسی مەدەنییان دۆزیوەتەوە كە لەلای پارتی كرێكارانی كوردستان دیل بوون لە شاخی گارە لە كوردستانی عێراق‌و دەركەوتووە لەلایەن هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستانەوە كوژراون. لەدوای ئەم لێدوانەی وەزیری بەرگری توركیاوە چەندین زانیاری نوێ پەیدابووون كە پێچەوانەی گێڕانەوەكانی حكومەتی توركیان دەربارەی ناسنامەی ئەو كەسە " مەدەنییانە". دوو گێڕانەوەی دژبەیەك بە گوێرەی لێدوانی فەرمی وەزیری بەرگری توركیا, ئامانج لە ئۆپەراسیۆن بۆسەر شاخی گارە بریتیی بووە لە دۆزینەوەی دیلەكان‌و ئازادكردنیان بەبێ ئەوەی ئاماژە بۆ ناوو ناونیشانیان بكرێت. بەڵام پێچەوانەی ئەوە پارتی كرێكارانی كوردستان دەڵێت ئامانج لەو هێرشە خاپوركردنی پێگەكانیان بووە لە شاخی گارە لەگەڵ رزگاركردنی ئەو سەرباز‌و پۆلیس و كارمەندانەی میت كە لە چەند ماوەیەكدا لە ساڵی 2015ەوە دەستگیركراون. باڵی سەربازی پارتی كرێكارانی كوردستان لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند سوپای توركیا پێگەیەكی بۆردومانكردووە كە خۆی باش دەزانێت دیلەكانی تێدابووە‌و دوای ئەوەی سوپای توركیا نەیتوانی لە رێگەی هێلیكۆپتەرەوە دابەزێتە ناوچەكە بۆ ماوەی سێ رۆژ لە رێگەی حەوت هێلیكۆپتەرەوە بۆردومانی ناوچەكەی كردووەو لە ئاكامدا هەموو دیلەكان گیانیان لەدەستداوە. رەجەب تەیب ئەردۆغان, سەرۆك كۆماری توركیاو مەولود چاوشئۆغڵۆی وەزیری دەرەوە جەختدەكەتەوە دەڵێن دیلە كوژراوەكان " هاوڵاتی مەدەنین‌و پارتی كرێكارانی رفاندونی و كوشتونی‌و جیهانیش لێی بێدەنگە". بەڵام پارتی كرێكارانی كوردستان دەڵێن دیلەكان مەدەنی نین‌و سەرباز‌و ئەفسەر‌و كارمەندی میت‌و پۆلیسن‌و لەلایەن هێلیكۆپتەرەكانی سوپای توركیاوە كوژراون. كوژراوەكان كێن؟ دوای رۆژێك لە لێدوانی توندی بەرپرسانی توركیا دەربارەی كوژراوەكانی گارە, ئایدن بارۆش حاكمی ویلایەتی مەلاتیای توركیا بە لیستێك ناوی ئەو كوژراوەنەی بڵاوكردەوە كە تەرمەكانیان لە پزیشكی شەرعیی ویلایەتەكە توێكاریان بۆ كراوە. لیستەكە تەنها ناوی 10 لە كوژراوەكانی تێدایە لەگەڵ پلە سەربازییەكانیان‌و ناوو ناونیشانی سێ كوژراویانی تێدانیە. * ڤیدات كایا: ئەفسەری پۆلیس لە بەشی پۆلیسی ئیستانبوڵ, ساڵی 2016 لە شارۆكەی لیجەی پارێزگای ئامەد رفێندراوە. * سادات یاباڵك: ئەفسەری پۆلیس ساڵی 2016 رفێندراوە. * سەمیح ئۆزبێ: رەقیبی یەكەمی درك ساڵی ساڵی 2015 رفێندراوە. * مەولود قەهوەچی: رەقیب لە درك ساڵی 106 لەسەر رێگای هەكاری چكورجا رفێندراوە. * عادل كاڤكالی: سەربازی تۆپخانە ساڵی 2015 لەسەر رێگای خێرای تونجەلی پۆڵۆمۆر رفێندراوە. * سولەیمان سونگوڕ: سەرباز لە درك ساڵی 2015 لەسەر رێگای خێرای ئامەد رفێندراوە. * حسێن ساری: رەقیب لە بەرگری ئاسمانی, ساڵی 2015 رفێندراوە. * موسلیم ئاڵتنتاش: سەرباز لە هێزی تۆپخانەی قورس, ساڵی 2015 لەسەر رێگای خێرای تونجەلی پۆڵۆمۆر رفێندراوە. * محەمەد ساڵح كانجا: دەوترێت مەدەنییە. * ئایدن كۆسە: دەوترێت مەدەنییە. گومان لە گێڕانەوە رەسمییەكان ئایتۆن چرای: پەرلەمانتاری شاری ئیزمیری ئی پارتی‌و ئەندامی لیژنەی ئاسایش‌و هەواڵگری پەرلەمانی توركیا لە دانیشتنێكی پەرلەماندا چەند پرسیارێكی ئیحراجەكەری لە خولوسی ئاكار وەزیری بەرگری كرد دەربارەی شكستهێنانی پرۆسەی ئازادكردنی دیلەكان‌و وتی: - بۆچی سیفەتی " مەدەنی" یت بۆ سەربازە دیلەكانی ناو ئەشكەوتەكە بەكارهێنا؟ ئەوەت بۆ شاردنەوەی ئەو شكستە بەكارهێنا كە لە فەرماندەییكردنی ئۆپەراسیۆنەكەدا بەدەستتهێنا؟ بۆچی حاكمی مەلاتیا لێدوانی دەربارەی سەربازە دیلەكان دا‌و تۆ‌و سەرۆك ئەركان بۆ ئەو كارەتان نەكرد؟ - بڕوات وایە ئۆپەراسیۆنەكە بە سەركەوتوویی بەڕێوەبراوە‌و ئامانجەكانی بەدیهێناوە؟ هەروەها كەمال كلیچدار ئۆغڵۆ سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری ئۆپۆزسیۆن لە وتەیەكیدا بۆ پەرلەمانتارانی حزبەكەی رۆژی 16ی شوبات, قسەكانی ئاراستەی ئەردۆغان كرد‌و وتی:" لەماوەی پێنج ساڵ‌و نیوی رابردوودا چیت كرد بۆ رزگاركردنی ئەو سەربازانە لە چنگی پارتی كرێكارانی كوردستان كاتێك سەرۆك وەزیران بوویت یان سەرۆك كۆمار؟ كێ بەرپرسیارێتی شكستهێنانی پرۆسەكە‌و كوژرانەی ئەو 13 توركە لە ئەستۆی كێدایە؟ كێ بەرپرسیارێتی لە ئەستۆ دەگرێت؟ وەلی ئاگبابا, پەرلەمانتاری ئەو حزبەش رایگەیاند كێ هەڵەی كردووە لە جێبەجێكردنی ئۆپەراسیۆنەكەدا دەبێت بەرپرسیارێتی هەڵەكانی لەئەستۆ بگرێت‌و وتی: پارتی دەسەڵاتدار هەوڵدەدات ئەوەی روویداوە بقۆزێتەوە بۆ دەستكەوتی سیاسی وەك لە لێدوانەكانیاندا دەردەكەوێت". ئەو پەرلەمانتارە وتی: لەهەر شوێنێكی جیهاندا 13 سەرباز بكوژرانایە بەرپرسانی ئەوە دەدرانە دادگا. هەڕەشەو بەڵێندان دوای كشانەوەی سوپای توركیا لە ئەشكەوتەكەی گارە‌و راگەیاندنی كۆتاییهاتنی ئۆپەراسیۆنەكە, سولەیمان سۆیلۆ وەزیری ناوخۆی توركیا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی توتیتەر وتی:"بەڵێنتان پێدەدەم كە موراد قەرەیلان دەستگیردەكەین‌و پارچە پارچەی دەكەین, ئەگەر ئەوەمان نەكرد, بە گەلی توركیا تف بكاتە ناوچەوانمان". لەدوای ئەوەوە هێزە ئەمنییەكانی توركیا هەڵمەتێكی بەرفراوانی دەستگیركردنیان دەستپێكرد‌و 718 ئەندامی پارتی دیموكراتی گەلان هەدەپەیان لە چوار پارێزگا دەستگیركرد. هاوكات دەسەڵاتدارانی توركیا پەڕاوی لێكۆڵینەوەیان بۆ هەردوو پەرلەمانتاری هەدەیە هودا كایا‌و عومەر فاروق جەرجەرلی ئۆغڵۆ كراوە بەهۆی بڵاوكردنەوەی چەند تویتێك دەبارەی ئۆپەراسیۆنەكە لە تۆڕی تویتەر. پەرلەمانتار عومەر فاروق نوسیویەتی: كەسوكاری سەربازە دیلەكان ماوەی دوو ساڵۆ نیوە داوام لێدەكەم هاوكاریان بكەن بۆئەوەی رۆڵەكانیان لەلای پارتی كرێكارانی كوردستان بە سەلامەتی بۆ بگەڕێتەوە, لەوانەبوو ئەوان نەكوژرانایە ئەگەر كەشێك بۆ ئاشتی هەبوایی, بەڵام بەرپرسانی حكومیی هەرگیز بیریان لە شتێكی لەو شێوەیەوە نەكردوەتەوە". هودا كایای پەرلەمانتاریش لە دانیشتنێكی پەرلەماندا وتی:" خێزانەكانی ئەو سەربازانە چەند جارێك لە دەرگای پەرلەمانیان دا. بەڵام دەرگایان بەروودا داخرا, حكومەت هیچ جوڵەیەكی نەكرد بەڵكو هەوڵیدا بۆ بێدەنگكردنیان‌و دەرگایان بەروودا داخراو ئێستا بازرگانی بە خوێنی رۆڵەكانیانەوە دەكەن".
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
