(درەو): حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەرەتای ئەم مانگەدا، (55) كەسی لەسەر میلاكی وەزارەتی پێشمەرگە بۆ هێزەكانی (80)ی سەربە پارتی دامەزراندووە.  بەگوێرەی نوسراوێكی ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كە كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، رۆژی (1)ی ئەم مانگە دەرچووە، (55) كەس دامەزرێندراون.  ئەم (55) كەسە، لەسەر میلاكی وەزارەتی پێشمەرگە لە فەرماندەیی هێزەكانی (80)ی سەربە پارتی دیموكراتی كوردستان دامەزرێندراون.  ئەمە لەكاتێكدایە، لە ساڵی 2014وە بەهۆی سەرهەڵدانی قەیرانی داراییەوە، حكومەت دامەزراندنی لە وەزارەتەكان راگرتووە، ساڵانە نزیكەی (35 هەزار) كەس زانكۆ‌و پەیمانگاكان تەواو دەكەن‌و چاوەڕوانی ئەون حكومەت لە كەرتی گشتیدا كاریان بۆ دابین بكات.  خەرجی موچەی فەرمانبەرانی حكومەت لە هەرێمی كوردستان بەبێ لێبڕین، مانگانە (894 ملیار) دینارە، لەم رێژەیە زیاتر لە (133 ملیار) دیناری تەنیا بۆ موچەی وەزارەتی پێشمەرگە دەڕوات، كە رێژەی 15%ی كۆی گشتی خەرجی موچە لە هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.    

(درەو): "هەرێمی کوردستان بەتەوەواتی پابەند نەبێت بە رێککەوتنەکەوە، بەغداد هیچ بڕە پارەیەک نانێرێت" ئەمە ئەو گۆڕانکاریەیە کە شیعەکان له رێککەوتنەکەیان لەگەڵ وەفدی هەرێمی کوردستان کردویانە. لە کۆبونەوەی ئێوارەی ئەمڕۆی لیژنەی دارییدا کوتلە شیعەکان، ئەو گۆڕانکاریانەیان خستەڕوو کە لە ریکەوتنەکەی پێشوویاندا لەگەڵ وەفدی هەرێم کردویانە. (درەو) وێنەیەکی پێشنیازی نوێی لایەنە شیعەکانی بۆ رێککەوتن دەستکەوتووە، بەپێی ئەو هەموارە نوێیە، شیعەکان مەرجیان داناوە ئەگەر هەرێم پابەند نەبێت بە رێککەوتنەکەوە، حکومەتی بەغداد هیچ بڕە پارەیەک بۆ کوردستان نەنێرێت. هۆشیار عەبدوڵڵا ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، دروستی ناوەڕۆکی ئەم نوسراوەی بۆ (درەو) پشتڕاستکردەوەو رایگەیاند، دیارترین گۆڕانکاریی کە لە رێککەوتنەکەدا کراوە ئەوەیە (مقاصە) لابراوە. مەقاسە یاخو (لێبڕین یان لێدەرکردن) کە لە رێککەوتنەکانی پێشوودا کاری پێکراوە بەواتای ئەوەدێت، ئەگەر حکومەتی هەرێم پابەند نەبوو بە رێککەوتنەوە، ئەوا بە یاسای ئیدارەی دارایی، ریژەی زیان لە هەرێم دەبڕدرێ و پاشماوەی شایستەی دارایی خۆی بۆ دەنێردرێت، حکومەتی هەرێم چاوی لەم رێگەیەو دەیەوێت سەرباری ئەوەی رێککەوتن جێبەجێ نەکات (نەوت رادەست نەکات)، مانگانە بڕە پارەیەک لە بەغداد وەربکرێت، ئەمە ئەو بابەتەیە کە ئێستا شیعەکان لە دەقی رێککاوتنەکەیان لەگەڵ وەفدی هەرێم لایان بردووە. (درەو) زانیویەتی، بڕیارە ئەم دەقە نوێیە جارێکی تر بدرێتەوە بە وەفدی هەرێم بۆ زانینی رەزامەندیان یاخود رەتکردنەوەی. هۆشیار عەبدۆڵا دەڵێ:" ئێمە ئیتفاقە کۆنەکەو ئەم دەقە نوێیەش وەک چارەسەری کێشەکانی هەرێم نابینین، پێمان وایە هیچیان چارەسەری گرفتەکان ناکەن، فرۆشتنی نەوتی هەرێم لەڕێگەی سۆمۆوە ئەو چارەسەرەیە کە هەردولایان بە ئیتیفاقیی حزبی و لەپێناو سەفقاتی ژێر بەژێری هەڵبژاردن خۆیانی لێ ئەدزنەوە".

راپۆرتی شیكاری: درەو  لە عێراقدا گەیشتن بە تەوافقی سیاسی لە نێوان پێكهاتەو لاییە سیاسیەكان لاواز بووە بەتایبەت لەگەڵَ هەرێمی کوردستان، لەدوای بڕیاری ئابوری سەربەخۆ لە کۆتاییەکانی ٢٠١٣ەو بە دوایشیدا ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە ٢٠١٧ لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە، بەردەوام پێگەی کورد لە عێراقدا ڕووی لە پاشکەشەیە، چاوەڕان ناکرێت کورد لە چوارچێوەی پرۆسەی سیاسی عێراقدا بگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی بونیادنانەوەی عێراقی نوێ. سەرەتا چاودێران و شارەزایانی بواری زانستی سیاسی بایەخی زۆریان داوە بە پرس و پرۆسەی دیموکراسی بەمانا فراوانەکەی و چەشن و جۆرەکانی لە پێناو پاراستنی مافە سیاسی و مەدەنییەکانی تاک و کۆمەڵگا و سنوردارکردنی دەسەڵات و خستنە ژێر چاودێری پرۆسەی حکومڕانی و پاراستنی سەقامگیری سیاسی. بەشیک لە بیرمەندانی بوارەکەش کارەکانیان تەرخانکردووە بۆ ڕێچکەیەکی دیموکراسی کە بە "دیموکراسی تەوافقی"ناسراوە، کە زیاتر بۆ ئەو دەوڵەتانە گونجاوە کە خاوەن بونیادێکی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئاینی و نەتەوەیی و زمان و... کلتوری جۆراوجۆرن و فرەیی تێیاندا زاڵە. هەمیشە ئەو کۆمەڵگەیانەی فرەیییەکی ناهاوسەنگیان هەیە، گەر کەلتوورێکی سیاسیی باڵایان نەبێت، لەبەردەم دوو ئەگەردان: یان کەمینەیەکی ستەمکار دەسەڵات دەگرنە دەست، یان زۆرینەیەکی دیکتاتۆر حکومڕانی دەکەن. بەڵام بۆ چارەسەرکردنی ئەو دوو گرفتە بیرمەندانی بوارەکە دەستەوەسان نەبوونەو "دیموکراسی تەوافقی"یان وەک چارەسەر بۆ سەرهەڵدانی ستەمکاریی کەمینەو دیکتاتۆرییەتی زۆرینەوە پێشنیار کردووە. نمونەی سەرکەوتووش بە (هۆڵندا و سویسراو نەمسا و بەلجیکا) دەهێننەوە.  بەشێک لەبیرمەندانی زانستی سیاسی لە سەرو هەمویانە (ئارنت لیبهارت- Arend Lijphart)ی هۆڵندی سەرقاڵی لێکۆلینەوە بووە بۆ چارەسەری ئەو گرفتە لە ڕێگەی دیاریکردنی سیستمێک کە گونجاوبێت لەگەڵ دۆخی ئەو دەوڵەتانەی کە فرەیی سیمای دەوڵەتەکانیانەو لە پێناو پاراستنی سەقامگیری و پێشکەوتنیان، پێشنیاری "دیموکراسی تەوافقی" کردووە، ناوەڕۆکی سیستمەکەش ئەوەیە سەرەڕای ئەوەی خواست ئارەزووی ململانێ کە ڕەیشەیان لە بونیادی کۆمەڵگای فرەییدا داکوتاوە، بەڵام مەیلی هاریکاری لەگۆڕناچی و دەکرێت لەلای سەرکردەکانی ئەو گروپانەی کۆمەڵگا گەڵاڵە بکرێن. لە ڕێگەی ڕەفتاری ئەو سەرکردنەشەوە ڕامی توندوتیژی جەماوەری بکرێت و سەقامگیری سیاسی بەدیبێت. بەڵام ئەوەش نەشاردراوەتەوە کە "دیموکراسیی تەوافقی"، پێویستی بە ئاستێکی باڵا لە کەلتووری سیاسی و پێگەیشتووییی دیموکراسی هەیە، ئەگەرنا دوور نابێت پرۆسەکە بە خێرایی بگەڕێتەوە خاڵی سفر و پێکەوەژیانی ئاشتییانە بخاتە بەردەم هەڕەشەی جددی.  بونیادنانەوەی عێراقی نوێ لە دوای ٢٠٠٣ بە هەوڵی ئەمریکی و ئەوروپی (هاوپەیمانان)و پێکهاتە ناوخۆییەکانی لەپاڵ (هاوسەنگی و هاوبەشی) پرنسپی (تەوافق)یش وەک بنەما لەبارەچاو گیرا، چونکە لە سەرجەم قۆناغە سیاسییە جیاوازەکانی عێراق زۆر فۆرمی حکومڕانی تاقیکرابووەوە کە سەرجەمیان خاڵی هاوبەشیان قۆرغکاری دەسەڵات بووە لەلایەن کەمینەیەکی سیاسی و پەروێزخستنی پێکهاتەو لایەنەکانی دیکە بووە کە لە دواقۆناغیدا ستەمکاری کەمینەی دەسەڵات گەیشتبووە ترۆپک. لەم ڕاپۆرتەدا شکردنەوە دەکەین بۆ دیموکراسیی تەوافقی و پایەکانی، مەرجەکانی سەکەوتنی، پاشان لە دۆخی عێراقی نوێ دەکۆڵینەوە. پایەکانی دیموکراتی تەوافقی بیرمەندی دیاری سیاسی ئارنت لیبهارت چوار پایەی سەرەکی بۆ سەرکەوتنی دیموكراسی تەوافوقی پێشنیار کردووە ئەوانیش؛ 1.    حكومەتی هاوپەیمانی یاخود هاوپەیمانی فراوان: واتە هاوپەیمانییە لە نێوان پارتەكانی زۆرینە و كەمینە یان پارتە بچوک و گەورەکان، لە بەرامبەر ئەو ڕێسایەی کە پێی وایە لە سیستمی پەرلەمانیدا هێزە سیاسییەکان دابەش دەبن بەسەر حکومەتی زۆرینەو کەمینەی ئۆپۆزسیۆن، ئەم بنەمایە لە هەرێمی كوردستان بە حكومەتی بنكە فراوان ناوی هاتووە. 2.    هاوبەشی (شەراکەت): ئەم پایەیە بە هاوڕێژەیش ناوبراوە کە مەبەست لێی دابەشکردنی وەزیفەکانی دەزگای کارگێڕی و داهاتە داراییەکانە بەسەر کەرتە جیاجیاکانی کۆمەڵگادا بەپێی قورسایی ژمارەیان، شەراکەت پرۆسەی دروسکردنی بڕیار و گرفتەکانی سەرشانی سیستمی سیاسی کەم دەکاتەوە، سەرباری ئەوەی زامنی بەشداری سەرجەم پێکهاتەو هەرێم و کەرتە جیاجیاکانی وڵات مسۆگەر دەکات. لەکاتی سەرهاڵدانی ناکۆکیشدا پێویستە پەنا بۆ پرنسیپی سازان ببرێت بۆ ڕێگری لە سەرهەڵدانی ئەوەی پێی دەگوترێت دۆڕاوو براوە لە ڕێگەی سازش یان بەجێهێشتنی بڕیاری کۆتایی بۆ سەرکردایەتی لوتکەی لایەنە بەشدارەکان.  3.    مافی ڤیتۆ: مافی ڤیتۆ بۆ پاراستنی کەمینە لە چوارچێوەی بەشداریکردن لە حکومەتی هاوپەیمانیدا بواری ئەوە دەڕەخسێنێت کە دیدی خۆی بخاتەڕوو بەرگریش لە بەرژەوەندییەکانی بکات، چونکە ئەگەر بنەمای مافی ڤیتۆ نەبێت دەنگدان بە زۆرینە گرنتی پارێزراوی سیاسی بۆ بەرژەوەندییەکانی ناکات، هەر ئەم بنەمایەشە دەتوانێت پارێزگاری لە مافی کەمینە بکات. لە بەرامبەر نەتەوەوەو پێکهاتەی زۆرینە و رێگریی لە قۆرغكردنی بڕیار. 4.    سەربەخۆیی هەرێمەکان و چەسپاندنی سیستمی فیدراڵی: بەو مانایەی جگە لەو بڕیارو پرسانەی بایەخی هاوبەشیان هەیە، هەرێمەکان لە دروستکردنیدا بەشداری دەکەن، هەرێمەکان دەسەڵاتی خۆیان پێدەدرێت و ئیدارەی خۆیان بەڕێوەبەرن. لە پاڵ ئەو پایانەدا دیموکراسی تەوافقی پێویستی بە کۆمەكێک مەرج و خاسییەت هەیە کە زامنی سەرکەوتنی دەکات، بەشێک لە پێشمەرجانە بریتین لە؛  1.    دروستبوونی هۆشیارییەکی بەرفراوان بەرامبەر مەترسییەکانی فرەیی. 2.    دەستەبژێر و نوغبەی سیاسی پابەندبن بە پاراستنی سیستمی سیاسی و یەکێتی کۆمەڵایەتییەوە.  3.    سەرکردەو نوغبەی سیاسی بتوانن هێڵەکانی دابەشبوونی کۆمەڵایەتی ببەزێنن، بەگیانی میانڕەوییەوە هاریکاری یەکتر بکەن. 4.    دەستەبژێری سیاسی ڕێساو یاساکان بەجۆرێک دابڕێژن کە بتوانن بەرژەوەندییەکانی نێوان هەرێم و پارێزگاکان پێکەوە بگونجێنن.  عێراق و دیموکراسی تەوافقی ئەگەر چی هەر لەسەرەتای دروستبوونی عێراقی نوێوە پرنسیپەکانی (شەراکەت و هاوسەنگی و تەوافق) وەک سێ بنەمانی سەرەکی لە داڕشتنەوەی عێراقدا لەبەرچاوگیرا، بەشێک لە پرنسپانە لە ماددەکانی دەستوری هەمیشەیی عێراق جێگەی کرایەوە، بەشێکیشی بەشێوەیەکی عەمەلی و کرا بە عورفێکی سیاسی. ئەگەر چی هەر بە خێرایی پەیوەندییەکانی شیعەو سونە لەسەر هەموو ئاستەکان بە خراپی تێکچوبوو، بەڵام هەرزوو بەشێک لە گرفتەکان چارەسەرکران. ئەوەی ئێمە مەبەستمانە لێرەدا باسی بکەین دۆخی کوردە لە عێراقدا لە چوارچێوەی دیموکراتی تەوافقی زیاتر لەوەی باس لە دۆخی سونە بکەین لەژێر هەیمەنەی شیعە وەک پێکهاتەی گەورەی عێراق. گەر لەو پێشمەرجانە بڕوانین کە لە ڕوی زانستییەوە دەستنیشان کراوەن بۆ لەسەرپێوەستانی سیستمی دیموکراتی تەوافقی، پراکتیکی دۆخی سیاسی عێراقی بکەین، بەڕوونی ئەوە دەردەکەوێت کە عێراق لەبەر ئەوەی پێشینەیەکی دیموکراسی نەبووە بەڵکو بە پێچەوانەوە کەمینەیەک سیاسی لە نێو پێهاتەیەکی کۆمەڵایەتی بە ناوی حیزبی بەعسەوە بۆ ماوەی (٣٥) ساڵ نەک هەر تەنها حکومی کردووە، بەڵکو پێکهاتەکانی دیکەشی چەواساندووەتەوە، ئەم دۆخە ڕێگربووە لە؛ 1.    دروستنەبوونی هۆشیاری بەرفراوان بەرامبەر مەترسییەکانی فرەیی لە عێراقدا، وەک زەنگێکی مەترسیدار، کە هەمیشە هەڕەشەی جدییە بۆ سەر سەقامگیری سیاسی لە وڵاتدا. 2.    ئەگەرچی لە دیموکراتی تەوافتیدا بەرپرسان  و سەرکردەی لایەنەسیاسییەکان بەرپرسن لە شوڕکردنەوەی پێکەوە ژیانی ئاشتیانە لە نێو پێکهاتە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا، بەڵام بە پێچەوانەوە زۆرجار بەشێک لەو نوغبە سیاسییە خۆیان بەشێک بونە لە چاندنی تۆوی دووبەرەکی و دروستکردنی دەمارگیری سیاسی لە نێو پێکهاتە جیاوازەکاندا، ئەگەر نا لەسەر ئاستی خوارەوەو لە نێو پێکهاتە جیاوازەکانی عێراق دەمارگیری کۆمەڵایەتی هیچ کات نەگەیشتووە بە ڕەتکردنەوەی هاوڵاتیانی کورد لە لایەن هاوڵاتیانی عەرەبەوە بە پێچەوانەشەوە، مەگەر بە دەگمەن نەبێت، ئەمە بۆ پێکهاتەی شیعەو سونەش تا ڕادەیەک ڕاستە و ئەوە جگە لەوەی کەمینەکانی دیکەی عێراقیش ئەگەر دۆخێکی سیاسی نەخوازاو ڕوی نەدابێت بەهۆی بڕیاری نوغبەی سیاسییەوە، هیچ کات لە نێو پێکهاتە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی عێراق پەیوەندییەکان نەگەیشوون بە ئاستی ڕەتکردنەوەی یەکتر. 3.    بەشیک لە سەرکردە سیاسییەکانی عێراق بە سەرکردەی هەموو پێکهاتەکانەوە جا لەناو پرۆسەی حکومڕانیدابن یان سەرکردەی حیزبێکی سیاسی دیاریکراوی نێو پێکهاتەیەکبن، نەیانتوانیوە هێڵەکانی ململانێی پێکهاتەکان تێپەڕێنن، باشتیرین بەڵگەش دروستنەبوونی حیزبێکی سیاسییە لە عێراقدا کە بتوانێت ئەو هێڵانە ببەزێنێت، هەست بەوە نەکرێت کە ئەم پارتە کوردییە یان عەرەبی پارتێکی سونیە یان شیعی. 4.    ئەو لێکتێنەگەیشتنەی یان ململانێیەی نێو لایەن و نوغبەی سیاسی، وایکردووە دۆخەکە سەربکێشێت بۆ پێشێلکردنی دەستور یاساو ڕێساکانی عێراق، زۆرجاریش شکاندنی بنەماکانی تەوافق لە نێو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ تێپەڕاندنی یاسایەک بە پشت بەستن بە بنەمای زۆرینەو کەمینە، جا بە بێ کورد بوو بێت، یان بەبێ پێکهاتەی سونە، یان بەبێ پێکهاتەی کوردو سونە و تێپەڕاندنی یاساکان لەلایەن زۆرینەی شیعەوە. هەموو ئەو پێشمەرجانەی بۆ دیموکراسی تەوافقی لە پێویستە لە نێو پێکهاتەو نوغبەی سیاسی وڵاتێکدا پێویست بۆ سەرپێکەوتنی پرۆسەکە، دەبینین لە عێراقی نوێدا وەک پێویست لە ئارادا نەبووە، ئەمەش ئەو ڕاستییە دەردەخات کە هێشتا عێراق ماویەتی و دەیمێنێت تا پایەکانی دیموکرسی تێدا دەچەسپێت، بۆیە هەمیشە ئەگەری گەڕانەوە بۆ خاڵی سفر و پشت بەستن بە زۆرینەوە کەمینە لە بەردەم دەرگادایە.    هەرەسی دیموکراسی تەوافقی لە عێراقدا  دیارە لەم باسەدا مەبەست لە پەیوەندی نێوان هەرێم و ناوەندە زیاتر لەوەی باس لە تەوافقی گشتی یان شیعەو سونەی عەرەب بێت لە عێراقدا.  هەر لەسەرەتای دروستبوونی عێراقی نوێوە ناکۆکی لە نێوان هەرێم ناوەند بەردەوام هەبووە بەتایبەت لەسەر پرسەکانی (پێشمەرگەو بودجەو ماددەی ١٤٠) دواتر مەسەلەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە سەربەخۆ، ئەگەرچی لە سەرەتاوە جۆرێک لە زاڵبوون هەبوو بەسەر ئەو کێشانەدا، بەڵام دوای ساڵی ٢٠١٣ەوە دۆخەکە پێی ناوەتە قۆناغێکی نوێوە، هیواش هێواش پەیوەندییەکان ئاڵۆزتر دەبن. لەسەرووبەندی تێکچوونی زیاتری پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند، کۆمەڵێک بەهاو پرەنسیپی پەیوەست بە بابەتی حوکمڕانی، لەژێر بەهانەی جیاوازدا، کەوتوونەتە ژێر پرسیارەوە، کە بەڕونی لە چەند پرسێکدا بەدیاردەکەوێت ئەوانیش؛ 1.    پێشێلکردن و پابەندنەبوون بە دەستورو ئەو یاسایانەی پێویست بوون دەربکرێن بۆ جێبەجێکردنی. 2.    جێبەجێنەکردنی مادەی (140) و گەڕانەوەی چارەسەر نەکردنی پرسی ناوچە دابڕێنراوەکان، سەپاندنی هێز بەسە ئەو ناوچانە لەدوای ١٦ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ەو درێژەدان بە پرۆسەی تەعریب لە تیایاندا. 3.    بەشداری پێنەکردنی کوردو نەدانی پشکی لەسوپای عێراقدا. 4.    بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠١٤ەوە، جا بە هۆکاری سیاسی بێت یان ئابوری یان هەر شتێکی تر هاوڵاتیانی کورد وەک پێکهاتەیەکی سەرەکی عێراق باجەکەی دەدەن. 5.    لەدوای ساڵی 2005ەوە هەموو ئەو یاسا و بڕیارانەی لە بەغدا هەوڵدراوە لە ڕێگەی گەمەی زۆرینەوە دەربچێت، درزێکی خستۆتە نێو پەیوەندییەکانی هەرێم و بەغدا؛ بەمەیش کێشەکانی عێراق قووڵتر دەبنەوەو لێکترازانی یەکجارەکیی کۆمەڵگەی عێراقی، دەبێتە بابەتی کات.  بەشی زۆری ئەو لادانە لە تەوافقی سیاسی و دیموکراسی سەرچاوەکەی تێکچونی هاوسەنگی سیاسییە، بە تایبەتیش تێکچونی هاوسەنگی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بەردەوام زیادکردنی ڕێژەی کورسی ئەو ئەنجومەنە پاشەکشەی زیاتری کورد تێیدا، بۆ نمونە ئەنجومەنی نوێنەران کە گۆڕەپانی یەکەمی سەرخستن و پاراستنی هاوسەنگی و تەوافقاتە، لەساڵی ٢٠٠٥ باڵانسێکی تاڕەدەیەک گونجاوی تربووە لە ئێستاو ئەنجومەنەکە لە (٢٧٥) ئەندام پێکهاتبوو، کوردیش زیاتر لە (٧٠) ئەندامی تێیدا هەبوو، بەڵام لە هەڵبژاردنن ساڵی ٢٠١٠ ژمارەی کورسییەکان زیادکرا بۆ (٣٢٥) کورسی و لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٤ بۆ (٣٢٨) کورسی و لە هەڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٨ کرا بە (٣٢٩ ) کورسی لە ئێستا کورد خاوەنی (٥٨) ئەندامە لە ئەنجومەنەکە و ڕێژەی (١٨%)ی پێکدەهێنێت، بەم پێیەش پێکهاتەی کورد بە هیچ شێوەیەک بۆ ئەو یاسایانەی پێویستیان بە دەنگی زۆرینە تەنانەت دوو لەسەر سێش هەیە بە تانها ناتوانێت ڕێگربێت، چەندجارێکش لە دەرەوەی تەوافق بەبێ کورد ئەنجومەنەکە کۆبووەتەوەو پرۆسەکانی تێپەڕاندووە دیارترینیان؛ 1.    بڕینی بەشە بودجەی کورد، لە کابینەکەی نوری مالیکی، فراکسیۆنە کوردییەکان نەیانتانیوە چارەسەرێک بدۆزنەوە. 2.    دەنگدان بە کابینەکەی حیدەر عەبادی لەساڵی ٢٠١٤ بەبێ ئامادەبوونی نوێنەرانی کورد، درێژەدان بە بڕینی بەشە بودجەی هەرێم سەرباری ئەوەی هەرێم لە شەڕی داعشدا بوو. 3.    تێپەڕاندنی پرۆژە یاسای (دەرکردنی هێزە بیانییەکان لە عێراق) لە ساڵی ٢٠٢٠ بە بێ ئامادەبوونی کورد و سونە لە ئەنجومەنی نوێنەران. 4.    تێپەڕاندنی یاسای قەرز لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠٢٠ لە ئەنجومەنی نوێنەران بەبێ ئامادەبوونی فراکسیۆنە کوردییەکان و تێکدانی ئەو ڕێککەوتنەی لە نێوان هەرێم ناوەند لە ئارادبوو و بڕینی (٣٢٠) ملیار دیناری مانگانە وەک بەشێک لە بودجەی هەرێم. ئەمانە دیارترین نمونەی شکاندنی تەوافقی سیاسییە لە عێراقداو ئێستاش یاسای بودجەی ساڵی ٢٠٢١ لە ئەنجومەنی نوێنەرانەو تائێسا هەرێم ناوەند نەگەیشتوون بە ڕێککەوتنێکی هاوبەش و دور نییە هەر ڕێکنەکەون بەبێ کورد یاساکە تێپەڕێندرێت، کە ئەمە یەکێکە لە سیناریۆ بەهێزەکان. ئەنجام لەدوای بڕیاری ئابوری سەربەخۆ لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠١٣ ەو بە دوایشیدا ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە ساڵی ٢٠١٧ە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە، بەردەوام پێگەی کورد لە عێراقدا ڕووی لە پاشکەشەیە چاوەڕان ناکرێت کورد لە چوارچێوەی پرۆسەی سیاسی عێراقدا بگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی بونیادنانەوەی عێراقی نوێ، ئەو هانگاوانەی عێراق ناویەتی بەرامبەر هەرێم و ناوچە جێناکۆکەکان لە ١٦ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧، پرسی بودجەو موچەو پێشمەرگەو دەستورو ...هتد، دەرخەری ئەو ڕاستییەن. چونکە عێراق متمانەی جارانی نەماوە بەهێزبوونی هەرێمی کوردستان و بە هەڕەشە دەبینێت بۆ سەر یەکپارچەیی خاکی عێراق، هەر لەو سۆنگەیەشەوەیە فشار دەکاتە سەر هەرێم بۆ تەسلیمکردنی نەوتی هەرێم و داهاتی خاڵە سنورییەکان و هەموو هەوڵێکیش دەدات بۆ ئەوەی بەو ئامانجە بگات، پرسیارەکە ئەوەیە کورد دەتوانێت چی بکات؟ بەپێی ئەو هەڵوێست و کردارانەی حکومەتی ناوەند بەرامبەر هەرێم هەیەتی و هەنگاوی بۆ ناوە، چاوەڕوان ناکرێت هەرێمی کوردستان بەبێ سازش بتوانێت جارێکی دیکە شەریک بێت لە پرۆسەی سیاسی عێراق، سەرهەڵدانی یەکلاکردنەوەو تێپەڕاندنی پرسە هاوبەش و چارەنوسسازەکان بە زۆرینە لەسەر حیسابی تەوافقی سیاسی چاوەڕوانکراو دەبێت، بۆیە کورد دوو ئەگەری لەبەردەمدایە ئەوانیش؛ 1.    سازش کردن بۆ عێراق لە بەرامبەر وەرگرتنەوەی بەشێک لە مافەکانی و بەهێزبوونەوەی پێگەکەی، کە ئەمە هیچ گرنتییەکی نییە، دوور نییە بە تەسلیمکردنی نەوت و داهاتی هەرێم، حکومەتی ناوەندی سەقفی خواستەکانی بەرزنەکاتەوە. 2.    کورد بەلاوازی لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا بمێنێتەوە پشت بە خۆی ببەستێت، کە ئەم سیناریۆیەیان بۆ کورد گونجاوترە، بەڵام دیسان ئەم سیناریۆیە بێ گرفت نابێت و بەم حاڵەوە هەرێمی کوردستان ناتوانێت لەسەر پێی خۆی ڕاوەستێت، ئەگەر چاکسازی جدی نەکات لە سەرجەم سێکتەرە ئابوری و سیاسییەکانیدا. کە پێویستی بە پرنسیپەکانی دیموکراسی و شەفافیەت و دژایەتی گەندەڵی و بونیادنانی هێزێکی نیشتمانی و ئاشتەوایی و یەکڕێزی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان هەیە. ئەمەش ئەوە دەردەخات کە کێشەی سەرەکی هەرێمی کوردستان بەلایەنی کەمەوە لەم قۆناغەدا لە کوردستان خۆیەتی نەک لە ناوەند.     سەرچاوەکان د. کەمال مەنوفی، تیۆرەکانی سیستمە سیاسییەکان، و: ئاوات ئەحمەد، چاپی یەکەم، چاپخانەی یاد، ٢٠٠٧. هۆگر ئیبراهیم، گەمەی زۆرینە و مەرگی تەوافقی سیاسی، پێگەی؛ http://penus.krd/index.php/ckb/2018-04-02-19-12-28/item/1174-2018-09-02-18-56-38?fbclid=IwAR0f5L2eBfSgFAz1ElvZ8Sn7S2ka1pnE3SHGMBXo98nDELYyPlmt24WuvI4 عقيل عباس، الأقلية والأغلبية وتزييف الديمقراطية في العراق، علی الموقع؛ https://www.skynewsarabia.com/blog/1349825-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%94%D9%82%D9%84%D9%8A%D8%A9-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%94%D8%BA%D9%84%D8%A8%D9%8A%D8%A9-%D9%88%D8%AA%D8%B2%D9%8A%D9%8A%D9%81-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%85%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B7%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82

 شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)  - کورد، "چی" کۆی دەکاتەوە نەک کێ کۆڕەو تەجەللابوونی نەرمەهێزی ئیرادەی کۆمەڵگەی کوردستان بوو، کۆتایی ئەو خاڵەبوو تفەنگ لە پاراستنی دەستکەوتدا کورتی هێنا، بەڵام "ئیرادە و هۆشیاری"ی هاوبەشی کۆمەڵگە هەم پاراستی و هەم دەستکەوتی سیاسیی و مرۆیشی لێ وەبەرهێنا. ئەمە نمونەی ئەو نەرمەهێزە شاراوەی کوردە لە دنیای نوێدا کە هێشتا سیاسەتوانانی کورد نەک وەک پێویست وەبەریان نەهێناوە، بگرە لە کەشفکردنیشیدا کڵۆڵ بوون. لە مێژووی هاوچەرخی کورددا، هیچ سیاسییەک، حزبێک، ئایدۆلۆژیایەک و دینێکیش نەیتوانییوە، کۆمەڵگەی کوردستان یەکبخات، بەڵام کۆڕەو یەکی خست و دەرئەنجامی کاریگەر و واتاداری لێکەوتەوە کە تێگەشتنەوەی سەرلەنوێی پێویستە.  کۆڕەو لە ڕوخساریدا شکست و بێنەوایی و دۆڕانی کورد بوو لەبەردەم هێزگەلێکدا کە سەدساڵ دەنگیان نەبیست و بە زیادەیان دەزانی و بۆ قڕکردنی درێغیان نەکرد، بەڵام گەر لە ناواخن و دەرئەنجامەکانی کۆڕەوەوە لە ڕووداوەکە بڕوانرێت، وەرگەڕاندنی هەڵهاتن و شکستە بۆ بردنەوە، "هۆشیارییەکی ڕاستەقینەی کۆمەڵی"ی بوو بۆ پاراستنی دۆخی نوێ(ڕاپەڕین) و ڕەتکردنەوەی ستەم و ناڕازیبوونە دژی دۆخی پێشتری سەپێنراو(جینۆساید و سڕینەوەی کولتووری). کۆڕەو دەریخست: دەستکەوت(ڕاپەڕین)، کۆژان و ستەمە هاوبەشەکان، دەکرێت لە بری "کاریزمای نەبوو"ی کوردستان سوودیان لێببینرێت و لە پرۆسەی نەرمەهێز و یەکخستنی ئیرادە و ئیدارەی سیاسییدا ڕۆڵ ببینن و کورد کۆبکەنەوە و وەک شیرازەیەکی بەهێز جێی هێز و کەسایەتیی سیاسیی بگرنەوە.   چی ڕوویدا؟   پاش سەرکەوتنی ڕاپەڕینی خەڵکی کوردستان بەسەر داموودەزگای ڕژێمی عێراقیدا و ئازادکردنی کەرکوک، هەشت ڕۆژی نەبرد(٢٨ی ئازار١٩٩١)، حکومەتی بەغدا خۆی کۆکردەوە و بە لەشکرێکەوە ڕووی کردەوە ناوچە ئازادکراوەکانی کوردستان، بەڵام ئەمجارەیان بۆ ڕێگریکردن لە دووبارەبوونەوەی جینۆساید و ڕەتکردنەوەی ستەم، کورد جێهێشتنی ماڵ و جوگرفیاکەی هەڵبژارد و کۆڕەوە ملیۆنییەکەی دەستپێکرد. لەکۆچێکی گشتیتدا، ڕوویان لە سنوورەکانی تورکیا و ئێران کرد. لە ٣و٤ی نیسانی١٩٩١دا، کۆڕەوی کوردان گەیشتە لوتکە و نزیکەی ٢ملیۆن کورد ماڵوحاڵی خۆیان جێهێشت و ئامادەنەبوون بگەڕێنەوە سایەی ڕژێمی عێراق، بەم کردەوەیە ئیرادەی هاوبەشی خەڵک، زلهێزان و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانیانی هێنایە دەنگ و دوو بڕیاری مرۆیی و سیاسیی-سەربازی بە دووی خۆیدا هێنا (دەستێوەردان لە عێراق و درووستکردنی ناوچەی ئارام). یەکەمجار لە ڕووی مرۆییەوە، فەرەنسا پرۆژەی دانانی سنوورێک بۆ پێشێڵکاری مافەکانی مرۆڤ لە عێراق و بە هاناوەچوونی "خەڵکی مەدەنی"ی بۆ ئەنجومەنی ئاسایشی ٥/٤/١٩٩١دا پێشنیارکرد و بە زۆرینەی دەنگ (جگە لە کوبا، یەمەن و زیمبابۆی!) بڕیاری ٦٨٨ی ئەنجوومەنی ئاسایشی لێکەوتەوە. پاشتریش جۆن مێجەری سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا بۆ فراوانکردنی کاریگەری بڕیاری٦٨٨ (ئەڵبەتە بەهاندانی چالاکوانانی کورد لە بەریتانیا)، داوای ناوچەیەکی ئارام و دژەفڕینی پێشنیارکرد و بەکردەیی بوویە تەواوکاری بڕیاری ٦٨٨ و لە ئۆپەراسیۆنێکی هاوبەشدا (ناسراو بە ئۆپەراسیۆنی هەشت) کە بەریتانیا سەرپەرشتی دەکرد، ناوچەی ئارام لە کوردستان (باکوری عێراق) چەسپێنرا.    هەڵهاتن و ئاکامی مەزنەوە - لەڕووی کردەییەوە:کوردانی کۆچکردوو، گەڕانەوە ناوچەکانی خۆیان و لە چوارچێوەی هێڵی ٣٦دا، ئاسمانی هەرێمی کوردستان لە حکومەتی بەغدا سەنرایەوە و قەدەغەی فڕینی فرۆکەکانی کرا، بەمەش هەم بەرەی کوردستانی توانی دەستکراوەتر بەڕێوەبردنی ناوچە کوردستانییە ئازادکراوەکان وەئەستۆ بگرێتەوە، دەرئەنجام قەوارە، پەرلەمان و حکومەتی هەرێمی دەستووری کوردستان و "ڕۆشتنی بێگەڕانەوە"ی سەدام و بەعسی لە کوردستان (جگە لە ناوچە دابڕێنراوەکان)ی لێکەوتەوە، چونکە بڕیاری دژەفڕینی پێشنیارکراوی بەریتانیا، کەرکوکی لە خۆنەدەگرت! - لەڕووی نێودەوڵەتییەوە: پرسی بزوتنەوەی ڕزگارییخوازیی کوردستانی بردەپێشەوە، بۆیەکەمجار بوو پاش زیاتر لە سەدساڵ لە تێکۆشانی کورد لە کوردستانی گەورەدا، ڕێکخراوێکی وەک نەتەوەیەکگرتووەکان و ئەنجومەنی ئاسایش (لانیکەمی مرۆیی) لەسەر کورد و دژی سەردەستەیەکی وەک بەغدا بێنەدەنگ و ئاکامی کردەیی لێبکەوێتەوە. - لەڕووی واتاییەوە: ڕاستە بڕیاری ٦٨٨ تەنها مرۆیی بوو، وەک خەڵکی سیڤیل بەرگری لە کورد کرد، نەک وەک شوناس و نەتەوەیەک و مافخوراو لە چوارچێوەی یەکێک لە دەوڵەتە دروستکراو و سەپێنراوەکاندا، بەڵام گوڕێک و قۆناغێکی نوێ بوو لە پۆلێنی وێستگەکانی جوڵانەوەی ڕزگارییخوازیی کوردستاندا، کە دانی بەوەدا ناوە دەوڵەتێکی سەرکوتکار مافی هاوڵاتیانی پێشێل دەکات و مافە کولتووریی و مرۆییەکانیان پایماڵ دەکات.  مانیفێستکەری ئەو ڕاستییەش بوو، پرسی کورد یەک پاکێچە و لەتناکرێت، چونکە دەرکەوت لە بەهاناوەچوونەوە کوردانی ڕۆژهەڵات و باکوور هەرچییان لەدەستهات لە هاوکاری مرۆیی و لۆبیکردن و پشتیوانی وەگەڕیان خست.  - لە ڕووی نەیارناسییەوە: هەریەک لە ئەنکەرە، ئەستەنبوڵ پاشان بەغدا و شام، تێگەیشتن چەکی سڕینەوە و بەزیادەزانینی کورد چارەسەری گرێیان بەرامبەر کورد ناکات و ناچارن هەم دانبنێن بە کوردستانی عێراقدا و لەوەش تێگەیشتن چیتر پرسی کورد و بزوتنەوەکەی بە "سەعدئاباد و جەزایر و هەماهەنگی چوارقۆڵی"یەکەی جاران لەناونابرێت و کەس دەنگی نەبیستێت. کۆڕەوی کورد تێیگەیاندن ماڵسوتان و ماڵتێکچوونی کورد، ماڵی ئەوانیش  بەئارامی ناهێڵێتەوە و پایتەختەکەیان دەهێنیتە لەرزە و دەستوەردەدرێت لەو دەوڵەتە مەرکەزییە سەپێنراوانەیان کە دەنگی گەلێک نابیستن. لەوەش زیاتر، نەیارانی چوارقۆڵی کوردستان، لە پرسی کۆڕەودا لەت بوون و ناچاربوون دان بە پرسەکە و ئاکامەکانیشیدا بنێن و بگرە ڕاپۆرت و نامە و نوێنەرەکانیان لەسەر دۆخی خەڵکی کۆچکردوو، بوونە پاڵپشت و بەڵگەی پشت دەرچوونی بڕیاری ٦٨٨.     کۆڕەو وەک هێزی کولتوور  لە کۆڕەوە دەرکەوت، لە ئەگەری بەکارهێنانی نەرمەهێز و هۆشیاریی ڕاستەقینەی جەماوەری و متمانەی خەڵکدا بە کیانی خۆماڵی نەک هەر دەتوانێت خۆی بپارێزێت، بەڵکو دەتوانێت پشتوان و پارێزەری تفەنگ و توندەهێزی پێشمەرگە و قەوارەکەشی بێت، بە پێچەوانەشەوە هەمان هێندە دەتوانێت لەناوبەریشی بێت گەر متمانە بدۆڕێنێت. لە دنیای نوێی پەیوەندیە نێودەوڵەتییەکان و کاریگەری وڵاتان، دیدگای سیاسەتی واقیعگەرایی و واقیعگەرایی نوێ زۆرترین ڕۆڵی هەیە لە دیاریکردن و سنوورداکردنی ڕەفتاری دەوڵەتان و ئەندامەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لەم دیدگایەدا، گرنگ نییە دەوڵەت چ ڕەفتار و ئایدۆلۆژیایەکی هەیە و نیازی چییە، بەڵکو ئەوەی ڕۆڵی بۆ دیاریدەکات جەمسەربەندییە نێودەوڵەتییەکان و پەیوەندی زلهێزەکانە کاریگەریی یەکەم و ڕاستەقینە جێدەهێڵێت.  ڕاستە کورد خۆی یەکێک نەبووە و نییە لە کاراکتەرە دەوڵەتییەکان، بەڵام لە ڕێی نیمچەلۆبی کولتووریی و سیاسیی و پارادبلۆماسییەوە، لە کۆڕەوەوە دەرکەوت دەتوانێت جیێ خۆی بکاتەوە، نەک تەنها ئەوەی لە چوارچێوەی دەوڵەت و دەستوور و یاساکانی عێراقدا بمێنێتەوە و مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، بەڵکو دەکرێت دیاردەیەکی وەک کۆڕەو بیکاتە ئەکتەرێکی نادەوڵەتی و نێودەوڵەتی کاریگەر، هەروەک ئەوەی قەوارەی هەرێم ڕۆڵی باشتری بینی و کاریگەریشی لە دواوێستگەی جەنگی دژەتیرۆر و داعشدا بە ڕوونی بۆ دەوڵەتان دەرکەوت. بۆیە دەکرێت لانیکەم سود لەو نیمچەلۆبی و نەرمەهێزە کولتووریانە وەربگیرێت، کە تێیدا تفەنگ و دستوورەکان لە پاراستنی ماف و شوناسی کورددا کورت دەهێنن. بۆ نموونە لە پرسی کەرکوک و ناوچەدابڕێنراوەکان، مافەکانی کورد لە تورکیا، ئێران و سوریا و پشتیوانی لە جوڵانەوەی ڕزگارییخوازیی کورد لەو وڵاتانە و...تاد.   مێژوو بۆ ئایندەسازیی کورد لە وردبوونەوە لە دیاردە و لێکەوتەکانی کۆڕەوە دەردەکەوێت پرسی کورد پرسێکی ماف-تەوەرە، بۆیە لەتناکرێت، یەک پاکێجە و لە هەر پارچەیەک بێت یەک ستەمی هاوبەشی هەیە، گەرچی چوارنەیار و چەند هێز و چەند ئیدارەی هەبێت بەڵام یەک ئیرادەی ناوەکی هەیە، گەر بخرێتەکار سەرلەبەر دەخرۆشێت و سنووری سیاسیی ناناسێت. لێرەدایە گرنگە پرسی کورد لە چوار پارچە لەتنەکرێت و نەرمەهێزی کوردان بۆ هەرچوارلا وەک پاکێجێک ڕێکبخرێتەوە و بجوڵێنرێت، گەرچی لەڕووی بەڕێوەبردنی دۆسێکەوە، چوارلایە بەڵام لەڕووی جۆری مامەڵە و پێشێلی مافەوە وەک یەکن، گەر کۆتکردنی ڕژێمی بەعس لە ٦٨٨ و دژەفڕیندا، بەهۆی چەوساندنەوەی گەلی خۆیی و پێشێلی مافی مرۆڤەوە هاتبێتە ئاراوە، ئەوا تاران، ئەنکەرە و شام هیچیان لەو تاقیکردنەوەیە دەرنەچوون و هەمان پێوەر بۆ ئەوانیش ڕاستە و هەقییەتی هاوشێوەی کۆڕەو، فشار و کارتی نەرمی کوردان بەکاربهێنرێت. تا ئەوکاتەی ئێران و تورکیا دان بە مافی کولتووری و سیاسیی کوردانی ڕۆژهەڵات و باشوردا نەنێن، داننان و مامەڵە لەگەڵ هەرێمدا نەک ناچارییە بەڵکو چەواشەکاریی و بەکارتکردنی پرسی مرۆیی کوردە، چونکە پرسی کورد لە هەرچوار پارچە پرسی مافی مرۆڤە و مافی مرۆڤیش پرسێکە بەشبەش ناکرێت. ناکرێت لێرە بڵێیت پارێزگاری هەولێر و کوردی عێراقم لە دەست گورگی عەرەبی، بەڵام خۆت گورگێکی تورکی و فارسی بیت بەرامبەر زمان و شوناس و ئینسانی کورد لە ئێران و تورکیا. کچێک تەنها لەبەرئەوەی خوشکە بچووکەکەی فێری ئەلفبێی کوردی بکات، ٥ساڵ توندی زیندانەکانی عەجەم بێت (زارا محەمەدی) و کچێکی دیکەش لەبەرئەوەی بەرگەی لەمافی مرۆڤی عەفرینییەکان کرد(چیچەک کوبانێ) بۆ هەتاهەتایە زیندانی تورکان بکەیت. سەڵاحەدینێکی سەرکردە لەزینداندا بێت تەنها لەبەرئەوەی ماف و دیموکراسی دەوێت (دەمیرتاش) و سەرکردەیەکیش لەبەرئەوەی ئاشتی دەوێت، لەسەر مێزی دانوستاندن تیرۆر بکرێت(قاسملو).    بابەتی پێشتر : بەکارهێنانەوە سیاسییەکانی نەورۆز

درەو:  نه‌وژین - ئەحمەد حەمید‎ ‎ ‎ ‎‎”‎هیچ راپۆرت و کارێک نەبوە لەکاتی ئامادە کردنیدا توشی کێشەو فشاری دەرونی نەبوبم“. ئه‌مه‌ وته‌ى كچه‌ رۆژنامه‌نوسێكه‌ له‌باره‌ى ئه‌و ‏فشارانه‌ى له‌سه‌رى دروست ده‌بێت به‌هۆى كاره‌كه‌یه‌وه‌‏‎. ‎ شه‌رمین عه‌لى، ماوه‌ى ١٤ ساڵه‌ له‌ گه‌رمیان سه‌رقاڵى كارى رۆژنامه‌نوسیه‌ له‌باره‌ى ئه‌و فشاره‌ ده‌رونیانه‌ى به‌هۆى پیشه‌كه‌یه‌وه‌ توشى ‏بوه، بۆ نه‌وژین‌ ده‌ڵێت: مامەڵەی رۆژنامەنوس لەگەڵ گشت چین و توێژو رەگەزو ‏خەڵکێکە، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا وەک ئەوەیە تۆ لەبەرەیەک ‏بیت و ئەو هەمو  بیروڕا جیاوازەش لەبەرەیەک بن‎‏.‏‎ ‎ ئه‌و فشاره‌ ده‌رونیه‌كانى ده‌به‌ستێته‌وه‌ بەوەی لەسەر بنەمای جێندەربوە کە روبەڕویان بوەتەوە”دەیان جار کە بۆکاری میدیایی رۆشتوم لەو شوێندەدا روبەڕوی تانەو توانج و تەنانەت گێچەڵ پێکردنیش بومەتەوە، باشیش ‏تێگەشتوم تەنها لەبەر ئەوەیە کە ژن بوم‎“‎‏.‏   ‎”‎ئەو پێشلکاریەی بەرامبەرم کرا، ئازاری رۆح و دەرونیدام“‏   ژنانى رۆژنامه‌نوس ئه‌وه‌ ده‌خه‌نه‌ڕو یه‌كێکی دیکە له‌ فشاره‌كانى سه‌ریان دوای کاتی تەواوبونی کارە رۆژنامەنوسیەکانیان بە هیلاکیەکی ‏زۆر، ئه‌ركه‌ خێزانیه‌كانیەکانە.‏ ‎ ‎ سۆما خالید، كچه‌ رۆژنامه‌نوسێكه‌ زیاتر له‌ هه‌شت ساڵه‌ له‌ شاری سلێمانى كارى راگه‌یاندن ده‌كات، ئاماژه‌ى به‌وه‌كرد: یه‌كێك لە ‏فشارەکانی سەرئێمە ‏هیلاکبونی زۆره‌ لەروی کارکردنەوە، لەهەمان کات ئەرکه‌كانی ژیانیش فشارێكى دیكه‌یه.‏     سۆما خالید، لە کاتی ئەرکە رۆژنامەوانیەکەیدا   سۆما، تیشکی خستەسەر ئەو پێشلکاریەی بەرامبەریکراوە کە بەشێوەیەک ئازاری داوە بیر لە تۆڵەکردنەوە بکاتەوە، وەک خۆی دەڵێت: ‏پێشێلکاریم لەبەرامبەردا کراوە تا ئەو رادەیەیی ئازاری رۆح و دەرونمی دا، تا ئێستاش کاریگەری لەسەرم ماوە و زۆرکاتیش بیر ‏لە”تۆڵەکردنه‌وه‌“ دەکەمەوە‏‎‏.‏ ‎ ‎ ‏”پاڵپشتیە دەرونیەکانی دەزگاکەم وایانلێکردوم بەهێزبم“‏   لەگەڵ ئەمانەشدا رۆژنامەنوسانی مێینە باسلەوەدەکەن پاڵپشتیە دەرونیەکان کاریگەری راستەخۆیان هەیە لەسەر بەرەنگاربونەوەیان ‏بەرامبەر ئەو فشارانەی روبەڕویان دەبێتەوە.‏ ‎ ‎ بوشرا فاروق، یەکێکە لەو رۆژنامەنوسانەی له‌و ده‌زگایانه‌ى كارى كردوه‌ خولى پاڵپشتى ده‌رونیان بۆ كراوه‌ته‌وه‌ و زۆریش پشتگیرى ‏كراوە، وتی: ”ئه‌مانه بە هۆکار دەزانم بۆ ئه‌وه‌ى کە توشى فشارى ده‌رونى نەبو‌م“.‏   ‎ ‎ بوشرا فاروق، لەکاتی ئەرکە رۆژنامەوانیەکانیدا   جیاواز له‌ بۆچونه‌كه‌ى بوشرا، شه‌رمین، باس له‌وه‌ده‌كات: دەزگاکانی راگەیاندن زۆرینەیان پشتگیری ژنانی رۆژنامەنوس دەکەن بۆ ‏بەردەوام بون، بەڵام نەیانتوانیوە لەروی مەعنەوی و دەروونیەوە کار لەسەر ‏بەهێزکردنی رۆژنامەنوسە ژنەکان بکەن بەرامبەر فشاری ‏کۆمەڵگا و لەمپەرەکان‎‏.‏ ‎”‎لە خودی دەزگا راگەیاندنه‌كان پێشەلکارییان بەرامبەر دەکرێت، وەک گێچەڵکردن و تەحەروش، کەوادەکات لە مێشکیاندا بمێنێتەوە و ‏کاریگەری لەسەر دەرونیان بکات، ئەو حاڵەتەش لەگەڵیان درێژە دەکێشێت و ‏گەشەدەکات، و دەبێتە ترس و دڵەراوکێ و کار دەکاتە ‏سەر ئامانج و هەنگاوەکانیان“.سۆما خالید، واده‌ڵێت‎. ‎ ‎ ‎ ‏”کارکردنی زۆر توشی فشاری دەرونی کردنم“‏   هه‌ندێكجار كچانى رۆژنامه‌نوس ناهێڵن ئاسته‌نگه‌كانى به‌رده‌میان ببێته‌ فشارى ده‌رونى بۆیان، به‌ڵام دواجار به‌هۆى كارى زۆره‌وه‌ فشارى ‏ده‌رونیان بۆ دروست ده‌بێت‎‏.‏‎ ‎ کچە رۆژنامەنوس ساكار عه‌بدوڵلا، ئەمەی روبەڕو بۆتەوە، لە بارەیوە قسەی بۆ نەوژین کردو وتی: ”به‌ هۆى كاركردنى زۆره‌وه‌ هه‌ندێك ‏جار فشارى ده‌رونیم له‌سه‌ر دروستبوه‌، به‌ڵام رێگه‌م ‏نه‌داوه‌ کاریگەری لەسەر کارەکەم جێبهێڵێت“.‏‎ ‎‎ ‎ ئه‌و وتیشى: متمانه‌ به‌خۆبون هۆكارێكى گرنگى به‌رده‌وامبونمه‌ هه‌ر ئه‌وه‌ش وایكردوه‌ نه‌هێڵم فشاره‌ ده‌رونیه‌كان كاریگه‌رى له‌سه‌رم ‏دروستكات‎‏.‏ ‎ ‎ ساكار، بۆ ئه‌وه‌ى فشاره‌ ده‌رونیه‌كانى كه‌م بكاته‌وه‌ راوێژى به‌ هاوڕێ و هاوپیشه‌كانى كردوه‌ و له‌و رێگه‌یه‌وه‌ توانیویه‌تى فشاره‌كان ‏له‌سه‌ر خۆى لابه‌رێت‎‏.‏   ‎ ‎ ساکار عەبدوڵلا، لەکاتی ئەرکە رۆژنامەوانیەکانیدا   له‌باره‌ى ئه‌وه‌ى راوێژى به‌ كه‌سانى پسپۆڕ كردوه‌ بۆ نه‌هێشتنى ئه‌و لێكه‌وته‌ ده‌رونیانه‌ى له‌سه‌ریه‌تى. سۆما، وتى: ئێمەی رۆژنامەنوسی ‏ژن کەم راوێژ دەکەین بەکەسانی پسپۆڕی دەرونی یان توێژەری کۆمەڵایەتی، ‏له‌كاتێكدا زۆر پێویستە بۆ ئارام بونەوەی دەرونمان‎. ‎   ‏”بەهۆی فشاری دەرونیەوە رۆژنامه‌نوس هه‌بوه‌ وازى له‌ كارەکەی هێناوه‌“‏   ‏”به‌و پێیه‌ى له‌ عێراق به‌ شێوه‌یه‌كى گشتى كۆمه‌ڵێك دۆسیه‌ هه‌ن كه‌ رۆژنامه‌نوسان ده‌ستى بۆ ده‌به‌ن روبه‌ڕوى فشار ده‌بنه‌وه‌، ‏بەشێوەیەک رۆژنامه‌نوسمان هه‌بوه‌ به‌ ‏هۆى ئه‌و فشاره‌ ده‌رونیه‌ى له‌سه‌رى بوه‌ وازى له‌ كارى راگه‌یاندن هێناوه‌‏‎“‎‏. ئەمە  قسەکانی دیارى ‏محه‌مه‌د، به‌ڕێوبه‌رى سه‌نته‌رى میترۆیە بۆ داکۆکیکردن لە رۆژنامەنوسان.‏   وتیشى: فشارى ده‌رونى به‌ شێوه‌یه‌كى جدى كارى له‌سه‌ر نه‌كراوه‌ و ته‌نانه‌ت ده‌زگاكانى راگه‌یاندن گرنگى به‌م لایه‌نه‌ ناده‌ن، له‌گه‌ڵ ‏به‌شى زۆرى كه‌ناڵه‌كانیش باسى ئه‌و گرفتانه‌مان كردوه‌، به‌ڵام له‌ پراكتیكدا به‌دى ‏ناكه‌ین  گرنگى به‌ لایه‌نى ده‌رونى رۆژنامه‌نوسه‌كانیان ‏بده‌ن.‏‎ ‎ ‎ به‌ڕێوبه‌رەکەی سه‌نته‌رى میترۆ، ئەوەشی نەشاردەوە”كه‌ كه‌ناڵى راگه‌یاندن هه‌یه‌ خۆى بوه‌ته‌ هۆى فشار بۆ سه‌ر رۆژنامه‌نوسه‌كانیان به‌ ‏تایبه‌ت كچانى رۆژنامه‌نوس“‏‎ ‎‏.‏ ‎ ‎سه‌ربارى ئه‌و ئالەنگارى و گرفتانه‌ى كچانى رۆژنامه‌نوس ده‌یخه‌نه‌رو، به‌ڵام باس له‌وه‌ش ده‌كه‌ن ئه‌و گرفتانه‌ نه‌بوه‌ته‌ رێگر بۆ ‏به‌ره‌وپێشچونى كاره‌كانیان و توانیانه‌ به‌سه‌ر ئاسته‌نگه‌كاندا سه‌ركه‌ون‎. ‎ ‎ ‎ شه‌رمین، ده‌ڵێت: ”وەک رۆژنامەنوسێکی ژن، دیمەنە ناخۆشەکانی کاتی کارکردن و فشارە دەرونیەکان راستە لەکاتی خۆیدا بێتاقەتم ‏دەکات و نیگەران دەبم پێی، بەڵام وزەو هێزی بەردەوامیان پێداوم، بەوەی لەکارەکەم دەتوانم بیروباوەڕی خەڵک بگۆڕم، نەک تەسلیم ‏بون بەو بیرۆکە خراپانەی بەرامبەر رۆژنامەنوسی ژن هەیانە‎“‎‏.‏     شەرمین علی، لەکاتی ئەرکە رۆژنامەوانیەکانیدا

درەو: گوهدار زێباری و شێروان شێروانی وەك رۆژنامەنووس ڕووماڵی ناڕەزاییەكانی دهۆكیان دەكرد كە دژ بە دواكەوتنی موچەی فەرمانبەران بوو، لەگەڵ هاوڕێكانیان دەستگیركران و بە شەش ساڵ زیندانی سزادران" ئەمە بەشێكە لە راپۆرتێكی شیكاری رۆژنامەی فاینەنشاڵ تایمزی بەریتانی.  لە ڕاپۆرتێكیدا فاینەنشڵ تایمز باس لە دیموكراسیەت لە عێراق و گیراوەكانی بادینان ئەكات. دادگایەك لە هەولێر گوهدار و هاوڕێكەی شێروان شێروانی تاوانبار كرد بە گواستنەوەی زانیاری بۆ لایەنی دەرەكی و هەڵگرتنی چەكی بێ مۆڵەت و نایاسایی. ئەم دوو كەسە بەشێكن لەو پێنج كەسەی كە مانگی ڕابردوو بە شەش ساڵ زیندانیكردن حوكمدران، دوای بەشداریكردنیان لە خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكانی هاوڵاتیان دژ بە حكومەت، لەگەڵ ئەوەی ڕێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی تاوانباركردنی ئەم كەسانە بە ناڕاست و هەڵبەستراو لەقەڵەم ئەدات.  باوكی گوهدار ئەوەی ڕاگەیاند كە كوڕەكەی دژ بە گەندەڵیەكانی حكومەت نوسیویەتی و ئەوان نوسینەكانیان بە دڵ نەبووە. لایەنگرانی ئەم كەسانە دەڵێن ئەم پێنج كەسەی دهۆك قوربانی بەرگریكردنن  لە دەربڕینی بیرو ڕای ئازاد .  لە هەژدە مانگی ڕابردوودا دەیان ڕۆژنامەنووسی عێراقی كوژراون و ڕفێنراون و دەستبەسەركراون یان بە تۆمەتێك دراون بە دادگا. بەرپرسیاری ئەو كوشتنانە بە شێوەیەكی گشتی ئەكەوێتە سەر میلیشیاكانی پەیوەست بە سیستەمی سیاسی عێراق و وە بە پشتگیری تاران دەكرێت. بەڵام ئێستا دەسەڵاتدارانی كورد و دەوڵەتی عێراق كەوتونەتە ژێر هەمان فشار.. كۆتایی هەفتەی ڕابردوو ئەنجومەنی باڵای دادوەری لە بەغدا فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دوو نووسەری سیاسی دەركرد بە تاوانی ناوزڕاندنی دەسەڵاتی گشتی یەكێك لەو كەسانە ، ئیبراهیم ئەلسومەیدعییە، لەلایەن پۆلیسەوە لە ماڵەكەی خۆی دەستگیركرا،  دووەم كەسیان لەدەرەوەی وڵات  ئەژی. تۆمەتەكان بەپێی یاسایەكی ساڵی 1969 بوون كە لەسەردەمی دەسەڵاتی حیزبی بەعسدا نووسراوە،  ئەو یاساییەی كە لەبێدەنگیدا عێراقی خنكاند  تا دوای داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە لە 2003 و حیزبی بەعس كۆتایی پێهات لە عێراق.  دیاری ساڵح مامۆستای زانكۆی ( موستەنصریە ) هۆشداری دەدات كە بەبەكارهێنانی "یاسای 1969 " ئەوە پشتڕاست دەكاتەوە كە هێشتا زیهنیەتی (صەدام حسێن) لە سیستمەكەدا كاردەكات"   فرە میدیایی لە عێراقدا هەیە ، بەڵام سەربەخۆیییەكی  زۆر نییە : زۆربەی بێژەرو دەزگاكانی هەواڵ ، خاوەنەكەی حیزب و میلیشیا سیاسییەكانن . پەیامنێران و كامێرامانەكان بە بەردەوامی لەلایەن هەردوو ئیدارەی كوردی و حكومەتی ناوەندییەوە كراونەتە ئامانج . كاتێك لە خۆپیشاندانە جەماوەرییەكانی دژ بە حكومەت لە ساڵی 2019 دا سەدان خۆپیشاندەر لەلایەن هێزە ئەمنییەكان و میلیشیاكانەوە كوژران، بەرپرسی تۆڕی ڕاگەیاندنی عێراق فەرمانی دا بە داخستنی  12 تەلەفزیۆن و چوار وێستگەی رادیۆیی ، بە بیانوی پێشێلكردنی یاساكانی مۆڵەتی میدیاییەوە. هەرێمی كوردستانی عێراق لە مێژە پەناگەی نووسەرانی عێراقی عەرەبی بووە، بەڵام  ساڵحی دەڵێت ئەوە لە گۆڕانكاریدایە ئێستا، نووسەران بە گاڵتەوە ئەڵێن دەتوانن بەغدا بەرەو هەولێر جێبێڵن ، بەڵام دواتر دەڵێن " ئەگەر ڕەخنە لە پارتی دێموكراتی كوردستان بگرن"،  دواتر كەس ئەوان لە خۆ ناگرێت.   گوهدار زێباری كە كاری بۆ ڕۆژنامەی "وڵات نیوز" دەكرد، هەروەها شێروان شێروانی كە  ڕۆژنامەنوسێكی سەربەخۆ بوو، دوای ڕووماڵكردنی ناڕەزاییەكان لە دهۆك دەستگیركران،  خۆپیشاندانەكان لەسەر دواكەوتنی پێدانی مووچەی كەرتی گشتی بوو. ڕێڤینگ یاسین، پارێزەری ڕۆژنامەنووسان ڕایگەیاند، كە دادگاییكردنەكەیان ناڕەوایە و ئاماژەی بەوە كرد كە كەمتر لە هەفتەیەك پێش بەرواری دادگاییەكەیان، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەنووسیدا ڕایگەیاند كە تۆمەتباران سیخوڕبوون و وتی:"ئەوانەی دەستبەسەركراون ... نە چالاكوانن و نە ڕۆژنامەنووسن هەندێكیان سیخوڕ بوون، بۆ وڵاتانی تر . . وە هەندێكیان تێكدەر بوون". نوسینگەی مافی مرۆڤی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان پشتڕاستی كردەوە كە چاودێری دادگاییكردنەكە دەكات بەڵام هێشتا بڕیاری خۆی نەداوە .  خێزانی زێباری سوورن لەسەر بێتاوانی گوهدار، باوكی دەڵێت كوڕەكەی وەك ئەوەی " لە وڵاتێكی ئازادی ڕادەربڕیندا بووبێت " دەینووسی . چەند ساڵە پێی دەڵێم، سەیركە، ئەم شتانە مەنووسە، ئەوان لەناوت دەبەن یان دەتكوژن" ئەو ئاهێك هەڵدەكێشێت و ئەڵێت "ئەوەی من پێشبینیم دەكرد روویدا"  

راپۆرت:فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف بەپێی نوێترین تەكنەلۆژیای ریسایكلین دەتوانرێت لە هەزار تەن زبڵ‌و خاشاك بڕی (37 مێگاوات) كارەبا بەرهەم بهێنرێت، لە هەرێمی كوردستان تائێستا زبڵ دەخرێتە ژێر خۆڵ، بەر لە حەوت مانگ لە سلێمانی كارگەیەكی ریسایكلین كەوتەكار، كە زبڵ‌و خاشاك دەكات بە سوتەمەنیی، بەڵام بەهۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم پارەی بۆ خەرجناكات، كارگەكە ناتوانێت بەتوانای تەواوەتی خۆیەوە كاربكات، لە پارێزگای دهۆكیش پرۆژەیەكی ریسایكلین هەیە كە دیارنییە كەی دەكەوێتە كار، رۆژانە لە هەرێمی كوردستان زیاتر لە (7 هەزار) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە، بۆ ئەم پرۆسەیە حكومەت مانگانە (10 ملیۆن) دۆلار خەرجدەكات، بەڵام سەرباری ئەمە هێشتا زبڵ هەڕەشەیەكی گەورەیە لەسەر ژینگە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. ژینگە لە هەرێمی كوردستان لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی بڕیارێكی پەرلەمان، رۆژی 16ی نیسانی هەموو ساڵێك وەكو رۆژی ژینگە دیاریكراوە، سەرباری ئەمە دەستەیەكی سەربەخۆ هەیە بەناوی (دەستەی پاراستن‌و چاككردنی ژینگە) كە ئێستا (عەبدولڕەحمان سدیق) سەرۆكایەتی دەكات. لەپاڵ ئەمانەدا، ژینگەی شارەكانی هەرێمی كوردستان بەهۆی پاشماوەی خۆڵ‌و خاشاكی ماڵان‌و دوكان‌و شوێنە بازرگانییەكانەوە، لەبەردەم مەترسیدایە.  خۆڵ‌و خاشاك لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی راپۆرتی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان كە دامەزراوەیەكی سەر بە وەزارەتی پلاندانانە، رۆژانە لە شارەكانی هەرێم بڕی (7 هەزارو 200) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە‌و فڕێ دەدرێت، قەبارەی خۆڵ‌و خاشاك لەناوچە جیاوازەكان بەمشێوەیە:  •    هەولێر: رۆژانە (2 هەزارو 600) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە •    سلێمانی: رۆژانە (هەزارو 850) تەن   •    ئیدارەی گەرمیان: رۆژانە (470) تەن •    ئیدارەی راپەڕین: رۆژانە (400) تەن •    دهۆك: رۆژانە (هەزارو 620) تەن تێكڕای قەبارەی خۆڵ‌و خاشاك لە ساڵێكدا دەگاتە (2 ملیۆن‌و 628 هەزار) تەن، كە لە نزیك شارەكان فڕێدەدرێت‌و دەكرێت بەژێر خۆڵەوە یان دەسوتێنرێت، ئەمەش زیان بە ژینگە‌و تەندروستی گشتی دەگەیەنێت.  (31) كۆمپانیا كە كاری پاككردنەوەی شارو شارۆچكەكان دەكەن، گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتی شارەوانی هەرێمدا هەیە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێم مانگانە بڕی (10 ملیۆن) دۆلار تەنیا لە كۆكردنەوەی خۆڵ‌و خاشاكدا خەرج دەكات، سەرباری ئەمەش هەندێكجار كۆمپانیاكانی پاككردنەوە بەهۆی ئەوەی پارەكانیان لەلایەن حكومەتەوە بۆ خەرجناكرێت، مانگرتن رادەگەیەنن‌و شارەكان دەخەنە بەردەم هەڕەشەی زبڵەوە. ئەمە تەنیا پرۆسەی كۆكردنەوەی خۆڵ‌و خاشاكە، بەڵام پرۆسەی چارەسەركردن بەشێوەیەكی ئابوریی‌و ژینگەیی كە پێی دەوترێت (ریسایكلین) لە هەرێمی كوردستان هێشتا بەشێوەیەكی باش نەچووەتە بواری جێبەجێكردن، ئەمە لەكاتێكدایە دەتوانرێت لەو خۆڵ‌و خاشاكانە وزەی كارەبا بەرهەمبهێنرێت یاخود سەرلەنوێ ماددەی سەرەتایی دروستبكرێتەوە‌و كارگەكان لە هاوردەكردنی ماددەی سەرەتایی لە دەرەوەی وڵات رزگاربكرێن.  ریسایكلین چییە ؟  ریسایكلین، بریتییە لە پرۆسەی گۆڕینی خۆڵ‌و خاشاك بۆ بەرهەمی نوێ، ئەمە لە مێژوودا پرۆسەیەكی نوێ نییە، لە چاخە دێرینەكاندا مرۆڤ ماددە كانزاییەكانیان  تواندوەتەوە‌و ئامێری نوێی لێ دروستكردووە.  پرۆسەی ریسایكلین چەندین سودی هەیە، لەوانە پاراستنی ژینگە، كەمكردنەوەی ئاستی پشتبەستن بەو ماددەی سەرەتاییانەی كە لە سروشتەوە بەرهەمدەهێنرێن بۆ دروستكردنی كاڵای نوێ، كەمكردنەوەی خەرجی وەبەرهێنان بەوپێیەی نرخی ئەو ماددانەی كە لە پرۆسەی ریسایكلینەوە بەرهەمدەهێنرێن زۆر كەمترە لە نرخی هەمان ماددە كە لە سروشتەوە بەرهەمدەهێنرێت، بۆ نمونە دروستكردنی كاغەز رۆژانە پێویستی بە بڕینەوەی سەدان درەخت هەیە، بەڵام ئەگەر لەڕێگەی ریسایكلینەوە سەرلەنوێ سود لە كاغەزی بەكارهاتوو وەربگیرێت، هەم تێچووی كەمتر دەبێت‌و هەم سەدان درەخت لە بڕینەوە رزگاریان دەبێت‌و بەمەش ژینگە پارێزراوتر دەبێت، سەرباری هەموو ئەمانە، پرۆسەی ریسایكلین دەرفەتی كار بۆ خەڵك دەڕەخسێنێت.  ریسایكلین یەكێكە لە پیشەسازییە ستراتیژییەكان، ئێستا لە سنوری یەكێتی ئەوروپادا (516) كارگە هەیە، لە ئەمریكا (123) كارگە، لە ژاپۆن (100) كاریگە، لە چین (56) كاریگە، لە ئوسترالیا‌و نیوزلەنداش زیاتر لە (17) كارگەی ریسایكلین هەیە.  سوید بە یەكێك لەو وڵاتانە ئەژماردەكرێت كە لەبواری دووبارە سودوەرگرتنەوە لە خۆڵ‌و خاشاكدا سەركەوتنی گەورەی بەدەستهێناوە، لەم وڵاتە پاشماوەی خۆڵ‌و خاشاك‌و كەلوپەلی بەكارهاتوو لەرێگەی ریسایكلینەوە دەكرێت بە كارەبا‌و سەرچاوەی سوتەمەنیی بۆ خۆگەرمكردنەوە، چین‌و ئەڵمانیا‌و هۆڵەندا‌و بەلجیكا لەو وڵاتانەی ترن كە لەم بوارەدا چاویان لێدەكرێت.  ئەم پیسەشازییە لەسەردەمی جەنگی یەكەم‌و دووەمی جیهانیدا دەركەوت، ئەوكات ماددە بنەڕەتییەكانی وەكو لاستیك‌و هەندێك كانزای تر زۆر كەمیان كردبوو، كۆمەڵگە ئەوروپییەكان لەو سەردەمانەدا زۆر پێویستیان بەو ماددانە هەبووە، بۆیە دەستكراوە بۆ كۆكردنەوەی ئەو مادانە لەناو خۆڵ‌و خاشاك بەمەبەستی دووبارە بەكارهێنانەوەیان، لەوكاتەوە ریسایكلین بووە بە گرنگترین ئامرازی خۆدەربازكردن لە پاشماوەكان، ئێستا ئەم بوارە زۆر گەشەی كردووە، تا ئەو رادەی جگە لە كانزاكانی وەكو ئاسن‌و ئەلەمنیۆم‌و پۆڵا هەروەها ماددە پلاستیكییەكان‌و سوشە‌و كاغەز‌و كارتۆن‌و تایەی ئۆتۆمیبل‌و پەڕۆ، ئاوەڕۆكانیش ریسایكلین دەكرێن‌و جارێكی تر بۆ خواردنەوە سودیان لێدەبینرێت.  سەرباری ئەمانە، كەلوپەلە ئەلیكترۆنییەكانیش چونەتە ناو بواری ریسایكلین، بەگوێرەی راپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكان، ساڵی 2014 بڕی (41 ملیۆن) تەن كەلوپەلی لەكاركەوتووی ئەلیكترۆنی فڕێدراونەتە ناو زبڵدانەكان‌و لەو ساڵەدا رێژەی یەك لەسەر شەشی ماددە ئەلیكترۆنییەكان لەڕێگەی ریسایكلینەوە سەرلەنوێ سودیان لێوەرگیراوەتەوە. چارەسەری خۆڵ‌و خاشاك بەشێوەیەكی گشتی پرۆسەی چارەسەركردنی خۆڵ‌و خاشاك لە جیهاندا سێ رێگای هەیە: رێگای یەكەم: داپۆشینی راستەوخۆ ئەمە بریتییە لە پرۆسەی داپۆشینی رێژەی 100%ی ئەو خۆڵ‌و خاشاكەی كە لە شارەكاندا كۆدەكرێتەوە لەژێر خۆڵدا، ئەمە شێوازێكی كۆن‌و نەریتییە‌و تەنیا لە وڵاتە دواكەوتووەكاندا پەیڕەو دەكرێت، ئەوەی لە كوردستان هەیە ئەم شێوازەیە، لەم شێوازەدا ئەو ماددە سودبەخشانەی كە لەناو خۆڵ‌و خاشاكی ماڵاندا هەیە لەگەڵ ماددە بێكەڵكەكان پێكەوە ژێر خاك دەنرێن، سەرباری زیانە ئابورییەكانی، ئەم شێوازە زیانی زۆر بە ئاوی ژێر زەوی‌و ژینگە بەگشتی دەگەیەنێت‌و روبەرێكی زۆری زەویش داگیر دەكات. رێگای دووەم: سوتاندن لە هەوادا ئەم شێوازە پێی دەوترێت چارەسەر بە گەرمی یاخود سوتاندن (THermal)، هەندێك ئەم شێوازەیان ناوناوە ناشتن لە هەوادا (Air filling)، ئەم شێوازەش بەهۆی پیسكردنی ژینگەی بەرگەهەواوە، پشتی پێنابەسترێت. رێگای سێیەم: چارەسەری بایۆلۆژی ئەم شێوازە پێشكەوتوترین رێگای چارەسەركردنی خۆڵ‌و خاشاكە، چونكە بەبەراورد بە رێگاكانی تر كەمترین پاشماوە لەدوای خۆی بەجێدەهێڵێت‌و زیانەكانی بۆ ژینگە زۆر كەمترە.  لەپاڵ ئەم سێ رێگایەدا، چەند رێگایەكی تری چارەسەری خۆڵ‌و خاشاك هەن، كە زیانیان بۆ ژینگە هەیە، لەوانە شێوازی بەكارهێنانەوەی ماددە سودبەخشەكانی ناو خۆڵ‌و خاشاك، لەم شێوازەدا تەنیا ماددە سودبەخشەكان جیادەكرێتەوە‌و ماددەكانی تر فڕێ دەدرێتە ناو ژینگەوە، شێوازی بەكارهێنانی خاشاك بۆ دروستكردنی پەینی كیمیایی رێگەیەكی ترە، بەڵام بەپێی لێكۆڵینەوەكان ئەم شێوازە بۆ هەرێمی كوردستان گونجاو نییە، چونكە خاشاكی هەرێم بڕێكی زۆر كانزای قورسی تێدایە‌و دەبێتەهۆی پیسبوونی خاك‌و رێژەی 40%ی پرۆسەكە وەكو پاشماوە دەمێنێتەوە، رێگەیەكی تریش هەیە كە بەكارهێنانی خاشاكە بۆ دروستكردنی غاز، لەم شێوازەش لایەنە خراپەكەی ئەوەیە رێژەی 50%ی خاشاكەكە دەبێتە پاشماوە‌و زیان بە ژینگە دەگەیەنێت.   ریسایكلین لە هەرێمی كوردستان لە هەرێمی كوردستان چەند هەوڵێك هەیە بۆ چارەسەركردنی پاشماوەی خۆڵ‌و خاشاك بەشێوەیەكی سەردەمیانە‌و تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو، بەڵام هێشتا هیچ یەكێك لەو هەوڵانە بەتەواوەتی نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە.  هەوڵێك لە سلێمانییەوە  ناوەڕاستی ساڵی رابردوو، لە پارێزگای سلێمانی كارگەیەكی ریسایكلین تەواوكرا بەناوی (كارگەی چارەسەركردنی خۆڵ‌و خاشاكی رەقی ئیكۆسیم)، ئەم كارگەیە لەلایەن كۆمپانیایەكی سەربە گروپی كۆمپانیاكانی فاروقەوە دروستكراوە كە بە "فاروق گروپ" ناسراوە.  كۆمپانیای (ئیكۆسیم) بە هاوكاری دوو كۆمپانیای تایبەتمەندی ئەوروپی‌و بە تێچووی (60 ملیۆن) دۆلار‌و لەسەر روبەری (204) دۆنم زەوی لەناوچەی (تانجەرۆ) كارگەكەی دروستكردووە، واتە لە هەمان ئەو ناوچەیەی كە شارەوانی سلێمانی دیاریكردبوو بۆ فڕێدان‌و داپۆشینی خۆڵ‌و خاشاكی شارەكە.   گرێبەستی ئەم پرۆژەیە لەنێوان (پارێزگای سلێمانی)‌و (كۆمپانیا ئیكۆسیم)دا كراوە، بەگوێرەی گرێبەستەكە، ئەم كارگەیە دەبێت هەموو جۆرە خاشاكێكی سلێمانی چارەسەر بكات، جگە لە پاشماوەی (پزیشكی)‌و (بیناسازی)، هەروەها دەبێت رۆژانە بڕی (هەزارو 100) تەن خۆڵ‌و خاشاك چارەسەر بكات.   مانگی ئابی 2020، كارگەكە ئامادەیی خۆی بۆ وەرگرتنی خۆڵ‌و خاشاكی سلێمانی راگەیاند‌و بەشێوەیەكی ئەزمونی‌و بەتوانای (هەزارو 300) تەنەوە لە رۆژێكدا (واتە زیاتر لەو بڕەی لە گرێبەستەكەدا بۆی دیاریكراوە) كەوتەكار.  بەرپرسەكانی ئەم پرۆژەیە دەڵێن، لە دروستكردنی كارگەكەدا رەچاوی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی سلێمانییان كردووە لە (20 ساڵ)ی داهاتوودا، هەروەها رێژەی پاشماوەی كاركردنی پرۆژەكە 10%یەو دەیانەوێت لە داهاتوودا ئاستی پاشماوە بۆ 6% دابەزێنن، كە ئەمەش بڕێكی زۆر كەمە‌و كاریگەری لەسەر پیسبوونی ژینگە نابێت.  بەگوێرەی قسەی هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی، ئەم كارگەیە دەرفەتی كاركردن بۆ زیاتر لە (200) كەس دەرەخسێنێت. لەچارەسەركردنی خۆڵ‌و خاشاكدا، ئەم كارگەیە نوێترین شێوازی پەیڕەو كردووە كە شێوازی (چارەسەری بایۆلۆژی)یە‌و پرۆسەكە بە سێ قۆناغدا تێدەپەڕێت: •    چارەسەری میكانیكی سەرەتایی: لەم قۆناغەدا خاشاكەكە دەهاڕدرێت بۆ ئەوەی قەبارەی چونیەكی هەبێت. •    چارەسەری بایۆلۆژی: لەم قۆناغەدا خاشاكە هاڕدراوەكە وشكدەكرێتەوە‌و لە بەكتریا‌و ڤایرۆس خاوێندەكرێتەوە. •    چارەسەری میكانیكی: لەم قۆناغەدا ماددەی ناچالاك لە خاشاكەكە جیادەكرێتەوە كە رێژەكەی تەنیا 10%و ئەم بەشە دەبێت بە پاشماوە (واتە رۆژانە تەنیا رێژەی 10%ی خاشاكی سلێمانی وەكو پاشماوە دەهێڵێتەوە).  لە كۆتایی ئەم پرۆسە سێ قۆناغییەدا، ئەو بەرهەمەی كە لە زبڵ‌و خاشاكی سلێمانیەوە بەدەستدێت، سوتەمەنییەكە كە پێی دەوترێت (RDF) كە سوتەمەنی جێگرەوەیە بۆ كارگەكان‌و هاوكات دۆستی ژینگەیە.   دوای نزیكەی حەوت مانگ لە تەواوبوونی، ئەم كارگەیە هێشتا بەتوانای تەواوەتی خۆیەوە كارناكات، ئەمەش بەهۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم پارەی كاركردنی بۆ خەرجناكات، پارێزگاو شارەوانی سلێمانی چەندجارێك نوسراویان بۆ ئەنجومەنی وەزیران كردووە، بەڵام حكومەت وەڵامناداتەوە.  هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند" كارگەكە بۆ ئەوەی بتوانێت رۆژانە ئەو بڕە لە خۆڵ‌و خاشاك وەرگرێت كە لە گرێبەستەكەیدا داوای لێكراوە، دەبێت حكومەتیش پابەندییە داراییەكانی خۆی بەرامبەر بە كارگەكە جێبەجێ بكات".  ئێستا ریسایكلینەكەی سلێمانی تەنیا چاوەڕوانی ئەوەیە، حكومەت پارەی كاركردنی بۆ خەرج بكات بۆ ئەوەی رۆ    ژانە لانی كەم (هەزارو 100) تەن خۆڵ‌و خاشاك بگۆڕێت بۆ سوتەمەنی. هەوڵی دووەم لە دهۆكەوە كۆتاییەكانی 2020، وەزارەتی شارەوانی‌و گەشتوگوزار دروستكردنی كارگەیەكی چارەسەركردنی خۆڵ‌و خاشاكی لە سنوری پارێزگای دهۆك‌و بەدیاریكراوی لە ئامێدی راگەیاند، بەڵام ئەو پرۆژەیە تائێستا تەواو نەكراوە.  ئەم كارگەیە، لەسەر رووبەری (96) دۆنم زەوی دروستدەكرێت‌و دەكەوێتە كۆمەڵگەی (قەدش)ی سەر بە ناحیەی سەرسەنكێ، خۆڵ‌و خاشاكی زیاتر لە 13 شارەوانی سنورەكە چارەسەر دەكات. ریسایكلین لە عێراق لە عێراق خۆڵ‌و خاشاك یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانە، بەگوێرەی دواین داتاكان، ئاستی خۆڵ‌و خاشاك لە عێراق ئێستا رۆژانە بۆ زیاتر لە (15 هەزار) تەن بەرزبوەتەوە. بەمدواییە حكومەتی عێراق چەند گرێبەستێكی وەبەرهێنانی زبڵ‌و خاشاكی لەلایەن كۆمپانیا بیانییەكانەوە بەدەستگەیشتووە كە داوای دامەزراندنی كارگەی ریسایكلین دەكەن بەمەبەستی گۆڕینی خاشاك بۆ وزەی كارەبا.  سەرباری ئەوەی بە دروستكردنی ئەم كارگانە ژینگەی عێراق رزگاری دەبێت‌و لەلایەكی تریشەوە كێشەی كارەبا چارەسەر دەبێت، بەڵام هێشتا ئەم جۆرە پرۆژانە بەربەستیان لەبەردەمدایە.  یەكێك لە بەربەستەكانی بەردەم دروستكردنی كارگەی ریسایكلین بەگوێرەی قسەی ئەمجەد عقابی ئەندامی لیژنەی وزەو نەوت لە پەرلەمانی عێراق، ئەوەیە، كۆمپانیاكان داوا دەكەن خەڵك لە ماڵەكانی خۆیانەوە جۆری زبڵ‌و خاشاكەكانیان جیابكەنەوە هاوشێوەی ئەوەی لە وڵاتانی پێشكەوتوو هەیە كە چەند تەنەكەیەكی خۆڵ دانراوە‌و بەپێی جۆری ماددەكان، زبڵەكانیان تێدا رۆدەكرێت، ئەمەش بەقسەی ئەو پەرلەمانتارە بۆ عێراق كارێكی قورسە، چونكە خەڵك بە گشتی رۆشنبیری جیاكردنەوەی جۆرەكانی زبڵ‌و خاشاكیان نییە.  سەرباری ئەمە، لەبارەی نرخی یەكەی ئەو كارەبایەی كە لە زبڵ‌و خاشاك بەرهەمی دەهێنرێت، كێشە لەنێوان وەزارەتی كارەبای عێراق‌و كۆمپانیاكانی بواری ریسایكلیندا هەیە. بەپێی قسەی هاشم شەدیدی راوێژكاری وەزارەتی كارەبای عێراق، نەوەی چوارەمی تەكنەلۆژیای ریسایكلین لەتوانایدایە لە هەزار تەن خۆڵ‌و خاشاك بڕی زیاتر لە (37 میگاوات) كارەبا بەرهەمبهێنێت، بەڵام نەوەی سێیەمی هەمان تەكنەلۆژیا كە لە توركیا‌و وڵاتانی تری دراوسێی عێراق بەكاردەهێنرێت، لە هەزار تەن خاشاك بڕی نزیكەی (17 میگاوات) كارەبا بەرهەم دەهێنێت.   زانیارییەكان باسلەوە دەكەن، كۆمپانیاكان تەندەریان پێشكەش كردووە بۆ كڕینی یەك تەن خاشاكی عێراق بە بڕی (5) دۆلار بەمەبەستی بەرهەمهێنانی كارەبا‌و دواتر فرۆشتنەوەی كارەباكە بە وەزارەتی كارەبای عێراق بە بڕی (4.5 سەنت) بۆ هەر كیلۆواتێك، سەرباری ئەوەی ئێستا عێراق بۆ كڕینی هەر كیلۆواتێك كارەبا بڕی (11) سەنت بە ئێران دەدات، بەڵام ئامادە نییە گرێبەستێكی لەمجۆرە بكات، كە هەم تێچووەكەی كەمترە هەم كێشەی خاشاك‌و ژینگە چارەسەر دەكات.

(درەو): کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیلی ئەمریکی چوارەمین کێڵگەی نەوتی هەرێمی کوردستانی بەجێهێشت و پشکەکانی فرۆشت. کۆمپانیای (ئیکسۆن مۆبیل) یەکێکە لەو کۆمپانیا ئەمریکییانەی بواری نەوت، کە لەماوەی زیاتر لە یەک دەیەی رابردوودا، چەند گرێبەستێکی کردووە بۆ فراوانکردنی کێڵگەکانی نەوتی هەرێمی کوردستان. بەگوێرەی راپۆرتی ئاژانسی رۆیتەرز، ئیکسۆن مۆبیل کە لەکۆی (١٩) کێڵگەی نەوت و غازی هەرێم، گرێبەستی بۆ پەرەپێدانی (٦) کێڵگە کردووە، پێشتر (٣) کێڵگەی هەرێمی داوە بە کۆمپانیا بیانییەکانی ترو لێی دەرچووە. ئەمڕۆ، کۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی لە بەیاننامەیەکدا ئاشکرایکرد، پشکەکانی کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیلی ئەمریکی لە کێڵگەی نەوتی (بەعشیقە) کڕیوەتەوەو ئێستا ئەو گەورەترین پشکداری ئەو کێڵگەیە. ئەمە چوارەمین کێڵگەی نەوتی هەرێمە کە ئیکسۆن مۆبیل بەجێی دەهێڵێ بۆ کۆمپانیاکانی تر. لەلایەکی تر، کۆمپانیا نەرویژییەکە، پلانی خۆی راگەیاندووە بۆ پەرەپێدانی کێڵگەی نەوتی (شێخان) بە سەرمایەیەکی زیاترەوە. جۆن هاریس بەڕێوەبەری جێبەجێکاری (گۆڵف کیستون) کە بە هەمان شێوە له کێڵگەی شێخاندا کاردەکات، دەڵێ:" بەرنامەمان هەیە پەرە بە کێڵگەی شێخان بدەین کە کارەکانی پێشتر بەهۆی بڵاوبونەوەی کۆرۆناوە راوەستاوە". ئێستا ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەی شێخان رۆژانە (٤٠ هەزار) بەرمیلە، ئەم کۆمپانیایە دەیەوێت لەماوەی سێ مانگی سەرەتای ئەمساڵدا ئاستی بەرهەمهێنان بۆ (٥٥ هەزار) بەرمیل بەرزبکاتەوە.

درەو: كامەران قەرەداغی – درج نێچیرڤان بارزانی ئەندامی وەفدی دانوستانكاری كورد لە بەغداد 1991 ئاماژەی بەوەكردووە كە ئێمە هەڵوێستمان وا نیشاندا كە لاوازین، لایەنی عێراقی سودی لەوە بینی، نەوشیروان مستەفا دەیگێڕێتەوە كە بەعسیەكان داوایان لە مام جەلال كردبوو من لە وەفدەكە بگۆڕن چونكە بە بۆچونی ئەوان من كەسێكی توندڕەوم، تارق عەزیز بە روونی بە وەفدی كوردی وت: عەرەب چۆن بۆ ئەندەلوس دەگرین ئێوەش دەبێت تا هەتایە بۆ كەركوك بگرین.   وەفدی كوردی بەرەو بەغداد دوای كۆڕەوەكەی بەهاری 1991و هێرشی سوپای عێراق بۆ داگیركردنەوەی شارە راپەڕیوەكانی هەرێمی كوردستان، سەركردایەتی بەرەی كوردستانی بڕیاریدا دانوستان‌و گفتوگۆ بكات لەگەڵ حكومەتی عێراق وەفدێكی چوار كەسی بە سەرۆكایەتی جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەرەو بەغدا كەوتنەڕێ‌. دانوستانەكە لەزاری نێچیرڤان بارزانییەوە  نێچیرڤان بارزانی لە پارتی دیموكراتی كوردستان كە ئەندامی وەفدەكە بووە دەڵێت: بە درێژایی رێگەكە تاڵەبانی دەیوت‌و دووبارەی دەكردەوە كە هیچ ئاسۆیەك بۆ كورد نیە.  كەس یارمەتیمان نادات. هیچ شتێك جگە لە دانوستان لە گەڵ بەغداد لە بەردەماندا نیە. لە بەغدا تاڵەبانی توندو جدییانە لەگەڵ بەرپرسانی عێراقدا قسەیكرد, پێی وتن ئێمە لە رابردوودا هەمیشە چارەسەرێكی ئاشتیانەمان ویستووە. بەڵاك ئێوە بە شێوەیەكی زۆر قێزون مامەڵەتان لەگەڵدا كردین و كردەوەی نامرۆڤانەتان لە دژمان ئەنجامدا، بەڵام لە یەكەم قسەكردنیدا باسكردنی چەند پرسێكی زۆری لە بیرچوو. پاشان رۆڵی سامی عەبدولڕەحمان هات. كە بە زنجیرەیەكی رێكخراوە بیر‌وبۆچونەكانی خستەڕوو. نێچیرڤان بارزانی دەڵێت یەكەم دیداری وەفدەكە لەگەڵ عزەت دوریی سەرۆكی وەفدی عێراق بوو. یەكەم پرسیاری كە ئاراستەی كردین وتی: بۆچی مەسعود بارزانی لەگەڵتاندا نەهاتووە؟, تاڵەبانی بە دەنگێكی كزی نزیك لە چرپە وەڵامی دایەوە‌و وتی: رەنگە هۆكارەكەی ئەوە رووداوە بێت كە بەسەر خێزانەكەیدا هات كە 17 كەسی نزیكی خۆی كوژران‌و نزیكەی 8 هەزار بارزانیش ون كران بەبێ‌ زانینی چارەنوسیان. دووری وەڵامی دایەوە‌و وتی لۆمەی ناكات. لێرەدا من قسەمكرد‌و بە دووریم وت ئەو پرسە پەیوەندی بە هەڵوێستی شەخسی بارزانییەوە نیە, ئەو لە پێناوی كورددا كاردەكات‌و هەركاتێك باوەڕی هێنا كە ئێوە ئامادەن پرسی كورد چارەسەر بكەن دێت بۆ بەغداد, بەڵام لەم كاتەدا باوەڕمان بەوە نیە, لەبەر ئەوە من لێرەم بۆ ئەوەی هەڵوێستتان بزانم. دەربارەی هەڵوێستی وەفدی كوردی نێچیرڤان بارزانی دەڵێت:" لە بەغداد هەڵوێستمان وا نیشاندا كە لاوازین. لایەنی عێراقی سودی لەوە وەرگرت, ئەوان تێگەیشتن كە ئێمە زۆر نائومێدین‌و هیچ هیوایەكمان نیە, كاتێك ئێمە لە كاتەكانی پشوودا هەر خۆمان دەبوین بە یەكترمان دەوت هیچ بژادەیەكمان لە بەردەمدا نیە‌و كاتێك عێراقییەكانیش لە لاوازی هەڵوێستی ئێمە تێگەیشتن شتێكی كەم نەبێت هیچیان پێشكەش نەكردین‌و وتیان پێویستە خولی دووەمی دانوستانەكان لەگەڵ مەسعود بارزانیدا بەڕێوەبچێت‌و دوای ئەوەش چەندین خولی تری گفتوگۆ ئەنجامبدرێت. نێچیرڤان بارزانی لە هەولێر لە 22ی ئایاری 1993 ئەم قسانەی بۆ دكتۆر كامەران قەرەداغی رۆنامەنوسی بەناوبانگی كورد‌و راوێژكاری پێشووی مام جەلال سەرۆك كۆماری عێراق كردووە. دانوستانەكە چۆن دەستیپێكرد؟ نەوشیروان مستەفا وەڵام دەداتەوە: تەنها وەفدەكەی تاڵەبانی نەچووە بەغداد, لەو چوارچێوەیەدا نەوشیروان مستەفا لە دیدارێكدا لەگەڵیدا وتی سەرەتا دەستپێشخەری گفتوگۆ‌و دانوستان لەلایەن موكەڕەم تاڵەبانییەوە خرایەڕوو بە رێككەوتنەی خۆی‌و مەسعود بارزانی. نەوشیروان مستەفا دەڵێت:" نوێنەرێكمان رەوانەی بەغدا كرد كە ئەفسەرێكی خەڵكی سلێمانی بوو بەناوی دارای تۆفیق ئاغا. ئەركەكەی تەنها بریتی بوو لە گەیاندنی نامەیەك بۆ لایەنی عێراقی, دوای گەڕانەوەی بۆ كوردستان وەفدێكمان رەوانەی بەغداد كرد كە پێكهاتوو لە فەرەیدون عەبدولقادر‌و عومەر فەتاح لە یەكێتی, فازل میرانی‌و ئازاد بەرواری لە پارتی دیموكراتی كوردستان. وەفدەكە عزەت دوری‌و حسێن كامیل‌و تەها جەزراوی‌و تارق عەزیزیان بینیبوو, بە وەفدەكەمانیان وتبوو  ئەگەر بارزانی‌و تاڵەبانی بەیەكەوە بێن بۆ بەغداد‌و سەددام حسێن ببینین ئەوا هەموو شتێك بە یەك دانیشتن چارەسەر دەبێت, بەكورتی بە وەفدەكەیان وبتوو هەموو شتێك جگە لە جیابوونەوە دەكرێت باس بكرێت, ئەمە رەفتاری بەعسییەكان بوو. سەرەتا دەڵێن هەموو شتێك بە خێرایی تەواو دەبێت, بەڵام دواتر دەستی دەستی پێدەكەن‌و دەستبەرداری بەڵێنەكانیان دەبن. نەوشیروان مستەفا ئەیلولی 1993 لە لەندەن ئەم قسانەی بۆ د. كامەران قەرەداغی كردووە. جارێكی تر نێچیرڤان بارزانی وادەردەكەوێت كە بەڵێنەكانی لایەنی عێراقی ئەوەی لای كورد دروستكردووە كە دانوستانەكان لەگەڵ بەغداد دەكرێت بە رێككەوتنێكی خێرا كۆتاییان بێت, دەگەڕێمەوە بۆ وتەكانی نێچیرڤان بارزانی كە وردەكاری زیاتری دەربارەی دیدارەكانی وەفدەكەی تاڵەبانی‌و لایەنی عێراقی ‌و دیداری كتوپڕیان لەگەڵ سەددام حسێن باس كرد. نێچیرڤان بارزانی دەڵێت:" تاڵەبانی پێی راگەیاندن كە دەسەڵاتی تەواوتی پێدراوە بۆ ئیمزاكردنی هەر رێككەوتنێك لەگەڵ بەغداد, بەڵام عێراقییەكان وەڵامیان دایەوە كە لەوە تێدەگەن, بەڵام پێویستە مەسعود بارزانیش بێت". لە میانی گفتوگۆكاندا لەگەڵ وەفدی عێراقی كە پێكهاتبوو لە عزەت دوریی, عەلی حەسەن مەجید, حسێن كامیل, سابر دووری ( سەرۆكی دەزگای هەواڵگری سەربازی)‌و وەفیق سامەڕائی جێگری سابر دووری , هەموان بەڕێزەوە قسەیان لەگەڵدا دەكردین, بەڵام تارق عەزیز لە قسەكردن‌و شێوازی قسەكردنیدا زبر بوو, بەڵام هەردوو پیاوەكەی هەواڵگری تەنها گوێیان دەگرت بەبێ‌ ئەوەی هیچ بەشدارییەك بكەن لە موناقەشەكاندا, هەرجارێك لە قسەكردن لەسەر بابەتەكان مشتومڕێك بهاتایەتە ئاراوە تەنها تاریق عەزیز لەبری وەفدەكە قسەی دەكرد. سەبارەت بە دیداری وەفدی كوردی لەگەڵ سەددام نێچیرڤان بارزانی دەڵێت:" سەرەتا عێراقییەكان ئاگاداریان كردینەوە كە دەچین بۆ بینینی عزەت دووری, چەند ئۆتۆمبیلێك ئێمەیان بردە شوێنێك كە پاسەوانەكانی سەدداممان لێ بینی, رێگەیان نەدا چیتر بە ئۆتۆمبیلەكانمان بڕۆین, بەتەنها بە ئۆتۆمبیلی خۆیان بۆ بارەگای ئیستیخباراتی سەربازیان بردین, لەوێ‌ پێیان وتین كە دووری دەبینین, كاتێك پێشوازیمان لێكرا ئاگادرایان كردینەوە كە دەچین بۆ دیداری سەددام لە ئەنجومەنی نیشتمانی, پێش ئەوەی بگەیتە باڵاخانەی ئەنجومەنی نیشتمانی سێ‌ دەروازە هەبوون, لەبەردەم هەر دەروازەیەكدا شۆفێری ئۆتۆمبیلەكە بە شێوەیەكی تایبەت دەستی بەرزدەكردەوە‌و دەروازەكە دەكرایەوە, بەمشێوەیە سەدداممان بینی, پاش گەڕانەوەمان بۆ كوردستان بە مەسعود بارزانیم وت: ئەوان بڕیار لە هیچ نادەن ئەگەر تۆ خودی خۆت نەچیت بۆ بەغداد, بە سەراحەت دوای دیدارممان لەگەڵ عێراقییەكان هەرگیز تێنەگەیشتین كە چیان لێمان دەوێت, لەبەرئەوە بارزانی ئارەزووی نەبوو بڕوات بۆ بەغداد, بەڵام سەركردەكانی تری كورد لە نێویشیاندا تاڵەبانی هانیان دا بچێت. بارزانی روونیكردەوە كە لەلای قورسە مامەڵە لەگەڵ حكومەتی عێراقدا بكات. دوای ئەو هەموو كارەی لەگەڵماندا كردیان, بەڵام ئەگەر نەچێت ئەوا گەلی كورد وای لێكدەدەنەوە كە عێراق ئامادەبووە بۆ رێككەوتن, بەڵام بارزانی ئازایەتیی تەواوەتی نەبووە بچێتە بەغداد بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە. هەڵوێستی دانوستانكارانی كورد گێڕانەوەی دانوستانكارانی كورد تێبینی‌و سەرنجی هەمەجۆ‌وو جیاواز دەربارەی بەڕێوەچوونی دانوستانەكان ئاشكرادەكەن لەگەڵ رەفتاری دانوستانكارانی عێراق‌و كورد‌و هەڵوێستیان كە هەرگیز وەك یەك نەبووە, لە كاتێكدا ئەندامانی وەفدی كوردی دەڵێن كە هەردوولا لەسەر چەند خاڵێك رێككەوتن‌و لەسەر چەند خاڵێك رێك نەكەوتوون, نەوشیروان مستەفا كە لە خولی دووەمی گفتوگۆكاندا  هاوڕێیەتی مەسعود بارزانی كردووە لە بەغدا لە گێڕانەوەیدا دەڵێت " ئێمە شكستمان هێنا لە رێككەوتن لەسەر هەموو خاڵە سەرەكییەكان, بەدیاریكراویش كەركوك‌و پێناسەی ناوچەی ئۆتۆنۆمی‌و ئاسایش‌و ئیستیخبارات‌و فرە حزبی". دەشڵێت:" پێمان وتن دەبێت یەكەمجار هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەبچێت, پاشان پەرلەمان دەستورێكی نوێ بۆ عێراق دابڕێژێت‌و گەل لە راپرسیەكدا دەنگی لەسەر بدات, بەڵام ئەوان سوربوون لەسەر ئەوەی كە بە فیعلی رەشنوسێكی دەستوریان ئامادەكردووەو دەكرێت ئێمە پێشنیاری بڕگەیەك یان دوو بڕگە بكەین كە پەیوەست بێت بە مافەكانی كورد پێش ئەوەی بخرێتە راپرسییەوە, وتمان بەلای ئێمە ئەوە قبوڵ نیە, دەستورەكەتان ناكرێت چاكسازی تێدا بكرێت, چونكە ئەو دەسەڵاتانەی بە سەددامتان بەخشیوە یەكسانە بە دەسەڵاتەكانی خواوەند, وەڵامیاندایەوە كە هیچ شتێك قبوڵ ناكەن كە چنگیان بەسەر دەسەڵاتدا لاواز بكات, چونكە شۆڕشەكە بەعسییە‌و دەبێت هەرواش بمێنێتەوە‌و وتیان فرەحزبی تەنها بۆ كورد دەبێت‌و نابێت بۆ عێراق بێت, كاتێكیش داوای مافی عێراقییەكانمان دەكرد وەڵامیان دەداینەوە‌و دەیانوت پێویستە تەنها دەربارەی خۆمان قسە بكەین, كاتێكش لەسەر داواكارییەكامان وەك كورد قسەمان دەكرد‌و رێككدەكەوتین دەیانوت ئێوە وەك ئەوەی عێراقی نین قسە دەكەن." نەوشیروان مستەفا دەڵێت:" ئێمە جەختماندەكردەوە كە دەبێت ئاسایش لەژێر كۆنترۆڵی دەسەڵاتی ئیدارەی ئۆتۆنۆمیدا بێت, چونكە كورد هەرگیز رازی نابێت بە گەڕانەوەی ئەمنی عێراقی بۆ باكور, بەڵام ئەوان وتیان دەزگا ئەمنییەكان سەربە سەرۆك كۆمارن, كەس ناتوانێت لە دەسەڵاتەكانی بەو بوارەدا كەمبكاتەوە, سەبارەت بە كەركوكی ئێمە چەند بژاردەیەكمان خستەڕوو بەڵام هەمویان رەتكردەوە, بە بۆچونی من هیچ سەركردەیەكی كورد ناتوانێت بمێنێتەوە ئەگەر سازش لەسەر كەركوك بكات, ئێمە هەڵەیەكی زۆر گەورەمان كرد چونكە وەفدەكەمان هیچ شارەزایەكی تێدا نەبوو, لەراستیدا ئەو شارەزایانەی كە چەند دۆسیەیەكیان بۆ ئامادەكردبوین هیچیان ئەندامی وەفدەكەمان نەبوون, بۆ زانیاریش هیچ هەلێكمان پێنەدرا بۆ خوێندنەوەی هیچ راپۆرتێكیش, بەعسییەكان سوربوون لەسەر پێویستی چوونی مەسعود بارزانی بۆ بەغداد, بۆ نیشاندانی نیازپاكی بەوتەی خۆیان, هەروەها داویان لە مام جەلال كرد كە من  لە وەفدەكەدا لابەرێت چونكە بە بۆچونی ئەوان من توندڕەو عەرەب كوژم وەك دەیانوت, بەڵام هەڵەی دووەممان ئەوە بووە  كە بۆ ماوەی 42 رۆژی لەسەر یەك لە بەغدا ماینەوە كە ئەمەش هەلی بۆ عێراقییەكان رەخساند سود لە كات ببینن, ئەوان دانوستانەكانیان درێژە پێدەدات لە چاوەڕوانی پاشەكشەی هێزەكانی هاوپەیماناندا بوون‌و دەستی دەستیان دەكرد, هەندێك جار بە چەند رۆژ جارێك دانیشتنێكی یەك كاتژمێرییان ئەنجامدەدات, باوەڕم وایە ئێمە لاواز بوین‌و مەعەنەویاتمان دابەزیبوو ئاوارەبوونی دانیشتوانیش بۆ شاخەكان كاریگەری نەرێنی كردبووە سەرمان, لە كۆتاییدا كە بارزانی بڕیاریدا كە دەگەڕێینەوە بۆ كوردستان تاریق عەزیز وتی: سەددام دەیەوێت بزانن كە پشت بەستنتان بە بیانییەكان یاریكردەوە‌و ئەوەتان بەبیر دەهێنێتەوە كە ئێرانییەكان لەگەڵیاندا كردن. وتیشی ئەمریكییەكان لە پێناوی بەرژەوەندی خۆیاندا لە كوردستانن ئێمەش هەموو داواكارییەكانیان قبوڵ دەكەین ئەوكاتە دەستبەرداری ئێوە دەبن, هەروەها ئەوەی ئێرانییەكانیش دەیانەوێت دەیاندەینێ‌ ئەوكاتە دەتانخنكێنن چونكە رقیان لێتانە, لێرەتا ئەندامی وەفدەكە رۆژ نوری شاویس وەڵامی تاریق عەزیزی دایەوە‌و وتی: باشتر نیە بۆ ئێوە سازش بۆ گەلەكەتان بكەن لەبری ئەوەی سازش بۆ ئەمریكییەكان یان ئێرانییەكان بكەن؟ عەزیز وەڵامی دایەوە:  ئەوەی ئەوان ئەیانەوێت دەیاندەینێ‌, بەڵام هەرگیز ئەوەی ئێوی ئەتانەوێت ناتاندەینێ‌, ئەمەش پەیامی ئێمەیە بۆ ئێوە دەتوانن گەلەكەتانی لێی ئاگادار بكەنەوە". سامی عەبدولڕەحمان سامی عەبدولڕەحمان سەرۆكی ئەو كاتەی پارتی گەلی كوردستان‌و ئەندامی سەركردایەتی بەرەی كوردستانی لە وەفدی یەكەمدا لەگەڵ تاڵەبانیدا بوو كە رۆژی 18/4/1991 گەیشتنە بەغداد,و تیشك دەخاتە سەر چەند لایەنێكی تری دانوستانەكان‌و تێبنییەكانی لەسەر سەددام حسێن. سامی عەبدولڕەحمان رۆژی 12/ 7/ 1993 لە هەولێر قسەی بۆ كامەران قەرەداغی كردووەو دەڵێت:" تەنها من‌و تاڵەبانی لەبری وەفدەكەمان قسەمان دەكرد, باوەڕم وایە كە تاڵەبانی حەماسەت گرتی‌و لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا دوای دیدارمان لەگەڵ سەددام حسێن لە كاتی قسەكردندا دوو هەڵەی كرد, یەكەم كاتێك وتی دەبێت ئەمریكییەكان لەرووی سەربازییەوە پاشەكشێ بكەن, دووەمیش كەوتی لەگەڵ بەغدا گەیشتوینەتە رێككەوتنێكی مەبدەئی كە ئەوە رووی نەدابوو. سەرەتا عێراقییەكان پێیان وتین كە پێویستە دانوستانەكان لە 3-4 رۆژدا كۆتاییان بێت, بەڵام 10 رۆژ لە بەغداد ماینەوە, لە كۆتاییدا بیرمدێت كە عزەت دووری پێی وتین ئێوە دەڕۆن‌و دێنەوە, پاشان دەڕۆن‌و دێنەوە. سێجار ئەم رستەیەی دووبارەكردەوە, تاڵەبانی تێبینی قسەكانی دووری كرد‌و پێی وتین شتێك لە هەڵوێستیاندا گۆڕانی بەسەردا هاتووە زەنگی ئاگاداركردنەوە بەر گوێمان دەدرا, دركمان بەوەكرد كە ئەوان خەریكە هەست بە ئەمان دەكەن, ئێمە لای خۆمانەوە نەماندەویست لە ماوەی 3-4 رۆژدا بگەینە رێككەوتن, كاتێك سەدداممان بینی وا دەركەوت كە بێهیوایە‌و زۆر دەگمەن نەبێت سەیری نەدەكردین, دەموچاوی بەشێوەیەكی نائاسایی زەرد هەڵگەڕابوو. بەگشتی لەو قۆناغەدا دانوستانكارە عێراقییەكان زۆر خاكی‌و نەرم‌و نیان بوون لەگەڵماندا". سامی عەبدولڕەحمان لە درێژی گێڕانەوەكەیدا دەڵێت: كاتێك گەڕاینەوە بۆ كوردستان هێزەكانی ئەمریكا هێشتا لە ناوچەكەدا بوون, بەڵام فەرماندەكانیان مامەڵەیان لەگەڵ سەركردەكانماندا نەدەكرد بەڵكو تەنها قسەیان لەگەڵ سەرۆك عەشیرەتەكان‌و دانیشتوانی ناوچەكەدا دەكرد‌و هەماهەنگییان لەگەڵدا دەكردن, پوختەیەكم لە ئەنجامی گفتوگۆكانمان لە بەغداد پێشكەشی بارزانی كرد‌و وتم عێراقییەكان ئیجابی بوون لەگەڵماندا‌و بەچەند رێگەیەك ئامادەیی خۆیان دەربڕیوە بۆئەوەی مافەكانی كورد بدەن‌و بەباشی دەزانم بارزانی خۆی بچێت بۆ بەغداد. جگە لەوەش راپۆرتی خۆمان پێشكەشی سەركردایەتی بەرەی كوردستانیی كرد‌و هەڵوێستی هەموویان ئیجابی بوو بە ئاراستەی بەردەوامیی دانوستانەكان. هەوڵەكانی بەغدا بۆ پەرتكردنی ریزی كورد بەمشێوەیە بارزانی بڕیاریدا بە سەرۆكایەتی وەفدێك كە پێكهاتبوو لە سامی عەبدولڕەحمان, رۆژ نوری شاوەیس‌و جەوهەر نامیق بچێت بۆ بەغداد. سامی عەبدولڕەحمان دەربارەی ئەم خولەی دانوستانەكان دەڵێت: دوای 10 رۆژ نامەمان لە تاڵەبانی پێدەگەیشت كە داواكاری عێراقییەكان بوو بۆ ئازادكردنی دەستگیركراوانی كورد بەرامبەر بە ئازادكردنی ئەفسەرانی عێراقی كە لەلای زیندانیی بوون, ئەو هەستەم بۆ دروست بوو كە تاڵەبانی دەیەوێت عێراقییەكان بانگهێشتی بەغدادی بكەن بۆ ئەوەی بێتە ناو وەفدەكەی بارزانی ئەوەش لە راستیدا مافی خۆی بوو بەڵام بە ساردییەوە وەڵامی ویستەكەیان دایەوە, عێراقییەكان بە پراكتیكی هەوڵەكانیان بۆ مەبدەئی "پەرتبكە‌و زاڵ بە"  دەستپێكردبوو, بە تایبەتی كە دەیانزانی مامەڵەكردن لەگەڵ تاڵەبانی ئاسان نییە(....) خۆم بەشەخسی هیوادار بوووم كە پەیوەندی نێوان تاڵەبانی‌و بەغداد باش ببێت چونكە باوەڕم وابوو وەكوك ككورد بەبێ‌ مانەوەمان بە یەكگرتوویی هیچ شتێك بەدەستناهێنین. سامی عەبدولڕەحان سەرنجی ئەوەی دابوو كە عێراقییەكان لەسەرەتادا زۆر توند نەبوون, بەڵام بە تێپەڕینی كات هەڵوێستیان توندتر دەبوو, بە تایبەتی دوای ئەوەی سەرۆك ئەركانی هاوبەشی ئەمریكا ژەنەراڵ كۆڵن پاوڵ لە حوزەیراندا سەردانی هێزەكانی وڵاتەكەی كرد لە سەرسەنگ لە پارێزگای دهۆك‌و راشیگەیاند كە واشنتۆن بڕیاریداوە لە تەمموزدا هێزەكانی لە ناوچەكە بكشێنێتەوە. سامی دەڵێت: گەورەترین بەربەستی بەردەم دانوستانەكان بە پلەی یەكەم هەڵوێست بوو لەسەر كەركوك, پاشان شەنگال‌و خانەقین, لەسەرەتادا نیازی وایان نیشان نەدا كە رێگە نەدەن ئەم شارانە بخرێتە سەر ناوچەی ئۆتۆنۆمی, بەڵام دوای حوزەیران وتیان مشتومڕ ناكەن لەسەر ناسنامەی كوردیی كەركوك, بەڵام زیادكردنی كەركوك بۆ ناوچەی ئۆتۆنۆمیی واتای جیابوونەوە دەگەیەنێت, وەڵامم بۆ ئەوە ئەوە بوو كە ناوچەی تری كوردیش هەیە كە نەوتی لێ بێت بۆ نمونە زاخۆ, بەڵام تاریق عەزیز وەڵامی دایەوە‌و وتی ئەوە جیاوازە چونكە كەركوك بە فیعلی نەوت بەرهەمدەهێنێت‌و ئەوەش بەواتای ئەوە دێت كە دەستبەجێ‌ لایەنێك دێت بۆ هاوكاریكردنتان, لەبەرئەوە پێشنیازمان كرد لە دۆكیۆمێنتی رێككەوتنەكەدا ئاماژە بدرێت بەوەی كە ئەو ناوچانەی ئێستا بەغداد رەتیاندەكاتەوە‌و بەشێكن لە ناوچەی ئۆتۆنۆمیی ناوچەی ناكۆكیی لەسەرن‌و لە داهاتوودا چارەنوسیان یەكلادەكرێتەوە, سەرەتا هەڵوێستیان ئیجابی بوو دەربارەی ئەم چارەسەرە, بەڵام باوەڕم وایە كە كشانەوەی هێزەكانی هاوپەیمانان لە كوردستان وایكرد هەڵوێستیان بگۆڕن. جارێكیان كاتێك بە تاریق عەزیزم وت كەركوك لە ویژانی هەموو كوردێك دایە وەڵامی دایەوە‌و كە ئەندەلوسیش هەروەها لە ویژانی هەموو عەرەبێكدایە هەروەك چۆن عەرەب بۆ ئەندەلوس دەگرین دەتوانن ئێوەش بۆ كەركوك بگرین. لە كۆتاییدا بڕیاربوو كە لە بەڵگەنامەی نهێنی ( پرۆتۆكۆڵ)ی یاشكۆی رێككەوتنە ئاماژە بەوە بدرێت كە كەركوك‌و شەنگال‌و خانەقین بە ناوچەی ناكۆكی لەسەر دادەنرێن, پێم خۆشە لێرەدا ئاماژە بەوە بدەم كە كاتێك لەو كاتەدا لە دهۆك قسەم دەكرد دەربارەی هەڵوێستی بەغداد بەرامبەر شەنگال. شێخ خەڵەف یەكێك لە سەركردەی ئێزدییەكان وتی: پێیان بڵێ ئێمە ئامادەیین وەك ئێزدیی كورد بین بەڵام ئامادەنین ئێزدیی عەرەب بین لە كۆتاییدا كاتێك لە ئابدا لە بەغداد گەڕاینەوە‌و وامان دانابوو كە رێككەوتنێك ئیمزا دەكەین كودەتای سەربازی لە مۆسكۆ دژی سەرۆكی یەكێتی سۆڤیەت میخائیل گۆرباچۆڤ رویدا‌و عێراقییەكان جارێكی تر توندتر بوونەوە‌و عزەت دووری بە مەسعود بارزانی وت: كارەكە كۆتایی هات, چیتر ئەمریكا وەك تاكە زلهێز نامێنێتەوە, بەمشێوەیە بەبێ‌ ئیمزاكردنی هیچ رێككەوتنێك گەڕاینەوە كوردستان. فوئاد مەعسوم فوئاد مەعسوم كە لە یەكێك لە وەفدەكاندا وەك نوێنەری یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەشداری دانوستانەكانی كردووە زانیاری زیاتر دەربارەی هەڵوێست بەرامبەر بە كەركوك دەخاتەڕوو. فوئاد مەعسوم كە 14/7/1991 قسەی بۆ كامەران قەرەداغی كردووە دەڵێت: لە یەكێك لە دانیشتنەكانی دانوستاندا عزەت دوووری پێی وتین: ئێمە دەزانین كە رۆژئاو رێگەتان پێنادات دەست بەسەر كەركوكدا بگرن, پێش ئەوەی دەست بەسەر كەركوكدا بگرن رۆژئاوا دژتان نەبوون, كاتێك دەستتان بەسەردا گرت تیشكی سەوزیان بۆ هەڵكردنین بۆئەوەی لێتان بدەین, ئێستا كەركوك لەژێر كۆنترۆڵی ئێوەدا نیە‌و رۆژئاواش ئەوەی دەوێت, تاریق عەزیز قسەكەی لە دووری وەرگرت‌و وتی:" ئێوە ئەمریكییەكان ناناسن, هەتا ئەگەر 20 ساڵی تریش هاوكارییان بكەن، هەرگیز ئئەو هەژمونەتان نابێت لایان كە ئێمە هەمانە لەبەرئەوە خۆتان مەخەڵەتێنن". دەربارەی پرۆتۆكۆڵەكە یان بەڵێننامەی پاشكۆی رێككەوتنەكە كە مەعسوم بە پابەندییەكان ناوی دەنێت دەڵێت: عێراقییەكان سوربوون لەسەر ئەوەی كە پابەندبوونەكانمان بەرامبەریان ئاشكرابن، بەڵام پابەندبوونەكانی ئەوان بەرامبەر ئێمە بە نهێنی بن، بەڵام دەقی پێشنیاركراو بۆ راگەیاندنی رێككەوتنەكە كە لایەنی عێراقی ئامادەی كردبوو بەم رستەیە دەستپێدەكات:" هەموو ئەوەی سەددام حسێن پێشبینی كرد‌و دەی وت راست‌و دروست دەرچوون" ئەم رستەیەمان بە تاوانباركردنی خۆمان لێكدایەوە. كاتێك گەڕاینەوە بۆ كوردستان بەغداد هەوڵەكانی بۆ پەرتكردنی ریزەكانی كورد دەستپێكرد‌و كاتێك گەمارۆی سەر كوردستانیان راگەیاند‌و جارێكی تر داوای دانوستانیان كرد مام جەلال, بارزانی ئاگاداركردەوە كە ئەگەر دەوێت دەتوانێت وەفدێك لە حزبەكەی خۆی رەوانەی بەغداد بكات, بارزانی بە تەنیا چووە بەغداد بۆ داواكاری هەڵگرتنی گەمارۆكە بەڵام داواكەی رەتكرایەوە‌و كاتێك گەڕایەوە بۆ كوردستان بە تاڵەبانی وتی عێراقیەكان هەڵیان خەڵەتاندووە‌و ئاگاداریان كردوەتەوە كە ئەگەر سەردانی بەغداد بكات سزاكان هەڵدەگرن. میساقەكە ناكۆكی لە نێوان كورددا دروست دەكات ئەو پرۆتۆكۆڵە نهێنییەی كە بەغداد پێشنیاری كردبوو‌و ناوەكانی تری بریتی بوون لە میساق یان پاشكۆ یان بەڵگەنامە، ئامانج لێی ئەوە بوو كورد سەركردایەتی رەهای سەددام حسێن‌و دڵسۆزی بۆ رژێمەكەی قبوڵ بكات, كاتێك بابەتی پرۆتۆكۆڵی نهێنی گەیشتە گوێی سەركردە كوردەكان من بۆ ئەركێكی رۆژنامەوانی وەك نێدراوی " حەیات" لە ئەنكەرە بووم, لەو كاتەشدا جەلال تاڵەبانی بۆ دیداری تۆرگۆت ئۆزال سەرۆكی توركیا سەردانی پایتەختی ئەو وڵاتەی دەكرد لەم سەردانەیدا بەرهەم ساڵحی لەگەڵدا بوو كە ئەو كاتە نوێنەری حزبەكەی بوو لە لەندەن‌و یەكێك بوو لە نزیكترین یاریدەدەرەكانی تاڵەبانی. تاڵەبانی لە هۆتێلی " ئیچقەڵا" دابەزی بوو كە خاوەنەكەی كوردی توركیا بوو. لەو كاتەدا وەفدی بەرەی كوردستانی بە سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی تازە لە بەغدادەوە بۆ كوردستان گەڕابوەوە بۆ تاوتوێكردنی ئەنجامەكانی دانوستانەكەی لەو خولەدا‌و لە چوارچێوەی بابەتی " میساقەكە" سەركردایەتی بەرەی كوردستانی چاوەڕوانی گەڕانەوەی تاڵەبانی بوون بۆ زانینی هەڵوێستی, من خۆم هیچ ئاگاداری بابەتەكە نەبووم, بەڵام تاڵەبانی بۆی ئاشكراكردم كە پاشكۆیەكی نهێنی بۆ رێككەوتنە پێشبینیكراوەكە هەیە‌و چەندین پابەندبوونی توند‌و ناحەقی تێدایەو ئەوەشی ترس‌و دوودڵی لەلای دروستكردووە ئەوەیە كە بارزانی رەزامەند بێت لەسەر ئیمزاكردنی. پرسیارم لێكرد لەسەر ئەوە هەندێكی لەبارەی ناوەرۆكی میساقەكەوە بۆ باسكردم تا لە راپۆرتە رۆژنامەوانییەكەمدا ئاماژەی پێبدەم, بەڵام لە كۆتاییدا رەزامەندی نیشاندا كە دزەی پێبكات بۆم‌و داوای لە بەرهەم ساڵح كرد كە كۆپییەكی میساقەكەی پێبوو نیشانم بدات بەبێ‌ ئەوەی كۆپی بكەم بۆئەوەی بتواننم دەقی رستەیەك یان چەند رستەیەك وەك بەڵگە بەكاربهێنم, دەستبەجێ‌ راپۆرتەكەم ئامادەكرد‌و ناونیشانی " كوردەكانی عێراق لە نێوان داهاتوویەكی نادیار‌و رێككەوتنێكدا كە پابەندیان دەكات ملكەچی سەددام بن) م بۆ دانا‌و رەوانەی رۆژنامەی " حەیات" م كرد كە بۆ رۆژی دواتر بەهەمان ناونیشانەوە لە لاپەڕەی یەكەمی رۆژنامەكەدا بڵاوكرایەوە. دوای گەڕانەوە بۆ لەندەم چاوم بە شبلی مەلات هاوڕیی لوبنانیم كەوت كە یاساییەكی دیاربوو ئەو كات مامۆستا بوو لە زانكۆی لەندەن‌و هاوكاری ئۆپۆزسیۆنی عێراق بوو پێی وتم كە شۆك بووە كاتێك راپۆرتەكەمی خوێندوەتەوە. وتیشی بڕگە سەرەكییەكانی راپۆرتەكەی وەرگێڕاوە‌و دەستبەجێ‌ بۆ پەرلەمانتاری پارتی كرێكارانی بەریتانیا ئان كلۆیدی ناردووە كە لەو كاتەدا سەرقاڵی پرسی ئۆپۆزسیۆنی عێراق بەگشتی و كورد بوو بە تایبەتی ئەویش لەسەر ئەوە مشتومڕی لەگەڵ وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیادا كردبوو داوای لێكردبوون هەڵوێست بگرنەبەر, لەو كاتەدا كۆپی بەڵگەنامەكە دزەی كردبوو بۆ پایتەختەكانی رۆژئاواە ئەوەش نیگەرانی‌و بێزاریانی لێكەوتەوە. بەگشتی لەو ساتەوە دۆخەكە بەرەبەر دەستی بە گۆڕان كرد‌و بە شاراستەی گۆڕانكاریی لە بەرژەوەندی كورد ئەوەش دوای دەستوەدرانی ئەمریكا‌و خۆرئاوا‌و دانانی ناوچەی ئارام لە كوردستان‌و سەپاندنی قەدەغەی فڕینی فڕۆكەی عێراق بۆ پشتیوانی كورد‌و كاتێكیش كورد هەستی بە دڵنیایی كرد لە كۆتاییدا ئیمزاكردنی هەر رێككەوتنێكی لەگەڵ بەغداد رەتكردەوە. لە پشتەوە گوێبیستی وردەكارییەكانی چیرۆكی میساقەكە بووم لە عەدنان موفتییەوە لە دیدارێكدا كە ساڵی 1993 لەگەڵیدا كردم, موفتی ئەوكات ئەندامی سەركردایەتی حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان بوو, ئەندامی ئەو وەفدەی بەرەی كوردستانی بوو كە بارزانی سەرۆكایەتی دەكرد بۆ بەغداد‌و عێراقییەكان داوایان كردبوو میساقەكە قبوڵ بكەن, موفتی وتی: سەبارەت بە میساقەی كە سووربووون لەسەری ئێمە سەرەڕای قەناعەتەمان بەوەی كە رەزامەندی لەسەر نادەین قبوڵمان كرد گفتوگۆی لەسەر بكەین‌و هەوڵماندا پێشنیازی بۆ زیاد بكەین كە بەلای ئەوانەوە تەعجیزی بوون بۆ نمونە لە رەشنوسی میساقەكەدا هاتووە كە سەددام ئەندازیاری رێككەوتنی مافی ئۆتۆنۆمیی ساڵی 1970 یە پێمان وتن ئەوە ماقوڵ نیە كە ناوی مەلا مستەفا بارزانیان نەهێناوە كە ئەو رێككەوتنەكەی لەگەڵ سەددام ئیمزاكردووە, خودی خۆم دڵنیا بووم كە ئەوە قبوڵ ناكەن, بەڵام رۆژی دواتر ئاگاداریان كردینەوە كە سەددام وتویەتی وەفدیی كوردسی گۆڵێكی لەدژی وەفدی حكومیی تۆماركردوووە‌و ئەو رەزامەندی لەسەر ئەو پێشنیارەی كورد دەربڕیوە, لەراستیەدا ئەوە كاریگەرییەكی ئیجابی كردە سەر دەروونی هەندێك ئەندامی وەفدەكەمان, سەرەڕای ئەوەی هەندێك دەستكاری سادەی میساقەكە كرا, بەڵام لە راستیدا هەمویان جوانكاری بوون‌و ئێمە لە چەند هەوڵێكی ترمان شكستمان هێنا بۆ نمونە وتمان رەزامەندین لەسەر ئەوەی كە لە میساقەكەدا هاتووە بەوەی ئێمە دژی هەر كەسێكین كە دوژمنایەتی عێراق بكات، بەڵام بەبێ‌ بڕگەی دواتر كە پابەندمان دەكات بەرگری لە ئامانجەكانی شۆڕش بكەین, گفتوگۆ‌و قسەكردن دەربارەی ئەم جۆرە پرسانە حەساسیەت‌و ناكۆكی زۆری لە نێو ئەندامانی وەفدەكەدا لێدەكەوتەوە كاك مەسعود پێی دەوتین باشترە ئێستا ئەو بابەتە لەبیر بكەین, با دەست بە پرسە بنچینەییەكان بكەین‌و دوای ئەوە هەر لایەنێك ( لە لایەنەكانی بەرەی كوردستانی) دەتوانێت خۆی بڕیار لەسەر سیغەیەك بدات بۆ پەیوەندییەكانی نێوان خۆی‌و حزبی بەعس, یان هەر حزبێكی كوردی دەتوانێت بەجیا میساقەكە ئیمزا بكات نەك وەك بەرەی كوردستانی, بەمشێوەیە لەسەر هەڵوێستێكی یەكگرتوو رێك نەكەوتین. لە كۆتاییدا كاتێك سەددام بە تەنیا پێشوازی لە كاك مەسعود كرد. جەختیكردبوەوە كە هەرگیز رازی نابێت كەركوك بخرێتە سەر ناوچەی ئۆتۆنۆمی, دوای دیدارەكە تێگەیشتین كە كاك مەسعود هیوای نەمابوو كە سەددام قەناعەت پێ بكات رەزامەندی لەسەر بابەتەكانی تر بدات‌و پێی وتین ئەوە واقیعەكەیەو حكومەت ئامادە نیە هیچ شتێكی زیاتر بدات‌و ئێمەش وتمان ئەوی دەیدەن زۆر كەمترە لەوەی كە لە كۆبوونەوەی بەرەی كوردستانی لە شەقڵاوە لەسەری رێككەوتوین,  پێویستە لەسەرمان بگەڕێینەوە‌و ئەم ئەنجامە بۆ سەركردایەتی بەرەی كوردستانی بخەینەڕوو. گەڕاینەوە بۆ كوردستان‌و ناكۆكی لە نێوانماندا دەركەوت, باوەڕم وایە هەموو پێشهاتەكانی دواتر ئەنجامی ئەو ناكۆكییانە بوون‌و ئەوەش پاڵی پێوەنانین بۆ تەبەنیكردنی بیرۆكەی هەڵبژاردنەكان كە كرۆكەكەی بریتی بوو لە یەكلاكردنەوەی ناكۆكی لەسەر رێككەوتن لەگەڵ بەغداد, دەتوانم بڵێم ئەنجامی كۆتایی بۆ شكستهێنانی دانوستانەكان ئەم ئایەتەی بەسەردا جێبەجێ دەبێت “وعسی أن تكرهوا شیئاً وهو خیر لكم”.   

درەو: DRHD   • دەروازە: لە ڕێکەوتی ١٦\٢\٢٠٢١ دادگای تاوانەکانی-٢- لە هەولێر بڕیاری لەسەر داوای ژمارە (٤٧\ج٢\ ٢٠٢١) دا بە تاوانبارکردنی پێنج تۆمەتباری ناو داواکە و سەپاندنی شەش ساڵ زیندانی بەسەریاندا. ئەم ڕاپۆرتە شیکارییە تایبەتە بە هەڵسەنگاندنی یاسایی ئەو بڕیارە و لایەنی ڕواڵەتی و ڕێکاری و بابەتی دۆسییەکە. سەرەتا گرنگە ئاماژە بە دوو خاڵ بدرێت. یەکەم، ڕاپۆرتەکە یاساییە و تەنها لایەنی یاسایی ودادوەری کەیسەکەی شیکردۆتەوە بەبێ لەبەرچاوگرتنی ئەو کاردانەوە و لێکدانەوە سیاسییانەی کە دوای بڕیارەکەی دادگا بۆ کەیسەکە کراون. دووەم، هەموو وردەکارییەکی ناو دۆسییەکە لەبەردەستدا نەبووە بۆ هەڵسەنگاندن چونکە لەبەر هۆکاری یاسایی و تەکنیکی و ڕێگری لایەنی لێکۆڵینەوە لە پارێزەران نەتوانراوە زانیاری تەواوی دۆسییەکە بەدەست بهێنرێت، بۆیە هەوڵدراوە سەرنج و تێبینی و ئەنجامگیرییەکان تەنها لەسەر بنەمای ئەو ڕێژەیە لە زانیاری و بەڵگە بێت کە توانراوە بەدەست بهێنرێن. • میتۆدی بەکارهێنراو ئەم ڕاپۆرتە شیکارییەکی یاساییە بۆ بڕیارێکی دادگا. هیچ گریمانە و ئەنجامگیرییەکی پێشوەخت لەم جۆرە ڕاپۆرتانەدا بەکار ناهێنرێت. بە گشتی لەم جۆرە ڕاپۆرتانەدا چوار پرسیار وەڵام دەدرێنەوە. یەکەم: پرسی سەرەکی، تۆمەت، ڕووداو یان بابەتی کەیسەکە چیی بووە؟ دووەم: بنەمای یاسایی تۆمەتەکە چییە؟ سێیەم: هەتا چ ڕاددەیەک ڕێسا و یاساکانی پەیوەست بە لێکۆڵینەوە و دادگاییکردن لە گرتنەبەری ڕێکارییەکان و دەرکردنی بڕیاری دادگادا ڕەچاوکراون؟ چوارەم: دادگا لەسەر چ بنەما و ڕێبازێکی حوکمدان بڕیاری لەسەر کەیسەکە داوە بەتایبەت لە تێگەیشتنی بۆ واقیعەکە و ڕاڤەی دەقە یاساییەکانی پەیوەندار بە واقیع و تۆمەتەکانی ناو کەیسەکەوە. دیارە ئەم ڕاپۆرتە زیاتر لەسەر سێ پرسیاری یەکەم کراوە، چونکە لە بڕیارەکەی دادگادا وردەکاری پێویست نەخراوەتەڕوو کە بتوانرێت پشتی پێببەسترێت بۆ وەڵامی پرسیاری چوارەم. سەرچاوەی سەرەکی زانیاری و بەڵگەکانی ئەم ڕاپۆرتە شیکارییە بریتین لە: - بڕیاری دادگای تاوانەکانی-٢-ی هەولێر لەسەر کەیسەکە - دەقە دەستوری و یاساییەکانی پەیوەندار بەلایەنی ڕێکاری و بابەتی کەیسە سزاییەکانەوە - ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان   - چاودێریکردنی پرۆسەی دادگایی کردنەکە لە ١٥- ١٦\٢\٢٠٢١ لەناو هۆڵی دادگادا - گفتووگۆ لەگەڵ پارێزەرانی تۆمەتباران  - لائیحەی داوای پێداچوونەوەی پارێزەرانی تۆمەتباران کە نێردراوە بۆ دادگای پێداچوونەوە - ڕاپۆرت و لێکدانەوەی یاساناسان لەسەر کەیسەکە و بڕیارەکەی دادگا • لایەنەکانی داواکە:  لایەنی جوڵێنەرلەم کەیسەدا بریتییە لە: - ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان.  تۆمەتبارانی حوکمدراو لە کەیسەکە بریتین لە پێنج هاوڵاتی کوردستان، ئەوانیش: - شێروان شێروانی - گوهدار زێباری - ئەیاز کەرەم - شڤان سەعید - هاریوان عیسا هەر پێنجیان دانیشتووی پارێزگای دهۆکن. مامۆستا و ڕۆژنامەنووسییان تیایە. وەکو ئەوەی لە ڕاگەیاندنەکانەوە باس دەکرێت چالاکی مەدەنی و کاری ڕۆژنامەنووسی و ڕێکخراوەیی کۆی کردوونەوە.  • چوارچێوەی یاسایی تۆمەتی ئاڕاستەکراو: ئەو تۆمەتەی کە لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان- پاراستنەوە خراوەتە پاڵ تۆمەتباران بریتییە لە "کۆکردنەوەی زانیاری و دۆکیومێنت لەسەر کەسایەتی و لایەن و دامەزراوەی گرنگی هەرێمی کوردستان و پێدانی ئەو زانیارییانە بە لایەنی دەرەکی بەمەبەستی تێکدانی ئاسایشی هەرێم و دروستکردنی پشێوی و زیانگەیاندن بە کوردستان." بنەمای یاسایی تۆمەتەکەش ماددەی یەکەمی یاسای ژمارە ٢١ی ساڵی ٢٠٠٣ی هەرێمی کوردستانە کە دەڵێت "هەرکەسێ بەدەستی ئەنقەست و بەهەرشێوەیەک دەبێ، ببێ لەکارێک تێوەگلێ بەمەبەستی زیاندان لە ئاسایش و سەقامگیری و سەروەری دامودەزگاکانی هەرێمی کوردستانی عێراق و ببێتە هۆی کەوتنەوەی ئەو زیانە، بەبەندکردنی هەتا هەتا یان بە بەندکردنی کاتی سزا دەدرێت".  • ڕێکارییە سەرەتاییەکان و دەستگیرکردنی تۆمەتباران: بەپێی زانیارییە تۆمارکراوەکانی ناو دۆسییەکە و وتەی پارێزەرانی تۆمەتبارەکان، سەرەتای کردنەوە و جوڵاندنی کەیسەکە دەگەڕێتەوە بۆ ٧\١٠\٢٠٢٠ کە بە ڕێکەوتی دەستگیرکردنی شێروان شیروانی لە دۆسییەکەدا تۆمارکراوە. پاشان چوار تۆمەتبارەکەیدیکە لە ٢٢\١٠\٢٠٢٠ لە دهۆک دەستگیر دەکرێن. پارێزەرانی تۆمەتباران ئاماژەیان بەوەداوە کە ئەو دەستگیرکردن و ڕێکارییانە بەشێک بوون لە هەڵمەتێکی بەرفراوانتر لە دژی چالاکوانانی مەدەنی سنوری پارێزگای دهۆک بە چەند قۆناغێک کە تیایدا ٢٧ چالاکوان دەستگیرکراون. گرنگە باسی ئەوە بکرێت کە بەشێکی ڕاگەیاندنەکان و ڕێکخراوەکان و چوارچێوەی ڕێکارییەکانیش جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە دەستگیرکردنەکان پەیواندار بوون بەو خۆپیشاندان و چالاکیی و جموجۆڵە مەدەنییانەی وەکو ناڕەزایی لە ناوچەکانی دهۆک ئەنجام دەدران. هەروەها لەبەرئەوەی لەدوای خۆپیشاندانەكانی ناوچەی دهۆك و بادینان دەستگیركردنەکان ڕوویانداوە. هەڵبەت دەزگا ئەمنییەکان ئەو بانگەشانە ڕەتدەکەنەوە. ئەمەی خوارەوە لیستی دەستگیرکراوەکانە: • بەڵگەکان: ئەو بەڵگانەی کە لە دادگادا خراونەتەڕوو بریتین لە: یەکەم: چاتی ناو گروپێکی مێسنجەر کە هەر پێنج تۆمەتبارەکەی تیا بوون. لەو چاتانەدا ئاڵووگۆڕی زانیاری و وێنە و دۆکیومێنتی تیایە. ئەوەی خراوەتە ڕوو لە دادگادا زیاتر ئاڵووگۆڕی نامەی ئەو تۆمەتبارانە بووە لە ماسنجەر. چەند وێنەیەک لە دادگاییەکادا لەلایەن دەزگای ئاسایشەوە خراوەتەڕوو کە  لەو گروپی مێسنجەرەدا ئاڵووگۆڕییان پێکراوە. دووەم: بەڵگەی دەنگی تۆمارکراوی تۆمەتباران شێروان شێروانی، گوهدار زێباری سێیەم: دانپێدانانی تۆمەتباران لە چوارچێوەی ئەو وتانەی لە دوای دەستگیرکردنییانلێیان وەرگیراوە چوارەم: زانیاری وەرگیراو لە هەواڵدەری نهێنی دەزگای ئاسایش    پێنجەم: وتەکانی گەواهیدەر شەعبان حسین شەشەم: تاپڕێک و چەند مەخزەنێکی کلاشینکۆف و دوو دوربین لە دادگا خراونەتەڕوو حەوتەم: چالاکی و پۆستی پێشتری تۆمەتباران لە لاپەڕەی تایبەتی خۆیان لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا • بڕیاری دادگا: لە بڕیارەکەدا هاتووە کە بەڵگەکانی ناو دۆسییەکە ئەوە دەسەلمێنن تۆمەتبارەکان هەڵساون بە (١) کۆکردنەوەی زانیاری ئەمنی و هەواڵگری لەسەر کەسایەتی و جێگا و دامەزراوەی دیار و گرنگی هەرێمی کوردستان، (٢) کۆکردنەوەی زانیارییەکان بەشێوەیەکی نهێنی و ڕێپێنەدراو، (٣) پێدانی زانیارییە کۆکراوەکان بە لایەنی دەرەکی، (٤) مەبەست لە زانیاری کۆکردنەوە و ناردنەکە تێکدانی ئارامی و سەقامگیری و ناوبانگی هەرێم بووە. بۆیە لە بڕیارەکەی دادگادا تاوانبارکراون بەپێی ماددەی یەکەمی یاسای ژمارە ٢١ی ساڵی ٢٠٠٣ و لەسەر ئەو بنەمایەش: - تۆمەتبارەکان بە شەش ساڵ زیندانیکردن حوکم دراون.  - دوای تەواوبوونی ماوەی زیندانیکردنیان، دەخرێنە ێر چاودێری پۆلیسەوە بۆ پێنج ساڵی دیکە. - مۆبایل و کۆمپیوتەر و کامێراکانیان دەستیان بەسەردا دەگیرێت. - ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم سەرپشک کراوە لە داواکردنی مافی مەدەنییان لە تۆمەتبارەکان. هەروەها چەند وردەکارییەکی دیکە لە بڕیارەکەدا هاتووە کە لێرەدا نەپێویست نەزانراوە ئاماژەیان پێبدرێت. • تێبینی و سەرنج لەسەر کەیسەکە تایبەت بە ڕێکارییەکان: １. وەرگرتنی وتەی تۆمەتباران بەبێ ئامادەبوونی پارێزەرەکانییان بووە. ئەمە لەلایەن پارێزەرەکانەوە جەختی لێکراوەتەوە و ئاماژەیان بەوەداوە کە چەندین جار داوایان کردووە ئامادەی ڕێکاری لێکۆڵینەوەکان بن بەڵام ڕێگەیان پێنەدراوە ئامادەی هیچ ڕێکارییەک بن لە تەواوی قۆناغەکانی لێکۆڵینەوەدا. ئەمەش پێشێلکردنی یاسا و سەرجەم ڕێكەوتننامە و جاڕنامە نێودەوڵەتیەكانی تایبەت بە پاراستنی مافی مرۆڤ. دابینکردنی پارێزەر وەکو بەشێک لە مافی بەرگری لەخۆکردنی تۆمەتبار بنەمایەکی دەستوری هەیە. بڕگەکانی ٤ و ١١ لە ماددەی ١٩ی دەستوری عێراقدا چەسپاون.  بەپێی ماددەی سێیەم\ج لە یاسای ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٣ی ھەمواری یاسای بنەماکانی دادگەرییە سزاییەکان عێراقى ژمارە ٢٣ ى ساڵى ١٩٧١ ، پێویستە بەر لە وەرگرتنی ئیفادەی تۆمەتبار، پارێزەری بۆ دابین بکرێت.  هەروەها پێچەوانەی مادەی (14/3) لە پەیماننامەی نێودوڵەتی تایبەت بە  مافە سیاسیی و مەدەنیەكانە.  ２. وەرگرتنى وتەى تۆمەتبار بەبێ ئامادەبوونى بریکارەکەی بە (خطأ جوهری فی الإجراءات) دادەنرێت.کە ئەمەش هۆکارێکە بۆ هەڵوەشاندنەوەی هەر ڕێکارییەکی ئەنجامدراو. ماددەی بەندى ( ٢٤٩ – أ ) لە یاساى بنەماکانی دادگەرییە سزاییەکان ئاماژەى بەوە داوە کە هەڵەى گەورەیە لەڕووى ڕیککارى یەوە یەکێکە لە هۆکارەکانى هەڵوەشاندنەوەى بریار یان ڕیکارەکان. هەروەها هەرکاتێک تۆمەتبار پارێزەری خۆى هەبوو ناکرێت پارێزەرى منتدب ى بۆ دابنرێت لە بەرئەوەى بنەما لە مافی بەرگری  ئەوەیە کە تۆمەتبار خۆى پارێزەر بۆ خۆی هەڵبژێرێت.   ３. وەرگرتنی وتەی تۆمەتبارەکان لەدەرەوەی ئەو ماوەیەدا بووە کە یاسا دیاری کردووە. بەپێی ماددەی ١٢٣ی یاسای بنەماکانی دادگەرییە سزاییەکان یە سزایەکانى عێراقى ژمارە ٢٣ ى ساڵى ١٩٧١ پێویستە لە ٢٤ کاتژمێردا بێت.  پارێزەرەکان ئاماژە بەوە دەدەن کە جیاوازییەکی زەمەنی زۆر هەبووە لەنێوان کاتی دەستگیرکردن و کاتی وەرگرتنی وتەی تۆمەتباراندا.پارێزەرەکان و تۆمەتبارانیش لە کاتی دادگاییەکەدا جەختییان لەسەر ئەوە کردەوە.  ４. ئەشکەنجە و هەڕەشەلێکردن و زۆرلێکردن لەبەرانبەر تۆمەتباران ئەنجامدراوە. پارێزەرانی تۆمەتباران لە دادگاییەکەدا و لە داوای پێداچوونەوەکەشدا جەختییان لەسەر ڕوودانی ئەشکەنجەدان و زۆرلێکردن کردەوە.تۆمەتباران لەبەردەمی دادگا رایان گەیاندووە کە روبەروی ھەرەشەو گورەشەو فشاری مادی و مەعنەوی و ئازاروئەشکەنجە بونەوە و ھەرەشەی ناموسیان لێکراوەو ھەموو دانپێدانانەکانییان لەژێر هەڕەشە و ئەشکەنجەدا بووە. دیارە ئەشکەنجەدان پێشێلکارییەکی دەستوورییە. بڕگەی ج لە ماددەی ٣٧ ی دەستوری عێراق زۆر بەڕوونی دەڵێت (‌يحرم جميع أنواع التعذيب النفسي والجسدي والمعاملة غير الإنسانية، ولا عبرة بأي اعتراف انتزع بالإكراه أو التهديد أو التعذيب، وللمتضرر المطالبة بالتعويض عن الضرر المادي والمعنوي الذي أصابه وفقاً للقانون.) بۆیە هیچ وتەیەکی وەرگیراوی تۆمەتبارەکان بەهای یاساییان نامێنێت ئەگەر لە ئەنجامی ئەشکەنجەدانەوە یان زۆرلێکردنەوە بەدەستهاتبن. بەهەمان شێوە ماددەی ٢١٨ لە  یاسای بنەماکانی دادگەرییە سزاییەکانى ژمارە ٢٣ ى ساڵى ١٩٧١ دەڵێت (يشترط في الاقرار ان لا يكون قد صدر نتيجة اكراه). هەروەها ئەشکەنجەدان و زۆرلێکردن بۆ دانپێدانان پێشێلکاری ماددەی ١٢٧ هەمان یاسایە.    هەروەها پێچەوانەی مادەی (5) لە جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤ. وە ئەو ژینگەیەی كە تۆمەتبارانی تێدا ڕاگیراون و ڕێگەیان پێ نەدراوە كەس و كار و پارێزەرەكانیان سەردانیان بكەن ڕاستی ئەم گومانە زیاتر دەكات هەڵبەت ئەشکەنجەدان و مامەڵەی نامرۆڤانە پێچەوانەی ماددەی ١٥ی ڕێککەوتننامەی بەرەنگاربوونەوەی ئەشکەنجەدان و ماددەی ٧ی ڕێککەوتننامە سیاسی و مەدەنییەکانە کە عێراق پەسەندی کردوون و دادگاکانی عێراق پێویستە پابەندبن پێیانەوە.  ５. وەرنەگرتنی هیچ ڕێكارێك لەسەر ئەو بانگەشەیەی كە تۆمەتباران لەبەردەم دادگای تاوانەكانی 2/هەولێر كردویانە بانگەشەی ئەشكەنجەدان و دانپێدانان بە زۆر پێچەوانەی مادە (12) لە ڕێكەوتننامەی بەرەنگاربوونەوەی ئەشكەنجە و مادە 333 لە یاسای سزادانی عێراقی ژمارە 111 بۆ ساڵی 1969 ی بەركار كە دەبوو دادگا پەڕاو بۆ ڕاستی و دروستی ئەو بانگەشانە بكاتەوە كە تۆمەتباران بانگەشەی بۆ دەكەن ئەمە سەڕەڕای ئەوەی لە بڕیارەكەی دادگاشدا هیچ ئاماژەیەك بەوە نەدراوە. ６. ڕێگا بە پارێزەرەکان نەدراوە کە دۆسییەکە ببینن بە درێژایی قۆناغی لێکۆڵینەوە. ئەمەش پێچەوانەى ماددەی (٥٧ – أ) لە یاساى بنەماکانی دادگەرییە سزاییەکان کە ڕێگە دەدات لایەنەکانى داواى سزایى و بریکارەکانیان ئامادەى ڕێکارەکانى لێکۆڵینەوە بن و هەر ریکارێک لە بەر پاساوێکی تایبەت بەبێ ئامادەبوونى لایەنەکان ئەنجام بدرێت دەبێت دواى نەمانى پاساوەکە، دۆسیەکە بخرێتە بەردەستیان تا ئاگادارى ڕێکارەکان بن. لە گفتووگۆیەکدا لەگەڵ پارێزەری تۆمەتبارەکان ئەوەی ڕاگەیاند کە تەنها بۆ ماوەی نیو کاتژمێر ڕۆژێک پێش دادگاییەکە مۆڵەتی پێدراوە دۆسسیەکە بخوێنێتەوە. دیارە ئەم ڕێگریلێکردنە کاریگەری گەورەی هەبووە لەسەر تەواوی ئەو ڕێکاری و ئامادەکارییەی کە پێویست بووە بکرێت بۆ مافی داکۆکیکردن لە تۆمەتباران. ئەمەش پێشێلکارییەکی دیاری ماددەی ٢٠ یاسای پارێزەرایەتی ژمارە ١٧ی ساڵی ١٩٩٩ ی هەرێمی کوردستانەکە تیایدا هاتووە ( پێویستە لەسەر دادگاکان و ئەنجومەنەکان و هەموو هەیئەت و دەسەلات و مەرجەعەکانی دیکەش ڕێگا بە پارێزەر بدەن فایلی دەعوا و پەڕە و کاغەزی لێتوێژینەوە یان هەر پەڕە و کاغەزێکی دیکە بخوێنێتەوە و...). هەڵبەت ئەوە پێچەوانەی زۆربەی بنەماکانی تایبەتە بە بوونی پارێزەر و دادگایی دادپەروەرانە و مافی داکۆکی لەخۆکردنی تۆمەتبار لە دادگا سزاییەکاندا.   ７. ڕێگا بە کەس و کاری گیراوەکان نەدراوە تۆمەتبارەکان ببینن بە درێژایی قۆناغەکانی لێکۆڵینەوە. بەپێی گوتەی کەس وکارییان، زیاتر لە ٤ مانگ ڕێگرییان لێکراوە بیانبینن و پێشتریش بۆ ماوەیەکی درێژ سۆراخیشیان نەزانیون و هیچیان پێڕانەگەینراوە لەلایەن دەزگا ئەمنییەکانەوە لەسەر چارەنووسی تۆمەتبارەکان. هەڵبەت ئەوە پێشێلکاری مافی تۆمەتبارانە بەگوێرەی بنەمای (15) لە بنەماكانی پەیوەندیدار بە پاراستنی سەرجەم ئەو كەسانەی ڕووبەڕووی دەست بەسەر كردن بوونەتەوە و هەروەها ڕێسای (92) لە لانیکەمی بنەما نمونەییەكان بۆ مامەڵە كردن لەگەڵ بەندكراوان. بۆ زۆر لایەنی بواری مافی مرۆڤ ئەوە وەکو مامەڵەی نامرۆڤانە لێکدەدرێتەوە. دادوەرێکی کوردستان لەوبارەوە دەڵێت (بێسەروشوێن کردن و رێگرتن لە بینینی کەس و کاری تۆمەتباران بۆ ماوەی زیاتر لە چوار مانگ لەکوێیی اسادا ھەیە؟ بینینی کەس وکار مافی ھەموو راگیراوێکە). ８. شوێنی دادگاییکردنەکە لە هەولێر بووە لەکاتێکدا شوێنی ڕووداوەکان دەکەوێتە ناوچەکانی دهۆکەوە. ئەمە بە سەرپێچیکردنی مادەی ٥٣ لەیاسای بنەماکانی دادگەرییە سزاییەکان لێکدەدرێتەوە سەبارەت بە تایبەتمەندی شوێن کە بەپێویستی دەزانێت شوێنی دادگایی کردنەکە لە شوێنی ڕوودانی ئەو کارانە بێت کە خراونەتە پاڵ تۆمەتباران.  یەکێک لەو لێکدانەوانەی کە بۆ ئەم گواستنەوەیە کراوە ئەوەیە کە پێشتر بە بڕیاری ژمارە ١٥٨\ت\٢٠٢٠ لە ٤\١٠\٢٠٢٠ دادگای تاوانەکانی دهۆک بە سیفەتی پێداچونەوە ئەوەی هەڵوەشاندۆتەوە کە ئەو جۆرە کارانە بە یاسای ژمارە ٢١ی ساڵی ٢٠٠٣ مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت و کاری تۆمەتبارانی بە مومارەسەکردنی مافێکی مەدەنی داناوە. ９. پەلەکردن لە دادگاییکردنەکەدا بەبێ ڕەچاوکردنی دیراسەی پێویستی زانیاری و بەڵگە و ڕێکاری و ماف و داوای تەواوی تۆمەتباران. خێرایی دادگایی کردنەکە بووەتە جێگای پرسیار. دوای ئەوەی لە ١٨\١\٢٠٢١ دۆسییەکە هەواڵە کراوە، ئەوانیش ١٥\٢\٢٠٢١ یان وەک یەکەم ڕۆژی دانیشتی دادگایی کردن دیاری کردووە. لە ١٦\٢\٢٠٢١ دادگای تاوانەکان بڕیاری لەسەر دۆسییەکە داوە. پارێزەرانی تۆمەتبارەکان دەڵێن بە دوو ڕۆژ دادگاییەکە تەواو کراوە بەبێ بەدواداچوونی پێویست بۆ داواکاری تۆمەتباران لەسەر بەڵگە و ڕێکارییەکانی قۆناغی لێکۆڵینەوە.  دادوەرێک لەوبارەیەوە نوسیویەتی ( دادگایی کردنەکە پەلە پەلی تیا بووە. لە دوو ڕۆژی یەک لەدوای یەکدا کێشەکە بەپەلە یەکلایی کراوەتەوە بێئەوەی دادگا خۆی جارێکی تر مەلەفەکان بە وردی  تاووتوێ بکات. دادگا نەدەبوایە ئیکتیفا بکات بەوەی لە ڕێکارییەکان و بەلّگەکانی قۆناغی لێکۆلینەوەوە خراوەتەڕوو، شاهیدەکانی بانگ نەکردووەتە بەردەم دادگا و تەنھا وتەکانی پێشوی خوێندۆتەوە کە لە لەقۆناغی لێکۆلینەوەدا لەبەردەم دادوەری ئاسایشدا داویانە. لە كاتێكدا ئامادەكردنی شاهیدەكان كارێكی ئاسان بووە بەو پێیەی دوو كەس لە شاهیدەكان كە لە ناو دۆسیەكەدا ناویان هاتووە ڕاگیراون لە لای ئاسایش، بەھەمان شێوەش بۆ بەڵگە دەنگییەکان ، ھەرچەندە تۆمەتباران نکۆڵییان کردبوو کە ئەو دەنگانە ھی ئەوان بێ و داوایان کردبوو بنێردرێ بۆ شارەزا ،بەڵام دادگا ئەو داواکاریەی پشت گوێخست ، تۆمەتبارانیش ھەموویان نکۆڵییان لە تۆمەتەکان کرد). شیاوى ئاماژە بۆ کردنە کە خوێندنەوەى وتەى شاهید بەدەرە لە سەر بنەڕەتی ڕێکارەکان و تەنها لە چەند حاڵە تێکى دیاریکراودا هاتووە کە لە بەندى ( ١٧٢-١٧٦ ) لە یاساى بنەماکانی دادگەرییە سزایىەکاندا هاتووە، و ناکرێت بێجگە لەو حاڵەتانە وتەى شاهید بخوێنرێتەوە. بەپێچەوانەوە دەبێتە پێشێلکردنى مافى لایەنەکانى داواى سزایى. هەڵبەت مامەڵەکردنی دادگا بەو شێوەیە لەگەڵ ئەو بەڵگانەی کە بنەمای بڕیاری دادگا بوون پێچەوانەی ماددەی ٢١٢ی یاسای بنەماکانی دادگەرییە سزاییەکانە.  تایبەت بە لایەنە بابەتییەکان: １０. یاسای ژمارە ٢١ی ساڵی ٢٠٠٣ بەسەر ئەو واقیع و کارانەدا جێبەجێ ناکرێت چونکە سروشتی کارەکان و مەبەستی تۆمەتباران لەو کارانە تەواو جیاوازە لە سروشت و بنەماو چوارچێوە و مەبەستی ماددەی یەکەمی یاسای ناوبراو. پارێزەرەکان جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە تۆمەتباران وەکو ڕۆژنامەنوس و چالاکوان هەڵساون بە کۆکردنەوە و بڵاوکردنەوەی زانیاری و دۆکیومێنتەکان. ئەمەش دەچێتە بواری مومارەسەی ئازادییەکانەوە. هەروەها جەخت لەوە دەکەنەوە کە بەهۆی ئەو کارانەوە هیچ زیانێکی ئەمنی و نەخوازراو بەر هەرێمی کوردستان نەکەوتووە کە مەرجێکی جێبەجێکردنی ئەو ماددە یاساییەیە. １１. دادگا شاهێدی سەرەکی (شەعبان حسین)ی نەهێناوە بۆ وەڵامدانەوەی پرسیار و ڕوونکردنەوەی تۆمەتباران. هەرچەندە پارێزەران داوایان کرد، بەڵام دادگا ڕەتیکردەوە. دیارە ئەوە پێشێلی بڕگەی مادەی (63/ب)یە لە یاسای بنەماکانی دادگەرییە سزاییەكانە.  هەروەها بەهەند وەرنەگرتنی ماددەی ١٧٥ی هەمان یاسایە.  １２. ئەوەی جێگای سەرنجە دادگا لە بڕیارەکەدا داوای پارێزەرەکان بۆ هێنانی شاهید و بەهەند وەرنەگرتنی خۆیان لەسەر ئەو داوایە باس نەکردووە. ڕێگای پەیڕەو کراو ئەوەیە کە داواکە و بەهەند وەرگرتن و ڕەتکردنەوەی دادگا بۆ هێنانی شاهێدەکە بنوسرایەتەوە. １３. دادگا داوای تۆمەتبارەکانی بەهەند وەرنەگرت بۆ ئاراستەکردنی تۆماری دەنگی شێروان شێروانی بۆ شارەزای بەڵگە تاوانییەکان. تۆمەتباری ناوبراو ڕەتیکردەوە کە ئەوە ئەو بێت لەو بەڵگە دەنگییە تۆمارکراوەدا و داوای کرد بنێردرێت بۆ شارەزا هەتاوەکو ڕاست و دروستی تۆمارە دەنگییەکە دەربخرێت، بەڵام دادگا داواکەی  ڕەتکردەوە. لە بڕیارەکەشدا ئاماژە بەو داوایە و وەڵام وپاساوی دادگا لەوبارەیەوە نەکراوە. １４. بەگوێرەی ناوەڕۆکی بڕیارەکە، دادگا وەکو پێویست نەچۆتە وردەکاری بنەمای بە تاوانکردنی ئەو کارانەی کە تۆمەتباران کردویانە لەسەر بنەمای یاسای ژمارە ٢١ی ساڵی ٢٠٠٣. دادگا وەڵامی چەندین پرسیاری پەیوەنداری یاسایی نەداوەتەوە، گرنگترینییان: - ئایا بۆچی کۆکردنەوە و ناردن و بڵاوکردنەوەی زانیاری و دۆکیومێنت لەم کەیسەدا لە چوارچێوەی ئازادی ڕادەربڕین دەهێنراوە و کراوە بە تاوانێکی مەترسیداری سیخوڕیکردن بۆ تێکدانی ئاسایشی هەرێم و نانەوەی ئاژاوە و پشێوی؟ - ئایا جۆری زانیاری و دۆکیومێنتەکان هەتاچەند یەکلاکەرەوە بوون لە پێکهێنانی کردە تاوانییەکەدا؟ چی دادگای گەیاندۆتە ئەو قەناعەتەی کە کۆکردنەوەی زانیاری گشتی و دۆکیومێنتکردنی پێشێلکاری مافی مرۆڤ لە مافەوە بکاتە کردەیەکی تاوانکاری؟ - بۆچی دادگا شوناس و پیشە و تایبەتمەندی و کاری پێشتری تۆمەتبارانی لەبەرچاو نەگرتووە لە بڕیاردان بەسەر واقیعەکەدا؟ بۆچی دادگا ئەو پێوەرانەی بەکار نەهێناوە لانیکەم بۆ تێگەیشتن لە مەبەستی تۆمەتباران لە کۆکردنەوە و بڵاوکردنەوەی زانیاری و دۆکیومێنتەکاندا؟   - ئایا چی دادگای گەیاندۆتە ئەو بڕوایەی کە  کۆکردنەوە و بڵاوکردنەوە و ئاڵووگۆڕی زانیاری و دۆکیومێنتی تایبەت بە مافی مرۆڤ و پێشێلکارییەکان وڕەوشی زیندانییان و گەندەڵی لە بواری گشتیدا لەلایەن کەسانێکی ناسراو بە چالاکوان و ڕۆژنامەنوس بە تاوان بزانێت یان بە هۆکاری تێکدانی ئاسایش و زیانگەیاندن بە هەرێمی کوردستان بزانێت؟ - ئایا کەی پێدانی ئەم جۆرە زانیارییانە دەبێتە تاوان لەچوارچێوەی ماددەی یەکەمی یاسای ژمارە ٢١ی ٢٠٠٣ و کەی پێدانی ئەو زانیارییانە نابێتە هۆی دروستبوونی کردەی تاوان؟ - بۆچی دادگا ناڕاستەوخۆ گریمانەی ئەوەی کردووە کە ڕێکخراو یان پەیجی ١٧ی شوبات لایەنێکی دەرەکییە و زانیاری پێدانی لەسەر ڕەوشی مافی مرۆڤ وزیندانیانی هەرێم و گەندەڵی دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە ئاسایشی هەرێم؟ ئایا بڵاوکردنەوەی ئەو زانیارییانە لە پەیجی ١٧ی شوبات هیچ زیانێکی لێ کەوتۆتەوە؟ پارێزەرانی تۆمەتباران ئاماژە بەوە دەدەن کە رێکخراوی ١٧ شوبات تەنھا پەیجێکەو کوردانی تاراوگە دروستیان کردوە بۆ بلاو کردنەوەی پێشێل کاریەکانی مافی مرۆڤ.  - ئایا پێدانی زانیاری لەسەر ڕەوشی مافی مرۆڤ بە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، سەندیکا پیشەییەکانی وڵاتانی دیکە تاوانە لەو چوارچێوەیەدا کە لە دۆسییەی تۆمەتبارەکاندا خراوەتەڕوو؟ ئایا ئەمانە بە سیخوڕیکردن هەژمار دەکرێن؟ کەی سیخوڕیکردنە و کەی دەبێتە کاری ڕۆژنامەوانی، مەدەنی یان ڕێکخراوەیی؟  - بە پشت بەستن بە چ بەڵگەیەکی دیکە دادگا وتەکانی شێروان شێروانی بە تەشکیلکەری تاوان داناون؟ پارێزەرەکانی دەڵێن  تەنانەت خودی ئەو بابەتانەش کە لەسەر زاری خۆیەوە دراونەتە پاڵ شیروان شیروانیوگوایە لەبەردەم دادوەری لێکۆلینەوەی ئاسایشدا دانی پێدا ناون دەچنە خانەیڕادەربرین و رەخنە لەحوکمەت و چاودێری پێشیلکاریکان. لەگەڵ ئەوەشدا ھیچ بەلّگەیەکی سەلمێنەر نییە کە تۆمەتبار ئەو شتانەی کردبێ چونکە تەنھا وتەکەی خۆیەتی و بەھیچیتر پشتڕاست نەکراوەتەوە ، خۆشی لەبەردەم دادگا نکوڵی لەو وتانە کرد. - دادگا بە چ بەڵگەیەک بەشداری تاوانکاری لەنێوان ئەو پێنج تۆمەتبارەدا بڕیارداوە لەکاتێکدا بەپێی گوتەی پارێزەران بەشدارییەکی ڕاستەوخۆ نابینرێت لەنێوان ئەو تۆمەتانەی دراونەتە پاڵ شێروان شێروانی و چوار تۆمەتبارەکەی دیکە؟ - بۆچی وێنەگرتنی شوێنەکان لەچوارچێوەی ئەو ماددە یاساییەدا بە تاوانکاری دانراوە؟ بەگشتی وێنەگرتنی ھەر شوێنێک ئەگەر نەنوسرابێت وێنەگرتن قەدەغەیە، نایاسایی نییە. خۆ ئەگەر وێنەی شوێنێک بگیرێت کە نوسرابێتقەدەغەیە، ئەوا بە تاوانی سەرپێچییاساو رینمایی و فەرمان دادەنرێت بەگوێرەی مادەی ٢٤٠ لەیاسای سزادان، نەکبە تاوانی تێکدانی ئاسایش.  １５. وەرگرتنی وتەی نوێنەری ئەنجومەنی ئاسایش وەکو لایەنێکی رکەبەر (سکاڵاکار) جێگای سەرنجی یاساییە چونکە ئەو دەزگایە لایەنی لێکۆڵینەوە بووە لە دۆسییەکەدا. کۆکردنەوەی لایەنی لێکۆڵینەوە و رکەبەر لەیەک دەزگادا گۆڕانێکی بنەڕەتی دروست دەکات لە تەواوی سیستمی دادوەریدا. ئەنجومەنی ئاسایش دەزگایەکی لێکۆلینەوەیە لە جیاتی پۆلیس بۆ ئەو تاوانانەی کە بەگوێرەی یاساکەی خۆیان دەچنە چوارچێوەی دەسەڵاتی ئاسایشەوە.بۆیە ئەوان ڕکەبەر نین هەتاوەکو وتەیان وەربگیرێت. ڕکەبەر و نوێنەری مافی گشتی لە ھەموو داوایەکی سزاییدا تەنھا داواکاری گشتییە نەک لایەن و دەزگاکانی بەرزەبتی دادوەری بۆ جێبەجێکردنی ڕێکارییەکانی لێکۆڵینەوە لە کەیسە سزاییەکاندا. ئەمە بە پێشهاتێکی مەترسیدار لێکدەدرێتەوە.  １６. بەهەمان ئاڕاستە دادگا ئەنجومەنی ئاسایشی کردووە بەخاوەن مافی مەدەنی و مافی داواکردنی قەرەبووی بۆ داناوە. بەوەش جارێکی دیکە دەزگای ئاساییشی کردۆتە لایەن لەداواکەدا. １７. بەگوێرەی ماددەی یەکەمی یاسای ژمارە ٢١ی ساڵی ٢٠٠٣ پێویستە تێوەگلان لە تاوانکارییەکە بە ئەنقەست بێت و لە ئەنجامی کارەکەشدا زیان بە ئاسایش و سەقامگیری و سەروەری دام ودەزگاکانی هەرێم گەیشتبێت، بەڵام بەپێی ئەوەی لە بڕیارەکەدا دیارە، دادگا پاساو و بەڵگەی پێویست و سەلمێنەری لەبەردەستدا نەبووە لەلایەک بۆ سەلماندنی مەبەستی تۆمەتباران و لەلایەکی دیکەشەوە بۆ کەوتنەوەی زیانە گریمانکراوەکان. پارێزەران جەخت لەوە دەکەنەوە کە کەمترین گفتووگۆ لەسەر نییەت و مەبەستی تۆمەتباران لە کۆکردنەوە و بلاوکردنەوەی زانیاری و دۆکیومێنتەکاندا کراوە. بەهەمان شێوە هیچ بەڵگەیەک نەخراوەتە بەردەم دادگا کە سەلمێنەری ئەوە بێت ئەو کارەی تۆمەتباران کردویانە بووەتە هۆی هیچ زیانگەیاندنێک بە ئاسایس و سەقامگیری هەرێم.    １８. بەشێکی ئەو زانیاری و دۆکیومێنتانەی لەدژی تۆمەتبارەکان بەکارهاتوون لەناو مۆبایل و کامێرا و کۆمپیوتەری تۆمەتبارانەوە دەرهێنراون و بەشێک بوون لە زانیاری تایبەتی تۆمەتباران. ئەبوایە دادگا بپرسێت کە بە چ ڕێگایەک ئەنجومەنی ئاسایش توانیویەتی ئەو پاسوۆردانە بەدەست بهێنێت؟ ئایا لایەنەکانی لێکۆڵینەوە دەتوانن تۆمەتباران ناچار بکەن بە پێدانی پاسوۆرد و زانیاری پارێزراو لە مێشکی خۆیاندا؟ سنوری ئەو جۆرە ناچارکردنە چییە؟ بۆچی دادگا لە چۆنییەتی بەدەستهێنانی ئەو زانیارییانەی نەکۆڵیوەتەوە لانیکەم بە چەند پرسیارێکی سادە لە تۆمەتباران؟  • لیستی پێشێلکاری لە مافی تۆمەتباراندا: • دەرئەنجام: دوای پێداچوونەوە بە بڕیارەکەی دادگای تاوانەکانی هەولێر لەژێر ڕۆشنایی ئەو زانیاری و بەڵگەو سەرچاوانەی بەردەست بوون، هەروەها دوای شیکاری چۆنییەتی بەڕێوەچوونی ڕێکارییەکان و دادگاییکردنەکە و بڕیارەکە و چۆنییەتی جێبەجێکردنی یاسای ژمارە ٢١ی ساڵی ٢٠٠٣ بەسەر کەیسەکەدا، چەند تێبینی و سەرنجێکی جەوهەری لەسەر بڕیارەکەی دادگا خراوەتەڕوو. لە ئەنجامی شیکارییەکەدا چەندین سەرنج و تێبینی یاسایی لەسەر ڕێکارییەکانی لێکۆڵینەوە و بریارەکەی دادگا دروست بوون. لێرەوە خوازیارین کە لە پێداچوونەوەی کەیسەکەدا ئەو تێبینییانە بەهەند وەربگیرێن.    • هاوپێچەکان: - بڕیاری دادگا - یاسای ژمارە ٢١ی ساڵی ٢٠٠٣ - لائیحەی پێداچوونەوەی پارێزەران   

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح ( تایبەت بە درەو)    ڕۆژی یەک شەمەی ڕابردوو ھەواڵی مردنی نەوال سەعداوی بە جیھاندا بڵاوبووەوە. مەرگ کۆتایی بە ژیانی یەکێک لە بەناوبانگترین ژنەکانی جیھانی عەرەبیی و خۆرھەڵاتی ناوەڕاست، ھێنا. ژنێک خاوەنی کاریگەرییەکی گەورەوە لەسەر بیرکردنەوە و ڕامانی زیاد لە نەوەیەک لە نەوەکانی پەنجا ساڵی ڕابردووی کۆمەڵگاکانی خۆرھەڵاتی ناوەڕاست و یەکێک لەو نووسەرانەی کە نووسین و جەنگ بۆ بونیادنانی دونیایەکی دادپەروەتر، بە شێوەیەکی فرەجۆرە بە یەکتر یەکسانکردبووە.  کاتێک نەوال سەعداوی لە ساڵی ١٩٣١دا لە گوندێکی چەپەکی میسردا و لە خێزانێکی گەورەدا لەدایکدەبێت، خێزانێک بە نۆ مناڵەوە، کەس  پێشبینیی ئەوەی نەدەکرد ئەم کچە ببێت بەو ناوە گەورە و گرنگەی ناو مێژووی سیاسیی و ڕۆشنبیریی ئەم ناوچەیە. چیرۆکی ژیانی نەوال سەعداوی چیرۆکی کچێکی لادێییە خێزانەکەی لە تەمەنی دەساڵیدا دەیەوێت بیدات بە شوو، بەڵام ئەو بەو مناڵیە تەسلیمی ئەم بڕیارە قێزەونە نەبو، ڕەتیکردەوە و ئامادەنەبوو ئەو تاوانە قبوڵبکات. بەڵام  نەوال سەعداوی، کچێکی خەتەنەکراوە لە تەمەنی شەش ساڵییدا، کە دواتر دەبێت بۆ یەکێک لە ناسراوترین ژنەکانی خۆرھەڵاتی ناوەڕاست و جیھان، کە دژی تاوانی خەتەنەکردنی کچان و تەشویھکردنی جەستەیان و ئەشکەنجەدانیان دەجەنگا. چیرۆکی ئەم خانمە چیرۆکی گۆڕانی کچێکی کۆنترۆڵکراو و سنووردارکراوی ناو خێزانێکی عەرەبییە، بۆ یەکێک لە بەرگریکارە ھەرە گەورەکانی مەسەلەی یەکسانی ژنان و ئازادیان لە جیھاندا. وەکچۆن چیرۆکی پزیشکێکە کە دەبێت بە یەکێک لە ناوە ھەرە گرنگەکانی ناو بزوتنەوەی فێمینستیی لە جیھانی عەرەبیی و دونیادا. دیوێکی تری ژیانی ئەم ژنە ئازایە گۆڕانیەتی لە ھەوادارێکی بزوتنەوەی ئیخوانی موسلیمینەوە لە میسر، بۆ یەکێک لە نووسەر و چالاکەوانە چەپگەر و مارکسیستە سەرسەختەکانی جیھانی عەرەبیی. نەوال سەعداوی کۆچیکرد و لە دوای خۆیەوە دەیان کتێبی جۆربەجۆر و چەندەھا ھەڵوێستی ئازایانە و خەباتێکی دورودرێژ و سەختی بۆ یەکسانیی و ئازادیی ژنان لەم ناوچەیەدا بەجێھێشت. ئەم ژنە وەک مناڵێکی تەقلیدیی ناو خێزانێکی تەقلیدیی میسری لەدایکبوو، بەڵام وەک فێمینیستێکی ڕادیکاڵ، ناسراو لە ھەموو جیھاندا، کۆچی دواییکرد.  لە سەرەتاکانی ھۆشیاربوونەوە و بە قسەھاتن و پەنابردن بۆ نووسینەوە، ئەم ژنە ڕووبەڕووی چەندەھا فشار و هەڕەشەی جیاوازی بێدەنگکردن بووەوە. کۆمەڵێک وێستگەی تایبەت لە مێژووی ھەوڵدان بۆ بێدەنگکردنی ئەم ژنەدا ھەیە، کە زیاد لە لایەنێک و زیاد لە پیاو و ھێزێک ویستویانە و سەرقاڵی بێدەنگبوونی بوون.  نەوال سەعداوی کاتێک خوێندنی کۆلیژی پزیشکی تەواودەکات، سەرەتا وەک پزیشک لە وەزارەتی تەندروستی میسر دەستبەکاردەبێت. بەڵام کاتێک لە ساڵی ١٩٧٢ دا کتێبی ”ژن و سێکس“، دەنووسێت و بڵاودەکاتەوە، کتێبەکە دەنگدانەوەیەکی گەورەی دەبێت و ھەراو ھۆریایەکی زۆر دروستدەکات. خەڵکانێکی زۆر ھەم نووسەرەکەی و ھەم ناوەرۆکی کتێبەکە بە بەدڕەوشتیی و وێرانکردنی ئەخلاق تۆمەتباردەکەن.ھەم نەوال سەعداوی خۆی و ھەم کتێبە دەکەونە بەر ھێرش و و سەرزەنشت و ئیدانەکردنی کۆمەڵگای میسریی. وەزارەتی تەندروستییش سزایەکی قورسی دەدات و لە ئیشەکەی دەریدەکەن. لەو کتێبەدا نەوال سەعداوی باس لە جەستەی ژن و ژیانی سێکسیی ژنان و پەیوەندیی کۆمەڵگا بە لەشی ژنەوە، دەکات. زۆر بە وردیی باس لە جیاوازیی دروستکراوی نێوان کوڕ و کچ و مسەلەی ”پەردەی کچێنیی“ و ”پاکیزەیبوون“ی ژنان دەکات. ئەمەش لە کۆمەڵگایەکدا ژیانی سێکسی ژنان وەک حەرام و تابویەکی گەورە وێنادەکات.  بەڵام ئەوە کۆتایی فشارەکان نییە. ساڵی ١٩٨١کاتێک ئەنوەر ساداتی سەرۆک کۆماری میسر ژمارەیەک لە ڕۆشنبیر و نووسەرە ڕەخنەییەکانی میسر دەگرێت، نەوال سەعداوی یەکێک لە گیراوەکان دەبێت. ئەمجارەیان فشار لەسەر ئەم ژنە تەنھا لەناو کۆمەڵگاکەوە نایەت، بەڵکو دەوڵەت خۆشی دەبێت بە یەکێک لە لایەنە سەرەکییەکانی دروستکردنی فشار. ئەزموونی گرتن و زیندانکردنی نەوال سەعداوی کاریگەریی گەورە لەسەر کەسایەتیی ئەو جێدەھێڵن و توڕەتر و یاختریشی دەکات. ساڵی ١٩٨٢ دوای ئازادکردنی لە زیندان، سەعداوی ”ڕێکخراوی ھاریکاریی ژنان“ دروستدەکات بۆ بەرگریکردن لە ژنانی میسر و بەرزکردنەوەی ئاستی ھۆشیارییان لەو وڵاتەدا، کەچی ساڵی ١٩٩١ حکومەتی میسری ڕێکخراوەکەی پێدادەخات و فەندەکانی دەبەخشێت بە ھەندێک ئۆرگانی ئیسلامیی. کاتێکیش ڕۆمانی ”کەوتنی ئیمام“ بڵاودەکاتەوە، کە ڕەخنەیەکی ھەمەلایەنە لە کۆمەڵگا و خوارافەت و پیاوانی دین و نایەکسانیی، ھەندێک لە گروپە ئیسلامییە توندڕەوەکانی میسر، ناوی نەوال سەعداوی دەخنە سەر لیستی ئەو کەسانەی کە دەبێت بکوژرێن. کاتێکیش مێردی دووھەمی پێی دەڵێت بەھۆی نووسینەکانی ئەوەوە ھاوڕێ و دۆستەکانی سەرزەنشتی دەکەن و ڕەخنەی لێدەگرن. نەوال سەعداوی مێردەکەی، کە پارێزەر بووە، تێدەگەیەنێت کە واز لە نووسین ناھێنێت. کاتێک مێردەکەشی دەیخاتە بەردەم دوو ئەگەرەوە: یان ئەو یان نووسین. سەعداوی نووسین ھەڵدەبژێرێت و لە مێردەکەی جیادەبێتەوە.  نەوال سەعداوی بەشێکی گرنگی ئەو نەوە و دونیا ڕۆشنبیرییە چەپگەرە بوو کە لە ساڵانی حەفتادا بە ھۆشیارییەکی ڕەخنەییەوە لەسەر زیاد لە دەرکەوتێکی کۆمەڵگا و سیاسەت و دین لە جیھانی عەرەبیدا کاریاندەکرد. بابەتی پێگەی ژن و چۆنیەتی مامەڵەکردنی لەناو کۆمەڵگایەکی پاتریارکیی و دینییدا بابەتی سەرەکیی نووسینەکانی ئەم ژنەیە. لەشی ژن وەک ڕووبەرێکی نەناسراو و گەمارۆدراو بە حەرامی دینیی و پاتریاریکیی، بەکەم سەیرکردن و سنووردارکردنی تواناکانی، لێدان و سوکایەتیپێکردنی تا ڕادەی کوشتن، یەکێکە لە بابەت و پرسە سەرەکییەکانی تری. بەر لە سەعداوی ھیچ نووسەرێکی تری جیھانی عەرەبی لەسەر پێگە و چۆنیەتی مامەڵەکردنی جەستەی ژن و دەرئەنجامە سایکۆلۆژییە کوشندەکانی ئەم مامەڵەیە بۆ ژیانی ئافرەتانی، نەنووسیوە. ئەو بابەتە سەرەکییانەی کە قەڵەمەکەی نەوال سەعداوی لەسەریان دەوەستا بەشێکبوون لەو سێکوچکە یاساغ و حەرامەی لە جیھانی عەرەبیدا تا ئەمڕۆش بە یاساغی ماونەتەوە. سێکوچکەی دین و سێکس و سیاسەت.   کتێبەکانی سەعداوی کاردانەوەی گەورەیان بەدوای خۆیاندا دەھێنا، زۆربەی ئەوانەی لەسەر ئەو کتێبانەیان دەنووسی، دژی ناوەرۆکی کتێبەکان و دژی نووسەرەکەی دەیاننوسیی. بەگژ بۆچوون و شیکردنەوەکانیدا دەچوون، دەیانوسیت شەرعیەت لەو ڕاستگۆییە بسێننەوە کە لەو کتێبانەدا ئامادەیە. ئەم خانمە بەرگریکەرێکی سەرسەختی ئازادیی بوو، باوەڕێکی گەورەی بە ڕاستگۆیی و ھەقیقەتبێژی ھەبوو. ئەو بڕوای وابوو شەرەفی ژن لە فیکر و عەقڵیدایە و نەک لە پاکیزەیی. هاوکات بڕوای وابوو کە جەستەی ژن موڵکی ژن خۆیەتی و هەر ئەویش خاوەنی بڕیاری لەدایکبوونی منداڵەکەیەتی یان لەباربردنی. دژی فرەژنیی و دژی سێکسفرۆشیی و دژی میکاج و دژی نمایشکردنی جەستەش بوو لە ڕووبەری گشتیدا.  نەوال سەعداوی ھەندێکجار وەک جەنگاوەرێکی تەنھا دەردەکەوت کە لە بیابانێکدا بەگژ سوپایەکی گەورەدا دەچێتەوە.  کەس ھێندەی ئیسلامییەکان بەگژ نووسین و بیرکردنەوەکانی نەوال سەعداویدا نەچوونەوە و تا ئێستاش دەچنەوە. ئیسلامییەکان بابەتەکانی یەکسانیی و ئازادیی و سەربەخۆبوونی ئافرەتیان، وەک بەشێک لە بابەتە سەرەکیی و گرنگەکانی ناو ژیانی کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگیی دونیای ئەمڕۆ نابینن، بەڵکو وەک پیلانی خۆرئاوا و وەک ھێرشی کوفر بۆ سەر دین بەگشتیی و بۆ سەر ئیسلام بەتایبەتی، دەبینن. ئیسلامییەکان بەرگریکردن لە مافەکانی ژنان، بە تایبەتی لە فۆرمی بەرگریکردنێکی فێمینیستییدا، وەک لەدەستدانی شوناسی دینیی و ھێرش بۆ سەر ئەخلاق و پەلاماردانی سەوابیتەکانی ئیسلام، وێنادەکەن. فێمینیزم خۆشی وەک ئامرازی خۆرئاوا و پیلانی ئیمپریالیزم مامەڵەدەکەن کە تاکە ئامانجێکی وێرانکردنی ئیسلام و تێکدانی خێزان و ژەھراویکردنی پەیوەندیی نێوان ژن و پیاوە لە کۆمەگا ئیسلامییەکاندا. نەک ئەوەی وەک ھەوڵی ڕێکخراو و سیستماتیکی ئافرەتان بۆ بەگژاچوونەوەی ئەو ھەموو ناھەقیی و بێڕێزییەی لەناو کۆمەڵگا پارتریارکییەکاندا بەرامبەریان دەکرێت.  پێکدادانی نەوال سەعداوی بە پلەی یەکەم پێکدادان بوو لەگەڵ ئەم دید و ڕوانییە باڵادەستانەدا کە لە نرخی ژن کەمدەکەنەوە و وەک بوونەوەرێکی نووقسان مامەڵەی دەکەن، کە بێگومان تەنھا لای ئیسلامییەکان بوونی نییە، بەڵکو لای ھەموو ئەو ھێزە پاتریارکییانەش بوونی ھەیە کە نایانەوێت ھیچ شتێک لەسەر مافەکانی ژن و لەسەر ئازادیی و یەکسانبوونی لەگەڵ پیاودا، ببیستن.  بەرھەمەکانی نەوال سەعداوی ھەمەجۆربوون، لە نووسینی پزیشکییەوە، بۆ کتێب و نووسینی تیوریی و ڕەخنەیی، بە تێپەڕین بەناو ڕۆمان و چیرۆک و شانۆ و سەفەرنامە و یاداوەرییدا. لەسەرەتادا ئەوەی دەرگای قسەکردنی بۆ نەوال سەعداوی کردەوە پیشەکەی بوو وەک پزیشک. بە حوکمی ئەوەی پزیشک لە جیھانی عەرەبیی و ناوچەکەدا پێگەیەکی کۆمەڵایەتیی و زانستیی بەرزی ھەیە، نەوال سەعداوی توانی قسەبکات و لەو بابەتانە بدوێت کە کەسانیتر ناوێرن باسیبکەن. بەڵام دواجار ھۆشیاریی ڕەخنەیی خۆی و ھەستکردنێکی گەورە بە بەرپرسیارێتیی بەرامبەر بە خۆی و بەرامبەر بە پرسی ژن و یەکسانیی و ئازادیی لە کۆمەڵگاکەیدا، بوو بە دینامۆ و ھێزی پشتی نووسین و چالاکییەکانی ئەم نووسەرە. کە بەھاری عەربیش لە ساڵی ٢٠١١دا ڕووی لە ناوچەکە کرد، نەوال سەعداوی یەکێک بوو لە ڕوخسارە ئازادیخوازەکانی ناو گۆڕەپانی تەحریر لە قاھیرە. ژنێک بوو بۆ بەرگریکردن لە ئازادیی و کەرامەتی میسرییەکان بە تەمەنی ٨٠ ساڵییەوە لەسەر شەقامەکان بوو.  نەوال سەعداوی نموونەی ئەو نووسەر و ڕۆشنبیرە بوو کە کۆمەڵگاکانی ئێمە بەردەوام پێویستی پێیەتی. ئەو سەر بە مۆدێلێکە لە نووسەر و ڕۆشنبیر کە تەنها تیۆریزەی دونیا ناکات، بەڵکو بەشێوەیەکی ئەکتیڤ لەناو رووبەری گشتییدا ئامادەیە. ئەو بەردەوام تێکەڵی ژیانی گشتیی دەبوو و وەزیفەی رۆشنبیربوونی خۆی هەم لە ئاستە تیۆرییەکەی و هەم لە ئاستە عەمەلییەکەیدا، وەک هاوڵاتییەکی خاوەن ئێتیکی بەرپرسیارێتیی جێبەجێدەکرد. ئەم مۆدێلە لە ڕۆشنبیر و نووسەر و بەتایبەتی رۆشنبیر و نووسەری ژن، سەر بە مۆدێلێک و قوتابخانەیەکە کە کۆمەڵگاکانی ئێمە لە هەموو کاتێک زیاتر پێویستی پێیەتی. رۆشنبیرێک کە خەمی گشتیی بابەتی نووسینەکانی بێت، خەمی ژنان کۆڵەکەی نووسینەکانی بێت و یەکسانیی جێندەریی و ئازادیی ئەو بەهایانە بن کە تا کۆتایی تەمەن خەباتی بۆبکردن. لەیەکێک لە چاوپێکەوتنەکانی لەساڵی ٢٠١٨ لە ڕادیۆی بی بی سی، لێیدەپرسن، ئایا بیری لە سووککردنی ڕەخنەکانی کردۆتەوە، سەعداویش لە وەڵامدا دەڵێت: "كلا. يجب أن أكون أكثر صراحة، يجب أن أكون أكثر عدوانية لأن العالم بات أكثر عدوانية، ونحن بحاجة إلى أن يتحدث الناس بصوت عالٍ ضد الظلم". خۆشحاڵانە ھەم بڕێک لەو نەوە گەنجەی لە ساڵانی حەفتا و ھەشتادا پێدەگەیشتن، ھەم بڕێک لەوانەی دونیای ئەمڕۆش، خۆشەویستییەکی تایبەتیان بۆ نەوال سەعداوی و نووسینەکانی ھەبو و ھەیە. ھەندێک نووسەر ھەن دوای مردنیان گرنگیان زیاتر دەبێت و زیاتر و فراوانتر دەخوێندرێنەوە. ھیوادارین نەوال سەعداوی و کتێبەکانی لەو جۆرە نووسەرانە بن و نووسینەکانی لەناو ھۆشیاریی نەوە تازەکاندا شوێنێک بۆخۆی بدۆزێتەوە.   بابەتی هەژدەیەم: پول و دەوڵەتی نەتەوە و ناسیۆنالیزم بابەتی حەڤدەیەم: گوێنەگرتن وەک پیشە بابەتی پانزەیەم: یاسا و بێیاسایی لە ھەرێمەکەی ئێمەدا بابەتی چواردەیەم: جەستەی ژن لە نێوان حیجاب و رووتییدا بابەتی سیانزەیەم: سیاسەت و نوکتە کاتێک سیاسییەکان دەبن بە موهەریج و سیاسەتیش بە نوکتە بابەتی دوانزەیەم: بەرماڵتەکێنەکە و قەیرانی حوکمڕانیی  بابەتی یانزەیەم:  دوای ترامپ: خۆدروستکردنەوەی ئەمریکا بابەتی دەیەم: سۆشیال میدیا: لەکایەیەکی کۆمەڵایەتییەوە بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی بابەتی نۆیەم: دیموکراسیی لە قەیراندا بابەتی هەشتەم: شێخ نەھرۆی کەسنەزانی: لە ئابوریی نەوتەوە بۆ ئابوریی گەشتیاریی دینیی. بابەتی حەوتەم: كۆتایی سیاسەت‌و نابەرپرسیارێتیی رێكخراو  بابەتی شەشەم: حەشدی كوردیی وەك داهێنانێكی تائیفیی تر بابەتی پێنجەم: شەپۆلێکی تری توڕەبوون  بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

 شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)  مەرج نییە زیندووکردنەوەی نەورۆز لە هەموو حاڵەتێک و هەموو وڵاتێکدا رۆڵی ئەرێنی ببینێت، ئەوەی ڕۆڵ دەبینێت شێواز و ئەو گوتارەیە کە کاری تێدا دەکرێت و بە چ شێوەیەک کوردانی لەدەور خڕ دەکرێتەوە. بەتایبەت بە هۆی چەندپارچەیی کوردستان و جیاوازی-هاوبەشی شوناسی کورد و نەتەوە هاوسێکانییەوە کە هەمانکات داگیرکاری خاکەکەیین و نەورۆزیش بۆنە و جەژنیانە. بۆیە چەند گرنگە کە نەورۆز جەژنێکی هاوبەش بێت لەو جوگرافیا فراوانەی کە هەیەتی و کوردیش بەو گەلانەوە لەم  جەژنەدا دەبەستێتەوە، لەوە گرنگتر بەتایبەت بۆ کورد (کە خاوەن دەوڵەت و هەژموونی فەرمی و هێزی هاوتای وان نییە)، ئەوەیە کە هەم لە واتا و هەم لە شێوازی یادکردنەوەی ئەو جەژنەدا بەرامەی کوردستانێتی پێببەخشرێت و جەخت لەسەر جیاوازییەکانی ئەو رۆژەش لەگەڵ دەوڵەتە پەڕگیرە نەتەوەیی و مەزهەبییەکانی دراوسێدا بکرێتەوە، ئیتر ئەمەش لە ڕێنووسەکەیەوە بیگرە تا دەگاتە دروشم و نەریتەکانی یادکردنەوە، چونکە جۆری نووسین و پیتەکانی، دیسانەوە دەرخەری ئەو جیاوازییە پارێزەرە یان هاوبەشییە سڕەرەوەیەن و دەتوانن پارێزەر یان کاڵکەرەوەی شوناس بن. لە ئێران و تورکیادا کە هەنووکە زۆرترین زەبری سڕینەوەی شوناس لەو دوو وڵاتەوە بەر کورد دەکەوێت، نەورۆز یان یاد نەکرێتەوە یان هەوڵبدرێت ئەو ئەفسانە هاوبەشە نەریتییە فارسی و ئێرانی و تورکی و تۆرانیانەی لێدەربهێنرێت کە ئەنقەست بەکاردەهێنرێن و دەبنە کەرەستەی هەڕەشەی کولتووری و پاسیڤکردنی کوردان. لێرەدایە دبلۆماسییەتی کولتووری و نەرمەهێزی سیاسیی و کۆمەڵایەتی ڕۆڵی گرنگتر لە چەک و مێزەکانی دانوستاندن دەبینێت، جا چ لە هاوبەشانە یادکردنەوەیدا، یان لە بایکۆتکردنیدا یاخود لە جیاواز یادکردنەوەیدا بێت. وەک چۆن لە کاتی خۆیدا کۆمەڵەی تەعالی کوردستان و پیرەمێردی شاعیر و ساڵح دیلان و ...تاد باشترین سودیان بەرامبەر میراتگرانی عوسمانی و عەرەب لێوەرگرت بۆ پارێزگاری لە کوردستان. تەنانەت لە شێوەی نوسینی وشەکەشدا دەبێت پارێز بکرێت لە نووسینی نەورۆز بە شێوەی "نوروز یان Nevroz"، چونکە فارس و تورک بەوشێوەیە دەینووسن و ئەم شێوە نووسینانەش لە دەیان چەمکی دیکەدا بەشێکە لە سیاسەتی نەرمەهێزی کولتوورییان بەرامبەر کورد.  نەورۆز، لە کاریگەرییەکەیەوە نەورۆز لە سەدساڵی رابردووی دەرکەوتنی دەوڵەتی نەتەوەیی و ناوەندگەرای ئێرانی، تورکی و عەرەبیدا، بەرلەوەی نەریت و روداوێکی مێژوویی دێرین بێت، ئامرازێکی داهێنراو یان رەتکراوەی دەستی گێڕانەوە رەسمییەکانی ئەو دەوڵەتانە بووە، یان وەک شوناس بەکاریانهێناوە(ئێران و تورکیا) یان لەبەر شوناس رەتیانکردۆتەوە(عێراق و سوریا). لەپەنای ئەوانیشدا گەلانی ژێردەستەی وەک کورد (وەک نەتەوە)و عەلەوییەکان(وەک مەزهەب) بەکاریانهێناوە بۆ پارێزگاری شوناسی خۆیان لەبەرامبەر شوناسی زاڵی سەردەستەکانیان، ئەم مۆدێلەیان زیاتر لە تورکیا، عێراق و سوریا بەکارهات. ئێریک هۆبسباوم-ی مێژوونووس، ئەم جۆرە بەکارهێنان و سودوەرگرتنە لە دیاردەیەکی مێژوویی وەک نەورۆز بە "نەریتی داهێنراو" یان "داهێنراوی نەریتی" ناودەبات، بە دەربڕینێکی دی: بیدعەیەکی نەریتییە. گەر لە کۆنتێکستدا بیخوێنینەوە دەردەکەوێت کە سودوەرگرتن لە نەورۆز، هێندەی دووبارە بەرهەمهێنانەوەیە کەمتر لەبەر هەقیقەتەکەیەتی. ڕیشەناسیی "نەورۆز" ئاڵۆز و ڕای جیای لەسەرە، تەنها لەناو گێرانەوەی کورددا ئەم پەرتەوازەیی و پەسەند و رەتکردنەوەی نەورۆزە نییە، بەڵکو لەناو فارسەکانیشدا دیسان هەڵگری ڕاڤەی جیاوازە، بۆ کوردستانیان و توێژەرانی گرنگە لەو فاکتە بگەن کە مێژوو و پێدراوەکانی؛ بەرلەوەی لە نێوان هەقیقەت/راستی و ئەفسانە/درۆ-دا یەکلابکاتەوە، پێویستە بیر لە گێڕانەوەی مێژوویی و کاریگەریی گێڕانەوەکان بکاتەوە، چونکە ڕوداوەکانی مێژوو، گێڕانەوەکان و جۆری بەربێژەکان (موخاتەب)، شوێنی بەربێژەکانی و بەکارهێنانەکانی لە ناو کام گوتارەدا هەقیقەت و راستێتی و ئەفسانەییبوونی دەچەسپێنن. بۆ نمونە گرنگ نییە ئەفسانەکانی "دێوەکە و رۆمیۆی ئیتاڵیا"، "درەخت و خەوبینینەکەی باپیرانی عوسمانییەکان" و تیروکەوانەکی ئارەشی فارس" ڕاست و واقعیین یان نا، گرنگە تێبگەین کە ئەو روداوانە کاریگەرییەکانیان جێکەوتەی هەقیقییان هەیە و ڕوداوسازن و شوناس و دید و دەستپێکی مێژووی ئیتالیا، تورکیا و فارسەکان پێکدەهێنن، ئەم حیکایەتانە راست بن یان نا، بەشدارن لە کولتوور، ڕەفتار، ئابووریی، دۆخ و شوناسی گەشتیاریی کەسێتی و شوناسی گشتی ئەو وڵاتانەدا و لە جەنگەکانیشدا هاندەر و قەڵغانی نەرم بەرگریی ئەو گەلانە بوون. نەورۆز، ئیسلام، ئارییبوون و نەبوون، میدیا، گوتی، کارۆخی، سۆمەری، سوننیبوون، شافیعییبوون، سەلاحەدین و ئەیوبییەکان، میران، کوردزمانی و جلوبەرگ و تاد، بۆ کوردستان هەروان، دەبێت بیر لە کاریگەریی و وەبەرهێنانەوەی مێژوویی، ئابووری، سیاسی، دبلۆماسی و پارادبلۆماسیی ئەو ڕەهەندانەی شوناسی کوردستان بکرێتەوە، ئەم کەرەستە کولتووریی و نەریتییانە لە جوڵانەوەی سیاسیی کوردستاندا ڕۆڵێکی کاریگەرییان بینیووە و لە دەیان چەک و بزوتنەوەی چەکداری زیاتر پارێزەری مانەوەی کوردستانییان بوون. نەورۆز لە مێژوونووسی و ئەدەبیاتدا لەناو کتێبە مێژووییەکانی مێژوونووسانی کوردستانیشدا، شەرەفنامە کە یەکەم کتێبی مێژوویی "دۆزراوە"ی کوردانە و یەکەمینی دۆزراوەی مێژوونووسێکی کوردە لەبارەی ڕیشەی کوردانەوە دواوە، ئەو ڕیشەی کوردان دەباتەوە سەر رزگاربووانی دەستی زوحاک، بەڵام نەورۆز بە ئاستیاگی پاشای میدیا و کاوەی ئاسنگەرەوە پەیوەستی ناکاتەوە، بەڵکو ئەو ڕۆژە هاوتا بووە لەگەڵ نەورۆزدا کە پێشتر هەر بۆنەیەک بووە.  لەناو ئەدەبیاتی نوسراو و شیعری شاعیرانیشدا (سەدساڵی دوایی لێدەرچێت) کەمتر ئاماژە بۆ بەستنەوەی سیاسییانە و ئایدۆلۆژیانەی کاوە و ئاستیاگە بە زوحاک و پەیدابوونی نەورۆزەوە، زیاتر وەک جەژنێکی کۆمەڵایەتی و گۆڕانی سروشت و گەڕانەوەی بەهار باسکراوە. ئەحمەدی خانی(١٦٥١-١٧٠٧)  دەڵێ:  بیلجوملە دەچوونە دەر ژ مالان حەتتا دەگەھیشتە پیر و کالان رۆژا کو دەبوویە عیدێ نەورۆز تەعزیم ژ بۆمە دەما دل ئەفرۆز مەولوی تاوگۆزی-یش دەڵی:  نیشانەی نەورۆز وادەی وەھارەن یا نەشئەی ئامای نامەی نیگارەن بەڵام بە دەرکەوتنی بزوتنەوەی چەپ و سوودوەرگرتن لە ڕەمزییەتی کاوە و زەحمەتکێشییەکەی، چەپەکان وەک سیمبولی شۆڕش دژی ئیمپریالیزم و سەرمایەداری بەرهەمیان هێنایەوە، نەک وەک جەژنێکی نەتەوەیی، چونکە لە بنچینەدا ئەوان باوەڕیان بە دۆخی نەتەوەیی و کوردایەتی نییە و تەنها جەژنێک لای وان جەژنی کرێکارانە (یەکی ئایار). گرێیان داوەتەوە بە ئایدۆلۆژیای چەپ و کرێکاری و شۆڕشی سوورەوە، بۆ نمونە ئاوا دەریان دەبڕی: یادگاری چەکوشی کاوەیە نەورۆز قەڵای زوحاکی کرد بە ‌تەپ و تۆز ئاوری تۆڵەیە، بۆکوردەواری لە رەش و رووتی کوردستان پیرۆز  گۆرانی شاعیری چەپ مەشرەبیش دەیوت:  ئەی نەتەوەی کاوەی زنجیر قەف قەف بڕ رۆژی نەورۆز دای بە ‌ھەوری زستان دڕ بەرهەمهێنانەوەی واتایی نەورۆز جەمعیەتی تەعالی کوردستان لە گۆڤاری ژین-دا یەکەمین لایەنی نەتەوەیی کوردستانە کە لە دوادوایی عوسمانیدا سودی لە بەرهەمهێنانەوەی مانای نەورۆز وەرگرت و لە ١٨ی مارسی ١٩١٨دا لە وتارێکدا، نەورۆزی وەک جەژنێکی تایبەت بە نەتەوەی کورد لەقەڵەمدا و لەوەش زیاتر، هەوڵیشیداوە پەیوەستی بکاتەوە بە دەوڵەتداریی کوردەوە، بۆ ئەمەش سودی لە مێژووی ئەیوبییەکان بۆ مەرامی نەتەوەیی وەرگرتووە و ئاماژەی بەوەداوە لە هەمان رۆژدا سەڵاحەدین لەدایکبووە و لەسەر تەختی دەسەڵات دانیشتووە! (لەم وتارەدا جەخت لە راستی و درووستی گێڕانەوەکان نییە باس لە رۆڵی گێڕانەوەیە). هەر لەم وتارەدایە کە کاوە وەک باوکی کوردان دادەنرێت. ئەمەش وەک قەڵغانێک بەکارهات بەرامبەر هەژموونی تۆرانیزمی تورکی و تورکاندنی کوردانی تورکیا. ئیحسان نوری پاشا کە رابەرایەتی شۆڕشی ئاراراتی کرد، ئەویش وەک سیمبولێک لە شۆڕش و لە نوسینەکانیشدا سودێکی سیاسی لە مانادانەوە لە نەورۆز وەرگرت بەرامبەر تورکیا، وەک جەژنی نەتەوەیی بەکاریهێنا تا پارێزەری شوناسی کوردانی تورکیا بێت لە هەمبەر بە تورککردنیان. پەکەکەش گەرچی هێزێکی چەپگەرایە، بەڵام سودێکی فراوانی لەم بۆنەیە وەرگرتووە و بۆن و بەرامەیەکی چەپانە و ئاپۆیییانەی پێبەخشی، هەوڵدەدات گەریلا و چالاکەکانی کە فیداکاری دەکەن یان خۆیان دەسوتێنن کاوەی ئاسنگەری نوێیان لێبسازێنن.   لە کوردستانی عێراقیشدا دیسان وەک قەڵغان بەکارهات، نەورۆز لەناو کوردانی عێراقدا وەک یادکردنەوە و بەکارهێنانی سیاسییانەی، مێژوویەکی دێرینی نییە، تەمەنی بۆ ٧٠ ساڵێک دەگەڕێتەوە، یەکەمجار پیرەمێرد لە سلێمانیدا نەورۆزی میللی کردەوە و لە بەرامبەر شوناسی عەرەبی عێراق بەکاریهێنا، گەرنا ئەسیریی شاعیر لە کۆتایی بیستەکانی سەدەی رابردوو لە گۆڤاری زاری کرمانجی کە لە رەواندز دەردەچوو شیعرێکی لەبارەی نەورۆزەوە بڵاوکردۆتەوە و بەر لەویش حاجی قادریی کۆیی نەورۆزی لە شیعردا بەکارهێناو و مەولەوی و شاعیرانی هەورامینووسیش زۆر پێشتر نورۆز کەرەسەی شیعرییان بووە. جوڵانەوەی سیاسیی کوردستانی عێراقیش، هەمیشە هەوڵی داوە نەورۆز وەک جەژنێکی نەتەوەیی بناسێنێت و لە یاسا و دەستوری عێراقدا بیچەسپێنێت و بیکاتە پشوو و جەژنی تێدا بگێڕێت، بەمەش خۆی جیاکردەوە لە شوناسی عەرەبی، ئەم جوڵەیەش لە ١١ی ئازاردا جێی خۆی گرت و لە ئێستاشدا فراوانتر و دانپیانراوتر سود لەم جەژنە لە وڵاتانی دیکەی دراوسێ "بە بەرامەی کوردستانییەوە" وەردەگیرێت. بەڵام دۆخەکە بۆ ئێران تەواو جیاوازە، بە پێچەوانەی کوردستانیانی تورکیا و عێراق و سوریا، لە ئێران وەک چەکی توێنەرەوەی شوناسی کوردی بەکارهاتووە، چونکە دەوڵەتی مەرکەزیی ئێران، هەوڵیداوە بیکاتە کەرەستەیەکی کاریگەر بۆ بە ئێرانیکردن و لە نەتەوەخستنی کورد و هاوڕیشەکردنی لەگەڵ فارسەکاندا، هەربۆیە هەرگیز بە نەتەوە ناوی کورد لە ئەدەبیاتی رەسمی دەوڵەتی و رۆشنبیرانی پان ئێرانیدا بەکارنایەت و قەدەغەیە. ئەم حاڵەتە پێویستی بە بیرکردنەوەی ستراتیژی و ئایندەیی کورد و جوڵانەوە سیاسییەکی ئەو پارچەیە هەیە، تا لەوە زیاتر پرۆسەی تواندنەوە لەپەنای نەورۆز و حیکایەتە موزەیەفە رەسمییەکەی "ئاریبوون"دا نەتوێنرێتەوە. کورد و جوڵانەوەی سیاسییەکەی (بە چەپ و راست و بەشێکی ئیسلامییەکانیشەوە)، هەردەم لە ئامرازەکانی بەردەستیدا، سودێکی فراوانی لە نەریت، ئاین و ئەفسانەکان وەرگرتووە، لەمەشدا سودێکی نایابی لێوەرگرتووە و قەڵغانێکی کلتووریی بۆ پاراستنی شوناسەکەی لێوەرگرتوون، زۆرجار وەک کۆڵەکەی "گوتاری مانەوە"ی خۆی سودی لێ بینوون، بەڵام بەداخەوە ئەم گوتار و سودلێوەرگرتنەی لە ئەفسانە، ئاین و پێدراوە مێژووییەکان نەیبردوونەتە قۆناغی سودلێوەرگرتنی بۆ "گوتاری باشترین ژیان و پەرەپێدان"، کە لەنێوان ئەم دووگوتارەدا جیاوازییەکی زۆر و قوڵ هەیە، یەکەم باشترینە بۆ رەتکردنەوەی "هەڕەشەی نەمان" بەڵام کورت و کەمە بۆ هاوچەرخانە ژیان و گوتاری دووەمیش باشترینە بۆ باشترین بەڕێوەبردن و خۆشگوزەرانانە ژیان کە کورد کورتی هێناوە. چ لە ئێران، تورکیا، عێراق و کوردستانیشدا، گێڕانەوەکان لەبارەی نەورۆزەوە هێندەی گێڕانەوە سیاسیی و ئایدۆلۆژییەکان بە سەریدا زاڵن، گێڕانەوە مێژووییەکان و پێدراوەکانی مێژوو (لەئاستی ئەواندا) کەمڕەنگترن، من پێچەوانەی ئەو ئاراستەیە نیم کە رۆڵی سیاسییانە و پارێزەری شوناس بە ئەفسانە، ئاین، بۆنە و نەریتەکان دەبەخشن، بگرە داکۆکیکاریشیانم، بەتایبەت بۆ گەلێک و خاکێکی وەک کوردستان کە هەم خاک و هەم شوناسی نەک لە مەترسیدایە، بەڵکو هەندێکجار لە حاڵەتی ئینکارکردنیشدایە.   بابەتی پێشتر : کورد و تورک .. لە پێکەوەژیانەوە تا ئینکارکردن

  درەو: گێڕانەوەی سەركەوتی جیهاز(تایبەت بە درەو)   لە 11/3/1991 مەسعود بارزانی و نەوشیروان مستەفا بۆ یەكەمجار لە راپەڕیندا پێكەوە لە قاسمە رەشەوە دابەزین و بەپێ بەڕێكەوتن بەرەو رانیە، چونكە هیچیان ئۆتۆمبێلیان نەبوو، لە رانیەوە بۆ بێتواتەو خەلیفان و شەقڵاوەو مەسیف هەر پێكەوە بوون، دواتر بەرەی شەڕ دابەشكرا، مەسعود بارزانی بۆ سەرپەرشتی رزگاركردنی موسڵ و نەوشیروان مستەفا بۆ رزگاردنی كەركوك، لە 20/3/1991 نەوشیروان مستەفا بەیانی رزگاركردنی كەركوكی نوسی و بڵاویكردەوە، بەڵام موسڵ هەر رزگار نەكرا، ئەمە بەشێكە لە یادەوەری بروسكەكانی سەركەوتی جیهاز.  سەركەوتی جیهاز پێشمەرگەی دێرین و یەكێك لە عەدەد جیهازەكانی شۆڕش كە بەشێكی زۆری بروسكەو بەیانەكانی راپەڕینی لە كۆڵدابوو، لە گێڕانەوەیەكی تایبەتدا بۆ (درەو) باس لە سەرەتاكانی راپەڕین و هەوڵەكانی رزگاركردنی كەركوك دەكات. لە قاسمەڕەشەوە بۆ كەركوك  سەركەوتی جیهاز دەڵێت: لە دوای ئەنفالەكان لە قاسمەڕەش جێگیربووین, ئەكرێت بڵێین زۆربەی سەركردایەتی (ی.ن.ك) لەوێ‌ بوون هەر لە بارەگای سكرتێری گشتی مام جەلال بە سكرتاریەت‌و ماڵەكەیەوە، بارەگای كاك نەوشیروان، بارەگای مولازم عومەر، دەزگای دارایی, بارەگای جیهازی مەركەزی لەگەڵ خەستەخانەو هەندێك بارەگای تر لە نزیك قاسمەڕەش لە نۆكان و زەڵێ و ئەو ناوچانەبوون . سەرەتای ڕوداوەكان‌و خۆئامادەكردن بۆ ڕاپەڕین لە داگیركردنی كوەیت لەلایەن عێراقەوە دەست پێدەكات، بیرۆكەی ڕاپەڕین‌و ڕزگاركردنی كوردستان كەوتە مێشكی كاك نەوشیروانەوە، ئەو زوو هەستی بە پێشبینیەكان كردبوو كە سەدام پەلاماری كوەیت ئەدات، خۆی بۆ هەموو ئەگەرەكان ئامادەكرد، دەستیكرد بە زنجیرەیەك كۆبونەوە، سەرەتا پێشنیارو بابەتەكەی لەگەڵ سەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاسی باس كرد، پاشان كۆبونەوەو بانگكردنی كادرە سیاسی‌و سەربازی و ئیعلامی بۆ باسكردن‌و خۆئامادەكردن بۆ ڕاپەڕین، لەو كاتانەدا مام جەلال لە دەرەوەی وڵات بوو, بەڵام ئاگاداری هەموو ڕووداو‌و گۆڕانكارییەكان بوو لە ڕێگەی تەلەفون‌و جیهازەوە بە تایبەتی كە لە شام بوو لەوێش جیهازمان هەبوو. كاك نەوشیروان لە قاسمەڕەشەوە وەفدێكی یەكێتی دەنێرێت بۆ لای كاك مەسعود بارزانی, كاك مەسعود بارزانی وەڵامی كۆنكرێتی بۆ رازیبون، بڕوابون بەو بەرنامەیە، بەوەفدی یەكێتی نەدابوەوە، بۆیە پێویستی بەكات‌و هەوڵی تر هەبوو لەگەڵی, یەكێتی‌و مام جەلال, بەتایبەتی كاك نەوشیروان مستەفا، هەوڵەكانیان چڕكردەوە، روداو و گۆڕانكارییەكان بەخێرایی رویان ئەداو، بوار بۆ كوشتنی كات نەمابوەوە، بۆیە فشارەكانی یەكێتی‌و تەنانەت هەندێك لە بەرپرسانی ئێرانی بۆ بەشداری راستەوخۆی پارتی‌و كاك مەسعود چڕتر كرانەوە، مام جەلالیش لە دەرەوە زۆر تەئكیدی لەوە دەكردەوە كە كاك مەسعود بارزانی بەشداری بكا، تا یەكێتی ریزەكانی گەل مسۆگەرتر ببێ. پلانی راپەڕین كاك نەوشیروان هەموو بەرنامەی ڕاپەڕینی دانا بۆ ڕزگاركردنی كوردستان لە گەڵ هاوڕێ و هاوكارەكانیان، هەموو كوردستانی دابەشكردبوو بەسەر (10) میحوەردا هەر لە خانەقینەوە هەتا زاخۆ،  بە شێوەیەك هەر میحوەرێك یان شارێك ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی یان سەركردایەتی سەرپەرشتی بكات، بە شێوەك داڕێژرابوو كە لە دوای ڕزگاركردنی گەرمیان‌و سلێمانی‌و هەولێرو دهۆك، هێزەكان كۆبكرێتەوە بۆ ڕزگاركردنی كەركوك‌و موسڵ بەشێوەیەك كە كاك نەوشیروان بە هێزەكانی هەولێرو سلێمانی كەركوك ڕزگاربكات‌و كاك مەسعودیش بە هێزەكانی دهۆك‌و زاخۆ موسڵ ڕزگار بكات. بە پێی ڕێككەوتنی بەرەی كوردستانی, مام جەلال سەرۆكی بەرەی كوردستانی بوو لە دەرەوەی وڵات، مەسعود بارزانی, سەرۆكی بەرەی كوردستانی بوو لە ناو وڵات،  لە بەرئەوەی مام جەلال لە هەندەران بوو زۆربەی ئەركەكان لە سەرشانی كاك نەوشیروان بوو.   راپەڕین لە رانیە بە پێی ئەو بەرنامەیەی كە دانرابوو پێ یان باش بوو ڕاپەڕینی سەرانسەری لە ٧-٣-١٩٩١ دا بكرێت, بەڵام بە هۆی هێنانی هێزێكی زۆری دوژمن ( رژێمی بەعس)  بۆ چوارقورنەو دەڤەری پشدەر، بەریەككەوتن دروست بوو, ڕاپەڕین لە ڕانیە هەڵگیرساو سەركەوتو بوو، هەمان ڕۆژ كاك نەوشیروان پەیوەندی بە برادەرانی پارتیەوە كرد كە پەلە بكەن لە هاتن, ئێوارەی ٦ی٣ی١٩٩١ كاك مەسعود بارزانی و هاوەڵەكانی گەیشتنە قاسمەڕەش لای كاك نەشیروان، كە پێشتر هەموو ئامادەكارییەك كرابوو بۆیان هەر لە جێگەو ڕێگەو وە دەرچون بۆ ناو وڵات, بە تایبەتی بەرەو ڕانیە. بە پێشنیاری سەركردایەتی پێشترجیهازێكی ڕاكاڵمان ناردبوو بۆ ناو ڕانیە لای كاك عەزیز بەگ بوو, هەروەها هێزێكی زۆری پێشمەرگە لە كێوەڕەش و نزیكی ڕانیە بوون، دەقە بە دەقە لەڕێی ئەو جیهازەوە هەواڵەكانی ڕاپەڕینمان پێ ئەگەیشت، سیستمی جیهازی ی.ن.ك زۆر پێشكەوتوو بوو, بۆیە هەموو هەواڵەكان لە ئێمەوە بە كاك مەسعود ئەگەیشت,جگە لەوەی كە ئێمە ڕادیۆیەكی سەفەریمان پێ بوو كە دەوری كاریگەری هەبوو لە سەركەوتنی ڕاپەڕین. لە (8-3-1991) نێچیرڤان بارزانی لە ئێرانەوە‌و لەڕێی جیهازەكەی یەكێتییەوە بروسكەیەك دەنێرێ بۆ كاك مولازم عومەر، كاك نێچیرڤان لە بروسكەكەیدا داوادەكات ئەو رێگەنازانێ بەڵكو چاوساغی بكەن، یان مەفرەزەیەكی شارەزای بە پیرەوە بنێرن تا بگاتە سلێمانی، لە رۆژی (11-3-1991) چەند پاسێكی كۆستەریان بۆ دەنێرن بۆ باشماخ و لەڕێی چوارتاوە هەمان رۆژ كاك نێچرڤان‌و قادر قادر و پاسەوانەكانی دەگەنە سلێمانی. رۆژی 11ی مانگ ئیوارەكەی هەموومان لە قاسمەرەشەوە بۆ زەڵی‌و بۆ سونێ‌‌و بەرەو رانیە بەپێ بەڕێكەوتین نەك كاك مەسعود, نە كاك نەوشیروان كەسیان سەیارەیان پێنەبوو، عەزیز بەگ لە رانیەوە هات بەرەو پیرمان‌و سەیارەی هێنا شەو گەیشتینە رانیەو لەوێ ماینەوە. بۆ ڕۆژی 12/3/1991 لە ڕانیەوە بەڕێكەوتین بۆ ناوچە ئازادكراوەكان لەوانە, بۆسكێن, بێتواتە خەلیفان‌و دیانا، شەو لە قەزای سدیق ( سۆرانی ئێستا) ماینەوە، واتا بەرەو سلێمانی نەهاتین بۆ ڕۆژی دواتر بە ڕێكەوتین بەرەو باڵەكیان‌و شەو لە ڕەواندوز ماینەوە, بۆ ڕۆژی ١٤ی٣ی ١٩٩١ چوینە سەرچیاو شەقڵاوە‌و مەسیف, شەو لە مەسیف سەڵاحەدین ماینەوە، ئەو شوێنانەی ناوم هێناوە بە یەك دەنگ بە یەك ڕەنگ لە هەمویان كاك مەسعودو كاك نەوشیروان قسەیان بۆ خەڵكەكە ئەكرد بە حەماسەتەوە وە پێشوازی گەرمیان لێ ئەكرا لەلایەن جەماوەری خەڵكی كوردستانەوە بە بێ جیاوازی, هەندێك جار كاك مەسعود قسەی ئەكردو كاك نەوشیروان بەدوایداو یان كاك نەوشیروان قسەی ئەكردو كاك مەسعود بەدوایدا، دواتر لە مەسیف سەلاحەدینەوە كاك نەوشیروان‌و كاك مەسعود بارەگای جێگری خۆیان دانا بە جیا، دیارە لەم ماوەیەدا زۆربەی كوردستان ئازادكرا بە هەموو شارو شارۆچكەكانەوە, جگە لە كەركوك‌و موسڵ. پلانی رزگاركردنی كەركوك‌و موسڵ دوای چەند ڕۆژێك كاك نەوشیروان چوو بۆ پردێ پاشان كاك مەسعودیش هات بۆ پردێ، لێرەوە جارێكی تر بە بەرنامە ڕێككەوتن كە كاك مەسعود بارزانی هێزەكانی بادینان كۆبكاتەوە بۆ ڕزگار كردنی موسڵ، كاك نەوشیروانیش هێزەكانی سلێمانی‌و هەولێر كۆبكاتەوە بۆ ڕزگاركردنی كەركوك, كاك مەسعود گەڕایەوە بۆ مەسیف سەڵاحەدین، كاك مەسعود سەركەوتوو نەبوو لە ڕزگاركردنی موسڵ، كاك نەوشیروان لە پردێ مایەوە بۆ ڕزگاركردنی كەركوك. نەخشەی ئازادكردنی كەركوك  ئازادكردنی شاری كەركوك بە سەرپەرشتی راستەوخۆی نەوشیروان مستەفا بوو، بەرنامەی رزگاركردنی كەركوك كرا بە دوو میحوەری سەرەكی  كە چەند قۆڵێكی لێ ئەبوەوە. میحوەری یەكەم: لە قۆڵی هەولێرەوە بۆ كەركو  كاك نەوشیروان سەرپەرشتی ئەكرد، لە فەرماندەكانی ئەم قۆڵە بریتی بوون لە كاك كۆسرەت, شەهید عەبدولڕەزاق‌و كاك سەفینی مەلا قەرە, هێزەكانی ئەم قۆڵە نزیكەی ٢٥ هەزار چەكدار بوو. میحوەری دووەم: قۆڵی سلێمانی – چەمچەماڵ - قەرەهەنجیرەوە بۆ كەركوك بوو, كاك مولازم عومەر سەرپەرشتی ئەكرد فەرماندەكانی بریتی بوون لە مام ڕۆستەم, شەوكەتی حاجی مشیر لە یەكێتی, ئازاد قەرەداغی, كاك حەمە ڕەشید, كاك شێخ سەردار جەباری لە برادەرانی پارتی و لە برادەرانی سۆشیالیست كاك حەمەی حاجی مەحمود،لەگەڵ هێزێكی بزوتنەوەی ئیسلامی، ڕاستە هێزەكان بەناوی بەرەی كوردستانیەوە بوون، بەڵام زۆربەی هێزەكان سەر بە یەكێتی نیشتمانی بوون، بەرپرسی یەكەم‌و فەرماندە مەیدانیەكان یەكێتی بوون، دوای ئازاكردنی شارۆچكەی قەرەهەنجیر, كە شەڕی گەورە تیاڕویدا هەموو هێزەكانی بەرەی كوردستانی لە ١٦ی٣ی١٩٩١ ئامادەكران بۆ بەرەو پێشچون‌و ڕزگاركردنی كەركوك، شانە چەكدارەكانی ناو كەركوك و رێكخستنە نهێنیەكان رۆڵی گەورەیان هەبوو. دەبوو هەردوو میحوەرەكە لە كاتی دیاریكراودا بجوڵێن بۆئەوەی لە یەك كاتدا پەلاماربدەن، لەبەر زۆری‌و بەربڵاوی هێزەكە, دووجار تەگەرەی تێكەوت، هەرچەندە بە بەردەوامی پەیوەندی بە بێسیم هەبوو، ئەگەر لایەكیان لە كاتی دیاریكراودا نەگەیشتایە كەركوك لاكەی تر شكستیئەهێنا، بۆیە جارێكی تر بە سەرپەرشتی كاك نەوشیروان كۆبونەوەیەكی تر كرایەوە, بڕیاریاندا كە شەوی ١٨لە سەر ١٩ پێكەوە لە سەعاتی سفردا پەلاماری كەركوك بدەن.  میحوەری دووەم كرا بە سێ قۆڵەوە: قۆڵی یەكەم: لە ناوشوانەوە بۆ شێخ بزێنی‌و كەركوك، كاك شەوكەت سەرپەرشتی ئەكرد, كاك سیروانی كوێخا نەجم‌و  كاك ڕەفعەت عەبدوڵا لە گەڵ چەند فەرماندەیەكی تری لێبوو. قۆڵی دووەم: لە جەباری‌و قەرەحەسەن بۆ كەركوك، مام ڕۆستەم سەرپەرشتی ئەكرد، كاك ڕزگاری حاجی كایل‌و كاك شێخ كەریم چاوڕەش‌و كاك سەید جەوهەر‌و چەند فەرماندەیەكی تری لەگەڵ بوون. قۆڵی سێیەم: جادەو جادە لە قەرەهەنجیرەوە بۆ كەركوك،  كاك مولازم عومەر سەرپەرشتی ئەكرد لایەنەكانی تری بەرەی كوردستانیشیان لە گەڵدا بوو, ئەو هێزە چەكدارانەی لە دەوری بەرەی كوردستانی لەم قۆڵەوە لە ئامادەباشیدا بوون لە نێوان (١٥تا ٢٠ هەزار) چەكدار ئەبوون. چەند جارێك بە جیا پێشمەرگە ئەچونە كەركوكەوە ئەگەڕانەوە، دواجار لە شەوی ١٨/١٩ی٣ لە هەردوو میحوەرو هەموو قۆڵەكانەوە دەست كرا بە جوڵە بۆ شوێنە دیاری كراوەكانیان، لەم شەوەدا تەنها قۆڵی جەبەل بۆر توانیان بگەنە ناو كەركوك, كە ڕیزێك ڕەبیەی حیزام ئەمنی بەرەنگاری پێشمەرگەكان بونەوە توانیان دوای شەڕێكی دەستەویەخە هەر (٨ ) ڕەبیەكە كۆنترۆڵ بكەن و بیگرن, لە كورە گەچەكانەوە ئەم هێزە ژمارەیان نزیكەی (٢٥٠ )پێشمەرگە بوون بە فەرماندەیی شەهید سەیدجەوهەر، كاك شێخ كەریم كەركوكی و كاك ڕزگاری حاجی كایل و بەشی هەرە زۆریان لە پێشمەرگە پارتیزان‌و دێرینەكانی دوای ئەنفالەكانی كەرتی چواری جەباری  بوون، بەرەو گەڕەكی قادسیە پێشڕەویان كرد, دەوروبەری سەعات ١١ی شەو ئەكەونە كەمینی گەڕەكی قادسیەو پاش شەڕێكی دەستەو یەخەی گەرم كەمینەكەیان شكاند‌و داخڵی گەڕەكی قادسیە بوون, لەم كەمینەدا پۆلێك پێشمەرگەی قارەمان شەهیدبوون لە وانە فەرماندەی تیپ عەلی تەپەلویی, فەرماندەی كەرت حەمە باوەیی، هەژار كەركوكی پێشمەرگەی كەرتی چواری جەباری.  ئەم هێزە لە گەڕەكی قادسیە بوون بە دوو بەشەوە: •    بەشێكیان بە فەرماندەیی كاك شێخ كەریم بەرەو مەلعەبەكە كە لە شەڕێكی بێ وێنەدا هەر زوو مەلعەبەكەیان كۆنترۆڵ كرد كە ژمارەیەكی زۆری هێزی دوژمنی لێ بوو. •    بەشەكەی تر كاك سەیدجەوهەر و كاك ڕزگار بەرەو بارەگای مونەزەمە هێرشیان كرد‌و لە شەڕێكی قورسدا كۆنترۆڵیان كرد. گەڕەكی قادسیە لە بەرئەوەی زۆربەیان بەعسی‌و چەكدار بوون شەڕی قورسی تیا كرا، لە ناو قادسیەدا چەند پێشمەرگەیەكی تر شەهیدبوون، دوای قادسیە هێزەكە بەرەو حوڕییە هێرشیان برد, ئەو چەك و تفاقانەی كە لە قادسیە گیرابوون بە سەر خەڵكدا دابەشكران‌و بوون بە پشتیوان بۆ هێزی پێشمەرگە، هەردوو بەشەكە(قۆڵەكە) لە گەڕەكی شۆڕیجە یەكیان گرتەوە، خەڵكی شۆڕیجە لە بەرئەوەی زۆربەیان كوڕو كەس كاریان پێشمەرگە بوون, بوون بە هێزێكی پشتیوانی گەورە بۆ پێشمەرگەكان, هاواریان دەكرد نەورۆزمان بوو بە دوو نەورۆز, ئەم لە باوەش گرتنەی خەڵكی شۆڕیجە بۆ پێشمەرگەكان فرمێسكی خۆشی لە چاوی هەمواندا ڕشت، گەڕەكی شۆڕیجە بە ئاسانی كۆنترۆڵ كرا, تەنها دائیرەی ئەمنی پیریادی مابوو كە بەرگری زۆریان تیاكرد . ئەو شەوە بە حەق شەوی پێشمەرگە بوو دنیا بەرەو ڕوناكی ئەچوو لەبەرئەوەی ژمارەی پێشمەرگەكان كەم بوون‌و شەهیدی زۆریش درا بوو, بەشی ئەوەی نە ئەكرد كە بەسەر ئەو هەموو شوێنە ڕزگاركراوانە دابەشبكرێن و بەرگری لێ بكەن, بۆیە دوژمن كەوتە هێرشی پێچەوانەو زۆربەیانی گرتەوە, ئەو شەوە لەم بەرگریەدا نزیكەی (30)  پێشمەرگە شەهیدبوون, لەو شەهیدانە, پارتیزان (یاسینە بچكۆل) جێگری فەرماندەی بەتالیۆن, شەهید یاسین لە گرتنی قەرەهەنجیردا بورهان سەرسپی براشی شەهید ببو، هەروەها فەرماندەی كەرت (بەرزان قایش پاشایی) لە ئەمنی پیریادی شەهید بوو, لە گەڵ ٧ حەوت پێشمەرگەی تر لە ڕەتڵی شەهید سەید جەوهەر، ئەم هێزە دوای ئەو هەموو شەڕو قوربانیە تەنها بەشێك لە گەڕەكی شۆڕیجەیان بەدەستەوە مابوو, فیشەكیان كەم بببوەوە, ڕۆژی ١٩ی٣ بۆ ئەمان ڕۆژێك زۆر سەخت بوو بەڵام هەر بەرگریان كرد, ئەوەبوو ئێوارەی ١٩ی ٣ هێزەكەی سەیتەرەكەی كەركوك توانیان داخڵی كەركوك ببن بۆ شەوەكەی هەموو هێزەكە بە یەك گەیشتنەوەو كۆنترۆڵی ئەو بەشەیان بە تەواوی كرد, هەمان شەو قۆڵی هەولێریش دوای شەڕێكی قورس لە گەڵ دەبابەو هێزەكانی كانی دومەڵان داخڵی كەركوك بوون، ئەو هێزەی كە ببوە ڕێگر لە قۆڵی هەولێرەوە كاك كۆسرەت خۆی سەرپەرشتی شكاندنی كردبوو, لە فەرماندە ناسراوەكانی شەهید عەبدولڕەزاق، شەهید ڕەحمانی حاجی خدری وەرتێی، شەهید سمایل وەرتێی، قادری حەمە زیاد‌و سەفین مەلا قەرەو شەهید ڕێبازو ..دەیان فەرماندەو پێشمەرگەی تر. بۆ شەوی نەورۆز كاك نەوشیروان كە سەرپەرشتی ڕاستەوخۆی ڕزگاركردنی كەركوكی ئەكرد, لە ناو كەركوكەوە مژدەی ڕزگاركردنی كەركوكی دا بە گوێ هەموو هاوڵاتیانی كوردستان‌و راپەڕین تاجی سەركەوتنی لەسەرنا. دەقی بەیاننامەكە   كاك نەوشیروان لەناو كەركوك لاندكرۆزەرێكی سپی پیێ‌ بوو لەسەر بۆنیدەكەی بروسكەی رزگاركردنی شاری كەركوكی نوسی كە ئەمە دەقەكەیەتی: لە كاك نەوشیروانەوە  20/3/1991 بۆ جەماوەری گەلی كوردی قارەمان بەبۆنەی رزگاركردنی شاری داگیركراوی كەركوكەوە لە دەسەڵاتی پیسی بەعس، پیرۆزبایی لە گەلی كوردو هەموو نەتەوەی كورد ئەكەم كە رۆژێك بەر لە نەورۆز هێزی پێشمەرگەی لایەنە سیاسییەكانی كوردستان، چەكدارە شۆڕشگێڕەكان‌و جەماوەری راپەڕیوی كورد، پشت ئەستور بەیارمەتی خوای گەورەو لێبڕانی رۆڵەكانی میلەتەكەمان توانی شاری پیرۆزی كەركوك لە دەسەڵاتی پیسی بەعس رزگاربكات، بەم بۆنەیەوە كە رۆژێكی مێژوویی و تاجی سەركەوتنی كردە سەری راپەڕینی گەلی كورد لە عێراقدا داوا لە میلەتەكەمان ئەكەین كە بەیەكگرتن و یەكێتی ریزەكانی بە وریایی و هۆشیاری پارێزگاری لەم سەركەوتنە بكەن. یاسینە بچكۆل یەكێ لەو بیرەوەریە ناخۆشانەی كە قەت بیرناچێتەوە، ئەوكاتە بوو كە خۆمان بۆ ڕزگاركردنی كەركوك ئامادەكردبوو، هەموو هێزەكان بەرەو كەركوك ئەڕۆیشتن, شەهید یاسینە بچكۆل كە جێگری  كاك ڕزگاری حاجی كایل بوو، هەمووی چەند ڕۆژێك بوو بورهان سەرسپی برای لە قەرەهەنجیر شەهید بببو, زۆر لە گەڵی خەریك ئەبێت كە بگەڕێتەوە بۆ سلێمانی بۆ پرسەی براكەی‌و چەند ساڵێكیش بوو كەسوكاری خۆی نەدیبوو، زۆر هەوڵی لەگەڵ ئەدات نەچێت بۆ كەركوك, بەڵام بێ سود بوو پێی ئەڵێت تۆ خەڵكی سلێمانیت لەوێوە ئەڕۆیت بۆ گرتنی كەركوك كە ئاواتی هەرە گەورەی منە، من نەیەم كە جێگای باب و باپیرانمە، هەر پێش ماوەیەك بەعسییەكان ماڵەكەیان ڕوخاندبوو لە كەركوك، وتی هەر بگەمەوە كەلاوەكەی ماڵی خۆمان لە شۆڕیجە ئیتر شەهیدیش ببم باكم نیە، كەچی ڕۆژی ١٩ی٣ سەعات ١١ی بەیانی لە ناو ماڵە ڕوخاوەكەی خۆیاندا گولەیەك بەر سەری دەكەوێت و شەهید ئەبێت، ئەمە هەرگیز هی بیرچونەوە نی(بەشێك لەبیرەوەری ناو شاری كەركوك لە رزگاری حاجی كایلم وەرگرتووە).      سەركەوتی جیهاز    سەرچاوە: ١-شەڕی كەركوك لە رزگاری حاجی كایلم وەرگرتووە. ٢- تۆڕی پەیوەندیەکانی پێشمەرگە لە شاخ (سندوقەڕەشەکەی پێشمەرگە)

 (درەو): چەند بەڵگەنامەیەکی محەمەدی حاجی مەحمود دۆخی ژیانی پێشمەرگە لە ساڵانی حەفتاو هەشتاکانی سەدەی رابردوو نیشان دەدات، سەرەرای یارمەتی مانگانە جەژنانەشیان بە پێشمەرگەداوە، ساڵی 1985 لە نامەیەکدا مام جەلال دەڵێ دۆخی دارایمان باشەو موچەی پێشمەرگەی خێزاندار دەکەین بە (50 دینار) ئەوانەشی سەڵتن (25 دینار)، ئیحتیاتی دووساڵیشمان هەیە، ساڵی 1979 كراسێكیان بۆ عوسمان كڕیوە بە یەك دینار، لە رەزگە بڕی (5 دینارو 250 فلس) خەرجكراوە بۆ كڕینی ساردی بۆ پێشمەرگە. موچەی مانگانەی پێشمەرگە بەگوێرەی بەڵگەنامە بڵاوكراوەكانی محەمەدی حاجی مەحمود، ساڵی 1977، مانگانە بڕی (3) دینار وەك یارمەتی (موچە) بە پێشمەرگە دراوە، ناوی هەندێک لەو پێشمەرگانەی موچەیان وەرگرتووە: 🔸 حەمە ئەمین حەمەكریم: 3 دینار 🔸 حەسەعید صاڵ: 3 دینار 🔸 حەمە سور باوە موراد: 3 دینار 🔸 مەلا خالید: جارێ وەری نەگرتووە  جەژنانەی پێشمەرگە بەڵگەنامەیەکی تر ئاماژە بەوەدەکات، لە ساڵی 1977دا پێشمەرگە سەرەڕای موچە، بڕی (1 دینار) پارەیان وەکو جەژنانە پێدراوە. ناوی هەندێک لەو پێشمەرگانەی کە جەژنانەیان وەرگرتووە: 🔸 1 دینار بۆ عەلی فەرەج 🔸 1 دینار بۆ كاژاو  🔸 1 دینار بۆ قارەمان  🔸 1 دینار بۆ حسین عەلی 🔸 1 دینار بۆ ئەحمەد حاجی محەمەد  "پاتەو رادیۆ" بەڵگەنامەیەکی تری محەمەدی حاجی مەحمود کە مێژووەکەی بۆ ١٩٧٧/١/١٦ دەگەڕێتەوە، بڕێک پارەی تر بۆ کڕینی پێداویستی پێشمەرگە خەرجکراوە، بەمشێوەیە: 🔸 (٦٥٠ فلس) بۆ کڕینی پاتە (پێڵاو)و گۆرەوی لە هاوار  🔸 (٤٠٠ فلس) بۆ كڕینی پاتە (پێڵاو) بۆ رەشید لە هاوار 🔸 (٥٠٠ فلس) بۆ کڕینی دوو مەتر قوماش بۆ دەستەسڕ  🔸 (٣ دینار) بۆ کڕینی رادیۆیەك  🔸 (٧ دینار و ٥٠٠ فلس) بۆ فیشەك  🔸 (٥٠٠ فلس) بۆ ئەحمەد ساڵح بۆ پێڵاو  🔸 (١ دینار) بۆ شاخەوان بۆ پێڵاوو گۆرەوی  🔸 (٢ دینارو ٥٠٠ فلس) بۆ پێڵاوو گۆرەوی پێنج پێشمەرگە  ١٠ جوت گۆرەوی بە دوو دینار لە رۆژی ١٩٧٩/٧/٢ خەرجیەكانی پێشمەرگە بەم شێوەیە بووە: 🔸 (١٩٠ دینار) بۆ یارمەتی (موچە)ی پێشمەرگە  🔸 (١٠ دینار) حەسەن مستەفا چوو بۆ سەرەوە 🔸 (٥ دینار) بۆ مامە رەشە گەڵاڵی 🔸 (١٥ دینار) بۆ فایەق سلێمان بۆ نەخۆشخانە 🔸 (٢٨ دینار) بۆ گۆشت لە دەرە میانە 🔸 ( ٥ دینارو ٢٥٠ فلس) كڕینی ساردی بۆ پێشمەرگە لە رەزگە  🔸 (١ دینار) بۆ كڕینی جامانە بۆ پێشمەرگە ئەحمەد مەحمود  كۆی گشتی دەكاتە (٢٦٤ دینار و ٢٥٠ فلس)  🔸 ٨٥٠ فلس بۆ كڕین جامانە  🔸 ٤٥٠ فلس بۆ كڕینی (١٨) هێلكە لە كانی سێنی 🔸 ١٥٠ فلس بۆ كڕینی قەیتان و دوخێن و تایت 🔸 ١ دینار بۆ كڕینی كراس بۆ عوسمان عەلی فەرەج لە بانیشار 🔸 ٥٠٠ فلس بۆ كرینی پێڵاو بۆ كاكەبرا 🔸 ٢ دینار بۆ ١٠ جوت گۆرەوی  "بەشی دوو ساڵ پارەی ئیحتیاتمان هەیە" رۆژی ١٩٨٥/١٢/٣ مام جەلال بۆ محەمەدی حاجی مەحمودی نوسیوە:" لەڕووی مادیەوە وەزعمان زۆر باشە وا ئەكەم ئەم ساڵ هەموو مانگێك یارمەتی پێشمەرگەی خێزاندار (٥٠) دینارو سەڵت (٢٥) دینار ئەدرێت، جگە لە یارمەتی تر، بەشی دوو ساڵی تریش ئیحتیاتمان هەیە، بێ ئەوەی یەك فلسمان لەدەرەوە وەرگرتبێت.  

راپۆرتی شیكاری: درەو جیاواز لە پارێزگای سلێمانی، لە پارێزگای هەولێر بەستنی هاوپەیمانی کەمتر کاریگەری لەسەر هاوکێشەکانی هەڵبژاردن جێدەهێڵێت و لە پارێزگای دهۆکیش دروستکردنی بەرەی گشتیش بەرامبەر پارتی فریای دۆخەکە ناکەوێت و پارتی نزیک لە سەرجەم کورسییەکان دەبات. لە ڕاپۆرتەکانی پیشووی (درەو)دا سەنگی لایەنەکان بەجیا لە سەرجەم پارێزگاکانی هەرێم و لە دۆخی دروستکردنی هاوپەیمانی لە پارێزگای سلێمانی و ئێستاش، سیناریۆکانی هاوپەیمانی لە پارێزگاکانی هەولێرو دهۆک لەسەر بنەمای دەنگی لایەنەکان لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ٣٠/٩/٢٠١٨، وەک دواین هەڵبژاردن لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان دەخەینەڕوو.    سیناریۆکانی بەستنی هاوپەیمانی وەک چۆن لە سلێمانی فرەن، ئەوا بۆ هەولێریش ڕاستە، لەسەر هەمان بنەماکانی (مێژووی هاوبەش، خەباتی هاوبەش، ڕێککەوتنی هاوبەش، بیرو فکری هاوبەش) هەشت جۆر سیناریۆی جیاواز بۆ ئەو لایەنانە لە پارێزگای هەولێر دەخەینە ڕوو ئەوانیش؛ 1.    لیستی هاوبەشی ئۆپۆزسیۆنی (ڕابردوو و ئێستا): گۆڕان و یەکگرتوو کۆمەڵ(دادگەری) و نەوەی نوێ  2.    لیستی هاوبەشی (ئۆپۆزسیۆنی ڕابردوو): گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ (دادگەری) 3.    لیستی هاوبەشی (ئۆپۆزسیۆنی ئێستا سەردەمی کابینەی نۆ): کۆمەڵ و یەکگرتوو و نەوەی نوێ  4.    لیستی ئیسلامی: کۆمەڵ(دادگەری) و یەکگرتوو 5.    ڕێککەوتنی سیاسی (کابینەی نۆ): پارتی و گۆڕان 6.    لیستی لایەنە بەشدارەکان کابینەی نۆی حکومەت لە لایەک و ئۆپۆزسیۆن لە لایەکی تر: (پارتی و یەکێتی و گۆڕان) (کۆمەڵ و یەکگرتوو و نەوەی نوێ)  7.    مێژوو و کاری هاوبەش: یەکێتی و پارتی 8.    ڕێککەوتنی سیاسی (حکومەتی خۆجێیی): یەکێتی و گۆڕان بەڵام لە پارێزگای دهۆک لەمتر بواری هاوپەیمانی لە ئارادیە، چونکە پارتی دیموکراتی کوردستان بە ڕێژەیەکی بەرز لە پێشەوەی سەرجەم لایەنەکانەو تەنها یەک جۆر هاوپەیمانی لە توانایەدایە تەنها لە یەک بازنەی دهۆک، (1) کورسی لە پارتی وەربگرنەوە، کە لە بازنەی (3)ی ئەو پارێزگایەیە، سیناریۆکەش بەستنی هاوپەیمانی سەرجەم لایەنەکانە لە بەرامبەر پارتی، کە ئەمەش ئاسان نییە ڕوبدات، لە خوارەوە ئەوەمان ڕونکردووەتەوە. تێبینی: 1.    لەم ڕاپۆرتەدا شیکاریمان بۆ سەنگی ئەو لایەنانە کردووە کە ئێستا لە ئارادان (وەک ئەوەی کە هەیە). 2.    سەرهەڵدانی هێزی نوێ جا بەناوی (هاوپەیمانی هیوا، دەنگی ناڕازی، هەنگ، یان هەر گروپ و هێزێکی نوێ) کەمترین کاریگەری لەسەر پارێزگای هەولێر دەبێت، بەتایبەت ئەگەر هاوپەیمانی نەبەستن، لە پارێزگای دهۆکیش هیچ کاریگەرییان نابێت. ئەگەر ئەو هێزە نوێیانە هاوپەیمانی فراوان ئەنجام بدەن، دەتوانن، هاوکێشەکان بەڕێژەیەکی کەم لە پارێزگای هەولێر بگۆڕن. 3.    ئەو سیناریۆیانەی دەخرێنە ڕوو لە سنوری بازنەکانی پارێزگای هەولێر دەکرێت لە ڕوی جوگرافییەوە گشتگیربن و سەرجەم بازنەکان بگرێتەوە، وەک چۆن دەکرێت سیناریۆیەک بۆ بازنەیەک ڕاست بێت، سیناریۆکی تر بۆ بازنەیەکی دیکەی هەمان پارێزگا ڕاست بێت. لە هەمان کاتدا دەکرێت سیناریۆیەکیان بۆ دوو هێز یان زیاتر لە بازنەک ڕووبدات لە بازنەیەکی تر بۆ هەمان ئەو هێزانە هاوپەیمانییەکان بەجۆرێکی تر بێت، بەپێی بەرژەوەندی لایەنەکان. 4.    ململانێی زۆرێک لەو پارتانەی نزیکن لە بەدەستهێنانی کورسییەک، یان نزیکن لە کورسی کۆتایی بازنەکە، لە سەر کورسی (کۆتای ئافرەتان) دەبێت و زۆرێکیان چاویان لە کاندیدکردنی ئافرەتە. 5.    بەهەمان شێوەی پارێزگای سلێمانی پاڵنەری گەورەو گرنگ هەیە بۆ بەستنی هاپەیمانی لە پارێزگای هەولێر، بەڵام گرفت و رێگریش کەم نێن، لەوانە؛ یەکەم: رێکنەکەوتنی لایەنەکان لەڕوی بەرنامەی سیاسی پارتەکانیانەوە. دووەم: ڕێکنەکەوتنیان لەسەر کاندیدەکانیان. سێیەم: قورسی ڕازی کردنی جەماوەری هێزە سیاسیەکان کە دەنگ بە کاندیدی لاینەێکی دیکە بدات کە هاوپەیمانن.   6.    سەرجەم ئەو سیناریۆیانەی خراونەتەڕوو چ لەم ڕاپۆرتە یان لە ڕاپۆرتەکانی پیشتر، تەنها خوێندنەوەن لەسەر بنەمای دەنگەکانی پیشووی لایەنەکان، دەکرێت ئەنجام و سیناریۆکان گۆڕانکاری بەرچاویان تیدا رووبدات. 7- رووداوو گۆڕانكارییەكانی رابردوو كاریگەریان لەسەر دەنگی لایەنەكان جێهێشتووەو گۆڕانكاری لە ژمارەی كورسیەكاندا دەكەن، تەزویرو ساختەكاریش هەمیشە مۆتەكەی هەموو هەڵبژاردنەكان بوون لە هەرێمی كوردستان  سیناریۆکانی هاوپەیمانی لە پارێزگای هەولێر بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای هەولێر(١٥) كورسی گشتی و (1) كورسی تایبه‌تی مه‌سیحییه‌كانی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٤) بازنەی هەڵبژاردن و کە پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا) لە خوارەوە شیکردنەوە بۆ هەر بازنەیەکی ئەو پارێزگایە دەکەین بەپێی ئەو سیناریۆیانەی کە پێشبینی دەکرێن. پارێزگای هەولێر بازنەی (١) بازنەی (1): کە ناسێنراوە بە بازنەی (سۆران + مێرگەسور + رەواندز + چۆمان + شەقلاوە) ناوەندەکانی تۆماری بریتین لە: (چۆمان 1، 2 + رەواندز +  سۆران دیانا ١،٢ + سیدەکان + بلێ بارزان ١، ٢ + بالیسان+ مەسیف سەلاحەدین + مێرگە سور ١ ،٢ + هەریر و باتاس ١، ٢ + شەقڵاوە) خشتەی (١) هاوپەیمانی (گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ (دادگەری) و نەوەی نوێ بازنەی (١) هەولێر خشتەی (٢) هاوپەیمانی (گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ (دادگەری)) بازنەی (١) هەولێر   خشتەی (٣) هاوپەیمانی یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) و نەوەی نوێ بازنەی (١) هەولێر خشتەی (٤) هاوپەیمانی کۆمەڵ(دادگەری) و یەکگرتوو  بازنەی (١) هەولێر خشتەی (5) هاوپەیمانی پارتی و گۆڕان بازنەی (١) هەولێر   خشتەی (6)  (هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی و گۆڕان) (هاوپەیمانی کۆمەڵ و یەکگرتوو و نەوەی نوێ) بازنەی (١) هەولێر خشتەی (7) هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی  بازنەی (١) هەولێر   خشتەی (8) هاوپەیمانی یەکێتی و گۆڕان بازنەی (١) هەولێر   پارێزگای هەولێر بازنەی (2) بازنەی (2): کە ناسێنراوە بە بازنەی ( دەشتی هەولێر+ كۆیە + خەبات) ناوەندەکانی تۆماری بریتین لە: (بەحرکە 1، 2 + خەبات + کەسنزان + قوشتەبە 1 ،2 + بنەسڵاوە + شاوەیس + کۆیە + تەق تەق) خشتەی (٩) هاوپەیمانی (گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ (دادگەری) و نەوەی نوێ بازنەی (٢) هەولێر خشتەی (10) هاوپەیمانی (گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ (دادگەری)) بازنەی (2) هەولێر خشتەی (11) هاوپەیمانی یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) و نەوەی نوێ بازنەی (2) هەولێر   خشتەی (12) هاوپەیمانی کۆمەڵ(دادگەری) و یەکگرتوو  بازنەی (2) هەولێر   خشتەی (13) هاوپەیمانی پارتی و گۆڕان بازنەی (2) هەولێر   خشتەی (14)  (هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی و گۆڕان) (هاوپەیمانی کۆمەڵ و یەکگرتوو و نەوەی نوێ) بازنەی (2) هەولێر   خشتەی (15) هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی  بازنەی (2) هەولێر خشتەی (16) هاوپەیمانی یەکێتی و گۆڕان بازنەی (2) هەولێر   پارێزگای هەولێر بازنەی (٣) بازنەی (3): کە ناسێنراوە بە بازنەی (بەشی خۆرئاوای قەزای هەولێر) ناوەندەکانی تۆماری بریتین لە:  (کوران 1، 2، 3، 4 + نەورۆز 1، 2 + تەیراوا 1، 2 + عینکاوا + بەحرکە + ئازادی) خشتەی (1٧) هاوپەیمانی گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) و نەوەی نوێ بازنەی (٣) هەولێر خشتەی (1٨) هاوپەیمانی گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) بازنەی (٣) هەولێر   خشتەی (1٩) هاوپەیمانی یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) و نەوەی نوێ بازنەی (٣) هەولێر   خشتەی (٢٠) هاوپەیمانی کۆمەڵ(دادگەری) و یەکگرتوو  بازنەی (٣) هەولێر   خشتەی (٢١) هاوپەیمانی پارتی و گۆڕان بازنەی (٣) هەولێر   خشتەی (٢٢)  (هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی و گۆڕان) (هاوپەیمانی کۆمەڵ و یەکگرتوو و نەوەی نوێ) بازنەی (٣) هەولێر خشتەی (٢٣) هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی بازنەی (٣) هەولێر   خشتەی (٢٤) هاوپەیمانی یەکێتی و گۆڕان بازنەی (٣) هەولێر   پارێزگای هەولێر بازنەی (٤) بازنەی (4): کە ناسێنراوە بە بازنەی (بەشی خۆرهەڵاتی قەزای هەولێر) ناوەندەکانی تۆماری بریتین لە:  (حەسارۆک + شۆڕش 1 ،2 + باداوا 1، 2، 3 + زانکۆ + ڕوناکی 1، 2 + سەیداوا ١، 2+ 30 مەتری + برایەتی و ڕاپەڕین 1، 2، 3) خشتەی (٢٥) هاوپەیمانی گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) و نەوەی نوێ بازنەی (٤) هەولێر   خشتەی (٢٦) هاوپەیمانی گۆڕان و یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری)  بازنەی (٤) هەولێر خشتەی (٢٧) هاوپەیمانی یەکگرتوو و کۆمەڵ(دادگەری) و نەوەی نوێ  بازنەی (٤) هەولێر   خشتەی (٢٨) هاوپەیمانی و کۆمەڵ(دادگەری) و یەکگرتوو بازنەی (٤) هەولێر   خشتەی (٢٩) هاوپەیمانی و پارتی و گۆڕان بازنەی (٤) هەولێر   خشتەی (٣٠) (هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی و گۆڕان) (هاوپەیمانی کۆمەڵ و یەکگرتوو و نەوەی نوێ) بازنەی (٤) هەولێر   خشتەی (٣١) هاوپەیمانی پارتی و یەکێتی بازنەی (٤) هەولێر   خشتەی (٣٢) هاوپەیمانی یەکێتی و گۆڕان بازنەی (٤) هەولێر سیناریۆی هاوپەیمانی لە پارێزگای دهۆک بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای دهۆک (١١) كورسی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٣) بازنەی هەڵبژاردن و پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا). بەڵام دروستکردنی هاوپەیمانی لەم پارێزگایە ئەگەرێکی لاوازە، چونکە پارتی دیموکراتی کوردستان بە ڕێژەیەکی زۆر لە پێشەوەی پارتەکانی دیکەیەو تەنانەت هاوپەیمانی گشتیش دروست بکرێت بەرامبەر بە پارتی تەنها لە بازنەی (٣)ی پارێزگاکە دەتوانن (یەک) کورسی بە مسۆگەری ببەنەوە، لە خوارەوە ئەوە ڕوندەکەینەوە. پارێزگای دهۆک بازنەی (١) بازنەی (١): کە ناسێنراوە بە بازنەی (ناوەندی دهۆک + ئامێدی)، (٤) کورسی بۆ تەرخانکراوە. ناوەندەکانی تۆماری بریتین لە:  (بڵند  1، 2+ جگەرخوێن 1، 2 ، 3 + میدیا 1، 2 + دهۆک 1، 2 + زاوێتە 1، 2 ، 3، 4، 5 + ئامێدی 1، 2 + شیلادزێ + باتوفە 2) خشتەی ژمارە (١) هاوپەیمانی (یەکێتی و گۆڕان و کۆمەڵ(دادگەری) و یەکگرتوو و نەوەی نوێ) بازنەی (١)   پارێزگای دهۆک بازنەی (٢) بازنەی (٢): کە ناسێنراوە بە بازنەی (زاخۆ + سمێل) ، (٣) کورسی بۆ تەرخانکراوە. ناوەندەکانی تۆماری بریتین لە:  (سمێل  1، 2، 3 + باتێل + زاخۆ 1، 2 + دیربۆن 1، 2، 3 + باتوفە 1، 3) خشتەی ژمارە (٢) هاوپەیمانی (یەکێتی و گۆڕان و کۆمەڵ(دادگەری) و یەکگرتوو و نەوەی نوێ) بازنەی (٢) پارێزگای دهۆک بازنەی (٣) بازنەی (3): کە ناسێنراوە بە بازنەی (ئاکرێ + شێخان + بەردەڕەش)، (٤) کورسی بۆ تەرخانکراوە. ناوەندەکانی تۆماری بریتین لە:  (قەسرۆک  1، 2، 3، 4 + ئاکرێ 1، 2 + بەردەڕەش 1، 2، 3 + بجیل1، 2، 3) خشتەی ژمارە (3) هاوپەیمانی (یەکێتی و گۆڕان و کۆمەڵ(دادگەری) و یەکگرتوو و نەوەی نوێ) بازنەی (٣)     راپۆرتی پەیوەندیدار: بژاردەكانی هاوپەیمانی بەردەم لایەنەكان لە پارێزگای سلێمانی هەڵبژاردنی پێشوەختی پەرلەمانی عێراق: سیناریۆی پێگەی پارتەكانی هەرێم