مەریوان وریا قانع ( هەموو یەكشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت) ھەر کەسێک کەمەکێک سەروکاری لەگەڵ مێژووی فیکری سیاسیدا ھەبێت، بە تایبەتی لەگەڵ مێژووی فەلسەفەی سیاسییدا، ئەو دیدە ئەفلاتونییە دەناسێت کە باس لە ئایدیالترین و باشترین فۆرمی حوکمڕانیی دەکات. ئەفلاتون پێیوابوو ”حوکمڕانیی ئایدیالیی“ و ”بێ عەیب“ و ”بێ نوقسانیی“ سەر بەم ھەسارەیە نییە و تەنھا لە جیھانی ئایدیال و نموونە نەمرەکاندا بوونی ھەیە. بەڵام  ئەگەر ”حوکمڕانیی بێ عەیب“ و ”بێنوقسانیی“ مەحاڵ بێت، ئەودەم دەبێت بەدوای باشترین جۆرەکانی حوکمڕانیدا بگەڕێین. لای ئەفلاتون باشترین حوکمڕانییەک بکرێت لەسەر زەوی دابمەزرێنرێت ”حوکمڕانیی حەکیم“ەکانە، حوکمڕانیی ئەوانەی ”خاوەنی مەعریفەی کامڵ“ و ”ئەخلاقی کامڵ“ن. لای ئەفلاتون پەیوەندییەکی پتەو لە نێوان زانایی و حەکیمبوون لەلایەکەوە و ئەخلاقیبوون لەلایەکی ترەوە ھەیە. باوەڕیشی وایە ئەو کەسانەی ئەم دوو شتەیان لە کەسایەتی خۆیاندا بەیەکەوە کۆکردبێتەوە تەنھا ”فەیلەسوفەکان“ن، تەنھا ئەوانن ھەم ”مەعریفەی کامڵی بێ عەیب و بێ نووقسانیی“ و ”ھەم ئەخلاقیی کامڵ و بێ عەیب و بێ نوقسانیان“ ھەیە. بۆیە حوکمڕانییە ھەرەباشەکەی ئەفلاتون ”حوکمڕانی فەیلەسوف“ان بووە، ئەو مۆدێلە لە حوکمڕانیی بە ناوی حوکمڕانیی ”پادشا-فەیلەسوف“ەوە ناسراوە. ئەم ”فەیلەسوف-پادشایە“  کەسێکە ھەم حەکیم و لێزان و شارەزایە، ھەم خاوەن مەعریفە و زانیارییەکە کە قابیلی گومانلێکردن و ھەڵەبوون نییە. ھەم خاوەن ئەخلاقێکی کامڵ و بێ عەیبە. باشترین حوکمڕانیی بەم مانایە حوکمڕانیی تاکەکسێکی زانا و حەکیم و بەئەخلاقە، ئەوەی دەیجوڵێنێت خۆشەویستیی شار-دەوڵەتەکەی و خۆشەویستی حیکمەت و زانایی و پاڵنەری ئەخلاقیی بێ عەیبە.  ئەم مۆدێلە ئەفلاتوونییە لە سەدەی بیستەم و دونیای ئەمڕۆدا دوو فۆرمی سەرەکیی لەخۆی گرتوە. یەکەمیان ئەو فۆرمەیە کە لەناو پارتە مارکسییە لێنینیستەیەکانی سەدەکەدا لەخۆی دەگرێت، فۆرمی ”سکرتێری گشتیی حیزب“ کە ھەم تیوریست و زانا و حەکیمی ژمارە یەکی ناو حیزبە، ھەم لە ڕووی ئەخلاقییەوە بێ نووقسانیی و عەیب و عارە و خەمی چینی پڕۆلیتاریا و شۆڕشی جیھانیی لەپێش ھەموو خەمە شەخسییەکانی خۆیەوەیەتی. دووھەمیان ئەو فۆرمە دینیی و نیمچەدینییە کەناوی ”مەرجەع“ی لێدەنرێت. ئەمەیان لەناو کەلەپوری شیعیزمەوە دێت و لە سەردەستی خومەینیدا بەسیاسیی دەکرێت و بەم ناوچەیەی ئێمەدا بڵاودەبێتەوە. لە ھەردوو دۆخەکەدا ”مەرجەع“ ھێما بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی و مەعریفیی و ئەخلاقیی دەکات، کە لەسەرو ھەموو دەسەڵاتەکانی ترەوەیە و کەس ناتوانێت و بۆی نییە لەو ”حەکیم- فەیەلسوف-دەسەڵاتدارە“، یان لەو ”سکرتێری گشتیی“ و ”دەبیرکول“ و ”سەرۆکی حیزبە“، بپرسێتەوە.  ئەوەی ئەمڕۆکە لە دونیای ئێمەدا قسەی لێدەکرێت و ناوی ”مەرجەع“ی لێدەنرێت، گەڕانەوەیە بۆ ئەم کەلەپوەرە تایبەتە، کە جگە لە کۆمەڵێک خومەینی و کۆمەڵێک مەلا عومەری تاڵیبان و چەند سەدام حوسەینێک و چەند ستالینێک، شتێکی تری لێ سەوزنەبووە و لێ سەوزنابێت. دروستکردنی کەسێک خاوەنی دواھەمین بڕیاربێت و ھەمووان ناچاربن گوێڕایەڵی بن و ھیچ ئامراز و میکانیزمێکیش لەئارادانەبێت بتوانێت لە بڕیار و دەسەڵاتەکانی ئەم ”مەرجەع“ە بپرسێتەوە، پرۆژەی تێکەڵکردنی خومەینیی و ستالینە بەیەکتریی.  بەڵام لەناو مێژووی فیکری سیاسیی خۆیدا، یەکەمین کەسێک ئەم دیدە ئەفلاتونییەی بۆ حوکمڕانیی ڕەخنەکردبێت و بە ھەڵەی زانیبێت، ئەرستۆی قوتابی ئەفلاتونە. ئەرستۆ پێیوابوو مەحاڵە ئەو سیفەتە پۆزەتیڤانەی ئەفلاتون باسیاندەکات لە کەسێکدا کۆببنەوە، کەسانی لەو بابەتە کە لەیەککاتدا ھەم فەیلەسوف و حەکیم و مرۆڤی تەواو ئەخلاقیی و ھەم حوکمڕان بن، ھێجگار دەگمەنن. ئەوەشی کە دەبێت بە فەیلەسوف بە دەگمەن دەبێت بە حوکمڕان، یان ئەگەری  ئەوەی پێدەبەخشرێت ببێت بە حوکمڕان. جگە لەوە گەر بە ڕێکەوتکەسێکی واش دەسکەوت، مەرج نییە دوای مردنی جێگرەوەیەکی وەک خۆی ھەبێت. مەرجنییە بەدوای حوکمڕانێکی حەکیم و ئەخلاقیدا حوکمڕانێکی حەکیم و ئەخلاقیی تر بدۆزرێتەوە. بۆیە ئەرستۆ لەباتی تەرکیزکردنە سەر کەسی حوکمڕان تەرکیز دەکاتە سەر ئەو میکانیزم و ئامرازانەی دەتوانن ڕێ لەوەبگرن حوکمڕان ببێتە کەسێک دەسەڵاتەکانی بە شێوەیەکی خراپ و ترسناک، بەکاربھێنێت. بۆیە ئەرستۆ پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت لەباتی گەڕان بەدوای ”کەسێکی باش“دا بۆ حوکمڕانیی، دەبێت ”دەستورێکی باش“ دروستبکرێت کە نەھێڵێت تەنانەت کەسە خراپەکانیش ببنە دەسەڵاتداری خراپەکار. دەستور و یاسا و دەزگا ھەبێت و نەھێڵێت ئەو کەسەی دەبێت بە دەسەڵاتدار، ببێت بۆ ستەمگەر و تاکڕەو و نابەرپرسیار. ئەرستۆ پێیوابوو دەستور و یاسا و پرنسیپە نووسراوەکان بە مردنی حوکمڕانەکە یان لاچوونی، دەمێننەوە و لەناو ناچن. ئەم وانە ھەرە سەرەتایی و دێرینە لەسەر چۆنیەتی ڕێکخستنی ژیانی سیاسیی و سیستمی حوکمڕانیی، ئەمڕۆ لە دونیای ئێمەدا لە ھەموکات زیاتر ھەنوکەیی و ئێستاییترە. ھەموو ئەوانەی باس لە پێداویستی بوونی ”مەرجەع“ دەکەن، دەمانبەنەوە بۆ دوو شوێن: بۆ سەردەمی بەر لە ڕەخنەکانی ئەرستۆ. بۆ ناو کەلەپوری ستەمگەرە دینیی و نادینییەکانی سەدەی بیستەم. 

شیكاری: درەو  حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵی (2021)ەوە زیاتر لە (94) ملیۆن بەرمیل نەوتی بە بۆری هەناردە کردووەو لە ڕێگەی  بەندەری "جەیهانی تورکی"یەوە بە وڵاتانی (ئیتالیا، کرواتیا، یۆنان، چین، ڕۆمانیا، مسر، ئیسپانیا، ئیسرائیل، ئوردن، سەنگاپور، قوبرس و بولگاریا)ی فرۆشتووە. کە بەهاکەی بێ هیچ تێچونێکی پرۆسەی نەوت سەروو (6) ملیار دۆلارەو دەکاتە نزیکەی (9) ترلیۆن دینار. فرۆشی نەوتی هەرێم لە هەشت مانگی ساڵی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵی (2021)ەوە (94 ملیۆن و 141 هەزارو607) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری "جەیهانی تورکی"ییەوە بە وڵاتانی (ئیتالیا، کرواتیا، یۆنان، چین، ڕۆمانیا، مسر، ئیسپانیا، ئیسرائیل، ئوردن، سەنگاپور، قوبرس و بولگاریا) فرۆشتووە.  تێکڕای نرخی نەوتی عێراقی لە بازاڕەکانی جیهان لە هەشت مانگی ڕابردوودا (64.63) دۆلار بووە، بەم پێیەش کۆی فرۆشی نەوت لەو ماوەیەدا دەکاتە (6 ملیار 94 ملیۆن و 926 هەزار و 818) دۆلاری ئەمریکی، ئەگەر (1) دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر (1450) دیناری عێراقی بێت، ئەوا کۆی پارەی فرۆشی نەوت بە دینار دەکاتە (8 ترلیۆن و 837 ملیار و 643 ملیۆن و 886 هەزار و 303) دینار. (بڕوانە خشتەی فرۆشی نەوت + چارتی فرۆشی نەوت) ئەگەر نیوەی ئەو پارەیەش بچێت بۆ خەرجی پرۆسەی دەرهێنانی نەوت و کرێی گواستنەوەو کۆمپانیاکانی بوارەکە، کە بەرپرسانی حکومەت و شارەزایانی بواری کەرتی نەوت ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن زیاتر (50%) دەچێت بۆ خەرجی پرۆسەکە، ئەوا حکومەتی هەرێمی کوردستان  (3 ملیار 47 ملیۆن و 463 هەزار و 419) دۆلار بەرامبەر (4 ترلیۆن و 418 ملیار و 821 ملیۆن و 943 هەزار و 152) دیناری بۆ دەمێنێتەوە. فرۆشی نەوتی هەرێم لە بەپێی مانگەکان کانونی یەکەمی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی کانونی یەکەمی (2021) بڕی (11 ملیۆن و 199 هەزارو954) بەرمیل نەوتی بە وڵاتانی (کرواتیا، ئیتالیا، یۆنان، چین، ڕۆمانیا، مسر و ئیسپانیا) فرۆشتووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا تێکڕا بە(53.58) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (600 ملیۆن و 93 هەزار و 535) دۆلار بەرامبەر بە (870 ملیار 135 ملیۆن و 626 هەزار و 214) دینار نەوتی فرۆشتووە. شوباتی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی شوباتی (2021) بڕی (12 ملیۆن و 565 هەزارو745) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیسپانیا، ئیتالیا، یۆنان، کرواتیا، ئیسرائیل، ئوردن و ڕۆمانیا) کردووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا بەتێکڕا (60.48) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (759 ملیۆن و 976 هەزار و 258) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 101 ملیار 965 ملیۆن و 573 هەزار و 520) دینار نەوتی فرۆشتووە. ئازاری 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئازاری ساڵی (2021) بڕی (11 ملیۆن و 149 هەزارو948) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیتالیا، ئیسرائیل، ئیسپانیا، کرواتیا، یۆنان و رۆمانیا) کردووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا بەتێکڕا (63.37) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (706 ملیۆن و 572 هەزار و 205) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 24 ملیار 529 ملیۆن و 696 هەزار و 902) دینار نەوتی فرۆشتووە. نیسانی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی نیسانی ساڵی (2021) بڕی (11 ملیۆن و 684 هەزارو213) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیسرائیل، ئیتالیا، یۆنان، کرواتیا، ئیسپانیا و سەنگاپور) کردووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا بەتێکڕا (62.77) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (733 ملیۆن و 418 هەزار و 50) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 63 ملیار 456 ملیۆن و 172 هەزار و 515) دینار نەوتی فرۆشتووە. ئایاری 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئایاری ساڵی (2021) بڕی (11 ملیۆن و 399 هەزارو942) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیتالیا، ئیسرائیل، یۆنان، کرواتیا، ئیسپانیا و رۆمانیا) کردووە لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا بەتێکڕا (65.44) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (746 ملیۆن و 12 هەزار و 204) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 81 ملیار 717 ملیۆن و 696 هەزار و 496) دینار نەوتی فرۆشتووە. حوزەیرانی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی حوزەیرانی ساڵی (2021) بڕی (12 ملیۆن و 376 هەزارو 44) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (یۆنان، ئیتالیا، کرواتیا، ئیسرائیل، ئیسپانیا، رۆمانیا و قوبرس) کردووە لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا بەتێکڕا (70.8) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (876 ملیۆن و 223 هەزار و 915) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 270 ملیار 524 ملیۆن و 677 هەزار و 40) دینار نەوتی فرۆشتووە. تەموزی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی تەموزی ساڵی (2021) بڕی (12 ملیۆن و 716 هەزارو 986) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیتالیا، ئیسرائیل، کرواتیا، ئیسپانیا و یۆنان) کردووە لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا بەتێکڕا (71.57) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (910 ملیۆن و 154 هەزار و 688) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 319 ملیار 724 ملیۆن و 297 هەزار و 629) دینار نەوتی فرۆشتووە. ئابی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئابی ساڵی (2021) بڕی (11 ملیۆن و 48 هەزارو 775) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیتالیا، ئیسرائیل، بولگاریا، یۆنان، کرواتیا و ئیسپانیا) کردووە لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەم مانگەدا بەتێکڕا (69.01) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (762 ملیۆن و 475 هەزار و 963) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 105 ملیار 590 ملیۆن و 145 هەزار و 988) دینار نەوتی فرۆشتووە. خشتەی فرۆشی نەوت لە مانگەکانی ساڵی 2021 چارتی فرۆشی نەوت لە مانگەکانی ساڵی 2021 سەرچاوە لە ئامادەکردنی ئەم ڕاپۆرتەکەدا سود لە زانیارییەکانی (ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت)، وەرگیراوە  

  شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)   وا دەردەکەوێت، ململانێیەکی توندی سیاسی، سەربازی و جەنگی لە ئایندەیەکی نزیکدا، یەخەی خۆراسانە گەورەکە بگرێتەوە، کە هەریەک لە ئێران و ئەفغانستان و پاکستان کارەکتەری دیاری ململانێکان دەبن، هەنووکە لە ڕووی سیاسییەوە، لانیکەم سێ لایەنی سەرەکی خۆیان بە موڵکداریی خۆراسانی گەورە دەناسێنن: ئەفغانستان (تاڵیبان)، ئێران(کۆماری ئیسلامیی ئیران) و ئەمارەتی خۆراسان (داعش)! جیا لەمانەش ململانێیەکی کولتووریش لەنێوان هەریەک لە ئێران، ئەفغانستان، تورکمەنستان، ئۆزبەکستان، تاجیکستان و ئەفغانستان دەبینرێت و جەنگێکی نەرم ساڵانێکە ئەم وڵاتانەی گرتووەتەوە و لە سەر میراتی مێژووی خۆراسانی گەورە لە جەنگدان و جیا لە جەنگە هەرێمییەکە، ئاستی نێودەوڵەتی و ڕێکخراوەکانی وەک یونسکۆشی گرتووەتەوە و هەرلایەک دەیەوێت میراتی ئەو خۆراسانە مەزنە بەناوی خۆیەوە تۆمار بکات! یەکێک لەو ئەگەرە بەهێزانەی لە ململانێی سیاسیی نێوچەکەدا قووت بووەتەوە، سیناریۆی چەند جەنگێک دەخەنە خانەی ڕوودانیانەوە:  ١. جەنگی تاڵیبان- داعش لە سەرسنووری خۆراسانی ئێران و ئەفغانستان. ٢. جەنگی تاڵیبان-ئیران. ٣. دووبارەبوونەوەی جەنگێکی چەند لایەنەی نێوچەیی وەک جەنگی داعش لە عێراق و سوریا (٢٠١٤-١٠١٨) . بۆ تێگەیشتن لە هاوکێشەی خۆراسان و ململانێکانی، گرنگە لە سێ ئاستدا و بە سێ پرسیار لە دۆسێکە بڕوانرێت: خۆراسان کوێیە؟ خۆراسان لە دیدی ئەفغانستانەوە گرنگی چییە؟ پێگەی خۆراسان لای داعش چییە؟ خۆراسانی گەورە کوێیە؟ لە بەڵگە مێژووییەکاندا، خۆراسان بەسەر چوار بەشی سەرەکییدا  دابەش کراوە: بەڵخ، مەرو، نیشابوور و  هەرات. هیچ کام لەم دابەشکارییە ئێستا نەماوون و گورزە سیاسییەکانی کۆڵۆنیالیزم بەسەر چەند وڵاتێکدا دابەشی کردوون، بۆیە لە ئەگەری بەهێزبوونەوەی ئەنگێزەی خۆراسانی گەورە و چوونەوە قاڵبی جوڵانەوەی سیاسییەوە، ئەوا سنووری سیاسیی هەریەک لە ئێرانی هەنووکەیی و تورکمەنستان و تاجیکستان و پاکستان دەسکاری دەکرێن و هەڕەشە دەبن بۆ سەروەریی و یەکپارچەییان. ڕیشەی وشەی خۆراسان کە لە "خۆر" و "خاوەر"ەوە هاتووە و لە دەقە کۆنەکاندا بەمانای خۆرهەڵات بەکار هاتووە، وشەی خۆر-یش لە هەردوو زمانی کوردی و فارسییدا، بەمانای خۆر هاتووە.  سنووری قەڵەمڕەوی خۆراسانی گەورە، بەشێکی سەرەکی زەویەکانی ڕۆژهەڵات و باکوری ڕۆژهەڵاتی ئێران لە خۆ دەگرێت. هەروەها باشوور، ڕۆژهەڵات و باکووی ڕۆژهەڵاتی تورکمەنستانیش لەخۆ دەگرێت. لەولاشەوە باشوور و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئوزبەکستان بەشێکە لەو خۆراسانە. لە تاجیکستانیش شارەکانی خوجەند و دوشەممە بەشێکن لە خۆراسانی مێژوویی. بەڵام لە هەمووی زیاتر تەواوی جوگرافیای ئەفغانستانیش  جگە لە بەشێک لە خاکی باشوور و باشووری رۆژهەڵاتی نەبێت سەرجەمی بە خۆراسان دادەنرێت.  لە شارە گرنگە خاوەن مێژووەکانی ئەم جوگرافیا گرنگە دەکرێت ئاماژە بکرێت بە: نیشابوور، توس، مەرو، سەمەرقەند، بوخارا، دوشەممە، خوجەند، بامیان، بەلخ، هەرات، غەزەنی و کابول کە بەسەر ئەو وڵاتانەی باس کران دابەش بوون. بەڵام لە ئێستادا تەنها سێ پارێزگای سەرەکی ئێران زۆرتر ناوی خۆراسانیان لەخۆیان ناوە و بەکاردەهێنرێت. لە کۆی گشتییدا لە ڕووی مەزهەبییەوە، زۆرینە موسڵمانن و بەپلەی یەکەم زۆرینە سووننە و بە پلەی دووەم شیعە مەزهەبەکان دێت. لەڕووی زمانەکانی خۆراسانەوە، دانیشتووانی ئەم زمانانە بەکار دەهێنن: فارسی دەری، تورکیی خۆراسانی، تورکمەنی، کوردیی کرمانجی، بوخارایی، نیشابووری، هەراتی و هەزارەگی، کە هەندێکیان وەک زاراوە زیاتر دەناسرێن نەک زمان.( بڕوانە: علی رحیم پور(١٣٨٩): تاریخ و فرهنگ خراسان بزرگ، مجلە خراسان بزرگ، س١، ش١، ص٣٨) میراتی کولتووری خۆراسانییەکان، میراتێکی دەوڵەمەندی هزری-شارستانیی-هزریی-زانستی و ئەدەبی فراوانە، خاوەنی چەندین ناوی مەزنی نیو دنیای شارستانێتی نەک خۆراسانی و ئیسلامی بەڵکو جیهانی و مرۆڤایەتییە، هێندە بەسە کە بزانین هەریەک لەم ئەستێرە دروشاوانەی دنیای زانست و ئەدەب و ئاین خۆری درەوشاوەیان لەوێوە هەڵهاتووە: ئیبن سینا، ئەبوڕەیحانی بیرونی، مەولانای بەڵخی، فیردەوسی، خەیام، جامی، ئەبوبەکری نیشابوری، ناصر خوسرەو و فارابی و...تاد. خۆراسان، وەک هەل و هەڕەشەی سەر ئێران و ئەفغانستان خۆراسان بۆ تاڵیبان، پێگەیەکی گرنگە و وەک بیرکردنەوەش بەتەواوی زەینی لە چوارچێوەی خەلافەتی شەرقیی ئیسلامییدا کاردەکات و خۆی بە پارێزەری سووننە مەزهەبەکانی خۆراسان لە ئێران و ئەفغانستان دەزانێت، تاڵیبان هیچکات ئەمەی نەشاردووەتەوە و چەندین جار داوای لە خۆراسانییەکان کردووە، پەنا بۆ تاڵیبان بهێنن تا لە "جەوری ستەمی مەزهەبی ئێران" ڕزگاریان ببێت، تاڵیبان حکومەتەکەی بە حکومەتی سوننەی هەموو ئەو نێوچەیە دەزانێت. دەرگای خۆراسانیش بۆ ئەو هەمیشە هەم هەلە بۆ پەلکێشی و هەم هەڕەشەشە لەسەر کیانەکەی لە ئەگەری پەراوێزخستنیدا. ئێرانیش لەڕێگەی سیاسەتی نەرمی خۆیەوە و بە نێوی "ئێرانی کولتووریی"ەوە هەمیشە لە هەلێک دەگەڕێت تا دەست وەربداتە نێوچەکە، بۆ ئەمەش فارس زمانەکانی نێو ئەفغانستان دەروازەیەکی لەبارن بۆ ئەو دەستێوەردانە کولتوورییە. هەروەک چۆن سوونی بوونی خۆراسانییەکانیش دەروەزایەکە بۆ نەیارەکانی کۆماری ئیسلامیی و مەزهەبەکەی. خۆراسان و داعشی خۆراسان داعشی خۆراسان، لقێکی سەرەکی داعشن لە ڕۆژهەڵات و تا ئێستا چالاکییەکانی خۆیان لە ئەفغانستان و پاکستاندا ئەنجام داوە. هەنووکە ئەم گرووپە بە توندڕەوترین گرووپی نێو گرووپە توندڕەوەکانی ئەفغانستان لەقەڵەم دەدرێن، ئەوان لە نەخۆشخانە و نەخۆشخانەی مناڵبوون و قوتابخانەکانی کچانیش سڵ ناکەنەوە و چەندین کاری تیرۆریستیان تێدا ئەنجام داون. پەیکەر و خۆڕێکخستنی داعشی خۆراسان بۆ ساڵی ٢٠١٥ دەگەڕێتەوە، ئەوکاتەی داعش لە لوتکەی دەسەڵاتی خۆیدا لە سوریا و عێراق تەراتێنی دەکرد. ئەم گرووپە پێشتر ٣٠٠٠ ئەندامی کارای هەبوو، بەڵام لە هێرشی ئەمریکایی-ئەفغانستانییەکاندا گورزی کوشندەیان بەرکەوت. لەنێو ئەو نەخشە ئایندەییەی کە داعش ساڵی ٢٠١٣ بڵاوی کردەوە، سنووری خەلافەتی دەوڵەتەکەی تێدا ڕاگەیاندبوو، لە  ١٤ ویلایەت پێکهاتبوو، گەورەترین ویلایەتی نەخشەکە، ویلایەتی خۆراسان بوو، باڵی سەرەکی ڕۆژهەڵاتی خەلافەتەکە لەقەڵەم درابوو، کە سەرجەمی وڵاتی ئێرانی ئێستا تا دوا سنووری ڕۆژهەڵاتی ئیسلامی لە خۆدەگرت. بە پێی ئەو نەخشەیەی داعش، گەر ویلایەتی خۆراسان پێکبهێنرایە، هیچ وڵاتیك بەنێوەکانی ئێران و پاکستان و ئەفغانستان و تورکمەنستان و تاجیکستانەوە نەدەما و هەموو دەبوونە بەشێک لە خۆراسانی ویلایەتی ئەوپەڕی ڕۆژهەڵاتی خەلافەتی داعش. بەڵام لە ساڵەکانی ٢٠١٤-٢٠١٨ نەتوانر هیچ هەنگاوێکی کردەیی و تەنانەت جوگرافیایەکی بچوکیشی لێ بپچڕێنن، بەڵام پاش دەست بەسەرداگرتنەوەی ئەفغانستان لەلایەن تاڵیبانەوە، لە هەفتەی یەکەمدا داعشی خۆراسان دەرکەوتەوە و لەیەکەم چالاکییاندا پەلاماری فرۆکەخانەی کابوولیان دا و نزیکەی سەد کەسێکیان کردە قوربانی کە ١٢یان سەربازی ئەمریکی بوون. داعشی خۆراسان، پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە تاڵیبانەوە نییە، بەڵام پەیوەندییەکی توندوتۆڵی بە گروپی هەققانی تاڵیبانەوە هەیە  کە جەمسەرێکی بەهێزی هێزی چەکداری و سیاسی تاڵیبانن و هەماهەنگی و هاودیدیان تێدا دەبینرێت، چەندین چالاکی هاوبەشیشیان لەگەڵ هەققانییەکانی تاڵیباندا لە پاکستان ئەنجام داوە. جیاوازی نێوان تاڵیبان و داعشی خۆراسان جیا لە لەوەی لەڕووی عەقیدەیی و مەزهەبییەوە جیاوازییان زۆرە، لەڕووی ئامانجیشەوە جیاوازن، تاڵیبان خۆی پەیوەست و پابەند کردووە بە سنووری سیاسیی ئەفغانستانەوە، بەڵام داعشی خۆراسان سنوور ناناسێت و هەموو سەرزەوەی بە جێگەی چالاکی و شوێنی "پیادەکردنی حوکمی خوا" دەزانن. لەوەش زیاتر داعشی خۆراسان باوەڕییان وایە تاڵیبان، لایانداوە و جیهادی پیرۆزی فەرامۆش کردووە و شەڕییان بە ئاشتەوایی و دانوستاندنی ئۆتێلە ڕازاوەکانی دەوحەی قەتەر گۆڕیوەتەوە.(بڕوانە: https://www.bbc.com/persian/world-features-58344505 ) بۆ داعش خۆراسان هەم لە ڕووی جوگرافییەوە گرنگە و هەم لەڕووی مێژوویی و میراتی هزری توندڕەوییەوە زەمینەیەکی لەبارە و کێڵگەیەکی گرنگە بۆ ئامادەسازیی دانیشتووان و دابینکردنی سەرچاوەی مرۆیی بۆ بەهێزکردنەوەی داعش. بۆ تاڵیبان یەکێک لەهەڕەشە زیندووەکان، داعشی خۆراسانە و لە ئایندەیەکی نزیکدا دەبێتە هەراسانی بۆی.  گریمانەی جەنگێکی هەرێمی گریمانەی ئەوە دەکرێت، لە داهاتوودا داعشی خۆراسان لەلایەن دەزگا هەواڵگرییەکانی وڵاتانی نێوچەکە و زلهێزانیشەوە بەکار بهێنرێت، بەتایبەت لەلایەن ئێران و ڕوسیا و چینەوە، بەتایبەتتر لەئەگەری ئەوەدا گەر تاڵیبان نزیکتر ببنەوە لە ئەمریکاوە یاخود بەجۆرێک بێلایەنی ئەرێنی بن بۆ بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا، ئەوا دوور نییە داعش زیندوو بکرێتەوە و کۆمەک بکرێت تا ببێتە مڵۆزمی تاڵیبان و نەخشەکانی لێ تێک بدات، وەک چۆن بە گروپە تیرۆریستییەکانی جەبهەتونوسرە و داعش و شام و ..تاد، خەون و پلانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا و گرووپەکانی خۆپیشاندەران لەباربران. لەوێش بە داعش ئاسایشی نێوچەکە تێک بدرێت و شەڕی پاکستان و ئەمریکا و ڕۆژئاوا لەلایەک و ئێران و چین و ڕووس بە تاڵیبان و داعش و گرووپەکانی ئەو نێوچەیە و خەڵکەکەی بکرێت. بەتایبەت گەر "بیلقوە" ئەوە لەبەرچاو بگیرێت، کە تاڵیبان خۆبەخۆ دوژمنی مەزهەبی و کولتووریی کۆماری ئیسلامی ئێران و مەزهەبەکەیەتی، دوور نییە لە ئەگەری دروستکردنی هەڕەشەدا، ئێرانیش گروپە توندئاژۆکان لە خۆبگرێت و هەر بە عەرەبی ئەفغانی و پاشماوەی حیکمەتیاری و داعش و جوندولئیسلام بەرەنگاری تاڵیبان ببێتەوە وجەنگەکە لەبری ئەوەی بهێنێتە خۆراسانی دیووی ئێران، بینێرێتەوە نێو خاکی ئەفغانستان و پاکستان و ...تاد، وەک چۆن لە کاتی هەڕەشەکانی داعشدا، جەنگی تیرۆری لە هەڕەشەکردن لە شیعەکانی ئێران و عێراقەوە گواستەوە بۆ نێوچە سووننیەکان و لە کوردستان و موسڵ و ئەنباردا قەتیسی کرد.

  شیكاری: درەو  بەهۆی دابەزینی بەهای دینار و سیاسەتی باج و رسومات حکومەتی هەرێمی کوردستان لەسەر شتومەکی هاوردە، بەبەردەوامی نرخی شتومەک ڕووی لە بەرزبوونەوەیەو تا دێت هێزی کڕین کەمتر دەبێتەوە. لەلایەکی دیکەوە ئاماژەکان ئەوە دەردەخەن کە له‌دوای ساڵی 2012ه‌وه‌ داهاتی مانگانه‌ی هه‌ر تاکێک له‌کوردستان له‌ (500) دۆلاره‌وه‌ دابه‌زیوه‌ بۆ که‌متر له‌ (200) دۆلار، ئەمەش بەشێکی زۆری هاوڵاتیان نزیک دەکاتەوە لە هێڵی هەژاری بەشێکیشیان دەکەونە ژێر هێڵەکەوە. جیاوازی نرخی بەشێک لە شمەک و دراوو پێداویستییەکانی هاوڵاتیان لە ماوەی نێوان مانگی (٩)ی 2019 بۆ مانگی (9)ی 2021 بە ڕێژەیەکی بەرچاو بەرزبوونەتەوە، (100) دۆلاری ئەمریکی (19%) و نرخی (1) تۆن شیش (53%) و نرخی (1) مسقاڵ زێڕی عەیار (21) لە (33%) (1) لیتر بەنزینی موحەسەن (33%) و کارتۆنێک هێلکە (32%) و فەردەیەک ئاردی بایەعی (40%) و کیلۆیەک ڕۆن (25%)... نرخیان بەرزبووتەوە. کەواتە هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان دووجار دەبن بە قوربانی بەرزبوونەوەی نرخی شمەک و کەمبوونەوەی داهاتیان، ئەمەش ڕەنگدانەوەی گەورەی دەبێت لەسەر ژیانی ئابوری و کۆمەڵایەتی و ڕیژەی هاوسەرگیری و تەڵاق و توندوتیژی خێزانی لە نێو هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان لە ڕاپۆرتە وردەکاری زۆر خراوەتەڕوو دەبارەی نزمبوونەوەی ڕێژەی هاوسەرگیری و زیابوونی ڕێژەی تەڵاق و توندوتیژی خێزانی.  لاوازبوونی هێزی کڕین بە مانا زانستییەکەی هێزی کڕین ئەرکی سەرەکی دراوە کە دەتوانێت کار بکاتە سەر چالاکییە ئابووریەکان و ئاستەکانی گەشەسەندنی و ڕەنگدانەوەی بەسەر بەهای دراو و هێزی شت پێکڕینی، و کاریگەری لەسەر تەرخانکردنی دەرامەتەکان و دابەشکردنی داهات و سامان و هەموو گۆڕاوەکانی تر. حکومەتی عێراق بۆ زاڵبوون بەسەر بەشێک لە قەیرانی دارایی عێراق لە سەرەتای ساڵی (2021)ەوە لەگەڵ یاسای بودجەی گشتی عێراقدا، بەناچاری پەنای بۆ دابەزاندنی بەهای دراوی وڵاتەکەی بردوو، بەهای دیناری لە (١٢٠٠) هەزاو دوو سەد دینارەوە بۆ (١٤٥٠) هەزار و چواسەدو پەنجا دینار بەرامبەر (١) دۆلاری ئەمریکی دابەزاند، چونکە سەرچاوەی سەرەکی داهاتی عێراق لە نەوتەوە دابین دەکرێت و نەوتەکەش بە دۆلار ساغ دەبێتەوە، بۆیە ئەمەش یارمەتییەکی گەورە دەبێت بۆ زاڵبوون بەسەر بەشێکی ئەو کورتهێنانەی لە بودجەی گشتیدا دروست دەبێت چونکە؛ -    کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق لە بودجەی ساڵی ٢٠٢١ بە (١٢٩) ترلیۆن و (٩٩٣) ملیار و (٩) ملیۆن و (٢٩١) هەزار دینار خەمڵێندراوە. -    ‌ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٢٠٠) دینار بێت، ئەوا بودجەی گشتی بەرامبەر (108) ملیار و (٣٢٧) ملیۆن و (٥٠٧) هەزار (٧٤٣) دۆلار دەبێت.  -    ئەگەر (١) دۆلار بەرامبەر (١٤٥٠) دینار بێت، ئەوا بودجەی گشتی بەرامبەر (89) ملیار و (650) ملیۆن و (351) هەزار (235) دۆلار دەبێت. -    ئەو جیاوازییەی لە بودجەی گشتیدا دروست دەبێت و بەهۆی دابەزینی بەهای دراوەوە دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی دەوڵەت بریتی دەبێت لە (١٨) ملیار و (٦٧٧) ملیۆن و (١٥٦) هەزار (٥٠٧) دۆلار. ئەگەر چی ئەم پلانە بۆ حکومەتی عێراق چارەسەرێکی گونجاو بوو بۆ زاڵبوون بەسەر بەشێکی قەیرانی دارایی و چارەسەرکردنی پرسی کورتهێنان لە بودجەی گشتی وڵاتدا، بەڵام باجی گەورەی دابەزینی بەهای دینار هاوڵاتیانی عێراق و هەرێمی کوردستان داویانە، بەتایبەت ئەوانەی کە داهاتیان بەدینارە کە سەرجەم موچەخۆران و بەشێکی گەورەی کاسبکارانیش دەگڕێتەوە. بۆ نمونە بەپێی نوسراوێکی وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی ئاماژەی بە نرخی کۆمەڵێک کەرەستەو کەل و پەل کردووە لە مانگی (9) ساڵی (2019)دا لە خوارەوە بە خشتەیەک جیاوازییەکان ڕوندەکەینەوە؛ (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). هاوکات بەپێی هەواڵێکی ڕۆژنامەوانی (وەزارەتی پلاندانان / دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان) لە حوزەیرانی 2021 هاتووە؛ (ژمارەی پێوانەیی نرخی بەکاربەر؛ کە مەبەست لێی پێوەرێکە بۆ پێوانە کردنی ڕێژەی گۆڕانکاری لە نرخی کاڵاو خزمەتگوزارییەکان لە ماوەو شوێنێکی دیاریکراودا، گۆڕانکاری لە نرخ کاریگەری لەسەر بژێوی ژیانی رۆژانەی خەڵک هەیە، بۆیە ژمارەی پێوانیەیی نیشاندەرێکە بۆ نیشاندانی ئاستی بژێوی هاوڵاتیان) لە مانگی ئایاری ساڵی 2021 لە هەرێمی کوردستان گەیشتە 102.41% و بە بەراورد بە مانگی نیسانی 2021 بە رێژەی 0.8% بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە، هەروەها بە ڕێژەی 5.8% بەرزبوونەوەی ساڵانە پیشان دەدات بەراورد بە مانگی ئایاری ساڵی 2021، بڕوانە چارتی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) ئەو بەرزبوونەوەیە لە نرخ سەرجەم کەرەستە و خواردەمەنی و سوتەمەنی و شتومەکێکی گرتووەتەوە(بڕوانە وێنەی ژمارە (1))، ئەوەی لە خشتەکاندا هاتووە تەنها چەند نمونەیەکن، هەموو ئەو بەرزبوونەوەیەش تەنها لە دازینی بەهای دراوەوە سەرچاوە ناگرێت، بەڵکو بەشێکیشی دەگەڕێتەوە بۆ سیاسەتی ئابوری حکومەتی هەرێم لە زیاد کردنی باج و رسومات لەسەر ئەو کەل وپەلانەی هاوردە دەکرێن، سەرەڕای قۆرخکاری ئابوری لە لایەن بارزگانان و کۆمپانیا حیزبییەکانەوە. وێنەی ژمارە (1) سەرچاوە: دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان داهاتی تاک لە عێراق و هەرێمی کوردستان ئەگەر چی لە ئێستادا هیچ ئامارێکی ڕون و ڕاستەقینە بەردەست نین لە بارەی داهاتی تاکەوە لە عێراق هەرێمی کوردستان، بەڵام بەهۆی ئەوەی لە عێراق و بەتایبەت لە هەرێمی کوردستان سەرچاوەی سەرەکی داهاتی هاوڵاتیان لەکەرتی گشتی و مووچەوە سەرچاوە دەگرێت، بۆیە تا ڕادەیک داهاتی تاک جێگیری بەخۆوە دەبینێت.  لەم بارەیەوە به‌پێی دوایین راپۆرتی وه‌زاره‌تی پلاندانانی عێراق، ده‌رکه‌وتووه‌ له‌سه‌دا 31%ی خێزانه‌کانی عێراق له‌دۆخێکی خراپی ئابووریدان و داهاتی مانگانه‌ی هه‌ر خێزانێک له‌خوار (200) هه‌زار دیناره‌وه‌یه‌، وه‌زاره‌تی پلاندانان جه‌ختی کردووه‌ته‌وه‌، نزیکه‌ی له‌سه‌دا 28%ی گه‌نجانی عێراق بێکارن و له‌سه‌دا 90%ی هێزی کاری ژنانیش له‌که‌رتی گشتیی حکومیدا کارده‌که‌ن، ئه‌وه‌ش روونکراوه‌ته‌وه‌ له‌سه‌دا 31%ی خێزانه‌کان مانگانه‌ که‌متر له‌یه‌ک ملیۆن دینار خه‌رج ده‌که‌ن و له‌سه‌دا 48%یشیان له‌نێوان یه‌ک ملیۆن و زیاترو له‌سه‌دا 14%ی خێزانه‌کانیش له‌نێوان دوو تا سێ ملیۆن دینار داهاتیانه‌. به‌پێی ئامارێک که‌ده‌زگای ناوه‌ندی عێراق بۆ سه‌رژمێری ئه‌نجامیداوه‌، له‌ساڵی 2018دا ژماره‌ی تێکڕایی خێزانی عێراقی شه‌ش سه‌ر خێزانن، به‌و پێیه‌ش له‌سه‌دا 45.7%ی هاووڵاتییانی عێراق مانگی (200) هه‌زار دینار خه‌رجده‌که‌ن بۆ هه‌ر تاکێک، هه‌روه‌ها له‌سه‌دا 26.8%یان خه‌رجیی مانگانه‌یان له‌ (200) هه‌زار دیناره‌وه‌ تا (300) هه‌زاره‌، به‌پێی هه‌مان ئه‌و ئاماره‌‌، له‌سه‌دا 13.3%ی هاووڵاتیانی عێراقی له‌مانگێکدا (400) هه‌زار دینار یان زیاتر خه‌رجده‌که‌ن. به‌ڵام خه‌رجی خێزان بۆ هه‌ر تاکێک له‌هه‌رێم به‌پێی دوایین ئاماری ده‌سته‌ی ئاماری هه‌رێم (239) هه‌زار دینار بووه‌ بۆ مانگێک، به‌وپێیه‌ش داهاتی تاک له‌هه‌رێم که‌متره‌ له‌داهاتی تاک له‌عێراق. له‌ 2003 تا 2012 هه‌رێم باشترین ئاستی داهات و خه‌رجی تاکی هه‌بووه‌ له‌مانگی 7ی 2012دا، عه‌لی سندی، وه‌زیری پلاندانان له‌حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان، له دانیشتنێکی په‌رله‌ماندا‌ ئاشکرایکردووه‌، که‌ "له‌ساڵی 2003 داهاتی ساڵانه‌ی تاک له‌هه‌رێمی کوردستاندا (300) دۆلار بووه‌ تا 2012 گه‌یشتووه‌ته‌ چوار هه‌زار دۆلار". بەڵام بپێی زانیارییەکان له‌دوای ساڵی 2012ه‌وه‌ داهاتی مانگانه‌ی هه‌ر تاکێک له‌کوردستان له‌ (500) دۆلاره‌وه‌ دابه‌زیوه‌ بۆ که‌متر له‌  (200) دۆلار، ئه‌مه‌ش دوای ئه‌و قه‌یرانه‌ یه‌ک له‌دوای یه‌کانه‌ دێت که‌ به‌سه‌ر خه‌ڵکی کوردستاندا هاتوون. ئێستا لەگەڵ ئەوەی ئاماژەکان ئەوە دەردەخەن کە داهاتی تاک ڕووی لە کەمی کردووە لە هەرێمی کوردستان بەهەمان شێوە هێزی کڕینیش کەمبووەتەوە، کەواتە هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان دووجار بوون بە قوربانی. کاریگەرییەکانی بەرزبوونەوەی نرخ و دابەزینی هێزی کڕین لەسەر ژیانی کۆمەڵایەتی خێزان زۆربەی توێژەران و شارەزایانی بواری زانستە دەرونی و کۆمەڵایەتییەکان بایەخی تایبەتیان هەیە بۆ باری دارایی خێزان و کاریگەری ئەو بارە داراییە لەسەر  (هاوسەرگیری، ڕێژەی تەڵاق، توندوتیژی خێزانی...هتد ) بۆیە لێرەدا ئاماژەی بە داتاو ژمارەکانی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان دەدەین کە لە حوزەیرانی ساڵی 2021 بڵاوی کردووەتەوە لە ژێر ناونیشانی (ڕاپۆرتی باری کومەڵایەتی و توندو تیژی دژ بە ئافرەتان لە ماوەی ساڵانی (2014-2020)، ئەماژەی وردی تێدایە، لەوانەش؛ یەکەم:  هاوسەرگیری  1.    (مارەبڕینی گشتی)؛ بەپێی داتاکانی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان مارەبڕینی گشتی چەند بەشێکی لاوەکی لە خۆ دەگرێت وەکو (مارەبڕینی ئاسایی، ڕێپێدان بە ژنی دووەم، پەسەندکردنی مارەبڕینی دەرەکی) (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) کۆی ژمارەی هەریەک لەم بەشانە ئاماژەی پیدراوە لە ماوەی ساڵانی (2014-2020)، پێویستە ئاماژە بەوەش بدرێت کە داتاکانی پارێزگای هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیان لەگەڵ پارێزگای سلێمانی هەژمار کراوە، لە ساڵی (2016-2020) داتای گەرمیان بەردەست نییە و سەرچاوەی داتای بەکارهاتوو ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی کوردستانە.   تێبینییەکان/ دەربارەی مارەبڕینی گشتی لە هەرێمی کوردستان. •    ساڵی 2014 لە سەرجەم پارێزگاکان (تەنها لە پارێزگای دهۆک نەبێت لەساڵی (2018) زۆرترین مارەبڕین ئەنجام دراوە)و لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زۆرترین مارەبڕین ئەنجامدراوە. •    ساڵی 2017 لە هەولێر کەمترین و لە پارێزگاکانی سلێمانی و  دهۆک و لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان ساڵی 2016 کەمترین مارەبڕین ئەنجام دراوە. •    سەرەڕای بەرزبوونەوەی ژمارەی دانیشتوان کەچی هەرگیز ژمارەی مارەبڕین نەگەیشتووەتەوە بەو ژمارە پێوانەییەی لە ساڵی (2014) تۆمار کراوە. •    وەستاندنی پێشینەی هاوسەرگیری یەکێکە لەو هۆکارانەی پاشەکشەی بە ژمارەی مارەبڕین کردووە لە هەرێمی کوردستان چونکە لە ساڵی (2014)ەوە ئەو پێشینەیە وەستاوە، سەرەڕای وەستاندنی (5) ملیۆن دینار بۆ کوڕان و کچانی شەهیدو ئەنفال کە لەکاتی هاوسەرگیریدا بۆیان خەرج دەکرا. 2.    ڕێژەی هاوسەرگیری ڕێژەی هاوسەرگیری لە هەرێمی کوردستان ترسناکن و بۆ هەر (1000) کەسێک لە دانیشتوان بەپێی ژمارەی ئەنجامدراوی مارەبڕین لەسەر کۆی ژمارەی دانیشتوان بۆ تەمەنی (15) ساڵ و زیاتر لە هەمان ساڵ (بڕوانە خشەی ژمارە (3)).   دووەم:  تەڵاق 1.    ژمارەی تەڵاق: بریتییە لە ژمارەی مامەڵەکانی ئەنجامدراوی تەڵاق کە لە دادگاکانی هەرێمی کوردستان تۆمار کراوە (بڕوانە خشتەی ژمارە(4))، کە لەسەر ئاستی کوردستان ساڵی (2019) زۆرترین ڕێژەی تەڵاقی تیدا تۆمار کراوە.   2.    ڕێژەی تەڵاق: ڕێژەی تەڵاق بۆ هەر (1000) کەسێک لە دانیشتوان هەژمار کراوە بەپێی ژمارەی ئەنجامدراوی تەلاق لەسەر کۆی ژمارەی دانیشتوان بۆ تەمەنی (15) ساڵ و زیاتر لە هەمان ساڵ (بڕوانە خشەی ژمارە (5)).   سێیەم: توندوتیژی دژ بە ئافرەتان ئەگەر چی بوارەکانی توندوتیژی دژ بە ژنان فرە جۆر و ڕەهندن، بەڵام ئێمە لیرەدا ئاماژە بە ئامارەکانی جۆرەکانی (کوشتن، خۆکوشتن، سوتان و خۆسوتاندن) دەدەین. 1.    کوشتن بریتیە لە ژمارەی ئەو کەیسانەی کە تۆمار کراون تایبەت بە کوشتنی ئافرەتان، (بڕوانە خشتەی ژمارە (6)) کە ئامارەکانی کوشتنی ئافرەتان خراوەتەڕوو لە ماوەی ساڵانی (2015-2019).   2.    خۆ کوشتن بریتیە لە ژمارەی ئەو کەیسانەی کە تۆمار کراون تایبەت بە خۆکوشتنی ئافرەتان، (بڕوانە خشتەی ژمارە (7)) کە ئامارەکانی خۆکوشتنی ئافرەتان خراوەتەڕوو لە ماوەی ساڵانی (2015-2019).   3.    سوتان بریتیە لە ژمارەی ئەو کەیسانەی کە تۆمار کراون تایبەت بە سوتاندنی ئافرەتان، (بڕوانە خشتەی ژمارە (8)) کە ئامارەکانی خۆکوشتنی ئافرەتان خراوەتەڕوو لە ماوەی ساڵانی (2015-2019).   4.    خۆسوتاندن بریتیە لە ژمارەی ئەو کەیسانەی کە تۆمار کراون تایبەت بە خۆسوتاندنی ئافرەتان، (بڕوانە خشتەی ژمارە (9)) کە ئامارەکانی خۆکوشتنی ئافرەتان خراوەتەڕوو لە ماوەی ساڵانی (2015-2019).  

درەو: بزوتنەوەی گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بە (7) كاندید لە چوارچێوەی هاوپەیمانی كوردستان ( یەكێتی، گۆڕان) بەشداری دەكات (4) كاندیدی لە بازنەكانی سلێمانی و (2) كاندیدی لەبازنەكانی هەولێر و (1) كاندیدی لەبازنەكانی كەركوك. بزوتنەوەی گۆڕان لەدوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2018 لە سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان (199 هەزارو 611) دەنگی بەدەستهێناوەو چوار كورسی مسۆگەر كردووە: پارێزگای هەولێر: (40 هەزار و 863) دەنگی بەدەستهێناوە پارێزگای سلێمانی: (154 هەزار و 947) دەنگی بەدەستهێناوە پارێزگای دهۆك: (3 هەزارو 801) دەنگی بەدەستهێناوە   بۆ هەڵبژاردنی داهاتوی پەرلەمانی عێراق كە بڕیارە لە 10/10/2021 بەرێوەدەچێت بزوتنەوەی (7) كاندیدی هەیە: كاندیدەكانی بزوتنەوەی گۆڕان لە بازنەكانی پارێزگای سلێمانی: •    شوناس شێركۆ، كاندیدی ژمارە (32) لەبازنەی (1)ی سلێمانی كە ( باكوری قەزای سلێمانی، ماوەت، شارباژێڕ) دەگرێتەوە، گۆڕان لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 37 هەزارو 933) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (29%) •    رێزان ئەحمەد كاندیدی ژمارە (22) لەبازنەی (2)ی سلێمانی كە ( باشوری قەزای سلێمانی، قەرەداغ) دەگرێتەوە، گۆڕان لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 42 هەزارو 43) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (29%) •    ئەبوبەكر باییز كاندیدی ژمارە (23) لەبازنەی (4)ی سلێمانی كە ( رانیە، پشدەر، دوكان) دەگرێتەوە، گۆڕان لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 32 هەزارو 258) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (20%). •    هۆشیار عومەر كاندیدی ژمارە (33) لەبازنەی (5)ی سلێمانی كە ( كەلار، دەربەندیخان، كفری، چەمچەماڵ) دەگرێتەوە، گۆڕان لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 22 هەزارو 267) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (24%)، لەم بازنەیەدا (غالب محەمەد) پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕانيش كاندیدە، بەڵام بە سەربەخۆ. كاندیدەكانی بزوتنەوەی گۆڕان لە بازنەكانی پارێزگای هەولێر: •    عەبدولسەلام كاندیدی ژمارە (27) لەبازنەی (2)ی هەولێر كە ( دەشتی هەولێرن كۆیە، خەبات) دەگرێتەوە، بزوتنەوەی گۆڕان لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 10 هەزارو 654) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (7.2%) •    برزۆ مەجید كاندیدی ژمارە (27) لەبازنەی (4)ی هەولێر كە ( بەشی خۆرهەڵاتی قەزای هەولێر) دەگرێتەوە، بزوتنەوەی گۆڕان لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 13 هەزارو 236) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (8%) كاندیدی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای كەركوك: •    محەمەد نەسرەدین كاندیدی ژمارە (29) لەبازنەی (1)ی كەركوك.  

درەو: یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بە (6) كاندید بەشداری دەكات (2) كاندیدی لە بازنەكانی سلێمانی و (2) كاندیدی لەبازنەكانی هەولێر و (2) كاندیدی لەبازنەكانی دهۆك. لەگەڵ ئەوەی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كاندیدەكانی بە  سەربەخۆ بەشدارن نەك لە چوارچێوەی لیستی یەكگرتوودا. یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لەدوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2018 لە سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان (98 هەزارو 19) دەنگی بەدەستهێناوەو دوو كورسی مسۆگەر كردووە: پارێزگای هەولێر: (24 هەزار و 475) دەنگی بەدەستهێناوە پارێزگای سلێمانی: (30 هەزار و 19) دەنگی بەدەستهێناوە پارێزگای دهۆك: (43 هەزارو 525) دەنگی بەدەستهێناوە  بۆ هەڵبژاردنی داهاتوی پەرلەمانی عێراق كە بڕیارە لە 10/10/2021 بەرێوەدەچێت یەكگرتووی ئیسلامی (6) كاندیدی هەیە: كاندیدەكانی یەكگرتوو لە پارێزگای دهۆك: •    د. جەمال كۆچە كاندیدی ژمارە (20) لەبازنەی (1)ی دهۆك كە ( دهۆك ،  ئامێدی) دەگرێتەوە، یەكگرتووی ئیسلامی لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 15 هەزارو 104) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (9.4%). •    عومەر كۆچە، كاندیدی ژمارە (26) لەبازنەی (2)ی دهۆك كە ( زاخۆ، سیمێل) دەگرێتەوە، یەكگرتووی ئیسلامی لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 8 هەزارو 747) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (7 %). كاندیدەكانی یەكگرتوو لە بازنەكانی پارێزگای سلێمانی: •    موسەنا ئەمین، كاندیدی ژمارە (27) لەبازنەی (3)ی سلێمانی كە ( هەڵەبجە، شارەزور، سەیدسادق، پێنجوێن) دەگرێتەوە، یەكگرتووی ئیسلامی لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 14 هەزارو 541) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (14.9%) •    دارا سێكانیانی كاندیدی ژمارە (21) لەبازنەی (4)ی سلێمانی كە ( باكوری قەزای سلێمانی، ماوەت، شارباژێڕ) دەگرێتەوە، یەكگرتووی ئیسلامی لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 7 هەزارو 806) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (6%). كاندیدەكانی یەكگرتوو لە بازنەكانی پارێزگای هەولێر: •    پەخشان شیان كاندیدی ژمارە (24) لەبازنەی (3)ی هەولێر كە ( بەشی خۆرئاوای قەزای هەولێر) دەگرێتەوە، یەكگرتوو ئیسلامی لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 2 هەزارو 671) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (2.7%). •    زوهێر خۆشناو كاندیدی ژمارە (35) لەبازنەی (4)ی هەولێر كە ( بەشی خۆرهەڵاتی قەزای هەولێر) دەگرێتەوە، یەكگرتووی ئیسلامی لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 5 هەزارو 903) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (3.6%)

درەو: كۆمەڵی دادگەری كوردستان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بە (5) كاندید بەشداری دەكات (3) كاندیدی لە بازنەكانی سلێمانی و (2) كاندیدی لەبازنەكانی هەولێر. كۆمەڵی دادگەری كوردستان لەدوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2018 لە سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان (91 هەزارو 968) دەنگی بەدەستهێناوەو دوو كورسی مسۆگەر كردووە: پارێزگای هەولێر: (36 هەزار و 784) دەنگی بەدەستهێناوە پارێزگای سلێمانی: (51 هەزار و 563) دەنگی بەدەستهێناوە پارێزگای دهۆك: (3 هەزارو 621) دەنگی بەدەستهێناوە  بۆ هەڵبژاردنی داهاتوی پەرلەمانی عێراق كە بڕیارە لە 10/10/2021 بەرێوەدەچێت كۆمەڵی دادگەری پێنج كاندیدی هەیە: كاندیدەكانی كۆمەڵی دادگەری لە پارێزگای سلێمانی: •    ئەحمەد حاجی رەشید كاندیدی ژمارە (25) لەبازنەی (3)ی سلێمانی كە ( هەڵەبجە، سەید سادق، شارەزوور، پێنجوێن و هەورامان) دەگرێتەوە، كۆمەڵی دادگەری لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 15 هەزارو 946) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (16.4%). •    سۆران عومەر، كاندیدی ژمارە (22) لەبازنەی (4)ی سلێمانی كە ( رانیەن قەڵادزێ، دوكان) دەگرێتەوە، كۆمەڵی دادگەری لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 20 هەزارو 893) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (13.3%). •    مرواری محەمەد، كاندیدی ژمارە (33) لەبازنەی (2)ی سلێمانی كە ( باشوری سلێمانی، قەرەداغ) دەگرێتەوە، كۆمەڵی دادگەری لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 13 هەزارو 509) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (9.3%). كاندیدەكانی كۆمەڵی دادگەری لە بازنەكانی پارێزگای هەولێر: •    عەبدولستار مەجید كاندیدی ژمارە (32) لەبازنەی (4)ی هەولێر كە ( بەشی خۆرهەڵاتی قەزای هەولێر) دەگرێتەوە، كۆمەڵی دادگەری لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 18 هەزارو 17) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (10.8%). •    قومریە محەمەد بەرزنجی كاندیدی ژمارە (25) لەبازنەی (3)ی هەولێر كە ( بەشی خۆرئاوای قەزای هەولێر) دەگرێتەوە، كۆمەڵی دادگەری لەم بازنەیەدا پێشتر لە هەڵبژاردنی 2018دا ( 8 هەزارو 134) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (8.4%). كۆمەڵی دادگەری كوردستان لەبازنەكانی دهۆك و كەركوك هیك كاندیدێكی نیە. 

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت) رێکخراوی هیوا سەرەتای ئەزموونی کۆکردنەوە و دروستکردنی کوالیسیۆنی نێوان گروپە ستراتیژییەکانی ئەوکاتی کوردستانی عێراق بوو. گەرچی ئەم حیزبە پرۆگرام و پەیڕەوی ناوخۆی نەبوو، بەڵام گروپەکانی ململانێیەکی توندیان لەسەر ئاراستەی فیکریی و سیاسیی ئەم حیزبە هەبوو. قۆناغی سەرەتای ململانێکانی ناو رێکخراوە کوردییەکان ڕەهەندێکی شێوەئایدیۆلۆژییان هەبوو کە بنەماکەی دەگەڕایەوە بۆ پێکهاتی کۆمەڵایەتیی گروپەکان. لە حیزبی هیوادا سێ رێچکەی سەرەکیی بوونی هەبوو، یەکەمیان گروپی چەپەکان بوو، دووەمیان گروپی لیبراڵەکان بوو کە هەردووکیان نوێنەرایەتیی گروپە ستراتیژییەکانی شاریان دەکرد، سێیەمیان باڵی ڕاستڕەو و کۆنزێرڤاتیڤەکان بوو کە نوێنەرایەتیی گروپە ستراتیژییەکانی گوندیان دەکرد. ململانێی ئاراستەی سیاسیی نێوان ئەم گروپانە لەلایەک لەسەر ئەوەی پشتیوانیی ڕاپەڕینە لۆکاڵییەکەی بارزانییەکان بکەن یان نا، یان داوای پشتیوانی لە سۆڤیەت بکەن یان لەگەڵ ئینگلیز کاربکەن؟ لەلایەکی ترەوە ناڕەزایەتیی هەندێکیشیان لە تاکڕەوێتیی رەفیق حیلمی سەرۆکیان بووە هۆکاری دابەشبوون و هەڵوەشاندنەوەی حیزبی هیوا بەسەر دوو گروپی سیاسیی نوێدا کە لە گروپی (شۆڕش) و گروپی (ڕزگاری)دا بەرجەستەبوو. هەردوو حیزبەکە لە پێشکەوتنی خۆیاندا دەبن بە هەوێنی دروستبوونی دوو حیزبی سیاسیی گەورەی جەماوەریی لە کوردستاندا کە ساڵێکی زۆر ململانێی نێوانیان کاریگەری گەورە و قووڵی بەسەر کۆمەڵگای کوردییدا بەجێهێشت. ئەو دوو حیزبەش حیزبی شیوعیی و پارتی دیموکراتی کوردستانە. لەدوای شکستی ئەزموونی پێنج ساڵەی تەمەنی سیاسیی حیزبی هیواوە هەموو هەوڵێک بۆ پێکەوەکارکردن و کۆکردنەوەی گروپە ستراتیژییەکانی شار و گوند لەناو حیزبێکی سیاسییدا، شکستی هێناوە. گەورەترین ئەزموونیش دروستکردنی پارتی دیموکراتی کوردستان بوو کە سەرەتا بە کولیسیۆنی نێوان هەردوو گروپی ستراتیژی شار و گوند دەستپێدەکات و پاشان بە جیابوونەوە و دابەشبوون و پێکدادانی چەکداریی کۆتاییدێت. بەم چەشنە یەکێکی تر لە خەسڵەتە سەرەکییەکانی حیزبی کوردیی بریتییە لە شکستی هەموو هەوڵەکانی دروستکردنی کوالیسیۆن لەنێوان گروپە ستراتیژییەکانی شار و گوند لەناو حیزبێکی سیاسییدا. ئەم شکستە لە حیزبی هیواوە دەستپێدەکات و درێژدەبێتەوە بۆ ناو مێژووی پارتی دیموکراتی کوردستان. خەسڵەتێکی تری حیزبە کوردییەکان بریتییە لە لاوازیی بونیادیی گروپە ستراتیژییەکانی شار و نەبوونی کاریزمایەکی سیاسیی کە لای گروپەکانی کۆمەڵگای کوردیی جێی متمانە بێت و لەلایەن زۆرینەی هاوڵاتیانی کوردستانی عێراقیشەوە قبوڵبکرێت. بۆ ئەم مەبەستەش گروپە خوێندەوارەکەی شار مەلا مستەفا لە سەرۆکێکی لۆکاڵییەوە دەکات بە سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان، چونکە ئەم فیگەرە هەڵگری چەند خەسڵەتێکە کە کاریزما بەناوبانگەکانی ئەو گروپە شارییانە کۆی ئەو خەسڵەتانەیان لەیەککاتدا نەبوو. بۆنموونە مەلا مستەفا سەرداری خێڵی بارزانە کە خاوەن مێژوویەکی یاخییبوونی چەکداریی لۆکاڵییە دژ بە حکومەتی عێراقیی. گەرچی ئەم یاخیبوونانە سەرەتا هیچ رەهەندێکی نەتەوەییان نەبوو، بەڵام دوایی هەر لەلایەن خوێندەوارانی کوردەوە دەکرێن بە کەلەپوورێکی سیاسیی نیشتیمانیی و بەشێک لە پرۆسەی بەرهەمهێنانی کۆمەڵەیەکی وێناکراو Imagined Communities، وەک بێنێدیکت ئەندەرسۆن شیکاری پرۆسەی بەنەتەوەبوون دەکات. لەکۆتاییشدا مەلا مستەفا چەندە خاوەن سەرمایەیەکی ڕەمزیی و ئایینی بوو، لەبەرئەوەی سەر بە نەوەی شێخانی تەریقەتی نەقشبەندییەکان بوو، ئەوەندەش مێژوویەکی جەنگاوەریی هەبوو کە بەناوبانگترینیان لە ئەزموونی کۆماری کوردستان لە مەهاباددا بەرجەستەبوو. بەکورتییەکەی شۆڕش پێویستی بە جەنگاوەرە و گروپە ستراتیژییەکانی شاریش هیچ ئەزموونێکی جەنگاوەرانەیان نەبوو. بۆ ڕاپەڕین و شۆڕشی چەکداریی گروپە ستراتیژییەکانی شار پێویستیان بە جەنگاوەر هەبوو. لەو سەردەمەشدا جگە لە گروپی ئەفسەرە کوردەکان و پلە سەربازییەکانی تری ناو دەزگای لەشکری عێراقیی، تەنها شێخان و خێڵ و عەشرەت هەبوون کە وەک گروپە ستراتیژییەکانی گوند، چەکداری بەئەزموونیان هەبێت و بتوانن ئەم وەزیفەیە بۆ گروپە ستراتیژییەکانی شار جێبەجێبکەن. هێنانی گروپی بنەماڵە کاریزمییەکان و چەکدارەکانی خێڵ بۆ ناو حیزبی کوردیی و گۆڕینی گوتاری سیاسیی لە خەباتی سیاسییەوە بۆ خەباتی چەکدارییی و زاڵبوونی لۆژیکی هێز بەسەر خەباتی سیاسییدا، بوونە هۆکاری دەستبەسەرداگرتنی حیزب لەلایەن گروپە ستراتیژییەکانی گوند و دەرپەڕاندنی ئەو گروپە شارییەی، کە کاریزما بنەماڵەییەکانی لەوێنەی شێخ و ئاغا و خێڵ قبوڵنەدەکرد. بێگومان پێکهات و پاشخانی کۆمەڵایەتیی گروپە ستراتیژییەکانی شار تەنها گروپە پیشەییەکان نین، واتە تەنها مامۆستا و پارێزەر و ئەفسەر و دکتۆر و هتد نین، بەڵکو گروپی ناپیشەییشن، لەوێنەی شاعیر و نووسەر و هونەرمەند و قوتابیی و خوێندکار و هتد. بەمانایەکی تر سەرمایە ڕەمزییەکانی ئەم گروپانە بەپلەی یەکەم سەرمایەیەکی مەعریفییە. پاشخانی گروپە ستراتیژییەکانی گوندییش بریتیین لە خێڵ و عەشیرەت و شێخ و مەلا و بەگ و سەید و تادەگات بە تەریقەتە ئاینییەکان. سەرمایە ڕەمزییەکانی گروپە ستراتیژییەکانی گوندییش هەم سەرمایەیەکی کولتوورییە و هەم ئایینییە، واتە یان بە عەسەبییەتی خێڵ (العصبية القبلیة) گروپەکە دەجوڵێتەوە، یان سەر بە تەریقەتێکی ئایینین کە وەلائەت و سەرمایە ڕەمزیی و کۆمەڵایەتییەکەی لەوێوە سەرچاوەدەگرێت. سەرهەڵدانی تازەترین شێوەگروپی ستراتیژیی لە مێژووی نوێی هەرێمی کوردستاندا کە تەریقەت بناغە ئایدیۆلۆژییەکەی پێکدەهێنێت و کاریزمای دینییش هێزە ناوەکییەکەیەتی، بریتییە لە هەنگاوی خۆڕێکخستنی گروپی قادریی کەسنەزانییەکان لە چوارچێوەیەکی سیاسییدا. بەشێوەیەکی گشتیی ئەم گروپانە تاوەکو ئەو چرکەساتەی کە خۆیان رێکنەخەن و رێکخراوی تایبەت بە خۆیان دروستنەکەن، نابن بە گروپی ستراتیژیی و ناتوانن ڕۆڵی ستراتیژییش بگێڕن.   پارتی دیموکراتی کوردستان سەر بەو گروپە ستراتیژییانەیە کە وەک دەزگایەکی حیزبیی زیاتر لە نیو سەدەیە بووە بە موڵکی بنەماڵەی بارزانیی. لەو قۆناغەوەی پارتی بووە بە حیزبی بنەماڵەی بارزانیی، خاوەن ناوکێکی ڕەقە لەشێوەی قۆخ، بۆیە نە بەئاسانیی دابەشدەبێت نە کێشە و ململانێ خێزانییەکانیشی دەهێنێتە ناو ڕووبەری گشتییەوە. ڕاستە لە ئێستادا نهێنییەکی ئاشکرایە کە ململانێیەکی توند لەنێوان ئامۆزاکاندا هەیە، بەڵام تا ئەو چرکەساتەی مەسعود بارزانیی وەک تاکە مەرجەعی پارتی لەژیاندا بێت، ئەگەری دابەشبوون و لێکترازانی ماڵی سیاسیی بارزانیی لەئارادا نییە یان زۆر لاوازە. پارتی یەکەم حیزبە کە بەئاشکرا خۆی بە حیزبی بنەماڵەی بارزانیی پێناسدەکات و مۆدێلی دەستاودەستکردنی دەسەڵاتیش تیایدا  لەباوکەوە بۆ کوڕ پیادەدەکرێت، نەک بۆ برازا یان مام یان خزمێکی تری ناو خێڵەکە، وەک لە ئەزموونی هەندێ دەوڵەتە سوڵتانییەکانی ناوچەکەدا دەیبینین. بەپێچەوانەی پارتییەوە، یەکێتی نیشتیمانیی کوردستان حیزبێکە لە شێوەی سێو، بۆیە لەگەڵ هەموو دابەشبوونێکدا ناوکێکی لێجیادەبێتەوە. مێژووی یەکێتی، مێژووی دابەشبوون و یەکگرتنەوەیە. دوادابەشبوونی گەورەی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان جیابوونەوەی نەوشیروان مستەفا و هاوڕێکانی بوو، کە بە دروستکردنی بزوتنەوەی گۆڕان حیزبەکەیان وەک سێوێک کرد بە دوو لەتەوە. بەم چەشنە ململانێی نێوان گروپە ستراتیژییەکانی شارو گوند تەنها بزوێنەری کۆمەڵایەتیی ناو کۆمەڵگای کوردیی نین، بەڵکو ململانێی ناو خودی گروپە ستراتیژییەکانی شاریش لەناو کایەی دەسەڵاتدا دەتوانێت ببێت بە هۆکاری دابەشبوون و سەرهەڵدانی ململانێى توند لەسەر دابەشکردنی سامان و دەسەڵات.

راپۆرتی: درەو  پرۆسەی هەڵبژاردن تەنها پرۆسەیەكی سیاسی نیە، بەڵكو پرۆسەیەكی كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و دەرونیە لەبەرزترین ئاستدا، ئەوەی پێشیوابێت بە بەشداریكردنی لە هەڵبژاردن وەك كاندید یاخود دەنگدەر تەنها هاوكاری گۆڕینی كۆمەڵگا دەكات، لە وەهمدا دەژی، لەبەرئەوەی گۆڕان لە خۆشیدا ئەنجامدەدات. كاتێك باس لە پرۆسەی هەڵبژاردن دەكەین، بە دیاریكراوی قسە لەسەر كەسی كاندید و ئەو ستراتیژ و خەرجییە دەكەین، كە پیادەی دەكات بۆ ئەو پرۆسەیە. لەم دێڕانەی خوارەوەدا، هەوڵدەدەین ڕۆشنایی بخەینە سەر سێ‌ بنەما و پایەی پرۆسەی هەڵبژاردن لە دیدی كاندیدەوە نەك دەنگدەر، كە ئەوانیش (كاندید و ستراتیژ و دارایی)یە،  مەبەستمان قسەكردنە لەسەر كاندیدێك كە بۆئەوە چوەتە هەڵبژاردنەوە سەركەوتوبێ و كورسیەك لە پەرلەمان بەدەستبهێنێت، لێرەدا پرسیارێك دێتەگۆڕێ‌، ئایا كاندید هەیە نەیەوێت بیباتەوە؟ وەڵامەكەی ئەوەیە، بەدڵنیاییەوە بەڵێ‌، چونكە جۆرەها شێوازی بەشداری هەیە، هەیە بەشداری دەكات بۆئەوەی بیباتەوە، هەشە بەشداری دەكات بۆ بەدەستهێنانی ناوبانگ، كاندیدیش هەیە بەشداری دەكات بۆئەوەی دەنگەكان پەرت وبڵاوبكات و دەرفەتی دەرچون لە دەست كاندیدێكی تر بدات، هەشە بەشداری دەكات بۆ ڕاهێنان لەسەر پرۆسەی هەڵبژاردن، تا بتوانێت لە هەڵبژاردنی ئایندەدا سەركەوتن بەدەستبهێنێت. ئێمە لێرەدا قسە لەسەر گروپی یەكەم دەكەین ئەو كاندیدەی بۆ بردنەوە بەشداریكردووە. یەكەم: كاندید هەر كەسێك خۆی كاندید دەكات بۆ هەڵبژاردن پێویستە ئەم مەرج و خەسڵەتانەی تیادابێت: -كەسێكی ناسراوبێت لەو بازنەیەی خۆی تیادا هەڵدەبژێرێت، ناكرێت دەنگدەر كاندیدێك هەڵبژێرێت هیچ لەبارەیەوە نەزانێت.  -پێویستە پشتیوانی كەسە نزیكەكان و كەسوكار و هاوڕێیانی بەدەستهێنابێت و زامنی هەماهەنگیی و پشتیوانیان بكات، چونكە ئەوانە یەكەمین كەس دەبن كە پشتیان پێدەبەستێت لە هەڵمەتەكەیدا، ئەگەر ئەوانە پشتیوانی نەكەن كێ‌ پشتیوانی دەكات؟. -تەندروستییەكی باشی هەبێت و بتوانێت خەڵك بەسەربكاتەوە و لە ناوچەكانی بازنەكەیدا دەربكەوێت و ڕیكلام بۆ خۆی بكات و لەگەڵ دەنگدەران لە پەیوەندیدابێت. -ڕوخساری پەسەندكراو و ڕووخۆشبێت. -كەسێكی بەهەیبەت بێت و سیمای ڕێزی پێوەدیاربێت. -كەسایەتییەكی بەهێز و متمانە بەخۆ بێت، چونكە ڕووبەڕووی كەسانێك دەبێتەوە كە ڕەنگە تێبینیان هەبێت لەسەری و، پرسیاری ئیحراجكەری لێبكەن. -پێویستە هەڵنەچێت و كۆنترۆڵی خۆی و كاردانەوەكانی بكات. -تائەوپەڕی سنور سادەبێت، تا بتوانێت لەگەڵ تەواوی چین وتوێژەكانی دەنگدەران لە پەیوەندیدابێت. -ئاگادارێكی وردی ژیان و گوزەرانی دەنگدەرانی بازنەكەی بێت و بەباشی بزانێت ئەوداواكارییانەی هەیانە لەو كەسەی  هەڵیدەبژێرن. -ئاگاداری دەستور و یاساكانی دەوڵەت و سیاسەتی گشتی و دۆخی ئابوری وڵات بێت. -ئاگاداری سیاسەتی دەرەوە بێت، لەسەر ئاستی دەولی و ئیقلیمی و زانیاری هەبێت و زانیاری  ئەوەی هەبێت چی لە جیهاندا ڕوودەدات. -قسەكەرێكی باشبێت، بە باشی گوێبگرێت لەوانی تر و بزانێت لە چ كاتێكدا پێویستە قسەبكات و وا لە بەرانبەرەكانی بكات گوێی لێبگرن.   -ڕۆنەچێتە ناو عەیب و عاری ئەوانی تر و تەركیزی لەسەر خستەڕووی تواناكای خۆی و ڕكابەریكردنی بەرامبەر بێت.  -خاڵە بەهێز و لاوازەكانی و دەرفەتەكانی بەردەمی بە وردی دەستنیشان بكات، پێش ئەوەی بچێتە پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. -زانیارییەكی تەواوی هەبێت لەسەر ڕكابەرەكانی، كێن؟ ئاڕاستەی سیاسییان چیە؟ ئەوخاڵانە چین جیاوازییان هەیە لەسەری؟ چی پێشكەشی دەنگدەران دەكەن؟ خاڵە لاوازەكانیان چین؟. دووەم: ستراتیژ مەبەست لە دەستەواژەی ستراتیژ، ئەو شێوازەیە كە پرۆسەی هەڵبژاردن هەڵدەسوڕێنێت و ئەو خاڵ و هەنگاوانەیە كە پێویستە كاندید پیادەی بكات، لەو خاڵانەش:  -دانانی پرۆگرامێكی ڕوون بۆ كاندید، كە سەرجەم هەنگاو و ڕێوشوێنەكان لەخۆبگرێت، كە كاندید پیادەی بكات بە مەبەستی سەرخستنی هەڵمەتەكەی. -دوور كەوتنەوە لە بەڵێنی زیادەڕۆ و درۆكردن.  -ڕكابەرەكان چەند بەڵێنی گەورە بدەن، نابێت كاندید دوای ئەو موزایەدانە بكەوێت و پێویستە بەڵێنی ئەوە بدات كە بەفیعلی دەتوانێت بیكات. -پێویستە دروشمێكی هەبێت بۆ هەڵمەتەكەی، ئەو دروشمەش تایبەت  و كورت بێت، بەجۆرێك دەنگدەر بتوانێت دەرخی بكات و بیریبكەوێتەوە، دروشمێكی سەرنجڕاكیش و لە هەمانكاتدا واقیعی بێت نەك خەیاڵی. -بۆئەوەی خاڵەكانی سەرەوە بەدیبێت، پێویستە لەسەر كاندید ئیدارەیەك بۆ هەڵمەتەكەی پێكبهێنێت لە (ئیدارەی پەیوەندییە گشتییەكان، ئیدارەی سكرتاریەت، ئیدارەی ماڵیی، ئیدارەی ڕاگەیاندن، ئیدارەی یاسایی). * ئیدارەی پەیوەندییە گشتیەكان: پێویستە ئەم ئیدارەیە بەڕێوبەرێكی هەبێت بەرپرسی ڕاستەوخۆ بێت لەبەردەم كاندید ، بەڕێوبەرە گروپی كاركردن دیاریدەكات لەوانەی متمانەی بەخۆیان و شارەزاییان هەیە لەو بوارەدا و ئەمانیش كاریان ئەمانە دەبێت:  أ: پێدانی تەواوی ئەو زانیارییانەی كاندید پێویستی پێیەتی، چی لەسەر ئاستی بازنەی هەڵبژاردنەكەی و هەم زانیاری لەبارەی ژمارەی كاندیدانی ڕكابەر و بەتەواوی زانیارییەكانەوە.  ب: سەقامگیری لەسەر دروشمێك كە كاندید بەرزیدەكاتەوە. ت: ڕێكخستنی كارنامەی سەردانەكانی، چی سەردانی مەیدانی بۆ شەقام  و بازاڕ، یان سەردانی ئەو خێزانانەی ناوبانگیان هەیە لە بازنەكەیدا، بایەخی ئەم سەردانانە ئامادەیی كاندیدە لە سەرجەم ناوچەكانی بازنەكەی. س: پێدانی زانیاری تەواو سەبارەت بە سەرجەم ئەو بۆنانەی كە پێویستە كاندید تیایدا ئامادەبێت، بەرپرسە و ئاهەنگیشەوە. ج: دیاریكردنی وێنەیەكی دیاریكراو بۆ كاندید، پێویستە وێنەكە بەجۆرێك بێت كە دڵخوازی خەڵكبێت و گوزراشت لە كەسایەتی كاندید بكات.  ح:ئەم لیژنەیە پلانێك دابڕێژێت بۆ كۆڕ و قسەكانی كاندید  كە بۆ دەنگدەران و خەڵكی بازنەكەی دەكات  و ئەو گردبونەوانەشی كە وەك میوان تیایدا ئامادەبێت. *ئیدارەی سكرتارییەت: ئەم ئیدارەیە بەرپرس دەبێت لە ئەنجامدانی پەیوەندی لە نێوان ئەندامانی هەڵمەتەكە و كاندید و بەڕێوبەڕی هەڵمەتەكە، بەرپرس دەبێت لە پاراستنی تۆماری تایبەت بە ئەرشیڤی كۆبوونەوەكانی ئامادەكاریی و دوای دەستپێكردنی هەڵمەتی هەڵبژاردنیش. *ئیدارەی ڕاگەیاندن: ئەم ئیدارەیە هەڵدەسێت بە پیكهێنانی گروپی جۆراوجۆر بۆ بڵاوبوونەوە بە سەرجەم ناوچەكانی بازنەی هەڵبژاردن و بانگەشەكردن بۆ كاندیدەكە، ئەركی ئەم ئیدارەیە ئەنجامدانی ڕیكلامی پێویست بۆ كاندید لە ڕۆژنامە و گۆڤار و چاپكراوەكان  و هەموو ئەو نوسراوانەی بەسەر خەڵكی بازنەكەدا بڵاودەكرێتەوە، هەروەها ئامادەكردنی وێنە و ڕێكلامی شیاو بۆ كاندید بۆئەوەی بەردەوام ئامادەبێت لە كۆڕ و كۆبوونەكان، یان هەر گردبوونەوەیەك  كە كاندید ئامادەی بێت، لەڕووی ئەلیكترۆنیشەوە، پێویستە لیژنەیەكی تایبەت پێكبهێنرێت كە بایەخ بدات بە تۆڕی ئینتەرنێت و بەردەوام لەم تۆڕەوە لەگەڵ جەماوەر و خەڵكی بازنەكەدا بێت بۆ ناساندنی كاندیدەكە. سێیەم: دارایی بێگومان بەشداریكردن لە پرۆسەی هەڵبژاردن وەك هەر پرۆژەیەكی تر كە كەسێك بیەوێت ئەنجامی بدات خەرجییەكی زۆری دەبێت، ئێمە قسە لەسەر هەڵمەتێك دەكەین كە لەسەر سێ‌ پەل و پایە وەستاوە، هەریەكەیان پشت بەوی تریان دەبەستێت، دانانی پلانێكی ستراتیژی باش و دەستەبەركردنی دارایی پێویست لەگەڵ بوونی كاندیدێكی لاوازدا، بێگومان هەڵمەتی هەڵبژاردنەكە چارەنوسی شكست دەبێت،  ئەگەر كاندیدەكەش بەتوانابێت و پلانی كاركردنی هەڵمەتەكەشی  زۆر بەباشی دانرابێت ،بەڵام دارایی پێویستی نەبێت بێگومان هەڵمەتەكەی شكستدەهێنێت. پێویستە ئیدارەیەكی تایبەت هەبێت بۆ مەسەلەی خەرجی هەڵبژاردنی كاندید كە تایبەتمەندییەكی بەمشێوەیەیە: -دانانی بودجەیەكی خەمڵێنراو بۆ هەڵمەتەكە پێش دەستپێكردنی. -دیاریكردنی ڕووەكانی خەرجی . -دابینكردنی ئەو پێداویستییانەی ئیدارەكانی تر داوایدەكەن.  -دانانی ڕێنمایی بۆ خەرجی بە جۆرێك كە كێشە بۆ كارەكان دروستنەكات و نەبێتە بەربەست لەبەردەم سەرخستنی هەڵمەتەكە. -دانانی تۆمارێكی تایبەت بە سەرجەم خەرجییەكان. -بەرپرس و تایبەتمەندە لەو بەخشینانەشی كە ڕەنگە لەلایەن هەندێك كەسەوە پێشكەشبكرێت بۆ پشتیوانی لە كاندیدەكە. https://www.maghress.com/mohammediapress/26164

 (درەو): (درەو) زانیویەتی، چەند رۆژێكە نزیكەی (30) كچە خوێندكاری زانكۆی ئەمریكی لە ئەفغانستانەوە گەیشتونەتە شاری سلێمانی.  سەرچاوەیەك لە فڕۆكەخانەی سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند، ئەو كچانە خوێندكاری زانكۆی ئەمریكی بوون لەكابول و بەمەبەستی تەواوكردنی خوێندنەكەیان لە زانكۆی ئەمریكی لە سلێمانی رەوانەی كوردستان كراون، چەند رۆژێكە لەناو زانكۆیئەمریكی لە سلێمانین و دەستبەكاربوون.   بەهۆی گەڕانەوەی بزوتنەوەی تالیبان، زانكۆی ئەمریكی لە كابولی پایتەختی ئەفغانستان داخراوە، تائێستا (درەو) وردەكاری چۆنیەتی رەوانەكردنی ئەم كچە خوێندكارانە لە كابولەوە بۆ سلێمانی نازانێت. زانكۆی ئەمریكی لە كابول ساڵی 2006 بە دەستپێشخەری (لۆرا بوس) هاوسەری جۆرج بوش سەرۆكی پێشووتری ئەمریكا دامەزراوە، لەیەكەمین ساڵی كردنەوەیدا (350) خوێندكاری وەرگرتووە، هاوشێوەی هەموو زانكۆ ئەمریكییەكانی تر لەسەر ئاستی جیهان خوێندن تێیدا بە زمانی ئینگلیزی بوو، ئەم ساڵانی دوایی ژمارەی خوێندكارانی زانكۆكە بۆ نزیكەی (2 هەزار) خوێندكار بەرزبووەتەوە. ساڵی 2016 ئەم زانكۆیە بوو بە ئامانجی هێرشێكی خوێناوی بزوتنەوەی تالیبان. ئەم ساڵانەی دوایی بودجەی ساڵانەی زانكۆی ئەمریكی لە كابول نزیكەی (28 ملیۆن) دۆلار بووە، ساڵی رابردوو راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان باسیان لەوەدەكرد زانكۆكە كێشەی دارایی هەیە‌و رەنگە دابخرێت، بەڵام دواتر كێشە داراییەكە چارەسەر كرا، ئەوكات سەرۆكی زانكۆكە هۆكاری زیادبوونی خەرجی زانكۆكەی بۆ ئەوە دەگەڕاندەوە هێرشی چەندجارەی تالیبان بۆسەر زانكۆكە وایكردووە رێوشوێنی ئەمنی توند بگرنەبەرو ئەم رێوشوێنانە خەرجی زیاتر كردووە.   

درەو: بەشێوەیەكی  بەربڵاو باوەڕ وایە كە بزوتنەوەی تالیبان یەكێكە لە دەوڵەمەندترین گروپە چەكدارەكان لە جیهاندا و ئەو بزوتنەوەیە دوای دوو دەیە لە شەڕ دژی هێزەكانی ئەمریكاو هێزەكانی تر توانی جارێكی تر ئەفغانستان كۆنترۆڵ بكاتەوە,  لێرەوە ئەو پرسیارە دێتە ئاراوە كە تالیبان چۆن خەرجییەكانی رێكخراوەكەی لەو ماوەیەدا دابینكردووە؟ سەرچاوەكانی داهاتی بزوتنەوەكە كامانەن؟ لەم راپۆرتەدا گرنگترین سەرچاوەكانی داهاتی رێكخراوی تالیبان دەخرێتەڕوو: ئاستی دەوڵەمەندیی تالیبان بزوتنەوەی تالیبان لە ساڵی 1996 لە ئەفغانستان دەسەڵاتی گرتە دەست تا كۆتایی 2001 كاتێك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەو وڵاتەی داگیركردو كۆتایی بە دەسەڵاتی تالیبان هێنا, بەڵام دوای بیست ساڵ لە شەڕو ململانێی بەردەوام‌و كوژرانی دەیان هەزار لە چەكدارەكانی بزوتنەوەكە سەركەوتوو بوو لە كۆنترۆڵكردنی روبەرێكی بەرفراوانی خاكی ئەفغانستان‌و هێزی سەربازییشی لەم چەند ساڵەی دواییدا زیادی كرد. بەگوێرەی خەمڵاندنەكانی ئەمریكا لە ناوەڕاستی 2021دا ئەو چەكدارەكانی لە ریزی بزوتنەوەكەدا بوون 70 هەزار بۆ 100 هەزار دەخەمڵێنرا ئەوەش زۆر زیاتر بوو لە ژمارەی چەكدارەكانی ئەو بزوتنەوەیە لە دە ساڵ لەمەوبەر كە بە 30 هەزار خەمڵێنراوە. پارێزگاریكردن لەو پێگەیەو بەردەوامیدان بە روبەڕوبونەوەیو بەرگری دژی هێزەكانی بڕێكی زۆر پارەی پێویستە لە سەرچاوەكانی ناوخۆ‌و دەرەوەی ئەفغانستانەوە. بەگوێرەی خەمڵاندنی نەتەوە یەكگرتووەكان داهاتی ساڵانەی بزوتنەوەی تالیبان لە ساڵی 2011دا نزیكەی 400 ملیۆن دۆلار  بووە, بەڵام بە گوێرەی بنكۆڵكاری تۆڕی بی بی سی لە كۆتایی ساڵی 2018 داهاتی بزوتنەوەكە بەشێوەیەكی بەرچاو زیادیكردووەو گەیشتوەتە 1.5 ملیار دۆلار. تالیبان لە كوێ‌ پارە بەدەستدەهێنێت؟ بەگوێرەی ئەو چاوپێكەوتنانەی كە تۆڕی بی بی سی لە ناوخۆی ئەفغانستان‌و دەرەوە ئەنجامیداون. بزوتنەوەی تالیبان تۆڕێكی دارایی‌و سیستمێكی كۆكردنەوەی زۆر پێشكەوتوی كۆكردنەوەی باج بەڕێوەدەبات‌و بزوتنەوەكە سەركەوتووە لە گەرەنتیكردنی چەندین سەرچاوەی داهات كە گرنگترینیان ئەمانەن: بەخشین‌و كۆمەكی دەرەكی بەردەوام بەرپرسانی ئەفغانستان‌و ئەمریكییەكان چەند دەوڵەتێكی وەك پاكستان‌و ئێران‌و روسیایان تۆمەتباردەكرد بە پێشكەشكردنی هاوكاری دارایی بە تالیبان بەڵام ئەوان بە تەواوەتی رەتیاندەكردەوە, بەڵام كۆمەكبەخشان لەسەر ئاستی تاك لە ئەفغانستان‌و چەندین وڵاتی كەنداو لەوانەش سعودیە‌و ئیمارات‌و قەتەر گەورەترین بەشدارییان هەبووە لە دابینكردنی داهاتی بزوتنەوەی تالیباندا, سەرەڕای ئەوەی ئاستەمە بەوردی قەبارەی ئەو كۆمەكانە بزانرێت, بەڵام باوەڕ وایە كە بەشێكی گەورەی داهاتی بزوتنەوەكە پێكدەهێنێت‌و هەندێك لە شارەزایان ئەو كۆمەكانە بە 500 ملیۆن دۆلار لە ساڵێكدا دەخەمڵێنن. بەگوێرەی خەمڵاندنی راپۆرتێكی نهێنی هەواڵگری ئەمریكا لە ساڵی 2008دا بزوتنەوەی تالیبان 106 ملیۆن دۆلاری لە لایەنی بیانی بە تایبەتی وڵاتانی كەنداو وەرگرتووە. بازرگانی مادە هۆشبەرەكان بزوتنەوەی تالیبان بۆ دابینكردنی خەرجی پرۆسە سەربازییەكانی سیستمێكی پێشكەوتووی كۆكردنەوەی باجی هەیە, یەكێك لەو باجانەش باجی سەر بازرگانی مادە هۆشبەرەكانە, چونكە ئەفغانستان گەورەترین بەرهەمهێنەری ئەفیونە لە جیهاندا كە هێرۆیینی لێ‌ بەرهەمدەهێنرێت, بەهای هەناردەی ساڵانەی ئەفغانستان لە ئەفیون بە 1.5 بۆ 3 ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت‌و بازرگانی ئەفیون بازرگانییەكی زۆر گەورەیەو سەرچاوەی زۆرینەی هێرۆیینە لە سەرتاسەری جیهاندا. بەوتەی لێپرسراوانی حكومەتی ئەفغانستان بزوتنەوەی تالیبان بەرێژەی 10% باج لە جوتیارانی ئەفیون وەردەگرێت, چەند راپۆرتێكیش ئاماژە بەوە دەكەن كە تالیبان باج لەو كارگانەش وەردەگرێت كە ئەفین دەگۆڕن بۆ هێرۆین جگە لە سەندنی باج لەو بازرگانانەی كە بازرگانی‌و قاچاخچێتی مادە هۆشبەرەكان دەكەن و كۆی داهاتی ساڵانەی تالیبان لە بازرگانی مادە هۆشبەرەكان لە نێوان 100 بۆ 400 ملیۆن دۆلار دایەو ژەنەراڵ جۆن نیكۆلسۆنی ئەمریكی لە راپۆرتی ساڵی 2008ی تایبەت بە ئاوەدانكردنەوەی ئەفغانستان دەڵێت بازرگانی مادە هۆشبەرەكان 60ی داهاتی ساڵانەی بزوتنەوەی تالیبان پێكدەهێنێت, بەڵام هەندێك لە شارەزایان باوەڕیان وایە كە ئەو ژمارەیە زیادەڕەویی تێدایە. سەرەڕای ئەوانە بزوتنەوەی تالیبان تێوەگلانی لە بازرگانی و دروستكردنی مادە هۆشبەرەكان رەتدەكاتەوە‌و شانازی بەوەدەكات كە لە ماوەی دەسەڵاتیدا لە ساڵی 2000 چاندنی روەكی خەشخاشی قەدەغەكردووە كە ئەفیونی لێ بەرهەمدەهێنرێت.  فراوانكردنی ناوچەكانی دەسەڵات تۆڕی دارایی تالیبان زۆر لەوە فراوان ترە كە تەنها باجی سەر بازرگانی ئەفیون بگرێتەوە,. ساڵی 2018 لە نامەیەكی كراوەدا تالیبان بازرگانە ئەفغانییەكانی ئاگاداركردەوە لە وەرگرتنی باج لە چەندین شمەكی جۆراوجۆری وەك سوتمەنی‌و كەرەستەی بیناسازی لەكاتی تێپەڕبوون بەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیداو دوای كەوتنی حكومەتی ئەفغانستانیش ئێستا تالیبان كۆنترۆڵی تەواوەتی هەموو رێگا سەرەكییەكانی بازرگانی وڵات‌و دەروازە سنورییەكانی كردووەو بەوەش بڕێكی زۆر داهات لە باج‌و رسوماتی هێنان‌و هاوردەكردنەوە دەستدەكەوێت‌و لە دوو دەیەی رابرووشدا كار گەیشتە ئەوەی بڕێكی زۆری پارەی خۆرئاوای بەبێ‌ مەبەست بچێتە گیرفانی تالیبانەوە تالیبان باجی خستبوووە سەر پرۆژەكانی پەرەپێدان‌و بوژاندنەوەی ژێرخانی ئەفغانستانەوە لەوانەش پرۆژەكانی رێگاوبان‌و نەخۆشخانە‌و قوتابخانەكان كە بەزۆری بودجەكەی لە خۆرئاواوە دابیندەكرا, هەروەها باوەڕیش وایە كە تالبیان ساڵانە دەیان ملیۆن دۆلاری لەرێگەی سەپاندنی باجەوە دەستكەوتووە كە سەپاندویەتی بەسەر شۆفێری ئەو بارهەڵگرانەی پێداویستییان بۆ هێزە نێودەوڵەتییەكان دەگواستەوە لە ناوچە جیاجیاكانی ئەفغانستاندا. هەروەها ئاماژە بەوەشدەدرێت كە تالیبان بڕێكی زۆر پارەی لەو خزمەتگوزارییانە دەستكەوتووە كە حكومەتی ئەفغانستان پێكەشی كردون, بۆ نمونە سەرۆكی كۆمپانیای كارەبای ئەفغانستان ساڵی 2018 بە بی بی سی راگەیاند كە تالیبان ساڵانە زیاتر لە دوو ملیۆن دۆلاری دەستدەكەوێت لە رێگەی كۆكردنەوەی پارەی كارەبا لە بەكارهێنەرانی لە چەندین ناوچەی جیاوازی ئەفغانستان‌و سەرچاوەیەكی تری داهاتیشی راستەوخۆ لە شەڕەكانەوە بەدەستدەهێناو هەرجارێك تالیبان سەربازگەیەك یان فەرمانگەیەكی شارستانی كۆنترۆڵكردبێت, گەنجینەكانی بەتاڵ كردون‌و چەندین چەك‌و زرێپۆش‌و ئۆتۆمبیلیشی دەستبەسەردا گرتووە. كان‌و كانزاكان ئەفغانستان بەوڵاتێكی دەوڵمەند دادەنرێت لە بواری كانزا‌و بەردە گرانبەهاكان‌و بڕێكی زۆری ئەو كانزایانەش بەهۆی شەڕ‌و ململانێی چەندان ساڵەوە دەستیان بۆ نەبراوە, بەگوێرەی لێپرسراوانی حكومەتی ئەفغانستان بەهای پیشەسازی كانزاكاریی ساڵانە بە یەك ملیار دۆلار دەخەمڵێندرێت‌و بەشێكی زۆری پرۆسەی دەرهێنانی كانزاكانیش پرۆسەی قەبارە بچوكن‌و زۆرینەشیان بەشێوەی نایاسایی دەكرێن. تیمی هاوكاری‌و چاودێری سزاكانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان لە راپۆرتی ساڵانەی 2014دا دەڵێت تەنها لە ویلایەتی هیڵمەند لە باشوور, تالیبان ساڵانە زیاتر لە 10 ملیۆن دۆلاری لە 25 بۆ 30 شوێنی كانزاكاریی نایاساییەوە وەرگرتووە . سەرچاوە: BBC  

مەریوان وریا قانع ( هەموو یەكشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت)   ئەفلاتون باوەڕی وابوو دەسەڵات لە جەوھەری خۆیدا ھێزێکی ترسناکە و پێویستی بە چاودێریکردن و ئاراستەکردن و ماڵیکردنی بەردەوام ھەیە. گەر واز لە دەسەڵات بھێنرێت بە ئازادیی خۆی کاربکات ئەودەم پەل بە ھەموو شوێنێکدا دەکێشێت و پەلاماری دەرەوەی خۆی ئەدات و لەسەر حیسابی کۆمەڵگاش قەبە دەبێت و دەئاوسێت.  ھەموو ئەمانەش بە مەبەستی وەدیھێنانی خواست و قازانج و حەزە تایبەتەکانی دەسەڵاتداران خۆیان و حاشیەکەی دەوروبەریان. ئەفلاتون ڕای وابوو یەک ڕێگا لەبەردەم بەتاڵکردنەوەی دەسەڵاتدا ھەیە لەو مەترسییانەی لە ھەناوی خۆیدا ھەڵگریانە، ئەویش چاودێریکردن و ماڵیکردن و بە عەقڵانیکردنی دەسەڵاتە، یارمەتیدانی دەسەڵاتدارانە بۆ ئەوەی بتوانن  دەسەڵاتەکەیان بە ئاراستەیەکی تەندروستدا ببەن . جگە لەمانە دەسەڵات پێویستە بەردەوام ئەوەی وەبیربھێنرێتەوە کە شتێک ھەیە ناوی قازانجی گشتیی و قازانجی دەستەجەمعییە و ئەرکی ژمارەیەکی دەسەڵاتیش دابینکردنی ئەو قازانجە گشتیی و دەستەجەمعیەیە.  بۆشیکردنەوەی ئەو دیدانەی سەرەوە ئەفلاتوون نموونەی عارەبانەیەک دەھێنێتەوە کە دوو ئەسپ ڕایبکێشن. ئەسپی یەکەمیان نوێنەرایەتی ”ھێزی توڕەبوون“ و ”ھەڵچون“ و ”لەدەستدانی ئارامیی و ھاوسەنگیی“ دەکات لەناو کەسایەتی و نەفسیەتی مرۆڤدا. ئەسپی دووھەمیشیان نوێنەرایەتی ”ھێزێ شەھوانیەت“ دەکات کە ”ھێزی حەز“ و ”ئارەزو“ و ”چێژ“ و ”چڵێسییەکان“ی ناو مرۆڤە.  ئەفلاتون پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت گەر عەرابانەکە بدرێتە دەستی ئەم دوو ھێزە و بکەوێتە ژێر ڕەحمی ململانێیی ئەو دوو ھێزەوە  لەگەڵیەکدا، ئەنجامەکەی جگە لە ھەڵوەشاندنەوە و وێرانبوونی عارەبانەکە و ھەڵاتنی ھەر یەکێک لە ئەسپەکان بە ئاراستەیەکی پێچەوانەدا، شتێکی دیکە نابێت. بەڵام ئەگەر ھەر دوو ئەسپەکە و خودی عارەبانەکە خۆشی عەقڵ ئاراستەیان بکات و ھەر عەقڵیش چاودێریکەر و ڕێنیشاندەریان بێت، ئەودەم دەکرێت ھەم ئەسپەکان و ھەم عارەبانەکە بە جێگەی مەبەست بگەن و ئەسپەکان خۆشیان ماڵیبکرێن و کاری باشیان پێ ئەنجامبدرێت. لە نموونەکەی ئەفلاتوندا عارەبانەکە رەمزی کۆمەڵگایە و ئەسپەکانیش ڕەمزی دەسەڵاتێکن لەسەرێکەوە شەھوانیەت و چێژ و چڵێسیی ئاراستەی بکەن، لەسەرێکی دیکەوە توڕەیی و ھەڵچون و لەدەستدانی ئارامیی و ڕق. ئەوەی ئەفلاتون لە ڕێگای ئەم عارەبانە و ئەسپانەوە دەیەوێت بیڵێت ئەوەیە، کە نابێت کۆمەڵگا تەسلیمی ئەو جۆرە لە دەسەڵات و ھێز بکرێت، کە لەسەرێکەوە تەنھا چێژ و چڵێسیی و شەھوانیەتی دەسەڵاتاداران ئاراستەی بکات، لەسەرێکی دیکەشوە  ڕق و ھەڵچون و توڕەیی. واتە دەسەڵاتێک نەبێت لە پرۆسەی دەستبەرکردنی قازانج و مەسڵەحەتە تایبەتاکانی خۆیدا، بەردەوام نائارامیی و توەیی و دوژمنی ناوەکیی و دەرەکیی دروستبکات.  ئەوەی لە بەشێکی زۆری ئەو ناوچەیەی ئێمەدا ڕووئەدات ڕاکێشانی عارەبانەکەیە لەلایەن ئەو دوو ئەسپەی دەسەڵاتەوە کە ئەفلاتون باسیان دەکات: ئەسپی قازانج و مەسڵحەتی تایبەتی دەسەڵاتداران، کە زۆرجار تەنھا چەند خێزان و بنەماڵەیەکی سیاسین. لەگەڵ ئەسپی بەرەنگاربوونەوەیەکی ڕقاویی و توندوتیژیی، ھەموو ئەوانەی لە دەرەوەی لۆژیکی دوو ئەسپەکەی دەسەڵات و لەدەرەوەی چارەنووسی کارەساتاوی عارەبانەکەدا بیردەکەنەوە. ئەوەی لە ئەفغانستاندا ڕوویدا، ئەوەی لە سوریای حافز ئەسەدا ڕووئەدات، ئەوەی لە ئێرانی ئایەتوڵاکاندا ڕووئەدات، ئەوەی لە تورکیای ئەردۆغانێکی ئیسلامیی ئیخوانیدا ڕووئەدات، ئەوەی لە ھەرێمەکەی ئێمەشدا ڕووئەدات، چوونە ناو ئەو ھاوکێشە ئەفلاتونییە ترسناکە و ئازادیی تەواوی دوو ئەسپە ئەفلاتونیەکەی دەسەڵاتە.  بۆ نموونە، بەشار ئەسەد نزیکەی نیوەی دانیشتیوانی وڵاتەکەی ماڵ و حاڵیان لەدەستدا و بوون بە پەناھەندە لە وڵاتانی تردا،  بەشێکی زۆری شارە گەورەکانی وڵاتەکەی وێرانکرا، خەڵکێکی زۆری وڵاتەکە کوژرا، سوپای چەندان وڵاتانی تر و چەندان میلیشیای جیاوازیش تەڕاتێن لە وڵاتەکەدا دەکەن، کەچی ئەو ھیچ یەکێک لەمانە ڕایناچڵەکێنێت و ھەردوو ئەسپە ئەفلاتونیەکەی دەسەڵاتی لە دۆخی تاوادانێکی بەردەوامدان و عارەبانەکەشی لە دۆخی ھەلارھەلاربوونێکی تەواوەتیدایە. لە ھەرێمی کوردستانیشدا دۆخێکی ھاوشێوە لە ئارادایە و ھەردوو ئەسپە ئەفلاتونیەکە، لە ھەردوو زۆنەکەدا، لە گەرمەی غاردانی خۆیاندان و عارەبانەکەش ڕووبەڕووی تەحەدا و کێشەی گە.ورە و ھەمەجۆر بۆتەوە. ھەم لە ھەرێمەکەی ئێمەدا و ھەم لە بەشێکی بەرچاوی ناوچەکەدا، لەباتی ئەو عەقڵانیەتەی ئەفلاتون باسیدەکرد، مافیای ئەمنی و میلیشیای شەخسیی تایبەت و خەونی شمولیی و تۆتالیتاریی و سیستمی موخابەراتی و ئەزمونی سوڵتانی بنەماڵە پەرستیی و سەپاندنی مەرجەعی سیاسیی خانەنشینکراو، ئامادەن. ئەمانەن ھەم جڵەوی ئەسپەکانیان لەدەستدایە و ھەم چارەنووسی عارەبانەکەش.

    فه‌رهاد حه‌مزه‌ سەرۆكی ئەندازیارانی كۆمپانیای نه‌وتی باكوور سه‌ره‌تایی مانگی ته‌مموزی رابردوو ئیحسان عەبدولجەبار وه‌زیری نه‌وتی عێراق له‌ لێدوانێكدا رایگه‌یاند كه‌ ژماره‌یه‌ك له‌ كۆمپانیا رۆژئاواییه‌كان به‌ نیازی پاشه‌كشه‌ن له‌ پرۆسه‌ی به‌رهه‌م هێنانی نه‌وت له‌ عێراقدا كه‌ نزیكه‌ی ده‌ ساڵه‌ به‌ گوێره‌ی گرێبه‌ستی  خزمه‌ت (Service Contract)    له‌ كێڵگه‌كانی باشووری عێراق كارده‌كه‌ن . كۆمپانیاكانیش بریتیین له‌ كۆمپانیای (BP) ی به‌ریتانی و ئه‌كسۆن مۆبێل ی ئه‌مریكی و لۆك ئۆیه‌ڵی ڕووسی ، پێشتریش له‌ ساڵی 2018 كۆمپانیای (Shell) ی هۆڵه‌ندی پشكه‌كه‌ی خۆی له‌ كێڵگه‌ی مه‌جنون فرۆشت .  ده‌توانرێت هۆكاری پشت ئه‌م هه‌نگاوه‌ بۆ ئه‌م فاكته‌رانه‌ بگه‌ڕێنریته‌وه‌ :- 1-ژینگه‌یه‌كی نا ئارام ڕووبه‌ڕوویان بۆته‌وه‌و چه‌ندین جار كه‌وتوونه‌ته‌ به‌ر هه‌ره‌شه‌ی گروپی تیرۆرستی داعش و میلیشیا شیعه‌كان . 2- هه‌ندێك له‌ كۆمپانیاكان خۆیان به‌ نیازی گۆڕینی هه‌یكه‌لی كاركردنیانن له‌وانه‌ كۆمپانیای (BP) كه‌ به‌ نیازه‌ له‌ بواری غاز كار بكات ، هه‌روه‌ها  كۆمپانیای ) (Shell له‌ به‌رنامه‌ی دایه‌ جه‌خت له‌ بواری غاز و پتڕۆ كیمیاوی بكاته‌وه‌ . 3- ئه‌و پاره‌یه‌ی كۆمپانیاكان له‌ عێراق ده‌ستیان ده‌كه‌وێت به‌ كه‌می ده‌زانن بۆ نموونه‌ به‌پێی ووته‌ی وه‌زیری نه‌وت كۆمپانیای ئه‌كسۆن مۆبێل ساڵانه‌ 100 ملیۆن دۆلار قازانجیان كردووه‌ كه‌ ئه‌مه‌ش داهاتێكی نزمه‌ .وێرای ئه‌مه‌ به‌ هۆی دابه‌زینی نرخی نه‌وته‌وه‌ هه‌ندێك جار عێراق نه‌یده‌توانی پابه‌نده‌ داراییه‌كانی وك خۆی جێبه‌جێ‌ بكات . 4- گه‌شه‌سه‌ندنی ده‌سه‌ڵاتی كۆمپانیا چینییه‌كان له‌ عێراق له‌ چه‌ند كێڵگه‌یه‌كی گه‌وره‌دا . چین ئه‌م دۆخه‌ی عێراقی قۆسته‌وه‌ بۆ په‌ره‌پێدانی وه‌به‌رهێنان له‌ بواره‌ جیاوازه‌كانی نه‌وتدا له‌ عێراق بۆ نموونه‌ گرێبه‌ستی له‌ بواری به‌رهه‌مهێنانی غاز له‌ كێڵگه‌ی (غرب قرنه‌) به‌ ده‌ست هێناوه‌ ، هه‌روه‌ها مۆڵه‌تی په‌ره‌پێدانی (پاڵاوگه‌ی فاو) ی به‌ بڕی 7 ملیار دۆلار وه‌رگرتووه‌ . حاڵی حازر كۆمپانیا چینییه‌كان به‌ شێوه‌یه‌كی راسته‌خۆ و ناراسته‌وخۆ له‌ 15 كێڵگه‌ی نه‌وتی عێراقدا كارده‌كه‌ن ، رۆژانه‌ش نزیكه‌ی ملیۆنێك به‌رمیل نه‌وتی هه‌نارده‌ كراوی عێِراق ده‌كڕنه‌وه‌ . به‌ڵام حكومه‌تی عێراق بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌ سیاسییه‌كانی له‌گه‌ڵ رۆژئاوا هه‌روه‌ك مسته‌فا كازمی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق رایگه‌یاند كه‌ پێی باشه‌ كۆمپانیایه‌كی ئه‌مریكی جێگه‌ی كۆمپانیای ئه‌كسۆن مۆبێل بگرێته‌وه‌ .  له‌ دواییدا یا ئه‌وه‌تا ده‌بێت حكومه‌تی عێراق خۆی پشكی كۆمپانیاكان بكڕێته‌وه‌ یا ئه‌وه‌تا ده‌رگا بخاته‌ سه‌ر پشت بۆ كۆمپانیا چینییه‌كان كه‌ زیاتر توانای خۆ گونجاندنیان هه‌یه‌ له‌گه‌ڵ ژینگه‌ و بارودوخه‌ سه‌خته‌كه‌ی عیراقدا .                                                                    

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) نێوچەکە ژانی لەدایکبوونی هاوکێشەی نوێی سیاسیی و دابەشکردنەوەی هەژموونیی هێزە هەرێمی و نیودەوڵەتییەکان گرتوویەتی، کوردستان لەگەڵ هەرچوار پایتەختە دابەشکراوەکان بەسەریدا، حاڵەتێکی ناکارایی و کارتێکراوی تێدەپەڕێنێت، گەر لەچاوی ئامانجەکانی بزووتنەوەی ڕزگارییخوازییدا و وەک نەتەوەیەکی بێ دەوڵەت لێی بڕوانرێت، گەڕاوەتەوە دواوە، لە کەرکوک و نێوچە دابڕێنراوەکانەوە بیگرە تا دەگاتە مافە سیاسی و کولتوورییەکان لە ئێران، تورکیا و شام سەرلەبەر نەک پێشێل دەکرێن بەڵکوو لە ڕیزبەندی ئامانج و پلانی کاردا فەرامۆش کراوە، لەنێو خۆشیدا لەبری تەگبیری چوارقۆڵییانە، بووەتە چوارسەر و سەری یەک دەخوات. مافی دژە ماف دەوڵەتانی سەربار، زیرەکانە نەک ئامانج و خەباتی سیاسیی، بەڵکو پرسی مافە سەرەتایی و شوناسییەکانیشیان لە کرۆکەوە گۆڕیووە بۆ خواستی کاتیی وەک: لە هەرێم پرسی کەرکوک گۆڕدراوەتەوە بە ڕێککەوتنێکی ساڵانە بودجە و مانگانەی ٢٠٠ملیاردی، لە ئێران پرسی سەرەتایی قسەکردن و نووسین بە کوردی لە قۆناغی سەرەتاییدا گۆڕدراوەتەوە بەوەی لەسێدارەدانی گەنجانی کورد ڕاگرێت، لە تورکیا کۆی پرسی کورد فەرامۆش و بەستراوەتەوە بە خواستی ئازادکردنی ئۆجالان-ەوە، لە سوریا پرسی مافی سیاسیی و شوناسی کورد لە ڕیشەوە کراوەتە مافێکی مەدەنی و لە خواستە چەپ و شام-تەوەرەییەکەیدا توێنراوەتەوە. پرسیار لێرەدا ئەوەیە بزوتنەوەی ڕزگارییخوازیی کوردستانی و ئامانجەکانی لەکوێی ئەم پەرەسەندنە مەترسیدارانەدان؟  دۆخە جیهانییەکە هیچ لەبەرژەوەندیی گەلانی بێ ماف یاخود مافداری لاواز و بێ ڕۆڵدا نییە، لەسایەی سیاسەتی نێودەوڵەتیی زلهێزان و هێزە هەرێمییەکان نەک مافی مرۆڤ تێیدا تەوەر نییە، بەڵکو ئامادەیە هەق و مافە یاسایی و وەدەستهاتووە ڕەنج بۆ کێشراوەکانی گەلانیش بگۆڕێتەوە بە هێزێکی بێڕیشە و ستەمکار تەنها لە پێناو ڕاگرتنی هەژموونی باوی جیهانیی زلهێزاندا. ڕێک وەک ئەوەی لە ئەفغانستان، تورکیا، میسر، تونس و سوریادا ڕویدا و ڕوودەدا، سەرجەم هاوکێشەکان بەبێ ڕەچاوی دەنگ و ماف و مرۆڤایەتی-تەوەریی، هەق ڕادەستی ناهەق دەکرێت و "ئاوی نێو جامێکیش جوڵە ناکات". لەکاتێکدا دۆخی کورد لە چوارپارچەدا چەند بەرامبەر لەدوای ئەو شوێنانەوەیە کە باسکران لەڕووی سەروەری، شوناس و بەدەنگەوەهاتنی نێودەوڵەتییدا. لەم جۆرە حاڵەتانەدا، نابێت دەستبەجێ بۆ وەڵامی خێرا بگەڕێین و بڵێین خەتای کورد نییە و خیانەتی زلهێزان و دەرودراوسێ وای لێکردووین و سەرکردەکانی سیاسەتی کوردستانیش وەک بەرزەکی بانان لە بەرپرسیارێتی دەرباز بکەین! ئەمە نەک خیانەت نییە بەڵکو تێنەگەیشتنە لە دۆخ و بنەماکانی ململانێی نێودەوڵەتی و واقیعگەرایی نوێ لە ئاراستەکردنی پرسە سیاسییەکاندا، دەردەکەوێت ئەوە زەینکۆڵی سیاسییە کە لە پێگەی سیاسیی خۆی نەگەیشتووە و لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و هەرێمیی خۆی و بنەماکانی نەگەیشتووە. لە دنیای تازەدا هێزی دەوڵەتی و نادەوڵەتی ئەوانەن کە ڕۆڵ دەگێڕن لە چوارچێوە نێودەوڵەتییەکاندا، ڕۆڵت هەبوو دەمێنیتەوە نەتبوو، گەر سەروەریشت هەبێت ئەوا سوکانەکەت لێدەسەنرێتەوە، خۆ سەروەریی سیاسییشت نەبێت وەک کورد و ئەکتەری نادەوڵەتی بێت ئەوا نەک سوکان ئەوەشی بەدەست هاتووە، دوورنییە نیوەی یان هەمووی لەدەست بدرێت. ئەمە واقیعە تاڵەکەی بەڕێوەبردنی سیاسەتی نێودەوڵەتییە؟ ئێستا کورد لە کوێی ئەم ستادیۆم و وێنە گەورەیەدایە؟ بەر لەگەڕان بەدوای وەڵامدا دەبێت لە سروشتیی جوڵانەوەی سیاسیی پرسی کوردستان لە چوارپارچەدا بگەڕێین: سروشتی دۆسییەکە ١. سروشتێکی هەرێمایەتی هەیە نەک نێودەوڵەتی: تا هەنووکەش پرسی کورد وەک مافی سیاسیی و مەدەنی هێشتا سنووری چوار وڵاتەکەی خۆی نەبڕیووە و بە نێودەوڵەتی نەبووە، واتە قەبارە و توانای بزوتنەوە سیاسییەکە هەرچەندێک بووبێت نەیتوانیووە لە پایتەختێکی جیهانیی دەرەوەی ئەو چوارە (تاران، ئەنکارا، شام و بەغدادەوە) مافەکانی دەستەبەربکرێت، هەموو هاتنە دەنگێکی نێودەوڵەتیش وەک خەڵک و مرۆڤ بووە لە چوارچێوەی دەوڵەتێکیاندا نەک وەک نەتەوەیەکی بێدەوڵەت!(وەک ئەوەی لە کۆڕەودا هەندێ لە زلهێزان وەدەنگ هاتن)، ئەمەش بەومانایە دێت هێشتا جیهان هەر باوەڕی بەو سنوور و کڵێشە دەوڵەتییە باوانە هەیە کە هەیە، نەک ئەوەی خواروخێچییەکی نوێ لە نەخشەی سیاسیی وڵاتاندا دروست بکات و لەڕێیەوە مافی سیاسیی و کیانێکی بۆ گەلێکی وەک کورد لێوەبەربهێنرێت و سەربە خۆی بێت نەک ئەوانی دیکە.  کورد دەبێت لەوە بگات تا ئەو دەمەی نەتوانرێت دبلۆماسیەت و پارادبلۆماسییەتی کوردستانی بگاتە ئاستێکی نێودەوڵەتی، کە لەسەروو دراوسێکانیەوە وەک نەتەوە لەسەری وەدەنگ بێن، دەبێت لە دەرکەی یەکێک لە پایتەختەکانەوە بێت، کە لەئێستادا چاکی نێو خراپانیان بەغدایە، جوڵە بکات، چونکە: آ. لەبەرئەوەی وەک هەرێمێکی دەستووریی نیوەی باشوری کوردستانی لەڕووی مافە کولتووریی و سیاسییەکانی کوردەوە لە دەستووردا جێگیر کردووە. ب. بواری ململانێ و ئاڵوێریی سیاسیی لە بەغدا کراوەتر و لەبارترە، لە هەموو ئەوانی دراوسێیش لاوازترە و کوردیش هەم هاوبەشە لە دەسەڵات و هەم کابینە حکومییەکانی پێویستیان بە هێزە کوردستانە، لەوەش بترازێت چ وەک دانپێدانان و چ وەک گێڕانەوە مێژووییەکان عەرەبان لە فارس و تورکان بە ئینسافتر بوون و ئینکاری بوونیشیان لەڕووی شوناس و جوگرافیاوە نەکردووین بەڵکو میراتی جێماوی عەرەبییە کوردستانێتی خاکمانی لە ئێران و تورکیاش پێدەسەلمێنرێت، ئەمەش وەک ستراتیژ هیچ ناکۆک نییە لەگەڵ ئامانجە گشتییەکی بزووتنەوەی ڕزگارییخوازییدا. ٢. جوڵانەوە کوردستانییەکان هێزگەلێکی چەند پاکێچی و پەرتەگووتارن: چونکە بۆ بونیادنانی کیانێک کە ئامانجێکی ڕۆژی هەوەڵی بزووتنەوەی ڕزگارییخوازیی کوردستانییە، لە ئامانجەوە نەبووەتە ستراتیژ، هەر بە کڵێشەیی و دروشمبازی ماوەتەوە، ئەی ئەوە نییە، هەر بە کوردی باشور باکور و بە باکور باشور و بە ڕۆژئاوا ڕۆژهەڵات و ...تاد لاواز قەتیس و پاسیڤ دەکرێن و کراون! لە کاتێکدا دەبوو وەک ئامانج و ستراتیژیش پاکێجی خەباتی کوردستانی لەلایەن هێزەکانی هەر چوارلاوە، جێگیر بکرایە و ئامانجڕێژیی و وەک نەگۆڕی سیاسەت کاریان لەسەربکرایە، ئەم کردەیە سوودگۆڕکێی سیاسی وەدی دەهێنا و هەر لایەک دەبوونە نەرمەهێز و هێزی پشتیوان و وەک کارتی فشار لەسەر پایتەختەکانی دەوڵەتانی سەردەست نەک پێچەوانەوە وەک ئێستا کە بوونەتە کارتی فشار و زیان لەسەر یەک. گەر ئەمە نەکەن ئەوا دەبێت ئیمان بهێنن بەوەی کە چیتر ناوی خەباتی کوردستانی لە خۆیان بکەنەوە، ناکرێت لە ئاشتەواییدا پشت لە ستراتیژ و ئامانجەکانی ڕزگارییخوازیی بێت و وەک ڕەجعییەت بناسرێت و لە ئانی پەلاماری سەردەستەیەکیشدا بکرێتەوە کارتی بەهاناوەچوون و پاڕانەوە!  تەگبیری کوردانە! گەر ستراتیژ و ئامانجی نیشتمانی لەنێو هێزەکوردستانییەکانی هەرچوارلادا دابڕێژرێت و وەک نەگۆڕ بەرەو پێشەوە ببرێت دەتوانرێت ڕۆڵی لە هەرچوارپارچەدا (وەک تەکنیک و شێواز) پێ دابەشبکرێت و لە پارادبلۆماسی و نەرمەهێزی یەکدیدا سوودگۆڕکێ و وەرچەرخانی ئەرێنی دەستەبەر بکرێت. ئێستا دەگەڕێینەوە سەر پەرەگرافی یەکەم، هیچکات نێوچەکە هێندەی ئێستا ئاڵۆز و لەسەرووبەندی ڕۆڵ دابەشکردنەوە و گۆڕانکاریی هەژموونی نێودەوڵەتیی و هەرێمایەتییدا نەبووە، بەڵام هیچکات وەک ئێستاش هێزە کوردستانییەکانی هەر چوارلا پاسیڤ و کەمئەرک نەبوون کە بێئەرکی مەترسییە گەورەکەیە، چونکە مەترسی گەورە لە ململانێ نیودەوڵەتییەکاندا نەبوونی هێز  نییە، بەڵکو نەبوونی ڕۆڵ و ئەرکە لە ماشێنە گەورەکەی پازڵی سیاسەتدا. مافە سیاسیی و مەدەنییەکانی کوردستان لە ئێرانی سەردەمی ڕەئیسی و خۆبونیادنانەوە هەنگاوی دووەمی شۆڕش(٤٠ساڵی دووەم)، تورکیای بەردەم هەڵبژاردنی ٢٠٢٣(چەسپاندنەوەی عوسمانیی نوێ)، سوریای سەردەمی بنیادنانەوە و بەغدای پاش هەڵبژاردنی ٢٠٢١ و ئەگەرەکانی ڕۆڵگۆڕینی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق، سەرلەبەر ئاماژەن کە ئەوەی لە کوردستان گەرەکە: پرسە کوردستانییەکە وەک پاکێجێک لە هەرچوارلادا وەپێش بخرێت و ستراتیژ و گوتارێکی هاوبەشی بێتەئارا، تا دیسانەوە لە دەیەی بیستی سەدەی بیستویەکدا وەک دەیەی بیستی سەدەی بیست بێ ڕۆڵ و دەستکەوت لێی دەرنەچین و تاهەنووکەش کوردستان پێیەوە بتلێتەوە و تەنانەت زمانەکەشی لە زۆر شوێن قەدەغە بێت نەک مافە شوناسی و سیاسییەکانی. لەبەرئەوەیە کوردستان تەگبیری چوارقۆڵی دەوێت نەک چوارسەری!

بەهرۆز جەعفەر*  پوختەی جێبەجێکار دوای هەوڵێکی زۆری سەرۆکایەتی کۆمارو حکومەتی عێراق و دامەزراوەکانی دەوڵەتەکە و گه‌شتكردن بەملاولادا، ئەوەی ناویان نا “ لوتکەی بەغدا” بەشی لوتکەیەکی لێ دەرنەچوو. لە سەر ئاستی میسر و ئوردون و فەڕەنسا کەسی یەکەمی ئەو ووڵاتانە ئامادەی کۆنفڕانسەکە بون، ئەوانیش لەماوەی کەمتر لە ساڵێکدا پێشوتر سەردانی دیکەیان بۆ عێراق کردوەو، بەتەلەفۆنیش لەنێوان عێراق و سەرۆکی ئەو ووڵاتانە گفتۆگۆ هه‌رهەبوە. عێراق هەڕەشەو ئاڵەنگاریی ناوخۆیی و دەرەکی ئەوەندە گەورەی هەیە، لە توانایدا نییە مانۆڕی دیبلۆماسیی گەورەو نێوانگیریی هێزە هەرێمییەکان بکات و، ووڵاتانی بەشداربوی کۆنفڕانسەکەی عێراق وەک دەرکەوت ناتوانن دۆخی ئاسایش و ئابوریی عێراق بگۆڕن. لەگەڵ ئەمەشدا، کۆنفڕانسەکەی (٢٨ ی ئۆگەستی ٢٠٢١) بەڕێوەچوو هەنگاوێکی شارستانی- دیبلۆماسیی- میدیایی بو تا جیهان چاوی خۆی بخاتە سەر عێراق ئەوەی گرنگە، ئەم کۆنفڕانسە و ڕووداوە جیهانیی و نێوچەییەکان دەرفەتیان لەگەڵ خۆیان بۆ هەرێمی کوردستان پێیە: یەکەم/ بە فەڕەنسایی کردنی جیهان گۆڤاری نیو ستەیتسمان (New Statesman) لەساڵی (١٩١٣) ەوە وەک مەگەزینێکی بەریتانی بەردەوامە. ئەگەرچی ئەرکی سەرەتایی گۆڤارەکە بەرز ڕاگرتنی سیاسەتی لیبراڵ و پێشخستنی کەلتورو سیاسەتی شانشینی بەریتانیایە. دوای دیمەنەکانی کابوڵ و تەنها (٣) ڕۆژ بەر لە سەردانەکەی سەرۆکی فەڕەنسا بۆ عێراق لە (٢٦ ی ئۆگەستی ٢٠٢١) بابەتێکی پڕ لە بەڵگەهێنانەوە بڵاوئەکاتەوە بەناونیشانی “ Why the world is becoming more French” -“ بۆچی جیهان زیاتر بەرەو فەڕەنسایی بون ئەچێت”. کشانەوەی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوروپا فەڕەنسای سەردەمی ماکرۆنی وا لێکردووە بە دوای ڕۆڵێکی گرنگتردا بگەڕێت لە ئەوروپا، کشانەوەی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی گەورە وەکو ئەفگان و عێراق و سوریا و لوبنان فەڕەنسای وا لێکردوە بەدوای میراتە مێژووییەکانی خۆی بکەوێت لە ناوچەکەدا، ئەوروپاشی خستۆتە ژێربەرپرسیارێتی ئەوەی ئیتر بە بێ ئەمریکا بتوانن خۆیان بپارێزن. بەپێی نیوستەیتسمان جیهان بە لەسەرخۆیی ئەگۆڕێت، هەر بە نەرمیش ئیتر هاوڕێیان ڕوو ئه‌كه‌نه‌ فەڕەنسا!.  فەڕەنساو فاکتەری هەرێمی کوردستان  هەرچی فاکتەری فەڕەنساو ماکرۆنە لە ساتەوەختێکدا ئەژین کە ئامادەیە بۆ وەرچەرخانێکی گەورە. هەرێمی کوردستان پێگەیەکی گرنگی هەیە لە ستراتیجی فەڕەنسادا، بەتایبەت لە ڕووی ئەمنی و ئابوری و کەلتورییەوە. پرسیارەکە ئەوەیە، ئایا هەرێمی کوردستان ئامادەیەو لەسەر پێیە لەگەڵ ئەم گۆڕانکارییانە بێتە دەست و بڕیار دروست بکات و بڕیار دەربکات هاوشانی گۆڕانکارییەکان؟.  لە عێراق، کاراکتەرە سیاسییەکان جێگیر نیین، ئەوەش هۆکارێكى سەرەکی ئەوەبو کە سعودیەو تورکیاو ئێران ئامادە نە بون لە کۆنگرەکەی عێراق دا لەسەر ئاستی لوتکەو کەسی یەکەم ئامادە بن!. ئەو هێزە هەرێمیانە ناچنە کۆنگرەیەکەوە کە ئەوانەی سازیان کردوە دوو بۆ سێ مانگێکیان لەسەر شانۆی سیاسیی ماوە.  لەهەرێمی کوردستان دا، له‌سه‌رده‌مى نوێدا، ئەندازیاری ئەم پەیوەندییە لە نێوان حکومەتی هەرێم و فەڕەنسادا بە ئێستاشەوە دیارە کە “ نێچیرڤان بارزانی” یە، نێچیرڤانی بارزانی بە فەرمی سەرۆکی هەرێمی کوردستانە، لە دوای (١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧) ەوە هەموو ئابڵوقە هەرێمی ونێودەوڵەتییەکانی لەسەر هەرێمی کوردستان لابرد. وەکو واقیعی ساڵانی ڕابردووی حکومەتی هەرێم و دروستکردنی بڕیاری سیاسی ئێستاش لە هەرێمی کوردستان کاراکتەری نێچیرڤان بارزانی لە نێوان هەرێم و عێراق دا، لە نێوان هەرێم و ئێران دا، لە نێوان هەرێم وتورکیادا دەستەبەری پاراستنى باڵانسى هێز و رێبازی ڕەفتارە سیاسییەکانە بەناوی هەرێمی کوردستانەوە. ئەم ناوچەیە سێ گرنگی ستراتیجی بۆ فەڕەنساو سەرۆک ماکرۆن هەیە: یەک/ هەرێمی کوردستان و ڕۆژئاوای کوردستان دیوارێکی ئەمنی گەورەیە بۆ ئەوروپا بە گشتی. بۆ ئەوەی تیرۆر نەگاتە ئەوروپا، بۆ ئەوەی ملیۆنەها پەنابەرو کۆچبەر ڕوونەکەنە ئەوروپا، پێویستە ئەم ناوچەیە لەلایەن فەڕەنساوە بەرز بنرخێنرێت و پاڵپشتی بکرێت. سوریا هەر لەسایکس بیکۆ وە بەر فەڕەنسا کەوت، هەر لەسەردەمی بەهاری عەرەبییەوە فه‌ڕه‌نسا وەکو واریسێکی شەرعی ئەو ناوچەیە دەرئەکەوێت،هەرێمی کوردستان تاکە کۆریدۆر و ڕێگەیەکی ووشکانی ئارامە بۆ ڕەوانەکردنی هاوکاری لۆجیستی بۆ ڕۆژئاوای کوردستان. دووەم/ لە ڕووی کاتەوە، کشانەوەی هێزەکانی ناتۆ و ئەمریکا لە ئەفگانستان دووکەڵێکی گەورەی هەیە کەواتە ئاگرەکە گەورەیە، بۆیە ناخوازنهەمان ئەزموون لە عێراقیش دووبارە ببێتەوە.  سێهەم/ لە ڕوو ئابورییەوە، نەوت و گاز و کارەبا لە ئەولەویاتەکانی فەڕەنسان، فەڕەنسا ئەزمونی (١٠٠) ساڵی لە دەرهێنان و بەرهەمهێنانینەوت لە عێراقدا هەیە لە (١٩٢٠) ەوە. ئێران و فەڕەنسا پەیوەندییەکی دێرین و کلاسیکیان هەبو، ماوەیەکی کەم نییە فەڕەنسا بەدوای ناوچەیەکی نەوتاویدا ئەگەڕێت بۆ ئەلتەرناتیڤی ئێران.  به‌ گشتى، كۆنفڕانسه‌كه‌ى عێراق سوودەکانی بەگەرووی هەرێمی کوردستاندا ئەچنە خوار، چونکە هەرێم توانى پرسی بۆمباران و دەستوەردانەکانی تورکیاو هێرشی میلیشیاکان بۆ سەر هەولێر بکاتە بابەتی حکومەتی عێراق لە لوتکەیەکی وەهادا.. جگە لەهه‌موو ئه‌مانه‌، دوای هاتنی داعش هێلی بۆڕی کەرکوک-جەیهان تەقێندراوەتەوە، نەوتی کەرکوک لە (٥ی ئازاری ٢٠١٤) ەوە هەتا ئێستاکە بە هێڵی بۆڕی کوردستان دا ئەڕوات بۆ تورکیا بێ ئەوەی بەغدا گومرکی بۆڕییەکە بدات!. بۆیە لە ڕووی ئاسایش و ئابورییەوە ئەبێت حکومەتی بەغداو کۆمەڵگەی جیهانی ئاگاداری هەرێمی کوردستان بن لە بەردەم هەر هەڕەشەیەکی نەخوازراودا. چونكه‌ (٤٠%) ى نه‌وتى توركیا عێراق دابینى ئه‌كات. عێراق (٨%) ى نه‌وتى فه‌ڕه‌نساش دابین ئه‌كات.  لەم چوارچیوەیەدا، ئیمانوێل ماکرۆن سەرۆکی فەڕەنسا سەردانی هەرێمی کوردستان ئەکات، ئەمە یەکەم سەردانی سەرۆک ماکرۆن ە بۆ کوردستان. ڕووداوێكى گرنگه‌، هەروەک  سەرۆکی پێشووتریش “ فرانسوا هوڵاند” لە (١٢ ی سێپتەمبەری ٢٠١٤) دا سەردانی هەرێمی کوردستانی کرد.  ئەم سەردانەی سەرۆک ماکرۆن بۆ هەرێمی کوردستان ڕووداوێکی دیبلۆماسیی گەورەو فرە ماناو فرەڕەهەندە. لەهەرکوێیەکیەوە تەتەڵەی بکەیت جێی بایەخە. هەرێمی کوردستان و ستراتیجی ناوەند مەودای فەڕەنسا فەڕەنسا دایکی هزری ستراتیجی شەراکەتەکانە لە دەریای سپی ناوەڕاست (مێدیتریانە). دەریای ناوەڕاست لە ڕووی جیۆپۆڵەتیکیەوە خاڵی بەریەککەوتنی سێ کیشوەری ئاسیاو ئەفریکاو ئەوروپایە. لە تونس و لیبیاو میسرەوە تا ئەگاتە سوریا ئەکەونە سەر دەریای سپی و هەموو ئەوووڵاتانەش شوێن دەستی فەڕەنسایان پێوە دیارەو فەڕەنسا حوکمی تیاکردون. فەرەنسا خۆی ئەکەوێتە سەر دەریای سپی و لە ڕووی سەربازیی و دەریاوانییەوە نەیهێشت تورکیا ئەرکەکانی لە لیبیا تەواو بکات، نەیهێشت تورکیا ببێتە هەڕەشە لەسەر دوورگەکانی یۆنان وقوبرس. هه‌روه‌ها لە سەرەتای (جانیوەری ٢٠٢٠) ه‌وه‌ بە درێژایی (١٩٠٠کم) هێڵی بۆڕی گاز کەوتۆتە کارو لە قوبرس و ئیسرائیلەوە بەرەو دوورگەی کریت- Crete ی یۆنان. ئەم گازە لە ژێر ئاودا دەرئەهێنرێت و دوورییەکەی لە باکوری سوریا (ناوچە کوردییەکانەوە کە پڕن لە گاز و نەوت) تەنها(١٥٠) کیلۆمەترە. هەرچی هەرێمی کوردستانیشە وه‌ك كوتله‌یه‌كى گرنگى خاوه‌ن گازى سروشتى پێویستە خۆی ئامادە بکات ببێتە بەشێک لەم هاوپەیمانێتیە ستراتیجییەی ووزە لەڕۆژهەڵاتی دەریای سپی. لەبەر ئەم هۆکارە سەرەکییەش بو کە سەرۆک کۆماری تورکیا “ ئەردۆگان” لە کۆنفڕانسەکەی (٢٨ی ئۆگەستی٢٠٢١) عێراق بەشداری نەکرد. ئەگەرچی ئەم کۆنفڕانسە هیچ ئەنجامێکی ئەوتۆی بۆ عێراق نەبو و نابێت.  گۆڕانکارییە جیهانییەکان هێواش- هێواش دەستییان پێکرد، فەڕەنساش بە شێوەیەکی بەهێزتر لە ئەوروپا، لە دەریای سپی وە لە عێراق و هەرێمی کوردستان بۆ پێگەی خۆی ئەڕوانێت، هەرێمی کوردستانیش وێڕای مەترسییە نێوخۆیی و نێوچەییەکان، کورسییەکی لە شەمەندەنەفەرەکەدا مسۆگەرە.  سەرئەنجام هەرێمی کوردستان ناوچەیەکی ئارامە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، فەڕەنساش ساڵانێکە بەدوای جێگە پێیەکی بەهێز لەم ناوچەیە ئەگەڕێت. ئەوانەی لە کۆنفڕانسەکەی عێراق ئامادەبون بۆ کاری خۆیان ئامادە بون نەک بۆ ئاسانکردنی کاری عێراق، میسرو ئوردون نەوت و گازیعێراق بە نرخی زۆر هەرزان ئەدرێتێ، لوتکەیەکیان لە عێراق هەیە بەناوی “ شامی نوێ” کە عێراق قازانجی ئەوتۆی لەسەر ناکات.  دەردی عێراق لەوە گرانترە ئەم کۆنفڕانسانە چارەسەری بکەن، دۆخی عێراق بڕ ناکاتە هەڵبژاردن یان دوای هەڵبژاردن لە ساڵی (٢٠٢٢) داو،بەشێوەیەکی مەترسیدار ئەتەقێتەوە. کشانەوەی پتری ئەمریکا لە عێراق، زیاتر بونی قەیرانەکان، هەڵ نەگرتنی بەرپرسیارێتی، بڵاوبونەوەیپتری پەتای کۆرۆنا، زیادبونی جموجوڵەکانی داعش، ململانێی سیاسیی کاراکتەرە دەستەڵاتدارەکان و دەستوەردانی پتری ئێران دۆخیعێراق ئەگەیەنێتە حاڵەتی توندوتیژیی لە نێوان حکومەت و نا-حکومەت(میلیشیاکان) دا.      * دکتۆرا لە ئابوریی سیاسیی هایدرۆکاربۆن، بەڕێوەبەری پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی.