شیكاری: درەو بەپێی داتاکانی کومسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق لە پارێزگای هەولێر زیاتر (ملیۆنێک و 228 هەزار) هاوڵاتی مافی دەنگدانی هەیە و لە پێناو ئەو کۆکردنەوەی زۆرینەی ئەو دەنگانەدا لە (10) پارتی سیاسی (40) کاندیدیان هەیەو و (4) کاندیدی سەربەخۆش لە سەر ئاستی (4) بازنەی هەڵبژاردن لە ڕکابەریدان بۆ بردنەوەی (15) کورسی. لەم ڕاپۆرتەدا وردەکاری بازنەکانی هەڵبژاردن و ناو و ژمارەی سەرجەم کاندید و ژمارەی دەنگی پارتەکان لە هەڵبژاردنەکانی ڕابردوو و نوێترین ڕاپرسییەکان و چانسی کاندیدی پاتە سیاسییەکان لە پارێزگای هەولێر دەخەینە ڕوو. سەرەتا 1.    بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (١٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای هەولێر (١٥) كورسی گشتی و (١) کورسی کۆتای مەسیحی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٤) بازنەی هەڵبژاردن و کە پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا). 2.    لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر (ملیۆنێک و 228 هەزار و 30) هاوڵاتی مافی دەنگدانی هەیەو (٤٤) کاندید ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١٥) کورسی دەکەن، (٢٩) کاندیدیان پیاوو (١٥)یان ئافرەتن، کە پێکدێن لە (٤) کاندیدی سەربەخۆ و (٤٠) کاندیدی پارتە سیاسییەکان بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (١٢) کاندید کە (٨) پیاوو (٤) ئافرەتن.  -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (٥) کاندید کە (٢) پیاوو (٣) ئافرەتن.  -    نەوەی نوێ (٤) کاندید کە (٢) پیاوو (٢) ئافرەتن. -    بزوتنەوەی گۆڕان بە (٢) کاندیدی پیاو. -    کۆمەڵی دادگەری (٢) کاندید، کە (١) پیاوو (١) ئافرەتن. -    یەکگرتووی ئیسلامی (٢) کاندید کە (١) پیاوو (١) ئافرەتن. -    حیزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان (٤) کاندید کە (٣) پیاوو (١) ئافرەتن. -    حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان (١) بەربژێری پیاو. -    بەرەی تورکمانی عێراقی (٣) کاندید کە(١) پیاوو (٢) ئافرەتن. -    قادیمون (٥) کاندید، کە (٤) پیاوو (١) ئافرەتن. -    سەربەخۆ (٤) کاندیدی پیاو. 3.    بۆ شیکردنەوەی چانسی بەربژێرەکان پشت بە دەرەنجامەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دەبەستین، چونکە دواین هەڵبژاردنە کە لە 30/9/2018 لەم سێ پارێزگایە ئەنجام درابێت. 4.    ئەم سیستەمی هەڵبژاردنەی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران تەبەنی کردووە، بەشێوەیەکی تەواو بەستراوە بە توانای کۆکردنەوەی دەنگ لە لایەن بەربژێرەکان خۆیانەوە، پاشان پارتە سیاسییەکان، بۆیە ئەم ڕاپۆرتەی درەو میدیا تەنها خوێندنەوەیەکی ڕۆژنامەوانی و گریمانەییە بۆ توانای پارتە سیاسییەکان، لە بازنەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای دەنگەکانی پێشوویان کە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە ٣٠ی٩ی٢٠٢١ بەدەستیان هێناوە، بۆیە مەرجە هێزە سیاسییە سەرەکییەکانی (یەکێتی و گۆڕان و پارتی و یەکگرتوو و کۆمەڵ و نەوەی نوێ) بتوانن پارێزگاری کە دەنگەکانی پێشوویان بکەن. 5.    هاوکات جگە لە سەنگی پارتە سیاسییەکان لە هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی ٢٠١٨،  نوێترین ئامار و ڕاپرسییەکی (پلاتفۆرمی کوردستان بۆ پرسە نیشتمانییەکان) کە لە مانگی ٨ی ٢٠٢١ لەسەر ئاستی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆک، هەڵەبجە، کەرکوک)ئەنجام دراوە دەخەینەڕوو. 6.    ئەگەر چی هاوپەیمانی کوردستان هەیە لە نێوان یەکێتی و بزوتنەوەی گۆڕان، بەڵام دەنگدەری لایەنەکان دەنگ بە لایەنی سیاسی نادەن و دەنگ بە بەربژێرەکان دەدەن، بۆیە تا ڕادەیەک سەنگی لایەنەکان ون نابێت و بە ڕونی دەمێنێتەوە. 7.    ساختەکاری هەمیشە ئەگرێکی دور نیە لە پرۆسەی هەڵبژاردن، ئەگەر چاوێک لە ئەنجام و هەوڵەکانی ساختەکاری بدەین لە هەڵبژاردنەکانی ڕابردوو، ئەو ڕاستییەمان زیاتر بۆ ڕوون دەبێتەوە، لەگەڵ ئەوەی لە پارێزگای سلێمانی جۆرێک لێکتێگەیشتن و تەنسیق دروستبووە کە ڕەنگە تاڕادەیەک هەوڵەکانی ساختەکاری کەمبکاتەوە، بەڵام لە پارێزگای هەولێر گۆڕەپانەکە بە جۆرێکی ترەو دوور نییە ململانێی سەخت و توند و هەوڵ بۆ ساختەکاری لەو پارێزگایە بێت، ڕودانی ئەمەش كاریگه‌ری ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌نجامی پارت و به‌ربژه‌كانیان. بازنەی (1) بازنەی (1): کە ناسێنراوە بە بازنەی (سۆران + مێرگەسور + رەواندز + چۆمان + شەقلاوە)، لەم بازنەیەدا (9) کاندید کە لە (3) ئافرەت و (6) پیاو پێکهاتوون و سەرجەم کاندیدەکان سەر بە پارتە سیاسییەکانن و هیچ کاندیدێکی سەربەخۆ لەم بازنەیەدا تۆمار نەکراوەو ڕکابەرییەکەش بۆ بەدەستهێنانی (4) کورسی تایبەت بە بازنەکەیە، بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت یەکێک لە کاندیدە سەرکەوتووەکان لە ڕەگەزی مێ بێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) ژمارەی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای هەولێر لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بۆ پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان لەم بازنەیەی هەڵبژاردن بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (١)) 01 شیکردنەوەی بازنەی (١) 1.    لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    لە بازنەی (١)ی هەولێر (گۆڕان، کۆمەڵ، یەکگرتوو) هیچ کاندیدێکیان نییەو تەنها لایەنەکانی (پارتی، یەکێتی، نەوەی نوێ، سۆسیالست و قادیمون) کاندیدیان هەیە. -    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (٧٠.٣٠%)ی دەنگەکانی هەیە لە هەڵبژاردنی رابردوود، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت پارتی (3) كورسی بەرێت ئەگەرچی دەنگەكانی زیاترە لە (4) كورسی لەو بازنەیە.  3.    ئەگەرچی یەکێتی نیشتمانی کوردستان هێزی دووەمە لەم بازنەیە بەڵام بە (١) کاندید بەشداری کردووە، چانسێکی دەبێت ئەگەر پارتی نەتوانێت هاوسەنگی دەنگی کاندیدەکان ڕابگرێت و هاوکات یەکێتی بتوانێت دەنگی بەشێک لە دەنگدەرانی بزوتنەوەی گۆڕان و لایەنە ئیسلامییەکان ڕابکێشت.  4.    نەوەی نوێ چانسێکی کەمی دێتە پێش (١) کورسی بباتەوە، چونکە بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵ و یەکگرتوو هیچ کاندیدێکیان نیە لەم بازنەیە و ئەگەری زۆرە دەنگەکانی نەوەی نوێ ڕوو لە هەڵکشان بکات. بازنەی (2) بازنەی (2): کە ناسێنراوە بە بازنەی (دەشتی هەولێر+ كۆیە + خەبات)، لەم بازنەیەدا (8) کاندید کە لە (3) ئافرەت و (5) پیاو پێکهاتوون و سەرجەم کاندیدەکان سەر بە پارتە سیاسییەکانن و هیچ کاندیدێکی سەربەخۆ لەم بازنەیەدا تۆمار نەکراوەو ڕکابەرییەکەش بۆ بەدەستهێنانی (4) کورسی تایبەت بە بازنەکەیە، بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت یەکێک لە کاندیدە سەرکەوتووەکان لە ڕەگەزی مێ بێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) ژمارەی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای هەولێر لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بۆ پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان لەم بازنەیەی هەڵبژاردن بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٢))   شیکردنەوەی بازنەی (٢) 1.    لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پیویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا کۆمەڵی دادگەری و یەکگرتووی ئیسلامی هیچ کاندیدێکیان نیە. 3.    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی(%48.9)ی دەنگەکانی هەیە، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (3) دەکەین، دەبینین تەنها دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەگەنە دەنگی پێویست بۆ بەدەستهێنانی کورسی.  4.    بەم ئەنجامە پارتی دیموکراتی کوردستان دەبێتە خاوەنی (3) کورسی لە بازنەی (2)ی هەولێر و هەر سێ کاندیدەکەی سەردەکەون بە مەرجێک جۆرێک لە هاوسەنگی دەنگی پاڵێوراوەکانی ڕابگرێت. 5.    یەکێتی نیشتمانی کوردستان کە هێزی دوومە و (١) بەربژێری ئافرەتی هەیە لەم بازنەیە، دەبێتە خاوەنی (١) کورسی بە مسۆگەری. 6.    نەوەی نوێ کە (١) بەربژێری ئافرەتی هەیە، چانسێکی کەمی دەبێت کە کورسییەکی کۆتای بازنەکە بەرێتەوە بەمەرجێک کاندیدە ئافرەتەکەی پارتی و کاندیدە ئافرەتەکەی یەکێتی دەنگی کەمتر بەدەستبهێنێت، چونکە کومەڵ و یەکگرتوو هیچ کاندیدێکیان لەم بازنەیە نییەو ئەگەری ئەوەی هەیە دەنگەکانی ڕوو لە هەڵکشان بکات.  7.    بزوتنەوەی گۆڕان کە بە (١) کاندید بەشداری کردووە، ئەگەر نەڵێین هیچ چانسێکی نییە، دەتوانین بڵێین چانسێکی زۆر لاوازی هەیە چونکە خۆی هێزی چوارەمی بازنەکەیە. ئەگەرە زۆر لاوازەکەش ئەوەیە کە بەشێک لە دەنگدەرانی کۆمەڵ و یەکگرتوو دەنگەکانیان بدەن بە بزوتنەوەی گۆڕان، کە ئەمەش کارێکی مەحاڵە. بازنەی (3) بازنەی (3): کە ناسێنراوە بە بازنەی (بەشی خۆرئاوای قەزای هەولێر)، لەم بازنەیەدا (10) کاندید کە لە (5) ئافرەت و (5) پیاو پێکهاتوون و سەرجەم کاندیدەکان سەر بە پارتە سیاسییەکانن و هیچ کاندیدێکی سەربەخۆ لەم بازنەیەدا تۆمار نەکراوەو ڕکابەرییەکەش بۆ بەدەستهێنانی (3) کورسی تایبەت بە بازنەکەیە، بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت یەکێک لە کاندیدە سەرکەوتووەکان لە ڕەگەزی مێ بێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) ژمارەی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای هەولێر لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بۆ پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان لەم بازنەیەی هەڵبژاردن بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٣))   شیکردنەوەی بازنەی (٣) 1.    لەم بازنەیەدا (٣) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    بزوتنەوەی گۆڕان لەم بازنەیەدا هیچ کاندیدێکی نیە. 3.    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (56.6%)ی دەنگەکانی هەیە، سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (٣) دەکەین هێندەی ژمارەی کورسییەکانی بازنەکە، هێشتا هێزی دووەم کە یەکێتی نیشتمانی کوردستانە لەم بازنەیە بە نزیکەی (3) هەزار لە دواوەوەیە. 4.    لەگەڵ ئەوەی ئەگەرێک هەبووە کە پارتی بتوانێت هەر (٣) کورسییەکە بباتەوە، بەڵام بە (٢) بەربژێر بەشداری کردووە کە یەکێکیان ئافرەتە، بۆ ئەوەی هەردوو کورسییەکە مسۆگەر بکات.  5.    یەکێتی رێژەی دەنگەکانی بە پلەی دووەم دێت لە دوای پارتییەوە، بۆیە ئەگەری گەورە ئەوەیە کورسییەکەی کە دەمێنێتەوە بیباتەوە، بەتایبەت کە بزوتنەوەی گۆڕان کاندیدی نیەو دوور نییە بەشێک لە دەنگەکانی ئەو حیزبە بچێت بۆ یەکێتی. 6.    هەر یەک لە نەوەی نوێ و کۆمەڵ و یەکگرتوو چاویان لە کورسی کۆتای ژنانە لەم بازنەیە، بەڵام پارتی دیموکراتی کوردستان زیرەکانە ئەو چانسەی لێوەرگرتوونەتەوەو بە کەمکردنەوەی کاندیدەکانی لە (٣) کاندیدەوە بۆ (٢) کاندید کە یەکێکیان ئافرەتە. بازنەی (4) بازنەی (4): کە ناسێنراوە بە بازنەی (بەشی خۆرهەڵاتی قەزای هەولێر)، لەم بازنەیەدا (17) کاندید کە لە (4) ئافرەت و (13) پیاو پێکهاتوون و (13) کاندیدیان سەربە (9) پارتی سیاسین و (4) کاندیدیان بەناوی کاندیدی سەربەخۆوە تۆمار کراون و ڕکابەریدەکەن بۆ بەدەستهێنانی (4) کورسی تایبەت بە بازنەکە، بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت یەکێک لە کاندیدە سەرکەوتووەکان لە ڕەگەزی مێ بێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) ژمارەی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای هەولێر لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بۆ پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان لەم بازنەیەی هەڵبژاردن بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (٤)) شیکردنەوەی بازنەی (٤) 1.     لەم بازنەیەدا (٤) پاڵێوراو سەردەکەون، کە پێویستە (١) پاڵێوراویان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا زۆرترین پارتی سیاسی و زۆرترین کاندید ڕکابەری دەکەن بۆ بردنەوەی (4) کورسی بازنەکەو تەنها بازنەی هەڵبژاردنە لەو پارێزگایە کە کاندیدی سەربەخۆی تێدا بێت. 3.    لەم بازنەیەدا پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی (52.2%)ی دەنگەکانی هەیە، بۆیە سەرەڕای ئەوەی دەنگەکانی دابەشی (3) دەکەین، دەبینین تەنها دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەگەنە ئاستی پێویست بۆ بەدەستهێنانی کورسی.  4.    چاوەڕوان دەكرێت لەم بازنەیە پارتی دیموکراتی کوردستان (2 بۆ 3) کورسی بەرێتەوە. 5.    پێشبینی دەكرێت كاندیدەكەی یەکێتی نیشتمانی کوردستان کە ژنێكە كۆتای ژنان لەم بازنەیە بەرێت. 6.     ئەگەر پارتی (2) كورسی پیاو بەرێت و یەكێتی كۆتای ژنان بەرێت، ئەوا كورسیەك دەمێنێتەوەو هەریەك لە كۆمەڵ و گۆڕان و نەوەی نوێ ململانێ لەسەر  ڕاپرسی پلاتفۆرمی کوردستان بۆ پرسە نیشتمانییەکان نوێترین ڕاپرسی تایبەت بە هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران کە لە لایەن  (پلاتفۆرمی کوردستان بۆ پرسە نیشتمانییەکان) مانگی ٨ی ٢٠٢١ لەسەر ئاستی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆک، هەڵەبجە، کەرکوک)ئەنجام دراوە. لێرەدا بەشێک لە زانیارییەکانی تایبەت بە پارێزگای (هەولێر) دەخەینە ڕوو، چونکە بەتەنها پشت بەستن بە سەنگی پارتە سیاسییەکان لە هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی ٢٠١٨ بەس نیە، جیاوازی گەورە لە بۆچون و ڕای هاوڵاتیان دروست بووە لە شێوازی بیرکردنەوەیان و پرسی بەشدارییان لە هەڵبژاردندا. ژمارەو ڕێژەی گشتی بەشداربوون، کە لە تەمەن و ڕەگەز و ئاستی خوێندەواری و پلەی وەزیفی جیاوازدان، بەم شێویەیە (بڕوانە خشتەی ژمارە (5))    ئەو ژمارەو ڕێژەیەی هاوڵاتیان کە ژمارەیان (هەزار و 288) کەسەو لە پارێزگای هەولێر بەشدارییان کردووە لە وەڵامیان بۆ پرسیارەکانی دەزگاکە بەم شێوەیەی خوارەوەیە بڕوانە (خشتەی ژمارە (6))   ئەم خشتەیەی سەرەوە چەند ڕاستییەک ئاشکرا دەکات؛ 1.    ئەگەرچی پاشەکشەیەکی گەورەی ڕێژەی بەشداری هاوڵاتیان لە پرۆسەی هەڵبژاردن لە پارێزگای سلێمانی ڕوودەدات، چونکە بەپێی ئەنجامی ڕاپرسییەکە، لە سنوری پارێزگای سلێمانی زیاتر لە (70%) متمانەیان بە هەڵبژاردن نییەو نزیکەی (50%) دەنگ نادەن و دەنگەکانیان دەسوتێنن. بەڵام لە پارێزگای هەولێر بەو جۆرە نابێت و ئەگەر چی (68%) یان باوەڕیان بە هەڵبژاردن نیە بەڵام ڕێژەی ئەوانەی دەنگ نادەن و دەنگەکەیان دەسوتێنن بە گوێرەی ڕاپرسییەکە (34%)ن. 2.     ئەگەر چی سەرو (60%)ی بەشداربووان دەنگ بە کاندیدی سەربەخۆ نادەن، نزیکەی (20%)یش خۆیان یەکلا نەکردووەتەوە، بەڵام (20%) دەنگدەران ئامادەبن دەنگ بە کاندیدی سەربەخۆ بدەن بەڵام ئەم هەڵوێستە کاریگەری گەورەی لەسەر گۆڕانکاری ڕیزبەندی و چەندێتی کاندیدەکان ناکات، چونکە لە سێ بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگای هەولێر هیچ کاندیدێکی سەربەخۆ نییەو تەنها لە بازنەی (4) کاندیدی سەربەخۆ هەیەو ئەوانیش چانسیان لاوازە. 3.    هەر بەپێی ڕاپرسییەکەی پلاتفۆرمی کوردستان پاشەکەشەیەکی گەورە لە دەنگەکانی یەکێتی و گۆڕان لە چوارچێوەی (هاوپەیمانی کوردستان)  ڕودەدات و (نەوەی نوێ) دەنگەکانی بەڕادەیەکی گەورە هەڵدەکشێت و بەپێی ڕاپرسییەکەبێت نەوەی نوێ ژمارەی دەنگەکانی پێش هاوپەیمانی کوردستان دەکەوێت کە بریتین لە یەکێتی و گۆڕان لەو پارێزگایە.  

(درەو):  سەرچاوەیەك لە وەزارەتی رۆشنبیری حكومەتی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، دوێنێ محەمەد حەمەسەعید وەزیری رۆشنبیری ئیمزای لەسەر نوسراوی دەستبەكاربوونی (موحسین ئەدیب) لە پۆستی بەڕێوەبەری گشتی رۆشنبیری‌و هونەری سلێمانی كردووە.  بڕیارە رۆژی دوو شەممەی هەفتەی داهاتوو، لە مەراسیمێكدا بە ئامادەبوونی وەزیری رۆشنبیری، موحسین ئەدیب لە پۆستەكەیدا دەستبەكار دەبێت.  موحسین ئەدیب لەسەر پشكی بزوتنەوەی گۆڕان كاندیدكراوە بۆ وەرگرتنی پۆستی بەڕێوەبەری گشتی رۆشنبیری سلێمانی، رۆژی 16ی ئۆكتۆبەری 2020 ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی كاندیدبوونی موحسین ئەدیبی پەسەندكرد‌و رەوانەی ئەنجومەنی وەزیرانی كرد، بەڵام لەوكاتەوە تائێستا وەزیری رۆشنبیری كە سەربە یەكێتییە، ئیمزای لەسەر دەستبەكاربوونی نەكرد.  ئێستا یەكێتی‌و گۆڕان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق بەیەكەوە‌و لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتییەكدا بەشداری دەكەن، ئەم هاوپەیمانێتییە پەیوەندی نێوان هەردوو حزبەكەی ئاسایی كردوەتەوە‌و بەوهۆیەوە بەمدواییە گۆڕان چەند پۆستێكی خۆی لە سنوری سلێمانی پڕكردوەتەوە.  بەگوێرەی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی سلێمانی كە ساڵی 2014 لەنێوان یەكێتی‌و گۆڕاندا ئیمزاكراوە، پۆستی بەڕێوەبەری رۆشنبیری سلێمانی بەر بزوتنەوەی گۆڕان كەوت، بابەكر دڕەیی لەسەر پشكی گۆڕان پۆستەكەی پڕكردەوە، بەڵام دڕەیی لە رۆژی 20ی حوزەیرانی 2020 دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە‌و لەوكاتەوە پۆستەكە بەوەكالەت بەڕێوەدەبرێت‌و گۆڕان پڕی نەكردوەتەوە.  بەڕێوەبەرایەتی رۆشنبیری سلێمانی یەكێك لەو دامەزراوانەی حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە چاودێری دارایی دۆسیەی گەندەڵی لەسەر كردوەتەوە، دۆسیەكە پەیوەندی بە چۆنیەتی خەرجكردنی بڕی (20 ملیار) دینارەوە هەیە كە ساڵی 2013 وەزارتی دارایی لەژێر ناوی (بودجەی بنیادنانی ژێرخانی رۆشنبیری) بۆ سلێمانی تەرخانیكردووە.    

درەو:  ئیرشاد ڕەشیدی – توێژەری سیاسی و مامۆستا لە زانكۆی ئازادی كرماشان -  گۆڤاری ئایندەناسی   بەرایی باسکردن لە سیاسەتی ئێران بەپێی هێز و پێگەی سیاسی و مێژوویی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوین بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی، هەردەم گرنگیی خۆی هەیە. لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دوای تەواوبوونی سیانزەیەمین هەڵبژاردنەکانی سەرۆککۆماری ئێران، دەرکەوت کە زۆربەی کۆمەڵگای کوردی وەک بەشەکانی دیکەی وڵات، زیاتر لە نیوەی خەڵک بایکۆتی هەڵبژاردنەکانی ٢٠٢١-ی سەرۆککۆماریان کردووە و نزیکەی نیوەی بەشداربووانیش بەپێی ئەوەی کە پێشوەخت لە سەركەوتنی ڕەئیسی دڵنیا بوون، بە ڕەئیسی دەنگیان داوە. لێرەدا جیاوازییەکی وەها لەگەڵ بەشەکانی دیکەی ئێراندا نەبوو، بێجگە ڕێژەی کەمتری بەشداری و ئەوەی کە کوردەکان لە خولەکانی پێشوو زۆرتر دەنگیان بە ڕیفۆرمخوازەکان دەدا. لێرەدا پرسیار ئەوەیە سەرۆککۆمارێکی بناژۆخواز و یەکدەستبوونی دەسەڵات لەژێر حوکمی ئسوڵگەراکان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان چ دۆخێک دروست دەکات؟ هەلەکان و مەترسییەکانی پێش کورد چین و سیناریۆکان چین و چۆن دەبن؟ پرسی کورد لە ئێران، ڕوانگەیەکی ئەمنی دوای چەند ساڵ لە شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران، سیاسەت و دەسەڵات لە کۆماری ئیسلامی بەسەر دوو باڵی چەپ و ڕاستی حیزبی کۆماری ئێران کە دوایی بوون بە ڕەوتی ڕیفۆرمخوازی و بناژۆخواز؛ دابەش بووە و زۆربەی پێشبڕکێی هەڵبژاردنەکان لەنێوان بەربژێوانی ئەم دوو ڕەوتەدایە. بەڵام لەم هەڵبژاردنانەی سەرۆککۆماری و ئەنجومەنی شار و گوند (٢٠٢١) و هەروەها هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی ئێران و ئەنجوومەنی شارەزایانی ڕێبەری (مجلس خبرگان رهبری) لە ساڵی ٢٠٢٠، دەسەڵات بەتەواوی کەوتە ژێر ڕکێفی هێزە بناژۆخوازەکان (ئسوڵگەرا). هەر لە یەکەم ڕۆژی سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩-ی ئێران و هاتنە سەر حکومەتی کۆماری ئیسلامی بە ڕێبەرایەتیی ئایەتوڵڵا خومەینی، زنجیرە پێکدادانی سەربازی لەلایەن دەسەڵاتی ناوەند و هێزە کوردییەکان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ڕووی دا. هێزە کوردییەکان ئەودەم داوای دابەشکردنی دەسەڵات و سامان و هێز لە تەواوی ناوچەکانی وڵات و دیموکراسی بۆ ئێران و ئۆتۆنۆمی  بۆ کوردستانیان دەکرد، بەڵام دەسەڵاتی نوێ لە تاران دیسان وەک سەردەمی دەسەڵاتی  پەهلەوی لەسەر ناوندێکی بەهێز لە تاران دامەزرایەوە، نەک باوەڕی بە دابەشکردنی هێز نەبوو، بەڵکوو لەبەر ئایدیۆلۆژیی دینی–شیعی، هیچ هێز و دەسەڵاتی دیکەی بە مەشرووع و ڕەوا هەژمار نەدەکرد و تەنانەت هەندێ جار ڕەنگی دەسەڵاتی نیمچەتۆتالیتاریانیزمیشی بەخۆیەوە گرتووە([i]). دوای چەند ساڵ شەڕ و پێکدادانی قورسی سەربازی و سەرکەوتوونەبوونی دانوستانەکان، تاران توانیی بە زبری هێزی سوپا و ئەرتەش لەسەر زۆربەی ناوچەکانی کوردستان زاڵ بێت و حیسابیش بۆ هیچ حیزب و لایەن و تاقمی کوردی نەکات، تەنانەت ئەوانەی کە ئایدیۆلۆژیی ئیسلامییان هەبوو و زۆریش لەگەڵ ئایەتوڵڵا خومەینی تەبا بوون. دەسەڵاتی ئێرانی و ئێرانیەت یان ناسیۆنالیزمەکەی، لە سەردەمی پاشایەتی بەملاوە تا دەگاتە کۆماری ئیسلامی، لەسەر سێ بنەمای سەرەکیی ئایینزای شیعە، زمانی فارسی و مێژووی کۆنی ئەفسانەیی ئێرانی دامەزراوە. لە کاتی حوکمڕانە جیاوازەکانیش، هەریەک لەو بابەتانە بەجیا بەها و ڕەنگدانە وەی زیاتری بووە بە نیسبەت ئەوانی دیکە. نزیکەی چل ساڵە ئەزموونی سیاسەتی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی بە نیسبەت پرسی کورد، نیشانی دەدا کە ئەو پرسە وەک هێڵی سوورە و لە ڕوانگەیەکی سیاسی-ئەمنییەوە سەیر دەکرێت. ئەم تێڕوانینە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە تاکی کورد ڕەنگە لە ڕووی شوناسەوە بەشێ لە مێژووی هاوبەشە لەگەڵ ئێران، بەڵام کورد خۆی خاوەن زمانێ سەربەخۆیە و زۆربەشیان لەسەر مەزهەبی شیعە نین، هەر ئەمە وای کردووە جیاوازی دروست ببێت و زۆربەی داواکاری و چالاکیی کوردەکان لەلایەن تارانەوە بە گومان و هەڕەشە لەسەر ئەمنی قەومیی وڵات هەژمار بکرێت و هەندێ جار بەتوندی بەرەنگاریی ئەو چالاکی و گۆڕانکارییانە ببنەوە. عەلی یوونسی وەک وەزیری زانیاریی (ئیتلاعات) دەوڵەتی محەمەدی خاتەمی و جێگری فەرمانگەی ئەقوام و ئایینزاکانی سەرۆککۆماری حەسەنی ڕۆحانی ، پێی وایە قەیرانی داهاتووی ئێران پرسی ئەتنیکی (قەومی) و کۆمەڵایەتییە([ii]). بەهائەدین ئەدەب، نوێنەری پێشووی کورد لە پەرلەمانی ئێران لە قۆناغی دەسەڵاتی ئسوڵگەراکان، دەڵێت: لە ناوچە کوردییەکان گوشارێکی زۆر هەیە، بۆچوونی ئەمنی و سەربازی بەسەر کوردستان و کوردەکان چڕتر بووە و تەنانەت سەرۆکپارێزگا کوردییەکان هەر ئەم بۆچوونەیان هەیە و ئامادە نین هیچ کارێک بۆ پەرەسەندن و پێشکەوتنی سیاسی و  ئابووری ئەنجام بدەن([iii]). زۆربەی بابەتەکان بە ئەمنی سەیر دەکرێ، بۆ نموونە هونەرمەندی کورد شارام نازری دوای 10 ساڵ گەڕایەوە زێدی خۆی لە کرماشان و كۆنسێرتێكی ساز كرد کە سوپای پاسداران و  لایەنە بناژۆخوازەکانی دەسەڵات ناڕەزایەتیی خۆیانیان دەربڕی و کردیان بە مەلەفێكی سیاسی([iv]). تەنانەت چەند مانگ لەمەوبەر، نوێنەری ئایەتوڵڵا خامنەیی لە کوردستان بەڕوونی باسی ئەوە دەکا کە ڕێبەری ئێران پێی وایە پێویستە تێڕوانینی ئەمنی بگۆڕدرێ بۆ تێڕوانینێکی فەرهەنگی([v]). هەر چەندە جیاوازیی بیری و تیۆری سیاسی لەنێوان ڕەوتی ڕیفۆرمخوازی و بناژۆخوازدا هەیە، بەڵام لە پراکتیکدا هەردوو لەسەر ئەم ڕوانگەیە یەک دەگرنەوە. لە کۆتایی شەڕی هەشت ساڵەی ئێران–عێراق و لە سەردەمی دەسەڵاتی هاشمی ڕەفسەنجانی، دیسکۆرسی زاڵ لە سیاسەتی دەوڵەتەکەی دەبێتە “economy-first”، یان یەکەم ئابووری و بنیاتنانەوەی وڵات لەسەر گەشەی ئابووری. لێرەدا پرسی کورد و کەمینەکانی دیکە دادەبەزێ بۆ وەڵامێکی ئابووری و باشتربوونی ژیانی ماددی و ڕۆژانە، لە ئەنجامدا ئەگەر هاتوو دۆخی ئابووریی ئەو ناوچانە چاک ببێت، ناڕەزایەتییەکان کەم دەبنەوە و نەیارییەکان کەمتر و لە درێژخایەندا دەبێتە هۆی بەهێزبوونی یەکێتیی نیشتمانیی وڵات و هەڕەشەکان کەمتر دەبێتەوە. ئەم شێوازەی مامڵەكردن لەگەڵ پرسی کورد، لای زۆربەی توێژەرە ئێرانییەکان هەر وایە، ڕۆژهەڵات جیاواز لە پارچەکانی دیکە هەژمار دەکەن و پێیان وایە کورد لە ئێران ڕەنگە خولیای سەربەخۆییان بێت، بەڵام لە واقیع نە بزاڤی سیاسی و حیزبەکان بەشوێن ئەوەوەن و نە دۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتیی ڕۆژهەڵات وەهایە، لای کۆمەڵگای کوردی ئێران ئەولەویات شتانی دیکەیە([vi]) کە دیسان دەگەڕێتەوە بۆ ئابووری، لە سەردەمی  دەوڵەتی خاتەمی و بگرە تا ئێستاش بەردەوامە. بەڵام لە ڕاستیدا هیچ کات ئەو وەبەرهێنان و گەشەی ئابوورییە لە ڕۆژهەڵات ڕووی نەدا، هێشتا پارێزگا کوردییەکان لە ئامارەکاندا لە بەشی پارێزگا هەژارەکان هەژمار دەکرێن، بەتایبەت کرماشان و ئیلام و کوردستان. هەموو ساڵ بە کۆکردنەوەی ڕێژەی بێکاری و ئاماری هەڵئاوسان، ئیندێکسی بەدبەختی لە ئاستی پارێزگاکانی ئێران بەفەڕمی لەلایەن سەنتەری ئامار بڵاو دەبێتە. ئەمساڵ دوو پارێزگای کرماشان و کوردستان هەردووی لە ئاخری ڕیزبەندییەکەدا بوون([vii]) و خراپیی دۆخی ژیانی ڕۆژانە و ئابووری لە کوردستان بەڕوونی دەردەخات. لەسەر ڕێژەی بێکارییش کە نزیک لە سەددا بیستە، هەرسێ پارێزگا کوردییەکەی کوردستان، کرماشان و ئازەربایجانی ڕۆژئاوا لە بەشی خواری ئامارەکاندا و دۆخی نالەباری ئابوورییان بەڕوونی دەردەکەوێت([viii]). دۆخی ئێران بەگشتی بایکۆتی هەڵبژاردنەکان لەلایەن زیاتر لە نیوەی دەنگدەران، نیشاندەری ئەو ناڕەزایەتییە قووڵەی کۆمەڵگای ئێرانی بوو کە دەرئەنجامی بەتایبەتی خراپی و ناسەقامگیریی باری ئابووریی وڵات و گرانیی ڕۆژانە (بۆ چەندین ساڵ ڕێژەی هەڵئاوسان نزیک لە سەددا ٤٠ دەبێت) و نەبوونی ئازادیی سیاسی و مەدەنی، زاڵبوونی تێڕوانینی ئەمنی بەسەر وڵات و… هتد، هەمووی بووە هۆکار بۆ قووڵبوونەوەی قەیرانەکانی ناوخۆیی وڵات و زیادبوونی ناڕەزایەتی و خۆپیشاندان. بۆ نموونە: ناڕەزایەتییەکانی کۆمەڵگای ئێرانی لە خۆپیشاندانەکانی ٢٠١٧، ٢٠١٨، ٢٠١٩ و ٢٠٢١([ix]) کە زۆربەیان لە سەرەتا بۆ گرانی و بێکاری (ڕێژەی بێكاری: ٩.٦%)([x]) و خراپیی دۆخی ژیان دەستی پێ دەکرد و لە ئاخردا دەبووە دژایەتیی سیستم و داواکاری بۆ گۆڕینی دەسەڵات([xi])([xii]). داواکاریی کوردیش لەم دۆخەدا نەک وەڵام نادرێتەوە، بگرە بە توندترین شێوە مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت وەک ئەوەی لە خۆپیشاندانەکانی کرماشان و جوانڕۆ و مەریوان بەتوندی خۆپیشاندانەکان سەرکوت کران و کوژراو و برینداریشی لێ کەوتەوە. لە بابەتی سیاسی، ڕیفۆرمخوازان بەتەواوەتی لە ساحەی سیاسی دوور خراونەتەوە و دەسەڵاتەکان بەتەواوی لە دەست بناژۆخوازانی نزیک لە بەیتی ڕێبەری و سوپای پاسداران و دامەزاوەكانی دادوەرییە. ئەم دۆخە نوێیە نیشاندەری ئەوەیە کە حکومەتی ئێران خۆی ئامادە دەکات بۆ گۆڕانکاریی گەورە لە وڵاتدا کە ڕەنگە زیاتر لەبەر دەستاودەستکردنی دەسەڵاتی ئایەتوڵڵا خامنەیی بۆ ڕێبەری نوێیە، کە بەپێی تەمەنی (٨٣ ساڵ) هەر ئەگەرێک لەپێشە، دەسەڵاتی ئەمنی و سەربازی دەیانەوێت لە وەها دۆخێکدا کونترۆڵی تەواویان بۆ پێشهاتە نادیارەکان، بەتایبەت خۆپیشاندانی خەڵک کە لە بێمتمانەیی بە دەسەڵات گەیشتووەتە لوتکە. ئایەتوڵڵا خامنەیی لە تازەترین قسەیدا قبووڵی ئەو ڕاستییە دەکات و دەڵێت: “متمانەی خەڵک گەورەترین سەرمایەی حکومەتە کە بەداخەوە تا ڕادەیەکی زۆر زیانی لێکەوتووە”([xiii]). لە بابەتی سیاسەتی دەرەوە، بەپێی بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران، سزا و گەمارۆی تەواوی لەسەرە، نەوت بەفەرمی نافرۆشێ  و هەموو ئابووریی تێکەڵاوی بازاڕی ڕەش و قاچاخ بووە، ئەمانە بوونە هۆی ئەوەی نەختینەی پارەی بانکی ناوەندی دابەزیوە بۆ ٤ میلیارد دۆلار([xiv]) کە ئاستێکی زۆر مەترسیدارە. لەم چەند ساڵەدا ئیسرائیل بەئاشکرا لە ئێران جاسووسی و تێرۆر و بۆمبارانی ئەنجام داوە، هێشتا دەوڵەت نەیتوانیوە پێشی بگرێ. پەلهاویشتنی سەربازی تا دەریای ناوەڕاست و یەمەن بارگرانی و گوشارێکی زۆری لەسەر دەوڵەت دروست کردووە، بەڵام ئێران هیچ کات گۆڕانی بنەمایی لە سیاسەتی ناوچەی خۆی نەکردووە. ئێران و ڕۆژهەڵات و باشووری کوردستان  پێویستە لە ساحەی گەورەتر لە سیاسەتی ناوخۆیی ئێران سەیری پرسی کوردی ڕۆژهەڵات بکرێت و بەتایبەت پەیوەندیی ئێران و حکومەتی هەرێمی کوردستان کاریگەریی هەیە لە سیاسەت و ئابووری و تا ڕادەیەکیش مەلەفی ئەمنیی ڕۆژهەڵات. ڕاستی ئەوەیە دروستبوونی حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەتایبەت گەشە و پەرەسەندنی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی لەدوای ڕووخانی دەسەڵاتی سەددام و شەڕی داعش و ڕیفراندۆم، بووە هۆی دووبارە گڕسەندنەوەی هەستوسۆزی کوردایەتی و سازبوونی زیاتری باوەڕمەندیی تاک و کۆمەڵگای کوردی بە خۆیەوە. بە بەڕێوەچوونی ڕیفراندۆم، خەڵکی ڕۆژهەڵات لە زۆربەی شارەکان بە شیرینی ڕژانە سەر شەقام و بە شایی دەربڕین، وەک دەستکەوتێ نەتەوەیی سەیریان دەکرد. ئەودەم دەسەڵاتی ناوەندیی ئێران نەک تەنیا ئیدانەی کرد کە بە ڕاستەوخۆ سیاسەتی دژایەتیی بە نیسبەت هەرێم گرتە پێش. لێرەدا دابەشکاریی کۆمەڵایەتی لە بابەتی شوناسی کوردی–ئەوی دیکە؛ تۆختر بوویەوە، بەتایبەت دوای گرتنەوەی کەرکووک بە دەست بەغدا. بێهیواییەکی تەواو کۆمەڵگای کوردی دەگرێتە بەر و  بە نیسبەت چارەسەری دیموکراتیک و ئاشتییانەی پرسی کورد، بۆ داهاتووی نادیار دیسان دوا کەوت و هەموو شت بەدەست قەدەری نادیار سپێردرا. کۆمەڵگای کوردی لە سیاسەتی ناوخۆی ئێران بە چەند لایەن دابەش دەبن: ١. ڕیفۆرمخوازەکان، ٢. بناژۆخوازەکان، ٣. ئیسلامییەکانی بەفەرمی ناسراو (وەک جەماعەتی دەعوەت و ئیسلاحی ئێران)، ٤. ئیسلامییەکانی دژ بە نیزام، ٥. ئۆپۆزسیۆن سکۆلار دژبەری نیزام (دیموکرات و کۆمەڵە و…)، ٦. بێلایەنەکان. بێجگە لە ڕیفۆرمخواز و بناژۆخوازە کوردەکان، هیچ لایەنێکی دیکە لە ساحەی سیاسیی ئێران ڕێگەپێدراو نین. سیاسەتی دەسەڵاتی ناوەندیی ئێران بە نیسبەت حیزبە کوردییەكان، ئۆپۆزسیۆن لە ڕێگای داپڵۆسان و دوورخستنەوە لە سنوورەکان و کۆمەڵگای کوردی ڕۆژهەڵات بەڕێوە دەچێت تا هێزیان بتوێننەوە و بەرەو لاوازیی تەواویان ببەن. بەشێکی زۆری کورد لە سەردەمی هەڵبژاردنەکانی سەرۆککۆماری ساڵی ١٩٩٧، بە ڕێژەیەکی بەرچاو بۆ دەنگدان بە محەمەد خاتەمی بەشدارییان کرد. بەڵام دیسان کاتی دابەشکردنی پۆست و هێز و سامانی وڵات، تا ڕادەیەکی زۆر بێبەش کران. گەرچی ئەو ڕۆژنامە و ڕێکخراوی مەدەنی و ئەدەبییانەش کە لەو دەمەدا دامەزران، تاڕادەیەک بوونە دەستکەوتی بەشداریی کورد لە هەڵبژاردنەکان کە پلانی فەرمیی ڕیفۆرمخوازان بوو بۆ هەموو ئێران و بەهێزکردنی کۆمەڵگای مەدەنی و کەمکردنەوەی ئەو دەسەڵاتخوازی لە ناوەندەوە دژ بە بەرژەوەندییەکان و هێزی بناژۆخوازان بوو، بەڵام ئەوانیش بەجۆرێک لە جۆرەکان یەک لەدوایەک ڕاگیران و هەڵوەشێنرانەوە. لەم چەند ساڵەدا کە دەسەڵاتی ناوەندی دووچاری قەیرانی ڕەوایی بووە، فەرهاد ئەمین پوور نووسەر و ڕۆژنامەنووس، دەڵێت: هەردوو لایەنی ڕیفۆرمخواز و بناژۆخوازی تووشی قەیرانی شەرعیەت هاتوون، هەر بۆیەش پێویستە کورد بە مەبەستی بەدواداچوونی بۆ داواکاری و مافی خۆی؛ بیر لە دۆزینەوەی ڕێگای تازە بکاتەوە، بۆ ئەوەی بتوانێت بە شێوەی ڕاستەوخۆ لە ساحەی سیاسیی ئێراندا قورسایی هەبێت([xv]). دەنگدان بە ڕەئیسی بەپێی ئەوەی دەرئەنجامی هەڵبژاردنەکان هەر لە شەش مانگی پێشەوە دیار بوو، بە نیسبەت کورد بێمنەتیی پێوە دیارە بەتایبەت کە بەپێی ڕێژەی زۆری بایکۆتی هەڵبژاردن، لەوە دەچێ دەوڵەتی نوێ ئاوڕێکی وەهاش بەسەر کوردستان نەداتەوە. بۆ نموونە: پارێزگاکانی سیستان و بەلوچستان و خوزستانی عەرەب، پارێزگاری تایبەتیان بۆ دادەنرێت تا کێشە و گرفتەکانیان خێراتر چارەسەر ببێت، بەڵام هیچ پارێزگایەکی کوردی ئەوەی بۆ دانەنراوە. لەم دۆخەشدا کۆمەڵگای کوردستان و ئێرانیش بەگشتی زۆر ئەتۆمیزە (atomized) بووە، یانی خەڵک پەرتەوازە بوون و لە کۆمەڵگا بۆیان ناکرێت هاوپەیمان بن لەگەڵ یەك بۆ گۆڕان یان ڕووخانی دەسەڵات، کێشەکان ئەوەندە زیادی کردووە، هەر کەسە و تەنیا خەمی ژیانی ڕۆژانەی خۆیەتی. هەلەکان بۆ کورد پێش هەڵبژاردنەکانی سەرۆککۆماری، ڕەئیسی لە سیاسەتی ڕاگەیەنراوی خۆیدا، لە کاتی سەردانی فراکسیۆنی سوننەی پەرلەمان کە جەلالی مەحموودزادە نوێنەری شاری مەهابادە؛ سەرپەرشتیی دەکات، گفتوگۆ و بەڵێن دراوە لەسەر  ژێرخانی ئابووری و پەرەپێدانی ناوچە ئیتنیکی و ئایینییەکان و خوێندن و دامەزراندنی گەنجانی سوننە و دیاریکردنی بەرپرسانی سوننە لە پۆستە سەرەکییەکان و هەروەها پتەوکردنی سنوورەکان و دووبارە کردنەوەی سنوورەکان([xvi]). بەرپرسی کورد لە دەوڵەتی نوێدا بوونی هەیە، بەڵام بەبێدەنگی. لە دەوڵەتانی پێشوو هەمیشە یەک یان دوو وەزیری کورد لە ئایینزای شیعە لە کابینەی حکومەتدا هەبوون و بە برایانی کوردی ئێمە باسیان دەکردن، وەک بیژەن نامداری زەنگەنە لە چەند دەوڵەتدا وەزیر بووە، عەبدوڵا ڕەمەزانزادە وتەبێژی دەوڵەتی خاتەمی… و چەندین وەزیری بە ڕەچەڵەک کوردی دیکەش تا ئێستا لە دەوڵەتدا هەبوون، بەڵام سەیر ئەوەیە لە کابینەی ڕەئیسیدا، وەزیری کورد (حوجەت عەبدولمەلکی) هەیە، بەڵام ناڵێن کوردە و نەک ڕەچەڵەک، کە شاری لەدایکبوونی بۆ هەژمار دەکەن([xvii]). ڕەنگە بەپێی کاریگەریی هێزە سەربازییەکانی سوپا و گرووپ و تاقمی بناژۆخوازەکان لە پاڵپشیتی دەوڵەتی ڕەئیسی بۆ سەرکەوتنی بەرنامە و سیاسەتەکانی، لە ناوچە کوردییەکانیش بە دانانی بەرپرسانی کوردی ناوچەکان لە دەزگا و فەرمانگە فەرمییەکان وەک پێشوو ئیدامەی هەبێ. سوپای پاسدار لە بابەتی کۆڵبەری و سنوورەکان کارئاسانی بۆ جێبەجێکردنی بەشی لە بەڵێنەکانی دەوڵەتی نوێ بدات، کە دەتوانن کاریگەرییان هەبێت لە دۆخی ئابووریی کوردستان و ژیانی ڕۆژانەی خەڵک. بەڵام لە بابەتی سیاسی و فەرهەنگیدا بەپێی هەڵسوکەوتی پێشووی ڕەوتی ئسوڵگرایی، لەوە دەچێت دۆخەکە بەرەو داخستنی زیاتر هەنگاو بنێت و چالاکییە مەدەنییەکانیش گوشاری زیاتریان بخرێتە سەر و هەزینەی ڕەخنەگرتن و چالاکیی سیاسییە سەربەخۆکان (موستەقل) سەخت و زیاتر بێت. سیناریۆکان بەهێزترین سیناریۆ، گەڕانەوەی ئێران بۆ ڕێککەوتنی ئەتۆمیی “بەرجام”ە. دەوڵەتی ڕەئیسی هەر چەندە لای هێزە پاڵپشتەکانی ڕەنگە ڕەخنەشی لێ بگیرێ، بەڵام ئەودەم ئێران ڕۆژانە نزیک لە دوو ملیۆن و نیو بەرمیل نەوت دەفرۆشێت و ڕۆژانە سەدان ملیۆن دۆلاری دەست دەکەوێت. دەسەڵات دەتوانێ لە قەیرانی ئابووری و گرانی و گوشاری سەر خەڵک کەم بکاتەوە و دەست بە بەرهەمهێنانی نوێ بکات، ئەودەم ڕەنگە ناڕەزایەتییەکان کەمتر ببێتەوە و بۆ کونترۆڵی دۆخی کۆمەڵگا پێویستی بە دەستبردن بۆ سەرکوتی سەربازی و توند نەبێت. پاساوی ئەم سیاسەتە یەکەم ڕاستیی خراپی و قەیرانی قووڵی ئابووریی وڵاتە کە دەتوانێ ببێتە هەڕەشە لەسەر سیستم و هەروەها دەگەڕێتەوە بۆ فەتوای ئایەتوڵڵا خومەینی وەک بنیاتنەری کۆماری ئیسلامیی ئێران کە دەڵێت: “پاراستن و مانەوەی حکومەتی ئیسلامی لە هەموو واجبێکی شەرعی واجیبترە” (حفظ نظام اوجب واجیات است)([xviii]). دەوڵەتی ڕەئیسی نەگەڕێتەوە بۆ ڕێککەوتنی ئەتۆمیی “بەرجام”: لە ئاوەها دۆخێکدا سزا و گەمارۆکان لەسەر ئێران دەمێنێتەوە و دۆخی پڕ لە قەیرانی ئابووریی وڵات بەرەو بارگرانیی زیاتری ژیانی ڕۆژانە و داڕمانی ئابووری دەڕوات. دۆخی ئابووری و بەدوای ئەودا شیرازەی کۆمەڵایەتیی وڵاتیش تا ڕادەیەکی زۆر بەرەو تێکچوون دەچێت. لەم دۆخەدا کۆمەڵگا تەنیا بە چاودێریکردنێکی پۆلیسی و زبریی هێزی سەربازی کونترۆڵ دەبێت و دەسەڵاتی ناوەند چون ڕێگای دیکە بۆ مانەوەی لە دەسەڵات بەدی ناکات، ئەودەم سیاسەتی توند بۆ سەرکوتکردنی ناڕەزایەتییەکان لەپێشی دەگرن. دۆخی سەڵامەتی یان مەرگی ئایەتوڵڵا خامنەیی بەپێی تەمەنی کە لە دەیەی نۆیەمی ژیانیدایە، یەکێک لە ڕووداوە گرینگەکانە کە دەتوانێ گۆڕانکاریی تایبەت بۆ داهاتووی ئێران و کوردستان بهێنێتە کایەوە. بوونی ئایەتوڵڵا خامنەیی وەک ڕێبەرێ کە زیاتر لە سێ دەیەیە هەموو جومگە و بەشەکانی هێز و سیاسەت لەژێر دەستی خۆیدایە و هەژموونی تەواوی لەسەر سیاسەت و حوکمڕانیی ناوخۆیدا بەپێی ئایدۆلۆجی و یاسای وەلایەتی موتڵەقەی فەقیھ نواندووە و هەموو هێز و لایەنێک بۆ مانەوەیان پشت بە ئەو دەبەستن. یەکدەستی و سەقامگیریی دەسەڵاتی ناوەندی تا ڕادەیەکی زۆر گرێدراوی باری تەندروستی و بوونی ئایەتوڵڵا خامنەای لە ژیاندایە، تێکچوونی باری سڵامەتی و نەبوونی بۆ هەڵبژاردنی ڕێبەری نوێ، دەستاودەستکردنی دەسەڵات، ڕەنگە بەهێمنی زەحمەت بێت، کاتێک ناڕەزایی توندی ناوخۆیی و فشاری قورس و ئیفلیجکەری دەرەکی و شەڕی دەسەڵاتی گرووپ و تاقمە بەشداریکەرەکانی دەسەڵات بوونیان هەیە کە هەر کامیان لە پێناو هێز و بەرژەوەندیی خۆیاندان([xix])، لە وەها دۆخێکیشدا ڕەنگە دەسەڵات بەرەو ڕووخانیش بڕوات، بەڵام جێگرتنەوەی بە دیموکراسی، پێویستی بە کۆمەڵگای مەدەنییە. بە پەرتەوازەیی و لاوازیی کۆمەڵگای مەدەنی، تەنانەت ئەگەر گۆڕانی ڕژێمیش ڕوو بدات، لە گۆڕانێکی ڕووکەشی و فەڕمی تێپەڕ نابێت، بەڵکوو ڕەنگە هێزێکی دیکە لە ناوەڕۆکی سیستمی کۆماریی ئیسلامی دەست بەسەر وڵاتدا بگرێت([xx]). ڕەنگە لە وەها دۆخێکدا حیزبەکان کە هێزی چەکداریان هەیە، بەپێی دروستبوونی بۆشاییەکان لە ناوخۆی وڵات دۆخەکە بۆ چالاکییان ڕەخساوتر بێت. ئەنجام پرسی سەرەکی و سیاسیی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان کە دەگەڕێتەوە بۆ بەشداریی ڕاستەقینە لە دەسەڵات، دابەشکردنی دادپەروەرانە و یەکسانی هێز و سەروەت و سامانی وڵات، نەمانی جیاکاریی شارومەندی و لەسەرووی هەموویانەوە مافی چارەی خۆنووسین، هەر هەمووی گرێ دراوە بە داهاتووی کۆماری ئیسلامیی ئێران کە یان دەبێ حکومەت ڕیفۆرمێکی بنەمایی لە ئایدیۆلۆجی و سیاسەت و یاسا و دەمودەزگای بەڕێوەبەری وڵاتدا ئەنجام بدات، یان دەسەڵاتی نوێ بێتە سەرکار، یان تێکچوونی وڵات بۆ داهاتوویەكی نادیار. لە كۆتاییدا دەتوانین بڵێین ئەوەی ئێرانی چاوسوورتر کردووە و لەسەری گرەو دەکات، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕاستییە کە گراهام فوولر لە کتێبەکەی بە ناوی “ناوەندی گەردوون: جیۆپۆلەتیکی ئێران([xxi])” باسی دەکات و گرنگیی جیۆپۆلەتیکی ئێران وای پێ کردووە کە لە کاتی لاوازییشدا زلهێزەکان بیپارێزن و پێشی دابەشکردنی  بگرن و هەندێ جاریش پاڵشتی دەکرێت لەبەر پاراستنی بەرژەوەندیی زلهێزەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوین و هاوسەنگیی ناوچەیی. گرەوی دیکەی کۆماری ئیسلامی لەسەر ئەمەریکایە، پێیان وایە لەمەبەدوا نایەوێت دەستتێوردانی سەربازی لە ناوچەکەدا بکات و تەنازولیش دەکات بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتنی نوێ و ئێرانیش دەستی واڵاترە لە سیاستی ناوچەیی خۆیدا و ئیسرائیلیش لە نەبوونی ئەمەریکادا ورەی هەڕەشە و ئۆپەراسیۆنی دژ بە ئێرانی نامێنێ. سێیەم گرەوی کۆماری ئیسلامی لەسەر دروستنەبوونی ناڕەزایەتیی گەورە و مەترسیداری جەماوەرییە بۆ گۆڕان یان ڕووخانی دەسەڵات لەبەر ئەو کونترۆڵی ئەمنی تەواوەتی بە هەموو قەیرانەش کە هەیەتی. چوارەمین گرەو لەسەر ئابوورییە و پێیان وایە ئێران دەتوانێ نەوت و غاز هەناردە بکات و دۆخەکە تێپەڕێنێت و بارگرانیی سەر خەڵک و ناڕەزایەتییەکان کەم بکاتەوە. گرەوی پێنجەم لەسەر یەکدەستی و یەکدەنگیی ئسوڵگەراکان و ناوەندەکانی هێز بۆ کاتێک کە ڕێبەری نوێی ئێران دەسەڵات دەگرێتە دەست. هەر هەمووی ئەم گرەوانە وەک شمشێری دامۆکلسە، بەو مانایە هەر کام لەم گرەوانە بگۆڕدرێت ڕەنگە قەیرانەکان بۆ کۆماری ئیسلامی ئەوندە مەترسیدار ببن کە کۆنترۆڵیان نەمێنێت و ئێران بەتەواوی تێک بخوا و شیرازەی کۆمەڵایەتی و سیاسیی لەدەست دەرچێت   ([i]) https://muse.jhu.edu/journals/jod/summary/v016/16.4milani.html, A Historical Perspective Abbas Milani ([ii]) www.bbc.com/persian/iran/2009/05/090512_mf-ir88-aalami ([iii]) www.radiofarda.com/a/f7_Iran_Ahmadinejad_Political_Revenue/399192.html   کارنامه دو ساله احمدی نژاد؛ دولت و آزادی های مدنی ([iv]) https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/2905201423 کۆنسێرتێکی نازری ناڕەزایەتیی سوپای پاسدارانی لێ دەکەوێتەوە. ([v]) https://kurdpress.com/fa/news/4131/ تبدیل نگاه امنیتی به فرهنگی در کردستان از تاکیدات رهبری است ([vi]) https://fa.shafaqna.com/news/347181/ آینده بهتر در انتظار کردهای منطقه/ جعفرحق‌پناه ([vii]) www.amar.org.ir/ درگاە آمار ایران ([viii]) www.amar.org.ir/ درگاە آمار ایران ([ix]) https://www.bbc.com/persian/iran-57909705 ([x]) www.amar.org.ir/ درگاە آمار ایران ([xi])https://www.rferl.org/a/iranians-rally-in-support-of-protesters-sentenced-to-death/30732083.html ([xii])https://www.nytimes.com/2019/12/01/world/middleeast/iran-protests-deaths.html ([xiii]) https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=48573نخستین دیدار هیئت دولت سیزدهم با رهبر انقلاب ([xiv]) https://www.iranfocus.com/en/economy/46772-irans-government-has-just-4-billion-in-gross-official-reserves/ ([xv]) http://gorannews.ir/kurdi/1398/11/11/  هەردوو ڕەوتی سیاسیی ڕیفۆرمخواز و بناژۆخواز تووشی قەیرانی شەرعیەت هاتوون. ([xvi]) https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/03/20/2518314/ناگفته‌هایی از دیدار علمای اهل سنت ‌با رئیسی/علمای اهل سنت دیدگاه مثبتی به آیت‌الله رئیسی دارند. ([xvii]) https://www.farsnews.ir/news/14000520000579/ رئیسی فهرست وزرای پیشنهادی دولت سیزدهم را به مجلس معرفی کرد+ سوابق ([xviii]) http://www.imam-khomeini.ir/fa/c76_15369 چه واجبی واجب تر از… ([xix]) https://www.radiofarda.com/a/khamenei-and-finding-next-supreme-leader/29985269.html ([xx]) https://www.radiofarda.com/a/commentary-on-why-no-revolution-going-to-happen-in-Iran/29726929.html مهدی خلجی چرا در ایران انقلاب نمی شود ([xxi]) The center of the universe : the geopolitics of Iran, Boulder, Colo. : Westview Press, 1991, Graham E. Fuller   بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (9)ی ئه‌یلولی 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت)   هه‌ركاتێك باوكم باسی جووه‌كانی ده‌كرد، هه‌ناسه‌یه‌كی قووڵی هه‌ڵده‌مژیی و حیكایه‌تی درواسێیه‌كی جووی بۆ ده‌گێڕاینه‌وه‌. ده‌یگوت پێشئه‌وه‌ی جووله‌كه‌كان عێراق به‌ره‌و ئیسرائیل به‌جێبهێڵن، كه‌لوپه‌لی ماڵه‌كه‌یان بۆ فرۆشتن هه‌ڕاجكردبوو. منیش له‌ ماڵی خۆمانم قه‌ده‌غه‌كرد یه‌ك پارچه‌ شتیان لێبكڕن. ئه‌و دراوسێیه‌مان هه‌رچه‌ندی كردبوو و كۆشابوو، قه‌ناعه‌ت به‌ باوكم بكات هیچ نه‌بێت شتێك وه‌ك دیاریی له‌ ماڵه‌كه‌یان هه‌ڵبگرنه‌وه‌، باوكم هه‌ر ڕه‌تیكردبووه‌. پێشئەوەی هاوڕێ جووه‌كه‌ی ماڵئاوایی لێبكات، سوپاس وپێزانینی بۆ ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ی باوكم دەربڕیبوو، بە دەنگێکی غەمباریشەوە پێی گوتبوو: مام ئه‌حمه‌د، ئێمه‌ی جوو هیچ نه‌بێت كات و فرسه‌تی ئه‌وه‌مان هه‌بوو،  پێشئه‌وه‌ی عێراق به‌جێبهێڵین، ماڵه‌كه‌مان بفرۆشین، به‌ڵام ئێوه‌ی كورد رۆژێك دێت ده‌ربه‌ده‌رده‌كرێن و کات و شانسی ئه‌وه‌شتان نابێت یه‌ك پارچه‌ی ماڵه‌كه‌تان بفرۆشنه‌وه‌.  له‌پاش نسكۆی شۆڕشی ساڵی 1974وه‌ باوكم له‌ خواداكه‌ی زۆر نائومێد بوو، چونكه‌ وایده‌بینی خودا له‌و جەنگە نابەرابەرەدا پاڵپشتی گه‌لێكی موسوڵمانی زوڵملێكراو نه‌بوو. دوای ئاشبه‌تاڵ و ئاوارەبوون له‌ ئێرانه‌وه‌ گه‌ڕاینه‌وه‌ و بووین به‌ „العائدون“ و خانووه‌كه‌مان له‌ كه‌ركوك داگیركرا و باوكمیان له‌ كرێكاریی كۆمپانیای نه‌وت ده‌ركرد و خێزاكه‌مانیان بۆ شاری سلێمانی تەسفیرکرد. باوكم ساڵانێكی درێژ ده‌ستبه‌رداری نوێژ و ڕۆژو و تەنانەت جه‌ژنیش بوو. دواتكاشی له‌ خوداكه‌ی بەم شێوەیە بوو: خودایە گەر جاڕێكی تر دونیایه‌كی ترت دروستكردەوە، تكاده‌كه‌م میللەتێک با ناوی کورده‌وه‌ دروستنه‌كه‌یت، چونکە پێناچێت تۆ میلله‌تانت له‌سه‌ر بناغه‌ی‌ „لتعارفوا“ دروستكردبێت، به‌ڵكو „لتقاتلوا“. باوكم لە دوای ڕاپه‌ڕینەوە جارێكی تر كه‌وته‌وه‌ نوێژ و ڕۆژوگرتن، ئەمجارەیان تا لەژیاندا بوو دوعا و نزای بۆ سه‌رخستنی گه‌له‌ چه‌وساوه‌كه‌ی له‌ پارچه‌كانی تری کوردستان دەکرد. باوکم کرێکارێکی موسڵمان بوو، بەڵام باوەڕی بە خەباتی چینایەتیش هەبوو. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی شویعییەکان بۆ ئه‌و کەسانی مولحیدبوون، به‌ڵام تێڕوانینی به‌رامبه‌ریان نێگه‌تیڤ نه‌بوو. ئه‌و ده‌یگوت شوعییەکان تاكه‌ هێز بوون كه‌ له‌ خزمەتی چینی کرێکاراندا خەباتیاندەکرد. کاتێک باوکم لە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییە بەناوبانگەکەی گاورباخیدا بەشدار بووبوو و له‌گه‌ڵ کرێکارە کوردەکانی تر دروشمیان بە کوردیی گوتبوەوە، یەکێک لە ڕێکخەرە شیوعییەکان هاتبوو و فه‌رمانی پێكردبوون كه‌ دروشمدان بە زمانی کوردیی قەدەغەیە و دەبێت تەنها بە زمانی عەرەبیی دروشم بگوترێت. لەو دوای ئه‌و ئه‌زموونه‌وه‌ باوکم بۆ هه‌میشه‌ له‌ شيوعییه‌كان تۆرا و تا هەرەسی شۆڕشی حەفتاوچوار ئەندامێکی چالاکی پارتی دیموکراتی کوردستان بوو. باوکم ساڵانێکی زۆر ژێرزەمینەکەی ماڵمانی لە گەڕەکی ئازادی لە شاری کەرکوک، کردبوو بە شانەی رێکخستنەکانی پارتی. هەموو مانگێک لە سەدا دەی پارەکەی دەدا بە ئابوونەی حیزب، کاتێک دەستگیرکراو خرایە بەندیخانەوە، له‌ ماڵه‌كه‌ماندا جگه‌ له‌ نانە ڕەقە و ماست، هیچی تر نه‌بوو بیخۆین. ئه‌وكاته‌ی باوکم له‌ به‌ندیخانه‌ بوو، هاوڕێ حیزبییەکانی کە هەموو پێجشەممەیەک لە ژێرزەمینەکەمان کۆدەبوونەووە، ئاوڕیان لێنەداینەوە. له‌و رۆژه‌وه‌ دایكم به‌رده‌وام به‌ باوكمی ده‌گوت: تۆ ده‌تگوت حیزب و بارزانیی باوكی گەلە، به‌ڵام كه‌ تۆ سجن بوویت ئه‌و باوكه‌ نه‌ك هه‌ر نانێكی گه‌رمی بۆ منداڵه‌كان نەکڕی، بەڵکو تەنها جارێکیش نەهات بەسەریان بکاتەوە. له‌ سه‌ره‌تای هه‌شتاكاندا له‌ شاری سلێمانیی، هه‌موو چه‌ند مه‌ترێك دوو قوات خاصه‌ دانرابوون بۆ پشكنینی خه‌ڵك. ڕۆژێك پێكه‌وه‌ له‌ بازاڕكردن بووین، دوو له‌و قوات خاصانه‌ ڕایانگرتین و داوای شوناسنامه‌یان لێكردین، من شوناسنامه‌ی زانكۆم پێبوو و باوكم هیچی پێنه‌بوو. یه‌كێك له‌ قوات خاصه‌‌كان لێیپرسیی بۆچی هیچت پێ نییه‌؟ ئه‌ویش پێی گوت، له‌به‌رئه‌وه‌ی من پیاوێكی ئه‌ختیارم و ماوه‌ی شەست ساڵه‌ له‌م وڵاته‌ی خۆمدا ده‌ژیم و غه‌ریب نیم، ئه‌وه‌ی لێره‌ غه‌ریبه‌ ئێوه‌ن نه‌ك من.  هه‌موو خه‌ونی باوكم بریتیی بوو له‌ دروستبوونی كیانێك بۆ ئه‌م میلله‌ته‌، تاوه‌كو بتوانێت ژیان و كه‌رامه‌تمان بپارێزێت. جارێك له‌ نه‌وه‌ده‌كان گه‌ڕامه‌وه‌ بۆ وڵات و پێكه‌وه‌ چوینە دەرەوە و ده‌مانویست له‌ شه‌قامێك بپه‌ڕینه‌وه‌. هیچ ئۆتۆمبیلێک نه‌وه‌ستا بۆئه‌وه‌ی بپه‌ڕینه‌وه‌، ناچار چاوه‌ڕوانمان كرد تاوه‌كو شه‌قامه‌كه‌ له‌ ئۆتۆمبیل خاڵیی بێت، بۆئه‌وه‌ی پێکەوە بپه‌ڕینه‌وه‌. ته‌ماشایه‌كی كردم و گوتی: باوكه گیان‌ گه‌ر دوای ڕاپه‌ڕین ئێوه‌ نه‌بوونایه‌، ئێمه‌ له‌ برسانا ده‌مردین و له‌وه‌ش ناخۆشتر بۆ منێكی ئه‌ختیار كه‌ هه‌موو تەمەن و ماڵی خۆم له‌سه‌ر كوردایه‌تیی دانا، به‌ندیخانه‌م بینی، ئه‌شكه‌جه‌ی زۆر، تەعریب و ته‌رحیل و ماڵوێرانیی و ئه‌نفالمان بینی، به‌ڵام له‌وه‌ته‌ی كوردستان رزگاری بووه‌ یه‌ك سه‌یاره‌ نه‌وه‌ستاوە،‌ بۆئه‌وه‌ی من له‌ شه‌قامه‌كاندا به‌ کەرامەت و ڕێزه‌وه‌ بپه‌ڕێمه‌وه‌ و ترسی ئه‌وه‌م نه‌بێت سه‌یاره‌ لێمبدات و بمكوژێت. من هیچ جارێك به‌ منداڵی باوكم نه‌بینیوه‌ بگری، تاكه‌ ساته‌وه‌ختێك کە بەنهێنیی دەگریا، ئه‌و كاتانه‌ بوو كه‌ گوێی له‌ گۆرانی كرمانجی ده‌گرت. ئەو سەردەمە، ئێمه‌ی منداڵ هیچ له‌و گۆرانییانه‌ تێنه‌ده‌گه‌یشتین و ته‌نانه‌ت دیالێکتەکەشمان پێ نامۆ بوو. کاتێک بۆ یەکمینجار باوكمم به‌دەم گوێگرتن لە لاوکێکی کرمانجیی بەگریانەوە بینی، لێمپرسیی: بابه‌گیان بۆ ده‌گریت؟ ئه‌و‌یش له‌ وه‌ڵامدا گوتی: كوڕم حاڵی گەلەکەمان خراپە، دوژمن ماڵی كوردانی وێرانكردووه‌، كه‌ گه‌وره‌بووی تێده‌گه‌یت بۆچی ده‌گریم. ئێستاش بابه‌گیان دینەکەی تۆ نەک پارچەپارچەتر بووە، بەڵکو توندوتیژبووە و ئەمجارەیان بەناوی نوێنەرانی خوداوە جارێکی تر گەلەگەتیان ئەنفالکردەوە، شۆڕش و پارتییەکەت تەنها تۆیان نائومێد نەکرد و تەنها پارەی تۆیان نەخوارد، بەڵکو منداڵەکانی خۆشیان خوارد، نوێنەرانی کوردایەتیی کە تۆ لە ژێرزەمینەکەتەوە تا یەکەم هەڵبژاردن خەباتت بۆ کردن و دەنگت پێدان، سلێمانییان لە شارخست و کردیان بە شوێنێکی نیشتەجێبوون کە نە شۆستەی تێدایە بۆ پیاسەکردن، نە خەتی زێبراش بۆ پەڕینەوە، سلێمانیی هاوشانی هەولێر و دهۆک وەک جارانی لێهاتوەتەوە، جگە لە دەستگیرکردنی هەڕەمەکیی، خاڵی پشکنینی زۆر، چەکداری زۆر و بێڕێزی زۆریان تێدادەکرێت، بابە گیان خەمت نەبێت تا ئێستا شيوعییەکان هەر خۆپیشاندان دەکەن و لەبەر کەمیی ژمارەشیان ئامادەن بە هەموو زمانی دونیا دروشم بدەن، لاوک و حەیرانە غه‌مگینه‌كانیش زۆرتر بوون، وێرانكردنی ماڵی كوردانیش هه‌ر به‌رده‌وامە و درێژەی هەیە‌.

(درەو): دادگای تەمیز ئەو تۆمەتانە لەسەر میران محەمەد ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی هەڵگرت، كە لەسەر كەیسێكی گەندەڵی تایبەت بە تەندروستی سلێمانی ئاڕاستەی كرابوو.  ئازاد رەشید محەمەد پارێزەری میران محەمەد ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند، رۆژی یەكشەممە دادگای تەمیز تۆمەتەكانی لەسەر دكتۆر میران هەڵگرتووە.  ئازاد رەشید وتی:" لەو كەیسەدا هیچ شتێك لەسەر دكتۆر میران نەسەلمێندرا، بۆیە دادگا گەیشتە ئەو بڕوایەی بانگهێشتی نەكات، چونكە لەو دۆسیەیەدا هیچ سیفەتێكی نییە‌و كەیسەكە پەیوەندی بەدوو كۆمپانیاوە هەیە‌و ژمێریارەكەیان دراوە بە دادگا".  كۆتایی تەموزی رابردوو لەسەر سكاڵایەك كە تایبەت بوو بە دۆسیەیەكی بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی سلێمانی، فەرمانی دەستگیركردن بۆ میران محەمەد ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی دەرچوو، میران محەمەد پێشتر بەڕێوبەری گشتی تەندروستی سلێمانی بوو.  جوڵاندنی ئەم دۆسیەیە دژی میران محەمەد، دوای رووداوەكانی 8ی تەموزی ناوخۆی یەكێتی‌و تەقینەوەی كێشەی نێوان هاوسەرۆكەكان (بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی) بوو، میران محەمەد یەكێك لەو مەكتەب سیاسییانەی یەكێتی بوو كە پشتیوانی لە لاهور شێخ جەنگی دەكرد، بۆیە ئەوكات هەندێك لە كەسە نزیكەكانی لاهور شێخ جەنگی دۆسیەكەیان بە بابەتێكی سیاسی ناودەبرد. بەهۆی ئەم دۆسیە یاساییەوە، رۆژی 4ی ئابی رابردوو، مەكتەبی سیاسی یەكێتی بەشێوەیەكی كاتیی دكتۆر میران محەمەدی لە پۆستی بەرپرسی رێكخراوە دیموكراتییەكان لابردو فەهمی بورهانی لە شوێنەكەی دانا. 

 شیكاری: درەو   بەپێی داتاکانی کومسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق لە پارێزگای سلێمانی زیاتر (ملیۆنێک و 361) هاوڵاتی مافی دەنگدانی هەیە و لە پێناو ئەو کۆکردنەوەی زۆرینەی ئەو دەنگانەدا لە (11) پارتی سیاسی (49) کاندیدیان هەیەو و (14) کاندیدی سەربەخۆش لە سەر ئاستی (5) بازنەی هەڵبژاردن لە ڕکابەریدان بۆ بردنەوەی (18) کورسی. لەم ڕاپۆرتەدا وردەکاری بازنەکانی هەڵبژاردن و ناو و ژمارەی سەرجەم کاندید و ژمارەی دەنگی پارتەکان لە هەڵبژاردنەکانی ڕابردوو نوێترین ڕاپرسییەکان و چانسی کاندیدی پاتە سیاسییەکان دەخەینە ڕوو. سەرەتا １.    بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٠، پارێزگای سلێمانی (١٨) كورسی بۆ تەرخان کراوەو دابەشکراوە بۆ (٥) بازنەی هەڵبژاردن و کە پێویستە لە هەر بازنەیەک (١) ئافرەت سەربکەوێت (بە دەنگی خۆی یان بە کۆتا). ２.    لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (63) کاندید ڕکابەری لەسەر بەدەستهێنانی (١٨) کورسی دەکەن، (40) کاندیدیان پیاوو (23)یان ئافرەتن، کە پێکدێن (14) کاندیدی سەربەخۆ و (49) کاندیدی پارتە سیاسییەکان . ３.    بۆ شیکردنەوەی چانسی بەربژێرەکان پشت بە دۆخی ئێستای لیستەكان و دەرەنجامەکانی دوایین هەڵبژاردن و راپرسیەكان  دەبەستین. ４.    ئەم سیستەمی هەڵبژاردنەی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران تەبەنی کردووە، بەشێوەیەکی تەواو بەستراوە بە توانای کۆکردنەوەی دەنگ لە لایەن بەربژێرەکان خۆیانەوە، پاشان پارتە سیاسییەکان، بۆیە ئەم ڕاپۆرتەی درەو میدیا تەنها خوێندنەوەیەکی ڕۆژنامەوانی و گریمانەییە بۆ توانای پارتە سیاسییەکان، لە بازنەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای دەنگەکانی پێشوویان کە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە ٣٠ی٩ی٢٠٢١ بەدەستیان هێناوە، بۆیە مەرجە هێزە سیاسییە سەرەکییەکانی (یەکێتی و گۆڕان و پارتی و یەکگرتوو و کۆمەڵ و نەوەی نوێ) بتوانن پارێزگاری کە دەنگەکانی پێشوویان بکەن. ５.     جگە لە سەنگی پارتە سیاسییەکان لە هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی ٢٠١٨،  نوێترین ئامار و ڕاپرسییەکی (پلاتفۆرمی کوردستان بۆ پرسە نیشتمانییەکان) کە لە مانگی ٨ی ٢٠٢١ لەسەر ئاستی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆک، هەڵەبجە، کەرکوک)ئەنجام دراوە دەخەینەڕوو. ６.    بەربژێرە سەربەخۆکان، كە  بەشێكیان بەهۆی ئەزمونی پەرلەمانتاریەوە ئەگەری هەیە لە هەندێک بازنەی هەڵبژاردندا کاریگەری گەورە لەسەر ڕیزبەندی بەربژێرەکان دروست بکەن و گۆڕانکاری بەسەر ئەنجامەکاندا بهێنن. ７.    ئەگەر چی هاوپەیمانی کوردستان هەیە لە نێوان یەکێتی و بزوتنەوەی گۆڕان، بەڵام دەنگدەری لایەنەکان دەنگ بە لایەنی سیاسی نادەن و دەنگ بە بەربژێرەکان دەدەن، بۆیە تا ڕادەیەک سەنگی لایەنەکان ون نابێت و بە ڕونی دەمێنێتەوە. بازنەی (1) بازنەی (1): کە ناسێنراوە بە بازنەی (باکوری قەزای سلێمانی + شارباژێڕ + ماوەت) زیاتر لە (373) هەزار کەس مافی دەنگدانی هەیە، لەم بازنەیەدا (13) کاندید کە لە (4) ئافرەت و (9) پیاو پێکهاتوون و (10) کاندیدیان سەربە (8) پارتی سیاسین و (3) کاندیدیان بەناوی کاندیدی  سەربەخۆوە تۆمار کراون و ڕکابەریدەکەن بۆ بەدەستهێنانی (4) کورسی تایبەت بە بازنەکە، بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت یەکێک لە کاندیدە سەرکەوتووەکان لە ڕەگەزی مێ بێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) ژمارەی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بۆ پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان لەم بازنەیەی هەڵبژاردن بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (١)) شیکردنەوەی بازنەی (١): 1.    لەم بازنەیەدا (٤) کاندیدو سەردەکەون، کە پێویستە (١) کاندیدیان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا یەکێتی نیشتمانی کوردستان كە لە  هەڵبژاردنی رابردوودا ڕێژەی (35.4%)ی دەنگەکانی هەیە، بە لەبەرچاوگرتنی بارودۆخی ئێستای ناوخۆی یەكێتی و دۆخی گۆڕأن، ئەگەری هەیە تەنیا كاندیدێكی ژن و كاندێكی پیاو دەربچێت. 3.    دوو كاندیدی پیاو دەمێنێتەوە بۆ (3) كاندید كە كێبەركێكە توند دەبێت لە نێوانیان كاندیدی ( نەوەی نوێ، گۆڕان ، سەربەخۆ رێبوار كەریم)، لەسەر بەدەستهێنانی (2) كورسی. 4.    ئەگەر کاندیدە ئافرەتەکەی یەکێتی کەمتر لە دەنگی کاندیدە ئافرەتەکەی پارتی بەدەست بهێنێت، ئەوا ڕاستەوخۆ کانیدیدەکەی پارتی سەردەکەوێت. بازنەی (2) بازنەی (2): کە ناسێنراوە بە بازنەی (باشوری قەزای سلێمانی + قەرەداغ)) زیاتر لە (341) هەزار کەس مافی دەنگدانی هەیە، لەم بازنەیەدا (16) کاندید کە لە (8) ئافرەت و (8) پیاو پێکهاتوون و (9) کاندیدیان سەربە (7) پارتی سیاسین و (7) کاندیدیان بەناوی کاندیدی  سەربەخۆوە تۆمار کراون و ڕکابەریدەکەن بۆ بەدەستهێنانی (3) کورسی تایبەت بە بازنەکە، بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت یەکێک لە کاندیدە سەرکەوتووەکان لە ڕەگەزی مێ بێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)).   ژمارەی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بۆ پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان لەم بازنەیەی هەڵبژاردن بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (2))    شیکردنەوەی بازنەی (٢): 1.    لەم بازنەیەدا (3) کانیدید سەردەکەون، کە پێویستە (١) کاندیدیان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا یەکێتی نیشتمانی کوردستان پێشتر ڕێژەی (37%)ی دەنگەکانی هەبوەو و بزوتنەوەی گۆڕانیش دووەمە کە خاوەنی ڕێژەی (29%) دەنگەکانە، پێناچێت گۆڕانكاری و بارودۆخەكانی سێ ساڵی رابردوو ئەو دەنگانە وەك خۆی بهێڵێتەوە. 3.    ململانێی توند لە نێوان دوو كاندیدە پیاوەكەی یەكێتی و كاندیدی سەربەخۆ سەركەوت شەمسەدین دەبێت بۆ بردنەوەی دوو كورسی پیاو. 4.    بۆ بەدەستهێنانی كورسیە كۆتاكەی ژنان، ململانێی توند دەكەوێتە نێوان كاندیدە ژنەكانی ( گۆڕان، نەوەی نوێ، كۆمەڵ، سەربەخۆ)  بازنەی (3) بازنەی (3): کە ناسێنراوە بە بازنەی (هەڵەبجە + سەیدسادق + شارەزوور + پێنجوێن) زیاتر لە (213) هەزار کەس مافی دەنگدانی هەیە، لەم بازنەیەدا (8) کاندید کە لە (3) ئافرەت و (5) پیاو پێکهاتوون و هیچ کانیدێکی سەربەخۆ لەم بازنەیەدا نییەو سەرجەم کاندیدەکان سەر بە (8) لایەنی سیاسی جیاوازن و لە کێبڕێکێدان بۆ بەدەستهێنانی (3) کورسی تایبەت بە بازنەکە، بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت یەکێک لە کاندیدە سەرکەوتووەکان لە ڕەگەزی مێ بێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3))     ژمارەی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بۆ پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان لەم بازنەیەی هەڵبژاردن بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (3))   شیکردنەوەی بازنەی (٣): 1.    لەم بازنەیەدا (3) کاندید سەردەکەون، کە پێویستە (١) کاندیدیان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا کێبڕکێکە گەرمترە یەكێتیو گۆڕان كە پێكەوە یەك كاندیدی ژنیان هەیە یەکێتی بە ڕێژەی (٢٦%)ی دەنگەکان و بزوتنەوەی گۆڕان بە ڕێژەی (١٩%) دەنگەکان كە دەكاتە (40%)ی كۆی دەنگەكانی ئەو بازنەیە، ئەگەری دەرچوونی كاندیدە ژنەكەیان زۆر بەهێزە رەنگە بەدەنگی خۆی دەربچێت و پێویستی بە كۆتا نەبێت، بەڵام بە پێی رێنمایی كۆمسیۆن و یاسای هەڵبژاردن ( ئەگەر كاندیدَكی ژن بەدەنگی خۆشی سەربەكەوێت ئەوا كورسی كۆتا تەواو دەكات). 3.     ململانێكە لەسەر دوو كورسی بۆ پیاوان دەبێت، ئەگەر كاندیدەكەی كۆمەڵی دادگەری سەربكەوێت ئەوا ململانێكە بۆ كورسیەكەی تر دەكەوێتە نێوان كاندیدەكەی یەكگرتوو و كاندیدەكەی نەوەی نوێ، كاندیدە ژنەكەی پارتیش دەچێتە ململانێكەوە ئەگەر دەنگەكانی لەو دوو كاندیدە پیاوەی تر زیاتر بێت ئەوا سەردەكەوێت.  4.    بەڵام لەبەر ئەوەی جۆرێك لە تێگەیشتن لە نێوان (یەکێتی و کۆمەڵ و یەکگرتوو) هەیە، ئەگەری ئەوە هەیە كاندیدە ژنەكەی هاوپەیمانی سەربكەوێت لەگەڵ هەردوو كاندیدە پیاوەكەی یەكگرتوو كۆمەڵ. بازنەی (٤) بازنەی (4): کە ناسێنراوە بە بازنەی (پشدەر + ڕانیە + دوکان)  زیاتر لە (282) هەزار کەس مافی دەنگدانی هەیە، لەم بازنەیەدا (11) کاندید کە لە (3) ئافرەت و (8) پیاو پێکهاتوون و (9) کاندیدیان سەربە (8) پارتی سیاسین و (2) کاندیدیان بەناوی کاندیدی سەربەخۆوە تۆمار کراون و ڕکابەریدەکەن بۆ بەدەستهێنانی (4) کورسی تایبەت بە بازنەکە، بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت یەکێک لە کاندیدە سەرکەوتووەکان لە ڕەگەزی مێ بێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) ژمارەی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بۆ پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان لەم بازنەیەی هەڵبژاردن بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (4)) شیکردنەوەی بازنەی (4): 1.    لەم بازنەیەدا (٤) کاندید سەردەکەون، کە پیویستە (١) کاندیدیان ئافرەت بێت. 2.    لەم بازنەیەدا یەکێتی نیشتمانی کوردستان ڕێژەی (40.9%)ی دەنگەکانی هەیە، دوو كاندیدی هەیە (1) كاندیدی پیاوو (1) كاندیدی ژنی هەیە، لەو بازنەیەدا یەكێتی ئەگەری دەرچونی هەردوو كاندیدەكەی هەیە (ژن و پیاوێك) بەڵام ئەگەر كاندیدە ژنەكەی نەوەی نوێ بەدەنگی خۆی دەربچێت و كە كاندیدێكی بەهێزە ( سروە عەبدولواحید) ئەوا یەكێتی تەنیا یەك كاندیدی پیاوی دەردەچێت. 3.    ململانێكە لەسەر دوو كورسی پیاو دەبێت لە نێوان كاندیدەكەی كۆمەڵی دادگەری و بزوتنەوەی گۆڕان، خۆ ئەگەر كاندیدە ژنەكەی پارتی یان یەكێتی بتوانن دەنگەكانیان لەو دوو كاندیدە پیاوە زیاتر بێت ئەوا ئەوان سەردەكەون.  بازنەی (٥) بازنەی (٥): کە ناسێنراوە بە بازنەی (کەلار + دەربەندیخان + کفری + چەمچەماڵ + بەشێکی خانەقین) زیاتر لە (250) هەزار کەس مافی دەنگدانی هەیە، لەم بازنەیەدا (15) کاندید کە لە (5) ئافرەت و (10) پیاو پێکهاتوون و (13) کاندیدیان سەربە (8) پارتی سیاسین و (2) کاندیدیان بەناوی کاندیدی سەربەخۆوە تۆمار کراون و ڕکابەریدەکەن بۆ بەدەستهێنانی (4) کورسی تایبەت بە بازنەکە، بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت یەکێک لە کاندیدە سەرکەوتووەکان لە ڕەگەزی مێ بێت. (بڕوانە خشتەی ژمارە (5))   ژمارەی دەنگی لایەنە سەرەکییەکانی پارێزگای سلێمانی لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی٢٠١٨بۆ پەرلەمانی پەرلەمانی کوردستان لەم بازنەیەی هەڵبژاردن بەم شێوەیەن (بڕوانە چارتی ژمارە (5))   شیکردنەوەی بازنەی (5): 1.    لەم بازنەیەدا (٤) کاندید سەردەکەون، کە پێویستە (١) کاندیدیان ئافرەت بێت. 2.    هەریەک لە کۆمەڵی دادگەری و یەکگرتووی ئیسلامی كاندیدیان لەم بازنەیە پێشکەش نەکردووە، کە بەشێکی پەیوەندی بە لێكتێگەیشتن هەیە لەگەڵ یەكێتی و بەشێکیشی پەیوەندی بە سەنگی دەنگەکانیانەوەیە لەم بازنەیە. 3.    لەم بازنەیەدا یەکێتی نیشتمانی کوردستان ڕێژەی (37.5%)ی دەنگەکانی هەیە، یەكێتی لەم بازنەیە سێ كاندیدی هەیە (2) كاندیدی پیاوو (1) كاندیدی ژنی هەیە، لەو بازنەیەدا یەكێتی ئەگەری دەرچونی دوو كاندیدی هەیە ژن و پیاوێك. 4.    بەدوایشیدا بزوتنەوەی گۆڕان خاوەنی ڕێژەی (23.9%) دەنگەکانی هەیە، بزوتنەوەی گۆڕان بەرەسمی كاندێكی هەیە لە گەرمیان بەڵام كاندیدێكی سەربەخۆ كە تا ئێستاش پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕانە ( غالب محەمەد) دەنگەكانی گۆڕان لە گەرمیان دەكات بە دوو بەشەوە.  5.    ئەگەر لەو بازنەیەدا غالب محەمەد سەركەوێت و كورسیەك بەرێت، ئەوا ململانێكە بۆ بەدەستهێنانی كورسیەكەی سێەمی پیاو دەكەوێتە نێوان كاندیەكانی بزوتنەوەی گۆڕأن و نەوەی نوێ و پارتیەوە.    ڕاپرسی پلاتفۆرمی کوردستان بۆ پرسە نیشتمانییەکان نوێترین ڕاپرسی تایبەت بە هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران کە لە لایەن  (پلاتفۆرمی کوردستان بۆ پرسە نیشتمانییەکان) مانگی ٨ی ٢٠٢١ لەسەر ئاستی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی، دهۆک، هەڵەبجە، کەرکوک)ئەنجام دراوە. لێرەدا بەشێک لە زانیارییەکانی تایبەت بە پارێزگای (سلێمانی و هەڵەبجە) دەخەینەڕوو، چونکە بەتەنها پشت بەستن بە سەنگی پارتە سیاسییەکان لە هەڵبژاردنی ٣٠ی ٩ی ٢٠١٨ بەس نیە، جیاوازی گەورە لە بۆچون و ڕای هاوڵاتیان دروست بووە لە شێوازی بیرکردنەوەیان. ژمارەو ڕێژەی گشتی بەشداربوون، کە لە تەمەن و ڕەگەز و ئاستی خوێندەواری جیاوازدان، بەم شێویەیە (بڕوانە خشتەی ژمارە (6))    ئەو ژمارەو ڕێژەیەی هاوڵاتیان کە لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە بەشدارییان کردووە لە وەڵامیان بۆ پرسیارەکانی دەزگاکە بەم شێوەیەی خوارەوەیە بڕوانە (خشتەی ژمارە (7)) ئەم خشتەیەی سەرەوە چەند ڕاستییەک ئاشکرا دەکات. 1.    پاشەکشەیەکی گەورەی ڕێژەی بەشداری هاوڵاتیان لە پرۆسەی هەڵبژاردن ڕوودەدات، چونکە بەپێی ئەنجامی ڕاپرسییەکە، لە سنوری پارێزگای سلێمانی زیاتر لە (70%) متمانەیان بە هەڵبژاردن نییەو نزیکەی (50%) دەنگ نادەن و دەنگەکانیان دەسوتێنن. 2.     ئەگەر چی سەرو (50%)ی بەشداربووان دەنگ بە کاندیدی سەربەخۆ نادەن، نزیکەی (30%)یش خۆیان یەکلا نەکردووەتەوە، بەڵام (20%) دەنگدەران ئامادەبن دەنگ بە کاندیدی سەربەخۆ بدەن گۆڕانکاری لەسەر ئاستی چەندێتی کاندیدە حیزبییەکان دروست دەکات. 3.    هەر بەپێی ڕاپرسییەکەی پلاتفۆرمی کوردستان پاشەکەشەیەکی گەورە لە دەنگەکانی یەکێتی و گۆڕان لە چوارچێوەی (هاپەیمانی کوردستان)  ڕودەدات و (نەوەی نوێ) دەنگەکانی بەڕادەیەکی گەورە هەڵدەکشێت و بەپێی ڕاپرسییەکەبێت نەوەی نوێ لە پارێزگای هەڵەبجە واتە لە بازنەی (3)ی سلێمانی دەبێت بە هێزی یەکەم.  

مەریوان وریا قانع ( هەموو یەكشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت) مێژوو، ھەموو مێژوویەک، مێژووی ھەر کۆمەڵگا و کۆمەڵە مرۆڤێک کە بڕیاربێت پێکەوەبژین، پێویستیی بە چەندان ”شت“ی بنەڕەتیی و سەرەکیی ھەیە،  بەر لە ھەمووشتێک پێویستی بە کار و ئیشکردن و بەرھەمھێنان ھەیە، پێیوستیی بە ھاریکاریی و کۆمەکی کۆمەڵایەتیی و بە بڕێک لە ململانێی و ڕکابەرایەتیی تەندروست ھەیە. ھەروەھا پێویستیی بە کۆمەڵێک خەون و ئومێد و ھەندێک یۆتۆپیای کۆنکریت و ئاسۆی کراوە، بەرەو جیھانێکی باشتر ھەیە. وەکچۆن پێویستیی بە فیکر و مەعریفە و ھونەر و ئەدەبیات ھەیە ھەم بۆ ناسینیی خۆی و ھەم بۆ ناسینی ئەو ژینگەیەی تیایدادەژیی و ناسینی جیھانەش کە تیایدا ئامادەیە. بەسەریەکیشەوە پێویستی بە جۆرێک لە ئیتیمای ئینسانیی ھەیە کە بیانکات بە خەڵکی سەرزەمینێکی دیاریکراو و بتوانن لەڕێگای ھاریکاریی و ھاوکارییەوە ئەو سەرزەمینە بگۆڕن بۆ ماڵێکی دەستەجەمعی بتوانن تیایدا بەختەوەربن.  ھاوکات ھەموو مێژوویەک پێویستی بە بڕێکی تایبەت لە حەماسەت ھەیە، حەماسەت وەک یەکێک لە پێداویستییە سەرەکییەکانی ناو ژیانی کۆمەڵایەتیی. کە باس لە حەماسەت دەکەم باس لا مانا سایکۆلۆژییە تاکەکەسییەکانی ئەم دیاردەیە ناکەم، باس لە ھەڵبەز و دابەزیی دەرونیی ئەم یان ئەو تاکەکەس ناکەم، بەڵکو باس لە حەماسەت“ دەکەم وەک وزەیەک بۆ گۆڕانکاریی، وەک خواست و ئارەزوی دروستکردنێکی دەستەجەمعیی مێژوویەکی ھاوبەش، وەک دۆخی پاڵنان بە کەسەکانەوە بۆ بوون بە بکەری مێژوویی. بە کورتییەکەی حەماسەت وەک وزەیەکی مەعنەوی دەستەجەمعیی بۆ چالاکبوون و بەرپاکردنی گۆڕانکاریی.   بەڵام ئایا کە باس لە حەماسەت دەکەین، باس لە چ جۆرە حەماسەتێک و کام فۆرمی حەماسەت دەکەین؟  ئەوەی من لێرەدا بەرگریی لێدەکەم ئەو شێوازەیە لە حەماسەت کە فەیلەسوفی ئەمریکیی ڕیتشارد ڕۆرتی ناوی ”حەماسەتی ئەخلاقیی“ لێدەنێت. حەماسەتێک کە ناچێتەوە ناو حەماسەتی دینیی، یان حەماسەتێک لەناو دینەوە ھاتبێت، بەڵکو حەمەساتێک لەناو ڕوانین و دیدگایەکی نادینییەوە ھاتبێت و وەک زەمینەیەکی ھاوبەشیش بۆ دیندار و بێدین ئامادەبێت و کاربکات. ”حەماسەتی ئەخلاقیی“ جیاوازە لەو ”حەماسەتە دینیی“ەیەی کەسانێک کە خۆیان بە دەمڕاست و نوێەر و پارێزەری خودا دەزانن، دروستیدەکەن و دەیوروژێنن. حەماسەتێک جیاواز لەوەی ”خۆ بە وەکیل زانەکانی خوداوەند“ دروستکەری نەبن. ”حەماسەتی ئەخلاقیی“ بنەماکانی لەسەر ”ڕێزی ھاوڵاتیان بۆ یەکتریی“ و ”پاراستنی ژیانی پێکەوەیی“ و ”دەستەبەرکردنی مافەکان“ دروستدەبێت. ئەم جۆرە حەماسەتە ”حەماسەتێکی مەدەنیی“ە، خەمخۆریی لەیەکتر و مشورخوردن لە پێکەوەبوونی کۆمەڵایەتیی و ئینتیمایەکی مەدەنییانە بۆ یەکتریی و بۆ کۆمەڵگا دەیجوڵێنێت. ئەمانەش وادەکەن لە باتی ئینتیمایەکی توندڕەوانە بۆ ئەم یان ئەو دین و ئەم یان ئەو ئایدیۆلۆژیا، ئینتیمایەکی تر لەئارادابێت بۆ کۆمەڵێک پرۆژەی مێژوویی ھاوبەش و بۆ کۆمەڵێک دەزگا کە بشێت ژیانی پێکەوەیی ئەو مرۆڤانە بە شێوەیەکی ھێمن و مانادار ڕێکبخەن و ەبسەریەکیشەوە کەرامتیان بپارێزێن و مافەکانیان دەستەبەربکەن.  ”ڕێزی ھاوڵاتیان بۆ یەکتریی“ بنەمای ئەم شێوە تایبەتەیە لە حەماسەت، ھاوکات ژێرخانی شێوازە جیاوازەکانی ”ھاریکاریی کۆمەڵایەتیی“ و ”بەدەمەوەچوونی ئینسانیی“.و ”مشورخواردنی دەستەجەمعیی“ە ئەوەی لەم جۆرە حەماسەتەدا پێویستە، جۆری تازەی ھاریکاریی کۆمەڵایەتییە کە لەسەر بنەمای ئینتیمای دینیی و ئەتنی دروستنەبووبێت، یاخود لەسەر بنەمای ئینتیما بۆ خێڵ و بنەماڵە و پەیوەندیی خوێن، بەڵکو لەسەر بنەمای ئیتیما بۆ ئەو ژیانە پێکەوەیی و ژیانە گشتییە دروستبووبێت، کە خەڵکانێک لەناو سەرزەمینێکی دیاریکراودا بەیەکەوە کۆدەکاتەوە. ئەم شێوازە لە ئەخلاقیات و لە ئیتیما ئەخلاقیات و ئینتیمای دینیی نییە(ئەگەرچی دەشێت چەندان پرنسیپی ئینسانی تێدابێت لە دینەوە ھاتبن) بەڵکو ئینتیما و ئەخلاقیاتێکە لەسەر بنەمای پاراستنی ئازادیی و پاراستنی ڕێز و پاراستنی کەرامەت کاردەکات. لەمەشدا دەتوانرێت ئەوەی لە دیندا سودبەخش و ھاریکاربێت وەربگیرێت و ئەوەشی دژ بە ھاریکاریی و ھاودەردیی  و ڕێز و ئازادیی و پاراستنی کەرامەت بێت وەلابنرێت. بە کورتییەکەی ئەم جۆرە لە ”حەماسەتی ئەخلاقیی“ بەرگریی لەوەدەکات کە ئینسان، دیندار و بێدین، ھەم ڕێزدار و ئازاد و خاوەن مافن، ھەم یەکسان و خاوەن شانسی یەکسان لەگەڵیەکدا.   دەزانم کە ئەم شتانە دەڵێم ھەم سوپایەک لە دیندارانی پەڕگیر و ھەم سوپایەک لە چەپگەرانی ڕادیکاڵ، دێنە قسە و دەڵێن. ئەمە کوفری عەلمانیەتە پێمان دەفرۆشرێتەوە، یاخود درۆیەکی بۆرژوازیانەی ناو سیستمی کاپیتالیزمە، بەرگریی لێدەکرێت. سەرەڕای ئەو جۆرە قسانە، کە لەمڕۆدا قسەی باڵادەستی ناو دونیای ئێمەن، مێژووی ئێمە پێویستییەکی گەورەی بەو جۆرە لە ”حەماسەتە ئەخلاقیی“ە کە باسمکرد. 

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)   گەرچی مێژووی کاری پەرلەمانیی عێراق تەمەنی وا ٩٧ ساڵ تێدەپەڕێنێت، بەڵام خەباتی سیاسیی و چەکداری کورد، بۆ دەستخستنی مافە سیاسیی و کولتوورییەکان، تەمەنێکی درێژتری هەیە و سەرەتاکەی لە عێراقدا بە چەکداری دەستی پێکرد و پاشان خەباتی پەرلەمانی و سیاسیی مەدەنییانەی هاتە پاڵ و لە ماشەوە (پەلەپیتکەی تفەنگ) تا وشە(قسەکردن) و چەلەحانێی نێو پەرلەمان و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان درێژەی کێشاوە، بە جۆرێک لەم ساڵانەی دواییدا تەنها وشەکە بەدەست کوردەوە مایەوە و ماشەی چەکەکانی هەم بێدەنگ کران و گوتاری پەرلەمانتارانیشی پەرت و بێ ئامانج، هەم زۆرتر ڕووگەی پەرلەمانتارانیش بەرامبەر خودی کورد کەوتەکار و خۆڕنین. پرسیاری سەرەکی ئەوەیە، هەوراز و نشێو و ئاستی داواکاریی کورد و ڕۆڵی پەرلەمانتارانی کورد لە بەغدا چۆن بووە و لەکوێوە بە کوێ گەیشتووە؟ بۆ وەڵام، گرنگە زەمینەی مێژوویی هەڵبژاردن و لایەنە ڕکابەرەکانی کورد لە بەغدا و ئاستبەندیی خواستەکانی کورد لە سەردەمی پاشایەتییەوە تا سەردەمی سەرۆکایەتی کۆمار لە عێراقدا بخرێتەڕوو. کورد لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکانی عێراقدا یەکەمین نیمچە هەڵبژاردنێک لەعێراقی هاوچەرخدا، دەگەڕێتەوە بۆ سڵی ١٩٢١ کە ڕاپرسی دانانی فەیسەڵی کوڕی حسێن بوو وەک شای عێراق، کە تێیدا زۆرینەی کورد بە نەخێر و بایکۆت بەشداری ئەو هەڵبژاردنەیان کرد(لازاریف: مسالە الکردیە). بەڵام لە دووەمین هەڵبژاردنەوە ئیتر کورد تێکڕا بەشدارییەکی دیاری کردووە، تەنانەت گەر هەڵبژاردنەکانیش  "کارتۆنی" بووبن لە کورد خاڵی نەبوون. دووەمین هەڵبژاردن بە گشتی و یەکەمین هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی دامەزراندن  و یاسادانان، دەگەڕێتەوە بۆ  ٢٥ی شوباتی ساڵی ١٩٢٤ و عەبدولموحسین سەعدوون بووە یەکەم سەرۆکی ئەنجوومەنی دامەزراندن. ساڵێک پاش ئەوەش یەکەمین ئەنجوومەنی نوێنەران (پەرلەمان) هەڵبژێردرا (احمد و حمیدی(1989): تاریخ العراق المعاصر، ص٣٨)،  پەرلەمانی عێراق لە ساڵی ١٩٢٥ەوە تا ١٩٥٨(سەردەمی پاشایەتی)، شانزە(١٦)جار هەڵبژاردنی بۆ کراوە.  هەر لەو پەرلەمانی دامەزراندنەوە، تا هەنووکە کورد بەشداریی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکانی کردووە. لە نموونەی پەرلەمانتارانی خولە یەکەمینیەکانیش دەتوانرێت ئاماژە بە چەند کەسایەتییەک بکرێت کە ڕۆڵی کارایان لە چەسپاندنی مافە کولتووریی و سیاسییەکانی کورد لەو دەمەدا بینی، وەک: ئەمین زەکی بەگ، مەعروف جیاوک، جەمال بابان، ئیسماعیل ڕەواندزی، محەمەد ساڵح، سەبری عەلی ئاغا و سەیفوڵا خەندان و ..تاد.(کریم(2009): القضية الكردية في سياسة العراقية1932-1945) ململانێی سێکوچکەیی کورد-ئینگلیز-بەغدا خواستەکانی کورد یان ڕاستتر مافە زەوتکراوەکانی، کەوتبوویە دەستی ئینگلیز بە پلەی یەکەم و پاشتریش عەرەبە دامەزرێنەرەکانی عێراق. دۆسێی کورد و ململانێکانی، بەر لەوەی لەگەڵ عەرەبدا بێت، لەگەڵ ئینگلیزدا بوو، عەرەبی عێراق هێشتا سنوور و سەروەری و چارەنووسیشی ڕوون نەبوو، نە ململانێی و پێداگرییەکی دیاریکراویشی بەرامبەر کورد هەبوو، بە پێچەوانەوە لە چەندین جەنگ و بۆنە و رووداو و ڕاپەڕیندا پێکەوە بۆ مافەکانیان بەرامبەر ئینگلیز دەجەنگان، وەک جەنگی شوعەیبیە، ڕاپەڕینی ١٩٢٠، دامەزراندنی عێراق و پێکهێنانی حکومەت و ...تاد. بەڵام کێشەی یەکەم و ئاستەنگی یەکەمی جوڵانەوەی سیاسیی کورد لەگەڵ ئینگلیزدا بوو، کاتێک یەکەمین حکومەتی شێخ مەحموودی لەباربرد و هێزە کوردستانییەکانی دیکەشی لە ڕەواندز و کۆیە و بادینان سەرکوت کرد. لە پرسی کەرکوکیشدا دیسانەوە هەر ئینگلیز (نەک عەرەب) ڕێگری یەکەم بوو کە کەرکوک بەشێک بێت لە قەڵەمڕەوییەکەی حکومەتەکەی شێخ مەحموود و شێخیش هەر لەبەر ئەو خاڵەبوو کە ناکۆکییەکانی لەگەڵ ئینگلیزدا زەقکردەوە. بەڵام بە یەکلابوونەوەی ویلایەتی موسڵ و لکاندنی بەشێکی باشووری کوردستان بە عێراقەوە، ئەوکات ململانێکە بووە سێکوچکەیی و عەرەب و ئینگلیز لەلایەک و کورد لەلایەکی دیکەوە بەرامبەر وەستان. لەو ئانەوە تا ئێستا خواستی کورد چەندین هەوراز و نشێوی بەخۆووە دیووە  و خەباتەکەی ئاستەکانی چەکداری و پەرلەمانی و کارگێڕی و یاسایی و میدیایی لەخۆگرتووە. خەباتی پەرلەمانی سەرەتاکانی دامەزراندنی عێراق، بۆ پەرلەمانتارانی کورد سەختترین خەبات بووە، بەوپێیەی کە سەرەتای دامەزراندنی یاریگای ململانێ و چەسپاندن و ڕێکخستنی خواستی کوردستان بووە. لەلایەک لەگەڵ ئینگلیزدا کە زلهێزی جیهان بووە و لەلایەکی دیکەوە لەگەڵ گروپگەلێکی عەرەبی جیاوازیشدا دیسانەوە لە ململانێدا بووە و لەگەڵ ئەوەشدا کورد ئەودەم نە لۆبی نێودەوڵەتی و نە پشتیوانی و نە میدیایەکی کاریگەر و نە پرسی مافی مرۆڤیش وەک دەسکەلایەک بە دەست دۆستانی کوردەوە بووە تا ببێتە بیانوو بۆ کۆمەک، بۆیە پەرلەمانتارانی کورد و جوڵانەوە سیاسییەکەی لە سفرەوە خۆیان و خودا و کێوەکان دەستیان پێکرد، لەوەش گەڕێ کە نێوخۆی کورد ماڵێکی پەرتەوازە و ناهۆشیارییەکی باڵا و نەخوێندەواریی و کولتووریی سیاسیی دواکەوتووی کورد ئاستێکی نزمی هەبووە. پەرلەمانتاران، لەبەرزە خواستەوە بەرەو نزمەخواست لە سەرەتای دامەزراندنی عێراقەوە، لانیکەم پاش چوارلەت بوونی جوڵانەوەی سیاسیی کوردستان و جیا لە ناتەبایی خواستی کورد لەگەڵ زلهێزانی نێودەوڵەتی، لە جێدا بەرامبەر چوار پایتەختیش کەوتە سەنگەرەوە (تاران، ئەنکەرە، بەغدا و شام)، ئیدی خەباتی کوردی باشوور تا هەنووکە لەڕووی پۆلێنبەندییەوە لە پەرلەمانەکانی عێراقدا چەندین ئاستی بەرز و نزمی لە باشەوە بۆ خراپ و لە کاراییەوە بۆ پاسیڤی بە خۆیەوە دیووە. لێرەدا دەکرێت گوتاری سیاسیی و خواستەکانی کورد بەگوێرەی ئاستی داواکارییەکانی لە ڕووی کرۆنۆلۆژییەوە بەم شێوەیە دابەش بکرێن: ١. قۆناغی دامەزراندنی گوتاری سیاسی و مافی کولتووریی(1924-1932): پەرلەمانتارانی کورد لەم قۆناغەدا، جەختییان لەسەر  مافە ئیداری، سیاسیی، کولتووری و دەستوورییەکانی کورد لە عێراقدا دەکردەوە، گەرچی لەڕووی دەستوورییەوە کەمیان هێنا، بەڵام لەڕووی بەشداریی سیاسی و مافی کولتوورییەوە توانییان زمانی کوردی وەک زمانی نێوچە کوردستانییەکان لە ئاخافتنی کارگێڕی و پەروەردەدا بچەسپێنن  (تا هەنووکەش تەنها باشوور ئەم مافەی بە هیممەتی پەرلەمانتارانی پێشین دەست خست). هەروەها  نەریتی بەشداری کورد لە حکومەت و پەرلەمانی عێراقدا دابهێنن و وا بکەن خەباتی کورد لە شاخ و چەکدارییەوە بگوازنەوە بۆ خەباتی پەرلەمانی و مەیدانی سیاسەت و چەندین یانە و ڕێکخراوی مەدەنیش بۆ داکۆکی لە مافە سیاسییەکان دامەزران وەک ڕێکخراوەکانی سەرکەوتن و کۆمەڵەی زانستی و ...تاد. بەر لەم قۆناغە کوردی باشوور زیاتر ئاسۆیی و لە جوگرافیایەکی دیاریکراودا  نەک ستوونی و لەدڵی جوگرافیای نەیاردا  خەبات بکات. ئەمین زەکی و مەعروف جیاوک و ...تاد نموونەی باڵای ئەم خەباتەن. سیمایەکی تری ئەم قۆناغە ئەوەبوو پەرلەمانتارە کوردەکان زۆرتر دەچوونە پاڵ لیست و سەرکردە دیارە عێراقییەکان بۆ دەستخستنی مافەکان (وەک چۆن لە ساڵی ١٩٢٨دا چوونە پاڵ موحسین سەعدوون لەپێناو دابینکردنی لانیکەمی مافی خوێندن و زمانی کوردی و چەسپاندنی) ٢.قۆناغی بەشداریی دەسەڵات(١٩٣٢-١٩٥٨): لەم قۆناغەدا کوردەکان بە رێژەیەکی بەرچاو لە پەرلەمانەکانی عێراقدا بەشدارییان کردووە، خواستی سەرەکییان بەشداریی لە دەسەڵات و چەسپاندنی دەستووری مافە مەدەنی و سیاسییەکان بووە، جیا لە هەوڵ بۆ چەسپاندنی  مافە کولتوورییەکان کە پێشتر جێگیرکرا، داوای پێکهێنانی ئیدارەی ئۆتۆنۆمی و نیمچە سەربەخۆیان بۆ پارێزگاکانی کوردستان لە عێراقدا کردووە لانیکەم وەک یەکەیەکی سەرپەرشتیارێتی باکووری عێراق، تا سرووشتی نێوچەکە رەچاو بکرێت لە ڕووی دابونەریت و خواستی دانیشتووانییەوە. ئەم قۆناغە بەرزی و نزمی بەخۆیەوە دی، بەڵام گرنگترین کار لەم قۆناغەدا و جیاوازی لەگەڵ پێش خۆیدا، دامەزراندنی حزبی سیاسیی بوو بۆ ئیدارەدانی ململانێکان بەرامبەر بەغدا، نەک ئەوەی ڕاستەوخۆ خۆیان ببنە ئەندامی حزبە عێراقییەکان، وەک دامەزراندنی حزبی هیوا و لقی ژێ کاف و حزبی ڕزگاریی و پارتی دیموکراتی کورد. پەرلەمانتارانی کورد لەم قۆناغەدا سەرلەبەر داواکاری حزبە کوردییەکانیان دەکردە گوتاری سیاسیی و بەو گوتارە ڕووبەڕووی پەرلەمانتاران و دەسەڵاتی بەغدا دەبوونەوە. ٣. قۆناغی کوژانەوەی کاری پەرلەمانی (1958-2003): لەم قۆناغەدا بەهۆی کودەتاکان و دەرکەوتنی هێز و کەسایەتی پەڕگیر، یەکلاکردنەوەی ململانێ سیاسییەکان لەڕێگەی چەکەوە، هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلول1961 و شۆڕشی نوێ1975 پەنابردنەوەی ناچاریی کورد بۆ چەک، بوارێکی نەهێشتەوە بۆ کاری پەرلەمانی و کاری پەرلەمانی لاوازتر کرد. گەرچی لە قاسمەوە تا سەدام سەرلەبەر بەڵێن و دروشمی ئەوەیان بەرزدەکردەوە کە دیموکراسیی ڕاستەقینە و پەرلەمانێکی کارا  دەهێننە کایەوە، بەڵام خول دوای خول سستتر بوو، بەجۆرێک لەسەردەمی بەعسدا گەیشتە لوتکەی ناکارایی و  لەنێوان ساڵانی ١٩٧٩-٢٠٠٣ بەتەواوی کاری پەرلەمانی لە بەغدا بووە بەڵێکردن بۆ شەرعاندنی پەڕگیرییەکانی سەدام حسێن و حزبەکەی.  کوردەکانی نێو جولانەوەی ڕزگارییخوازیش خولی نیوان ساڵانی ١٩٧٠-١٩٧5ی لێدەرچێت کە سەربە پارتی دیموکرات و حزبی شیوعی بوون و ڕۆڵی کارا و گرنگیان بینی لە مۆدێلی بەدەنگهێنانی پەرلەمان لەو ئانەدا، چیتر بەشدارییان نەکرد و هەر کوردێکیش بەشداریی بکردایە لەنێو ڕای گشتیی کوردستاندا پەرلەمانتار و پەرلەمانەکەش بە کارتۆنی ناودەبران (وەک تەنزێک بۆ بێدەسەلاتییان). خواست و گوتاری پەرلەمانتاری کورد لەم خولانەدا ئۆتۆنۆمی بووە بۆ کوردستان و بەهێزترین دەستکەوتی خەباتی مەدەنی ئەم سەردەمە ڕێککەوتنی ئازار  و دروستکردنی ئیدارەی ئۆتۆنۆمی بۆ باشوور بوو لە سێ پارێزگادا، گەرچی تەمەنی کەم بوو. ئەڵبەت ئەمە دەستکەوتی کاری پەرلەمانی نەبوو هێندەی بەرهەمی نزیکبوونەوە ئیرادەی سیاسیی و دانوستاندنی کورد و بەغدا بوو. ٤. قۆناغی عێراقی فیدراڵی (2003-2017): لەم قۆناغەدا کاری پەرلەمانتاری کورد و بەرزکردنەوەی خواستی کورد لەسەردەستی ئەمان بەپشتیوانی هێزە سیاسییەکانەوە وەرچەرخانی ئەرێنی بەخۆیەوە بینی، کورد لە ئۆتۆنۆمییەوە بۆ فیدراڵی و لە پشکداریی حکومەتەوە بۆ شەراکەتی دەسەلات خواستی بەرزکردەوە، لەوەش گرنگتر هەرێمی کوردستانی وەک هەرێمێکی دەستووری چەسپاند و دۆسێی کەرکوکیشی کردە ململانێیەکی ڕەسمی و دەستووری. سەرجەمی ئەمانەش لەڕێ پەرلەمانتارەکانەوە بە ئیرادەی سیاسیی هاوبەشی حزبەکانەوە پەرەیان پیدرا و چەسپێنران، سەرکردە سیاسییەکانیش خۆیان دەچوونە بەغدا و راستەوخۆ لە مەیدانی پەرلەماندا ململانێیان دەکرد. گەرچی لەم قۆناغەدا سەرجەم مافەکان وەک ئەوەی لە پەرلەمان و دەستووردا هاتوون  دابین نەبوون، بەڵام باشووری کوردستانی لەڕووی مافی مەدەنی و برزکردنەوەی خواستەوە بەرزکردەوە و پرسی کوردی لەڕێگەی دەروازەی بەغداوە تا ڕادەیەک لە ئاستێکی جیهانییدا خستە ڕوو و وەک هێزێکی دیموکرات و دژەتیرۆر و مەدەنی خۆی پێناسە کردەوە. 5. قۆناغی پەرتەوازەیی کاری پەرلەمانی کورد لە بەغدا (2017 بەدوا): پاش ئەنجامدانی ڕیفراندەم و رووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەر، چوونەوەیەک و داکشانێکی گەورە لە کاری پەرلەمانی لە ئاست ئەو ڕێچکە باوەی کە بەخۆیەوە دیوویەتی لە مێژووی کاری پەرلەمانیی کوردستانیدا لە عێراق بەدی دەکرێت، کە پێشتر داکۆکی بووە لە خاک و شوناس و دەسەڵاتی کورد  لە بەغدا، بەڵام لەم قۆناغەدا، شوناس و خاک (نێوچەدابڕاوەکان) و سنووری سیاسیی هەرێم و مافە فیدراڵییەکانی، پاشەکشیان کرد و مەسەلەی پێشینە و پارە و بودجەی مانگانە و ساڵانە و شەڕی پۆست و لیژنەکان جێگەی ئەوانەی پێشتری گرتەوە، ئەوەی هۆکاری سەرەکی ئەم داکشانە سیاسییە بوو، بە پلەی یەکەم بەڕێوەبردنی حزبییانەی هەرێم و گەندەڵی، غرووری سیاسیی سەرکردەکانی کورد و جێهێشتنی بەغدا و بەشدارینەکردنی خۆیان و ناردنی پلە دوو سێیەمەکانی حزبەکانیان، پەرتەوازەیی و نەبوونی گوتارێکی هاوبەش، چەند سەرەیی و ململانێی ئاست نزمی پەرلەمانتارانی کورد لە بەغدا، بوژانەوەی مەیلی ناوەندگەرێتی عەرەبانی بەغدا و دۆخی هەرێمایەتی دراوسێکان، بە ڕیز ڕۆڵیان هەبووە لەو دابەزینەی ئاستی ئەدای کاری پەرلەمانی و بەجۆرێک پەرلەمانی وا لێکرد لەبری سەنگەری بەرگری لە شوناس و خاک بووە سەرچاوەی "یۆقلەمەی گیرفانی" نائیبەکان و بڵندگۆی وشەهاویشتن و بۆڵەبۆڵی ململانێی کورد-کورد لە قوبەی پەرلەماندا. هەر ئەمەیە وەرچەرخانی کاری پەرلەمانی لە ماشەی تفەنگەوە بۆ وشەهاویشتن و هیچی تر.  ئایا خولی دادێی 2021-2025 دەتوانن بکەونەوە سەر ڕاستەڕیی کاری پەرلەمانتاریی وەک ئەرک نەک ئیمتیاز و قسەهاوێژی؟ با بمێنێت.  

راپۆرت: بی بی سی وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت ویلایەت یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە زلهێزی جیهان ئەژمار دەكرێت، تەنیا لە سوپاكەیدا ساڵانە بڕی زیاتر لە (700 ملیار) دۆلار خەرج دەكات، هەروەك ژمارەی ئەو چەكە ئەتۆمییانەی كە هەیەتی زیاتر لە (7 هەزار) چەكە، لەنێوان 150 بۆ 200 هەزار سەربازی هەیە كە بەسەرتاسەری جیهاندا بڵاوبونەتەوە، ئەمە سەرباری سیخوڕە باش راهێنراوەكانی كە چاودێری وردی دوژمنەكانیان دەكەن لە زۆرێك لە ناوچەكانی جیهان.  ویلایەتە یەكگرتووەكان چوەتە ناو چەندین جەنگی درێژخایەنەوە لەو وڵاتانەی كە وەكو سەرچاوەی هەڕەشە بۆسەر ئاسایشی خۆی ئەژماریان دەكات، لەم شەڕانەشدا نوێترین جۆری چەكی بەكارهێناوە.  بەڵام ئەوەی لە 11ی سێپتێمبەر رویدا، قەوارەی ئەم زلهیێزەی لەرزاند، برینێكی بەجێهێشت كە بۆ سەدان ساڵی تر ساڕێژ نابێت. ئەوە رۆژێك بوو كە تێیدا جیهان دركی بەوە كرد دەكرێت فڕۆكەكەكان وەكو چەكێك بەكاربهێنرێن، ئەو سوتەمەنیەشی كە هەڵیانگرتووە دەكرێت بگۆڕدرێت بۆ تەقەمەنی.  چوار فڕۆكە رفێندران. دوانیان خۆیان كێشا بە تاوەری سەنتەری بازرگانی جیهانیی لە نیویۆرك.  "دەستمان بەسەر چەند فڕۆكەیەكدا گرتووە" "هەندێك فڕۆكەمان لەبەردەستدایە، هەموو دانیشوانی شارەكە لەبەردەم مەترسیدان" ئەمە ئەو قسانە بوو (محەمەد عەتا)ی تیرۆریست كردی، كە فڕۆكەیەكی كۆمپانیای (ئەمریكان ئیرلاینز)ی رفاندربوو، ئەمە گەشتی ژمارە (11)ی فڕۆكەكە بوو، ئەو ئەم قسانەی بۆ هۆشداریدان بە سەرنشینەكانی فڕۆكەكە كرد.  بەرپرسان لەسەر زەوی‌و لە هۆبەی چاودێریی بەڕوونی گوێیان لەم قسانە بوو، بەڵام نەیانزانی مەبەست لێی چییە، كاتی زۆر لەبەردەستدا نەبوو.  لە 11ی سێپتێمبەری 2001دا چوار فڕۆكە رفێندران، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا گورزێكی ئازاربەخشی بەركەوت، لەبەر ئەوەی دركی بەوە نەكرد مەبەستی قسەی تیرۆرستی ناو فڕۆكەكەدا چی بوو.  فڕۆكەكە رفێندراوەكەی كۆمپانیای (ئەمریكان ئێرلاینز) لەكاتی خۆكێشانیدا بە تاوەكو باكوری سەنتەری بازرگانی جیهانیی، تێكشكا.  فڕۆكەكەی تر لەرێگەدا بوو بەرەو نیویۆرك، لە سەكۆیەكی تری هەمان ئەو فڕۆكەخانەیەوە هاتبوو كە فڕۆكەی یەكەم لێیەوە هاتبوو.  فڕۆكەی (یونایتد ئایرلاینز) كە ژمارەی گەشتەكەی 175 بوو، لە فڕۆكەخانەی لۆگانەوە لە بۆستن، بەرەو لۆس ئەنجلس رۆیشت.  فڕۆكەكە لەلایەن پێنج كەسەوە رفێندرا، دوو پیاوی ئیماراتی‌و سێ پیاوی سعودی، (مەروان شحی) رێبەرایەتی ئۆپراسیۆنی رفاندنەكەی كرد لەگەڵ (فایز بن حەمەد)ی هاوڵاتی وڵاتەكەی‌و (موهەند شهری) سعودیی‌و دوو برای تری سعودی بەناوەكانی (ئەحمەد و حەمزە غامدی).  بەر لە سەركەوتن بۆ ناو فڕۆكەكە توشی هەندێك بەربەرست بوون، چونكە هەندێكیان زمانی ئینگلیزییان بەشێوەیەكی باش نەدەزانی، لەو پرسیارانە تێندەگەیشتن كە لەلایەن ئەو لایەنەی بلیتی گەشتەكەی بۆ دەركردبوون لێیان كرا، یاخود بە سەختی وەڵامی پرسیارەكانیان دابووەوە.  سیستمی كۆمپیوتەر كە پشكنینی بۆ ناسنامەی سەرنشینەكان دەكرد بەر لە سەركەوتنیان بۆ ناو فڕۆكەكە هیچ كێشەیەكی بەدی نەكرد لەبارەی ناسنامەی رفێنەرانی فڕۆكەی دووەمەوە، وەكو ئەوەی لەگەڵ رفێنەری فڕۆكەی یەكەمدا (محەمەد عەتا) رویدا، بۆیە توانییان بە ئاسانی سواری فڕۆكەكە ببن. تێڵاو چەقۆی بچوك ئەو پێنج رفێنەرە جگە لە تێڵاو چەقۆی بچوك هیچ شتێكی تریان پێنەبوو، ئەوە تاكە چەكی دەستیان بوو، بۆیە توانییان بە ئاسانی لە پشكنینی ئاسایشی فڕۆكەخانە دەرباز ببن.  وادەی دەرچوونی گەشتی ئاسمانی ژمارە 175 لە كاتژمێر 8ی بەیانیدا بوو، بەڵام تۆزێك دواكەوت‌و لە كاتژمێر 8:14 خولەكدا لە فڕۆكەخانەی لۆگان فڕی.  لەناو فڕۆكەكەدا (51) سەرنشین‌و نۆ كەس لە تیمی فڕۆكەكە هەبوون، كاتێك فڕۆكەكە 31 هەزار پێ لە زەوی بەرز بووەوە، وەكو هەمیشە خزمەتكارانی ناو فڕۆكەكە دەستیان بە پێشكەشكردنی خزمەت بە میوانەكان كرد. لە كاتژمێر 8:42 خولەكدا فڕۆكەوانەكان پەیوەندییان بە هۆبەی چاودێریی‌و كۆنترۆڵەوە كرد لەسەر زەوی، وتیان ئەوان گوێیان لە پەیوەندی گوماناویی بووە لە فڕۆكەیەكی ترەوە، وا دەزانرا ئەو پەیوەندییە لە فڕۆكەی ئەمریكان ئێرلاینزەوە بووە، كە گەشتی ژمارە 11 بووە‌و لەلایەن محەمەد عەتاوە رفێندراوە.  لەكاتژمێر 8:42 خولەدا هۆبەی چاودێریی‌و كۆنترۆڵ هیچ زانیارییەكی لەبارەی فڕۆكەوانەكانی گەشتی 175ەوە بەدەست نەگەیشت.  لەو ساتەدا، رفێنەرەكان دەستیان بە تۆقاندن‌و هەڕەشەكردن لە سەرنشینەكان كرد بەو چەقۆیانەی كە پێیان بوو.  لە كاتژمێر 8:47 خولەكدا، بەرپرسانی هۆبەی چاودێری هەستیان كرد بەوەی رەنگە جوڵەیەكی گوماناویی لەناو فڕۆكەكەدا هەبێت، ئەمەش كاتێك بوو كە فڕۆكەكە لە ئاڕاستەی خۆی لایدا‌و گوێی بۆ ئەو فەرمانانە نەگرت كە دەسەڵاتداران پێیان دەدا.  پەیوەندی تەلەفۆنی لەناو فڕۆكەوە لە كاتژمێر 8:52 خولەكی بەیانیدا، لی هانسۆن لە ویلایەتی كونتیكتی ئەمریكاوە پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لە پیتەری كوڕییەوە بۆهات، كە لەناو فڕۆكە رفێندراوەكەی گەشتی 175دا بوو.  پیتەر لەو پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا بە باوكی وت:" لەو بڕوایەدام ئەوان دەستیان بەسەر كۆنترۆڵی فڕۆكەكەدا گرتووە، بە چەقۆ لە كەسێكی تیمی فڕۆكەكەیان داوە‌و رەنگە هەندێكیان لە بەشی پێشەوەی فڕۆكەكە كوشتبێ، بەخێرایی پەیوەندی بە كۆمپانیای یونایتد ئیرلاینز بكە‌و  ئاگاداریان بكە لەو روداوانەی لەناو گەشتی 175دا رودەدەن كە بەرەو لۆس ئەنجلس دەفڕێت".  لی هانسۆن بەپەلە پەیوەندی بە پۆلیسەوە كرد‌و ئاگاداری كردن لەو بابەتەی كە كوڕەكەی پێی وتبوو.  لەكاتژمێر 8:52 خولەكدا، یەكێك لە تیمی فڕۆكەكەی یونایتد ئیرلاینز پەیوەندی بە بارەگای كۆمپانیاكەوە كرد لە سان فرانسیسكۆ، ئاگاداری كردن دوو فڕۆكەوانەكە كوژراون‌و فڕۆكەكە رفێندراوە، لەو كاتەدا دەسەڵاتداران زانییان رفێنەرەكان فڕۆكەكە لێدەخوڕین. لەكاتژمێر 8:59 خولەكدا، سەرنشینێكی تر بەناوی بریان سوینی هەوڵێدا پەیوەندی بە هاوسەرەكەیەوە بكات، بەڵام بەردەست نەبوو، پەیوەندی بە دایكییەوە كرد‌و ئاگاداری كرد لەوەی فڕۆكەكەیان رفێندراوە، باسی لەوە كرد هەموو سەرنشینەكان لەبارەی ئەوە پرسیار دەكەن ئایا دەتوانن هەڵبكوتنە سەر كۆنترۆڵی فڕۆكەكە‌و فڕۆكەكە لە دەستی تیرۆرستەكان رزگار بكەن.  كاتێك پیتەر بۆ جاری دووم پەیوەندی بە باوكییەوە كردەوە، زیاتر شڵەژا بوو وتی:" چەقۆیان بەدەستەوەیە، دەڵێن بۆمبیشیان پێیە، وابزانم دەیڕفێنن بۆ ئەوەی بیكشێن بە بینایەكدا لە شوێنیك، بابە نیگەران مەبە، ئەگەر شتی وا رویدا، هەموو شتەكان بە خێراییەكی زۆر كۆتاییان دێت"، پیتەر پەیوەندییەكەی تەواو نەكرد‌و پچڕا.  بەر لەوەی پەیوەندییەكە بپچڕێت، باوكی پیتەر لە تەلەفۆنەكەوە گوێی لە هاواری ژنێك بوو، تەلەفزیۆنەكان دیمەنی خۆكێشانی فڕۆكەی دووەمی بە تاوەری سەنتەری بازرگانی جیهانی نیشاندا.  گوێ لە چەندین پەیوەندی سەرنشینەكانی فڕۆكەكە گیرا لەگەڵ كەسانێكەوە لەسەر زەوی، تێیدا جەخت لەسەر ئەوە دەكرا رفێنەرەكان چەقۆ‌و كەرەستەی توندیان بەدەستەوەیە، سەرباری ئەوەی هەڕەشەی ئەوە دەكەن كە بۆمبیان پێیە، بەڵام لێكۆڵینەوەكان دەریانخست ئەوە راست نییە، لە راپۆرتی لێكۆڵینەوە لە 11ی سێپتێمبەردا هاتووە، هیچ شوێنەوارێكی ماددەی تەقەمەنی لە شوێنی هێرشەكە نەدۆزراوەتەوە.  لێكۆلێنەوەكان دەڵێن هەڕەشەكەیان ناڕاست بووە‌و بۆمبیان پێ نەبووە.  بەپێچەوانەی گەشتی هێڵی ئاسمانی ئەمریكا 11، ئاڕاستەی گەشتی یۆنایتد ئیرلاینز 175 بەرەو نیویۆرك گۆڕدرا، ئامێری ناردن‌و وەرگرتنی زانیاری ناو فڕۆكەكە لەكارنەخرا، ئەمە وایكرد رادارەكان بە ئاسانی چاودێری بكەن.  فڕۆكەكە نزم بووەوە، بەسەر دورگەی ستاتن لە كەنداوی نیویۆركدا دەفڕی، بەرەو ئاڕاستەی بینای ئیمپایەر ستەیت رۆیشت، لە ساتی كۆتایدا لایدا بە ئاڕاستەی تاوەری سەنتەری بازرگانی جیهانیی. فڕۆكەكە خۆی تاوەری باكور لادا‌و خۆی بە تاوەری باشوردا كێشا. لێدانی تەپڵی مەرگ لە كاتژمێر 9:39 خولەكدا كاتێك فڕۆكەكە خۆی كێشا بە تاوەری باشوردا (38 هەزار) لیتر سوتەمەنی هەڵگرتبوو لەگەڵ (5) رفێنەرو دوو فڕۆكەوان‌و (9) كەس لە تیمی فڕۆكەكە‌و (51) سەرنشین‌و لەگەڵ پیرەژنێكی تەمەن 80 ساڵ‌و منداڵێك كە تەمەنی دوو ساڵ‌و نیو بوو.  كامێراكان بەشێوەیەكی راستەوخۆ روداوەكەیان دەگواستەوە، پارچەی ئەو فڕۆكەیەی كە تاوەری باشوری بڕی، بە بەرچاوی خەڵكەو لە ئاسمان دەكەوتە خوارەوە.  بیناكە بەتەواوەتی گڕی گرت‌و ستونی دوكەڵی لێ بەرز دەبووەوە.  دوای نزیكەی 50 خولەك، بیناكە داڕما‌و لەگەڵ زەوی یەكسان بوو، نزیكەی (2 هەزارو 600) كەس لە هەردوو هێرشەكەدا كوژران، زیاتر لە (300) كەسیان كارمەندانی فریاگوزاری بوون. لەكاتێكدا پرۆسەی فریاگوزاری بەڕێوەدەچوو، لەناو خەڵكدا ترس هەبوو لە ئەگەری روودانی هێرشێكی تر، ئەمەش دوای ئەوەی تیرۆرستەكان سەركەوتوو بوون لەوەی پلانەكەیان جێبەجێ بكەن‌و دەزگای هەواڵگری لە ئاشكراكردنی شكستی هێنا.  پلانەكەیان خەڵەتاندنی ئەمریكا بوو، كە چوو بووە ناو چەندین جەنگەوە لە وڵاتان لەرێگەی گواستنەوەی جەنگ بۆ ناو خاكی ئەو وڵاتانە.  ئەوكات بەهانەی تر بۆ مەترسییەكانی ئەمریكا هەبوو، فڕۆكەیەكی رفێندراوی تر برەو واشنتۆنی پایتەخت رۆیشت.   

ئامادەكردنی: درەو بەپێی داتاکانی کومسیۆنی هەڵبژاردن زیاتر کە (25) ملیۆن هاوڵاتی عێراقی مافی دەنگدانی هەیە و لە پێناو ئەو کۆکردنەوەی زۆرینەی ئەو دەنگانەدا لە چوارچێوەی (21) هاوپەیمانی و (167) پارتی سیاسی کە (58) یان لەنێو هاوپەیمانیدان و سەدان کاندید سەربەخۆو بێ لایەن و لە سەر ئاستی (83) بازنەی هەڵبژاردن (3 هەزار و 171) کاندید ڕکابەری دەکەن بۆ بەدەستهێنانی (320) کورسی و (67) کاندیدیش لەسەر ئاستی عێراق ڕکابەری بەدەستهێنانی (9) کورسی کۆتای پێکهاتەکان دەکەن، وردەکاری سیستمی هەڵبژاردن چۆنییەتی دابەشکردنی بازنەکان بەسەر هەر (18) پارێزگاکەی عێراق لە ڕاپۆرتەدا بەردەستە. عێراق لەبەردەم سیستمێکی نوێی هەڵبژاردن دواجار و دوای کۆمەڵێک ئاڵنگاری و ململانێ و کێشمەکێشمی لایەنە سیاسییەکان، عێراق بەرەو هەڵبژاردنی گشتی ئەنجومەنی نوێنەران هەنگاو دەنێت و بڕیارە ڕۆژی 10ی تشرینی یەکەمی 2021، خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە عێراق بەڕێوەبچێت، بەپێ یاسای نوێی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9)ی ساڵی 2020، هەڵبژاردنەکە تەواو جیاواز دەبێت بەراورد بە خولەکانی پێش خۆی ئەویش بە پەیرەو کردنی؛  یەکەم: دابەشکردنی عێراق لە (18) بازنەی هەڵبژاردنەوە بۆ (83) بازنەی هەڵبژاردن، لەسەر دوو بنەما؛ 1.    پاراستنی پێگەی (25%)ی کۆتای ئافرەتان لە ئەنجومەنی نوێنەران، بەو پێیەش دەبێت لە هەر بازنەکی هەڵبژاردن لانی کەم ئافرەتێک سەربکەوێت و (83) ئافرەت کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانیان هەبێت لە کۆی (320) کورسی گشتی و (9) كورسی كۆتای (پێكهاته‌كان). 2.    پاراستنی دەقی ماددەی (49)ی بڕگەی یەکەمی دەستوری هەمیشەیی عێراق کە تێیدا هاتووە (ئەنجومەنی نوێنەران لە ژمارەیەک ئەندام پێکدێت بە ڕێژەی یەک کورسی بۆ سەد هەزار کەس لە دانیشتوانی عێراق...)، بەم پێیەش هیچ بازنەیەکی هەڵبژاردن ژمارەی ئەو کورسییانەی بۆی تەرخان کراوە کە لە نێوان (3-4) کورسیدایە، ژمارەی دانیشتوانەکەی کەمتر نییە لە (400) هەزار کەس. دووەم: گۆڕانکاری لە سیستمی هەڵبژاردن وهەڵوەشاندنەوەی سیستمەکانی پێشوو، پەیڕەو کردنی سیستمێکی نوێ، وەک لە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9)ی 2020دا هاتووە:  ماددەی (15) یەکەم: هەر پارێزگایەک بۆ چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن دابەش دەبێت. دووەم: پاڵێوراو بەشێوەی تاکەکەسی دەبێت لە بازنەیەکی هەڵبژاردن.  سێیەم: ڕیزبەندی پاڵێوراوان لە بازنەیەکی هەڵبژاردن بە بەدەستهێنانی زۆرترین ژمارەی دەنگ (اعلی اصوات) براوە دەبێت، بەپێی سیستمی براوەی یەکەم، بۆ پاڵێوراوەکانی دوای ئەویش هەر بەو شێوەیە دەبێت. بەپێی ئەم ماددەیە: 1.    عێراق بەسەر (83) بازنەی بازنەی هەڵبژاردن دابەش دەبێت. 2.    پاڵێوراو بەشێوەی تاکەکەسی دەبێت لە بازنەیەکی هەڵبژاردن، بەم پێیەش خۆپاڵاوتن لە لیستی حزبەکانەوە گۆراوە بۆ پاڵێوراوی تاکەکەسی (حیزبی و بێ لایەن) و لەم حاڵەتەشدا دەنگدەر تەنها یەک دەنگ بە پاڵێوراو دەدات و دەنگ بە لیست یان قەوارەی سیاسی نادات. ئەمەش ئەمانباتە بەردەم بنەمایەکی دیکە؛ 3.    کار بە سیستمی (تاک دەنگی نەگوێزراوە) دەکرێت، واتە ئەو دەنگە زیادانەی لە پاڵێوراوێکی سەربەخۆ یان سەر بە لایەنێکی سیاسی دەمێنێتەوە ناگوێزرێتەوە بۆ کەسی تر یان کەسێكی تری لایەنه سیاسییه‌كه‌. 4.    کام پاڵیوراو زۆرترین دەنگەکانی بازنەکەی خۆی بەدەست بهێنێت بەشێوەی ڕیزبەندی سەردەکەوێت، بۆ نمونە ئەگەر بازنەیەک چوار کورسی بۆ تەرخان کرابوو، ئەوا لەو بازنەیەدا (4) پاڵێوراوی خاوەن زۆرترین دەنگ سەردەکەون به‌شێوه‌ی ڕیزبه‌ندی، بە مەرجێ: ‌‌ا. یەکێک لە سەرکەوتووەکان ئافرەت بێت. ب. ئەگەر هەر چواریان لە ڕەگەزی نێربن، ئەوا کەسی چوارەمیان جێی دەهێڵێت بۆ ئافرەتێک کە زۆرترین دەنگی نێو ئافرەتەکانی بازنەکەی خۆی بەدەستهێنابێت. ج. ئەگەر دوو پاڵێوراوی کۆتایی (کێبڕکێ لەسەر کورسی چوارەم) دەنگەکانیان یەکسان بوو، ئەوا بەپێ هەمان یاسا و ماددە، تیروپشکیان بۆ ئەنجام دەدرێت. د. ئەگەر بازنەیەک سێ کورسی بۆ تەرخان کرابووە ئەوا هەموو ڕێوشوێنەکانی خاڵەکانی (‌ا، ب، ج) ڕاستن، بە کەمکردنەوەی کورسییەک لەو بازنەیە.   دابەشبوونی بازنەکانی هەڵبژاردن و ژمارەی کاندیدە ڕکابەرەکان بەپێی داتاکانی کومسیۆنی هەڵبژاردن (25 ملیۆن و 139 هەزارو 375) هاوڵاتی عێراقی مافی دەنگدانی هەیەو لە پێناو ئەو کۆکردنەوەی زۆرینەی ئەو دەنگانەدا لە چوارچێوەی (21) هاوپەیمانی و (167) پارتی سیاسی کە (58) یان لەنێو هاوپەیمانیدان و سەدان کاندید سەربەخۆو بێ لایەن و لە سەر ئاستی (83) بازنەی هەڵبژاردن (3 هەزار و 171) کاندید ڕکابەری دەکەن بۆ بەدەستهێنانی (320) کورسی و (67) کاندیدیش لەسەر ئاستی عێراق ڕکابەری بەدەستهێنانی (9) کورسی کۆتای پێکهاتەکان دەکەن، لەم خشتانەی خوارەوە چۆنییەتی دابەشکردنی بازنەکان بەسەر هەر (18) پارێزگاکەی عێراق و دابەشکردنی کورسییەکان و ژمارەی کاندیدە ڕکابەرەکان ڕونکراوەتەوە.      .................................

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت)   بەشی چوارەم و کۆتایی ئەزموونی سی ساڵەی دەسەڵاتدارێتیی نەوەی شۆڕشگێڕانی شاخ  و پاشان منداڵەکانیان، گەواهی شکستێکی گەورەی هەمەلایەنە. ئەم ئەزموونە کوردییە هەم لەڕووە سیاسییەکەی و هەم لەڕووە ئەخلاقییەکەی و هەم لەڕووە ئابوورییەکەیەوە شکستی گەورەی هێنا. لەڕووی سیاسییەوە دەسەڵاتدارێتیی کوردیی شکستی هێنا لەوەی ئەزموونی تۆتالیتاریزمی بەعسیزم دووبارەنەکاتەوە کە تیایدا سەرۆک لەسەرووی یاساوە بوو، حیزب لەسەرووی دادگاوە و خێڵ و خێزانە سیاسییەکانیش لەسەرووی نەتەوەوە بوون. دەوڵەتی بەعس یەک سەرۆکی دیکتاتۆری هەبوو، یەک لەشکر و یەک جوگرافیای سیاسیشی هەبوو کە تیایدا سەروەر بوو. دەسەڵادارێتی کوردییش چەند سەرۆکێکی لۆکاڵیی هەیە کە یەک خەسڵەت کۆیان دەکاتەوە، ئەویش تەنها لەناوچەکەی خۆیان دەسەڵاتگەرن و لەو سنوورە تێپەڕێت دەسەڵات و خەونی دیکتاتۆربوونیان کۆتایی دێت. هەریەک لەم سوڵتانە لۆکاڵییانە خاوەن دەزگای لەشکر و پۆلیس و هێزی ئاساییش و دژەتیرۆری تایبەت بەخۆیەتی و سنووری سەروەرییشیان لەو چوارچێوە جواگرافیا لۆکاڵییەی تیایدا دەسەڵاتدارن، تێپەڕناکات. ئەم ئەزموونە کوردییە شکستی هێنا خیانەت لە دروشمە سەرەکییەکانی خۆی نەکات، کە ئازادیی و یەکسانیی و دادپەروەریی بوو بۆ کوردستانێک، کە خاوەنی یەک گەل و یەک لەشکر و یەک حکومەتی دیموکراسیی بێت. دەسەڵاتدارێتیی کوردیی شكستێکی گەورەی ئەخلاقیی هێنا، چونکە نە تاوانبارانی ئەنفال و شەنگالی دادگاییکرد و نە توانی بڕێک لە دادپەروەریی و ئارامیی ویژدانیی بۆ دەربازبووانی کۆمەڵکوژییەکان بگێڕێتەوە بەوەی کار بۆ بەجینۆسایدناساندنییان بکات و نە توانی چارەسەری ئەخلاقیی و یاسایی بۆ ئەو لێکەوتە و دەرکەوتە کۆمەڵایەتیی و سایکۆلۆژیی و ئەخلاقییانە بدۆزێتەوە کە شکستی سەربازییان دژ بە داعش بەرهەمیهێنا. لێرەدا هەم کەیسی ژنانی ئەنفال و هەم کەیسی ژنانی شەنگال دوو حاڵەتی تایبەتی زۆر شەرمائاوەرە بۆ سیاسەتی کوردیی. ئەمەو چەندان کەیسی تر لەوێنەی بێسەروشوێنانی جەنگی ناوخۆ و هتد. حوکمڕانانی شۆڕشگێڕانی دوێنێ شکستێکی ئابووریی گەورەیان هێنا، چونکە لەبری ئەوەی ئابوورییەکی نیشتیمانیی دابمەزرێنن کە تیایدا ماف و خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکانی هاوڵاتیانی لەشێوەی ئاو و کارەبا و موچە زامنبکرێت و ئابووری قاچاخ لەناوببرێت، خۆیان بوون بە بکەری سەرەکیی ئابوورییەکی رەیعیی چەتەگەریی. ئەو ژێرخانە سیاسیی و سەربازیی و ئابوورییەی ئەم سیستەمە سوڵتانییە لەماوەی سی ساڵی ڕابردوودا بەرهەمیهێناوە، هێز و توانای روبەڕووبونەوەی هیچ تەحەدایەکی ناوخۆییی و هەڕەشەیەکی دەرەکیی نییە. سیاسەتی کوردیی کورتبووەتەوە بۆ مۆدێلێک لە ئۆپورتونیزمی سیاسیی کە بۆ مانەوە و پاراستنی بەرژەوەندییەکانی ئەم نوخبە سوڵتانییە، لەناوەوە هێز بەکاردەهێنێت و لە دەریشەوە ملکەچیی.  لەم قۆناغەی ئێستادا هەموو خێزانە سیاسییەکانی هەرێم بە نەوەی یەکەم و دووەمیانەوە، حیزب و دەزگاکانی تری حوکمڕانیی وەک کەرەسەیەک بۆ کەڵەکەکردنی سەرمایە و سامان و کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵگا و پاراستنی بەرژەوەندییەکانیان تەماشادەکەن و بەکاردەھێنن. لەم قۆناغەدا گروپە ستراتیژییە سەرەکییەکانی هەرێمی کوردستان بە شێوازی جیاواز بەشدارن لە دەسەڵات و کەڵەکردنی ساماندا. هاوشێوەی پارتی و بنەماڵەی بارزانیی، لەناو هەموو حیزبەکانی گروپە ستراتیژییە شارییەکانیشدا تەوریسی سیاسیی جێبەجێکراوە و بەپرۆسەی جیاواز گۆڕاون بۆ دەزگایەکی خێزانیی. میکانیزمی پەیوەندی نێوان سەرۆکی حیزبەکان و ئەندامەکانیان لەڕووی وەزیفەوە هاوتایە بە پەیوەندی شێخ و موریدەکانی یان سەرمایەدار و کارمەندەکانی. وەزیفەی سەرەکیی حیزب لە هەرێمی کوردستاندا بووە بە بەخشینی پۆستە هەرەباڵاکان بە سەرۆکەکان و پێگەی سیاسیی و ئیداریی گەورەش بە منداڵەکانیان و دۆزینەوەی هەلی کار بۆ خزم و کەسوکار و ئەندامانی حیزبەکانیان. لەناو ئەم مۆدێلە دەسەڵاتدارێتییە و لەناو هەردوو کایەی دەسەڵات و ئابووریی رەیعییدا، گروپە ستراتیژییەکان بە پرۆسەیەکی خێرا گەشەدەکەن بۆ چینێکی ئۆرستۆکراتیی کۆمەڵایەتیی نوێ. بە پێی ئامارەکانی دەزگای یەکێتی وەبەرهێنەرانی كوردستان لە ساڵی 2016 لە هەرێمی کوردستاندا (30) ملیاردێر و (10) هەزار و (800) ملیۆنێر هەبووە. زۆرترین ژمارەی ملیاردێرەکان لە سنووری پارێزگای هەولێردا بوون كە ژمارەیان دەگاتە (18) و لە سنووری پارێزگای سلێمانی (5) ملیاردێرە و (5) ملیاردێریش لە سنووری پارێزگای دهۆك وەبەرهێنانیان کردووە. بەپێی ئەو داتایانەی کە لەبەردەستدان زۆرینەی دەوڵەمەندەکانی هەرێم دانیشتووی پارێزگای هەولێرن و پاشان دهۆک بە پلەی دووهەم دێت و سلێمانیش پلەی سێهەمی بەردەکەوێت. ئەمەش مانای ئەوەیە کە چ گروپێکی ستراتیژیی و چ ناوچەیەک لە نێوەندی دەسەڵاتدا بێت یان نزیک بێت لێی، شانسی دەوڵەمەندبوونی خێرا و کەڵەکەکردنی سەرمایەی زیاترە. ئەو ڕاستییەی کە ژمارەی دەوڵەمەندەکانی هەرێمی کوردستان لە دەوڵەتێکی وەک هۆڵەندا زیاترە مانای ئەوە نییە کە هەرێم خاوەن ئابوورییەکی بەهێز و بەرهەمهێنە، بەڵکو تەوا بەپێچەوانەوە، گەواهی ئەوەیە کە دابەشکردنی سامان لە هەرێمی کوردستاندا وابەستەی شوێنگە و چەشنی پەیوەندی و خزمایەتییە بە حیزب و خێزانە سیاسییەکانەوە. بەم چەشنە ئەم چینە ئۆرستۆکراتییە نوێیە ناو کۆمەڵگای کوردستان کە لە ماوەی تەمەنی سیاسیی ئەم دەسەڵاتدارێتییە سوڵتانییەدا دروستبووە، چینێکە ڕاستەوخۆ وابەستەی پێگەی دەسەڵاتە کە لە ڕێگای پەیوەندیی خێزانیی ئەو گروپانەوە مۆنۆپۆڵی کایەی ئابوورییان کردووە. واتە بوونی ئەم حیزبە بنەماڵەییانە لەناو کایەی دەسەڵاتدا چینێکی سوڵتانیی نوێی لە هەرێمی کوردستاندا بەرهەمهێناوە، نەک گەشەی ئابووریی ئاسایی و وەبەرهێنانی سەرمایەی خۆیان.

ئامادەكردن: هەڵمەت محەمەد شكور - ئەندامی ژوری توێژینەوەكان     كابـینەی یـــەكەم (04/07/1992)     كابــــینەی دووەم (25/04/1993)     كابینەی ســـێیەم، كابینەی چوارەم: •    حكومەتی هەرێمی كوردستان/ هـەولێر  أ‌.    كابینەی: د. ڕۆژ نوری شاوەیس - 26/09/1996 ب‌.    كابینەی: نیچیرڤان ئیدریس بارزانی – 20/12/1999 •    حكومەتی هەرێمی كوردستان/ سلێمانی  أ‌.    كابینەی: كۆسرەت ڕەسوڵ عەلی - كۆتاییەكانی/ 1996 ب‌.    كابینەی: د. بەرهەم ئەحمد صالح - 20/01/2001، لە 04/07/2004 (عمر فتاح حسین – بە وەكالەت)، درێژەی بەم كابینەیە داوە.     كابینەی پێنجـەم (07/05/2006)  - یەكگرتنەوە     كابینەی شـەشـەم (28/10/2009)     كابینەی حەوتەم (05/04/2012)     كابینەی هەشتەم (18/06/2014) – حكومەتی بنكە فراوان     كابینەی نۆیەم (10/7/2019 – تا ئێستا) كابینەی یەكەم و دووەم - هاوبەش دوای راپەرینە جەماوەرییەكەی باشوری كوردستان (باكوری عێراق)، دژ بە ڕژێمی بەعس، لە (50/30/1991) كە لە قەزای ڕانیەوە دەستی پێكردو لە (21/30/1991) گەیشتە پارێزگای كەركوك. هاوكاتیش، لەلایەكی دیكەوە ئەنجومەنی ئاسایشی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان، بڕیاری ژمارە (688) دەركرد لە بەرواری (50/40/1991)،  ناوەڕۆكی بڕیارەكەش ئیدانەی رژێمی بەعسی كردبوو بەرامبەر بەو سەركوتكارییەی گرتبوویەبەر دژ بە هاوڵاتیانی عێراق و بەتایبەتیش لە ناوچە كوردییەكان، و تیایدا داوای ڕاگرتنی ئەو سەركوتكارییەی كردبوو كە ڕژێم ئەنجامی دەدا، بە بەڵگەی ئەوەی ئەم كارانە هەڕەشەیە بۆسەر ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی. دوو هۆكاری پێشوو كە ناوخۆی و دەرەكی بوون فشاری زۆری بۆ سەر ڕژێمی پێشوو هێنا و ناچاری كرد، كە بڕیاربدات بە پاشەكشە پێكردنی دامودەزگا ئیدارییەكانی لە هەرسێ پارێزگای (هەولێر، سلێمانی و دهۆك) لە (23/10/1991)، ئەم بڕیارەی ڕژێم بووە هۆی دروستبوونی بۆشایی گەورەی ئیداری و سیاسی و یاسایی لە ناوچەكەدا، ئەم هۆكارە پاڵنەری گەورە بوو بۆ ئەزمونی خود موختاری "الحكم الژاتی" كوردانی عێراق، بۆیە دواتر ئەم ئەزمونە ڕێگە خۆشكەربوو بەرەی كوردستانی كە یاسای هەڵبژاردن و كۆمەڵێك یاسای پێویست دابڕێژێت لەپێناو ڕێخۆشكردن بۆ دروستكردنی حكومەتێكی خۆماڵی لە داهاتووی نزیكدا.  هەرچۆن بوو لە (19/50/1992) یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی "دیموكراسیانە" بە چەند كەموكوڕیەكەوە لە هەرێمی كوردستان بەڕێوەچوو، بەڵام دواتر بەهۆی ڕێكنەكەوتنی لایەنەكان، هەردوو حیزب (پارتی و یەكێتی) بڕیاریاندا پێكەوە پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەبەرن و بە سیستمی فیفتی بە فیفتی (پەنجا بە پەنجا) پەرلەمانیان پێكبهێنا، پەرلەمانیش یەكەم دانیشتنی خۆی گرێدا لە (40/60/1992)، تیایدا دەیان یاساو بڕیارو تعلیماتی دەركرد و لە (50/70/1992) متمانەی بە كابینەی یەكەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەخشی، هەردوو حیزب پۆستە حكومییەكانیشیان لە نێوان خۆیان و چەند پارتێكی بچوك دابەشكرد، بۆ پێكهاتەی كابینەكەش (بڕوانە خشتەی ژمارە -1-)، پاش ڕاپەڕاندنی كۆمەڵی ئەركی ئیداری و هەوڵدان بۆ ڕێكخستنەوەی بارودۆخەكەو دامەزراندنی كارمەندی نوێ لە دام دەزگا حكومییەكان، كە لەو كاتەدا گرفتی گەورە هاتبووە بەردەم حكومەت، بۆ پڕكردنەوەی ئەو پۆستانەی پێویستی بە پسپۆڕی بوو، بۆیە پاش ماوەیەك هەوڵیاندا هەندێك لەو كارمەندانەی پێشتر لەسەردەمی حیزبی بەعسدا كاریانكردبوو، بیانگێڕنەوە بۆ كارەكانی خۆیان، هەرچۆن بوو، هەردوو حیزبی باڵادەست پارتی و یەكێتی ئەم كابینەیەیان بەڕێكرد سەرەڕای كۆمەڵێك ناكۆكی كابینەی دووەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان پێكهێنا، لە (25/04/1993)، بەڵام گۆڕانكارییەكان زیاتر لە سەر ئاستی شەخسەكان بوو. بە بەراورد لەگەڵ كابینەی یەكەمدا، دابەشكردنەوەی پۆستەكان شتێكی ئەوتۆیان نەگۆڕی، سەبارەت بە چۆنیەتی دابەشكردنی پۆستەكان (بڕوانە خشتەی ژمارە -2-). خشتەی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (2) كابینەی سـێیەم و چوارەم – جیابوونەوە •    حكومەتی هەرێمی كوردستان/ هـەولێر  أ‌.    كابینەی: د. ڕۆژ نوری شاوەیس - 26/09/1996 ب‌.    كابینەی: نیچیرڤان ئیدریس بارزانی – 20/12/1999 •    حكومەتی هەرێمی كوردستان/ سلێمانی  أ‌.    كابینەی: كۆسرەت ڕەسوڵ عەلی - كۆتاییەكانی/ 1996 ب‌.    كابینەی: د. بەرهەم ئەحمد صالح - 20/01/2001، لە 04/07/2004 (عمر فتاح حسین – بە وەكالەت)، درێژەی بەم كابینەیە داوە. دوای بەروپێشچوونێكی كەم لە حكومڕانی خۆماڵی، ئەزمونەكە شكستی خواردو توشی شەلەل بوو، ئەویش بەهۆی ململانێی نێوان هەردو پارتی دەسەڵاتدار (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان)، سەرەڕای ئەوەی حكومەتێكی هاوبەشیان دروستكردبوو، ململانێكەیان هێند گەرم بوو لە (01/05/1994) گڕی گرت،  دروستبوونی شەڕی ناوخۆ ڕێگربوو لەبەردەم هەر پێشكەوتنێكی سیاسی یاسایی ئابووری ... هتد لە هەرێمی كوردستان، ئەم شەڕەش تا كۆتاییەكانی 1996ی خایاند، هۆكاریش بوو بۆ جیاكردنەوەی كوردستان لە نێوان سەوز و زەردداو، هەر لایەنەو لە نفوزی خۆی حكومەتی هەولێر و سلێمانیان پێكهێنا، پارتی دیموكراتی كوردستان لەماوەی نێوان (26/09/1996 – 06/05/2006) دوو كابینەی حكومەتی لە ناوچەی زەردا دروستكرد (بڕوانە: هەریەك لە خشتەی ژمارە – 3 – و ژمارە – 4 –) سەبارەت بە دابەشكردنی پۆستەكان. یەكێتیش بە هەمان شێوە لە (كۆتاییەكانی 1996 – 06/05/2006) دوو حكومەتی دروستكرد، كە دووەمیان لەلایەن د.بەرهەم ئەحمد صالح - 20/01/2001 پێكهێنراوەو دواتر لە 04/07/2004 (عمر فتاح حسین – بە وەكالەت)، جێگەی گرتووەتەوە. دەربارەی دابەشكردنی پۆستەكانیش لە حكومەتەكانی سلێمانی (بڕوانە: هەریەك لە خشتەی ژمارە – 5 – و ژمارە – 6 –)  خشتەی ژمارە (3) خشتەی ژمارە (4) خشتەی ژمارە (5) پێكهاتەی كابینەی سێیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان/سلێمانی خشتەی ژمارە (6) كابینەی پێنجـەم- یەكگرتنەوە دوای ئەوەی شەڕی ناوخۆ لە 01/05/1994 لە نێوان یەكێتی و پارتی هەڵگیرسا، ئەم شەڕە درێژەی هەبوو تا ڕێككەوتنی واشنتۆن لە 17/09/1998 لە نێوان هەردوولادا، ئەو ڕێككەوتنەش لە ژێر فشاری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوو، باردۆخەكەی پێشوو (دووئیدارەیی) هەر بەردەوام بوو، ڕێككەوتنی واشنتۆنیش تەنها بوو بە هۆی غیابی شەڕ لە نێوان ئەم دوو پارتەدا، تا پەرلەمانی كوردستان لە ساڵَی 2002، یاسای ژمارە (16)ی ساڵی 2002ی پەسەند كرد بەناوی ( قانون تصدیق اتفاقیە واشنگن لإحلال السلام فی إقلیم كوردستان العراق المبرمە بین قیادتی الحزب الدیقراگی الكوردستانی وأتحاد الوگنی الكوردستانی).     ئەم هەنگاوانە تەنها ڕێگربوون لە هەڵگیرسانەوەی شەڕی ناوخۆ، ئەگەر نا لە ڕووی گۆڕانكاری ئیداری و بەڕیوەبردنی هەرێمی كوردستان، هیچ گۆڕانكاری دروست نەكرد، بارودۆخەكە بە دۆگمایی مایەوە تا پرۆسەی ئازاد كردنی عێراق لە (19/04/2003) لە لەیەلان ئەمریكاو هاوپەیمانەكانییەوە، لێرە بەدواوە زەرورەتی گۆڕنكاری ناوخۆی هەرێمی كوردستان لە ڕووی بەڕێوەبردنەوە زۆر زیادی كرد،  دیسانەوە پرسی هەڵبژاردن هاتە كایەوەو لە (15/09/2005) یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسەوە ئەنجامدرا بووە خولی دووەمی پەرلەمان، دواتریش لە (21/01/2006) تاڵەبانی و بارزانی ڕێككەوتننامەیەكیان مۆركرد بە ناوی (رێككەوتنی سەرلەنوێ‌ یەكگرتنەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان)، لە (07/05/2006) پەرلەمانی كوردستان متمانەی بە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێم بەخشی. (سەبارەت بە پێكهاتەی ئەم كابینەیەش بڕوانە خشتەی ژمارە - 7 -). ئەم كابینەیەش زۆرترین قسەوباسی لێكرا لەكاتی خۆی، چونكە تەنها بە ناو یەكگرتنەوە بوو، بەبەڵگەی ئەوەی چەند پۆستێكی نوێی وزرای سەریهەڵدا ئەویش بەهۆی ڕێكنەكەوتنی پارتی یەكێتی سەبارەت بە چونییەتی دابەشكردنی پۆستەكان بەتایبەت پۆستی وەزارەتەكانی دارایی و ناوخۆ و پێشمەرگە، بەهەر حاڵ ئەم هەنگاوە گرنگ بوو، چونكە بەلای كەمەوە هەرێمی كوردستانی لەو بارودۆخە دۆگماییەی پێشتر توشی ببوو، ڕزگاری بوو. خشتەی ژمارە (7) كابینەی شەشەم: خولی سێیەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە (25/07/2009) قۆناغێكی نوێ بوو لە هەرێمی كوردستان، ئەویش بەهۆی سەرهەڵدانی تەوژمێكی نوێی سیاسی، كە بووە یەكەمین ئەزموونی ئۆپۆزسیۆنی بەهێز لە هەرێمی كوردستان، هەرچۆن بوو پارتی و یەكێتی بەهۆی ئەوەی پێشتر ڕێككەوتننامەیەكی ستراتیجیان ئیمزا كردبوو لە نێوان خۆیاندا، بەپێی ئەو رێككەوتنەو بەدەستهێنانی زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان، كابینەی شەشەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان پێكهێنا، كە لە (28/10/2009) متمانەی لە پەرلەمانی كوردستان وەرگرت. (سەبارەت بە پێكهاتەی ئەم كابینەیەش بڕوانە خشتەی ژمارە - 8 -).  هەر بەپێی هەمان ڕێككەوتنی ستراتیجی هەردوو حیزب لەسەر ئەوە ڕێككەوتبوون كە هەریەكەیان (2) ساڵ حكومەت بەڕێوەبەرن، بۆیە دوای ئەوەی كابینەی شەشەم لە (28/10/2009 – 04/04/2012) یەكێتی پۆستی سەرۆك وەزیرانی لەلابوو، لە (05/04/2012) ئەم پۆستە درایەوە بە پارتی و كابینەی حەوتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان پێكهێنا. (سەبارەت بە پێكهاتەی ئەم كابینەیەش بڕوانە خشتەی ژمارە - 9 -). خشتەی ژمارە (8) خشتەی ژمارە (9) كابینەی هەشتەم: خولی چوارەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە (21/9/2013) بەڕێوەچوو، پێكهێنانی ئەم كابینە گفتوگۆیەكی زۆری لە بارەوەكراو نزیكەی نۆ مانگی خایاند تا ئەوەی لایەنە سیاسییەكان گفتوگۆی خۆیان بكەن و بگەنە ڕێككەوتنێك بۆ دروستكرنی حكومەتێكی بنكە فراوان ، سەرئەنجام كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان لە (18/06/2014) متمانەی لە پەرلەمانی كوردستان وەرگرت. (سەبارەت بە پێكهاتەی ئەم كابینەیەش بڕوانە خشتەی ژمارە -10-).  خشتەی ژمارە (10) كابینەی نۆیەم: خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە (31/9/2018) بەڕێوەچوو، دوای گفتووگۆی لایەنەكان بە بەشداری (پارتی دیموكراتی كوردستان، یەكێتی نیشتمانی كوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان) لە (10/07/2019) كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان متمانەی لە پەرلەمانی كوردستان وەرگرت. (سەبارەت بە پێكهاتەی ئەم كابینەیەش بڕوانە خشتەی ژمارە -11-).  خشتەی ژمارە (11)     كێن ئەوانەی بە فعلی وەزیربوون ..كابینەی یەكەم تا كابینەی نۆیەم http://file:///D:/444/%DA%A9%DB%8E%D9%86%20%D8%A6%DB%95%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%95%DB%8C%20%D8%A8%DB%95%20%D9%81%D8%B9%D9%84%DB%8C%20%D9%88%DB%95%D8%B2%DB%8C%D8%B1%D8%A8%D9%88%D9%88%D9%86.pdf

مەریوان وریا قانع ( هەموو یەكشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت) ھەر کەسێک کەمەکێک سەروکاری لەگەڵ مێژووی فیکری سیاسیدا ھەبێت، بە تایبەتی لەگەڵ مێژووی فەلسەفەی سیاسییدا، ئەو دیدە ئەفلاتونییە دەناسێت کە باس لە ئایدیالترین و باشترین فۆرمی حوکمڕانیی دەکات. ئەفلاتون پێیوابوو ”حوکمڕانیی ئایدیالیی“ و ”بێ عەیب“ و ”بێ نوقسانیی“ سەر بەم ھەسارەیە نییە و تەنھا لە جیھانی ئایدیال و نموونە نەمرەکاندا بوونی ھەیە. بەڵام  ئەگەر ”حوکمڕانیی بێ عەیب“ و ”بێنوقسانیی“ مەحاڵ بێت، ئەودەم دەبێت بەدوای باشترین جۆرەکانی حوکمڕانیدا بگەڕێین. لای ئەفلاتون باشترین حوکمڕانییەک بکرێت لەسەر زەوی دابمەزرێنرێت ”حوکمڕانیی حەکیم“ەکانە، حوکمڕانیی ئەوانەی ”خاوەنی مەعریفەی کامڵ“ و ”ئەخلاقی کامڵ“ن. لای ئەفلاتون پەیوەندییەکی پتەو لە نێوان زانایی و حەکیمبوون لەلایەکەوە و ئەخلاقیبوون لەلایەکی ترەوە ھەیە. باوەڕیشی وایە ئەو کەسانەی ئەم دوو شتەیان لە کەسایەتی خۆیاندا بەیەکەوە کۆکردبێتەوە تەنھا ”فەیلەسوفەکان“ن، تەنھا ئەوانن ھەم ”مەعریفەی کامڵی بێ عەیب و بێ نووقسانیی“ و ”ھەم ئەخلاقیی کامڵ و بێ عەیب و بێ نوقسانیان“ ھەیە. بۆیە حوکمڕانییە ھەرەباشەکەی ئەفلاتون ”حوکمڕانی فەیلەسوف“ان بووە، ئەو مۆدێلە لە حوکمڕانیی بە ناوی حوکمڕانیی ”پادشا-فەیلەسوف“ەوە ناسراوە. ئەم ”فەیلەسوف-پادشایە“  کەسێکە ھەم حەکیم و لێزان و شارەزایە، ھەم خاوەن مەعریفە و زانیارییەکە کە قابیلی گومانلێکردن و ھەڵەبوون نییە. ھەم خاوەن ئەخلاقێکی کامڵ و بێ عەیبە. باشترین حوکمڕانیی بەم مانایە حوکمڕانیی تاکەکسێکی زانا و حەکیم و بەئەخلاقە، ئەوەی دەیجوڵێنێت خۆشەویستیی شار-دەوڵەتەکەی و خۆشەویستی حیکمەت و زانایی و پاڵنەری ئەخلاقیی بێ عەیبە.  ئەم مۆدێلە ئەفلاتوونییە لە سەدەی بیستەم و دونیای ئەمڕۆدا دوو فۆرمی سەرەکیی لەخۆی گرتوە. یەکەمیان ئەو فۆرمەیە کە لەناو پارتە مارکسییە لێنینیستەیەکانی سەدەکەدا لەخۆی دەگرێت، فۆرمی ”سکرتێری گشتیی حیزب“ کە ھەم تیوریست و زانا و حەکیمی ژمارە یەکی ناو حیزبە، ھەم لە ڕووی ئەخلاقییەوە بێ نووقسانیی و عەیب و عارە و خەمی چینی پڕۆلیتاریا و شۆڕشی جیھانیی لەپێش ھەموو خەمە شەخسییەکانی خۆیەوەیەتی. دووھەمیان ئەو فۆرمە دینیی و نیمچەدینییە کەناوی ”مەرجەع“ی لێدەنرێت. ئەمەیان لەناو کەلەپوری شیعیزمەوە دێت و لە سەردەستی خومەینیدا بەسیاسیی دەکرێت و بەم ناوچەیەی ئێمەدا بڵاودەبێتەوە. لە ھەردوو دۆخەکەدا ”مەرجەع“ ھێما بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی و مەعریفیی و ئەخلاقیی دەکات، کە لەسەرو ھەموو دەسەڵاتەکانی ترەوەیە و کەس ناتوانێت و بۆی نییە لەو ”حەکیم- فەیەلسوف-دەسەڵاتدارە“، یان لەو ”سکرتێری گشتیی“ و ”دەبیرکول“ و ”سەرۆکی حیزبە“، بپرسێتەوە.  ئەوەی ئەمڕۆکە لە دونیای ئێمەدا قسەی لێدەکرێت و ناوی ”مەرجەع“ی لێدەنرێت، گەڕانەوەیە بۆ ئەم کەلەپوەرە تایبەتە، کە جگە لە کۆمەڵێک خومەینی و کۆمەڵێک مەلا عومەری تاڵیبان و چەند سەدام حوسەینێک و چەند ستالینێک، شتێکی تری لێ سەوزنەبووە و لێ سەوزنابێت. دروستکردنی کەسێک خاوەنی دواھەمین بڕیاربێت و ھەمووان ناچاربن گوێڕایەڵی بن و ھیچ ئامراز و میکانیزمێکیش لەئارادانەبێت بتوانێت لە بڕیار و دەسەڵاتەکانی ئەم ”مەرجەع“ە بپرسێتەوە، پرۆژەی تێکەڵکردنی خومەینیی و ستالینە بەیەکتریی.  بەڵام لەناو مێژووی فیکری سیاسیی خۆیدا، یەکەمین کەسێک ئەم دیدە ئەفلاتونییەی بۆ حوکمڕانیی ڕەخنەکردبێت و بە ھەڵەی زانیبێت، ئەرستۆی قوتابی ئەفلاتونە. ئەرستۆ پێیوابوو مەحاڵە ئەو سیفەتە پۆزەتیڤانەی ئەفلاتون باسیاندەکات لە کەسێکدا کۆببنەوە، کەسانی لەو بابەتە کە لەیەککاتدا ھەم فەیلەسوف و حەکیم و مرۆڤی تەواو ئەخلاقیی و ھەم حوکمڕان بن، ھێجگار دەگمەنن. ئەوەشی کە دەبێت بە فەیلەسوف بە دەگمەن دەبێت بە حوکمڕان، یان ئەگەری  ئەوەی پێدەبەخشرێت ببێت بە حوکمڕان. جگە لەوە گەر بە ڕێکەوتکەسێکی واش دەسکەوت، مەرج نییە دوای مردنی جێگرەوەیەکی وەک خۆی ھەبێت. مەرجنییە بەدوای حوکمڕانێکی حەکیم و ئەخلاقیدا حوکمڕانێکی حەکیم و ئەخلاقیی تر بدۆزرێتەوە. بۆیە ئەرستۆ لەباتی تەرکیزکردنە سەر کەسی حوکمڕان تەرکیز دەکاتە سەر ئەو میکانیزم و ئامرازانەی دەتوانن ڕێ لەوەبگرن حوکمڕان ببێتە کەسێک دەسەڵاتەکانی بە شێوەیەکی خراپ و ترسناک، بەکاربھێنێت. بۆیە ئەرستۆ پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت لەباتی گەڕان بەدوای ”کەسێکی باش“دا بۆ حوکمڕانیی، دەبێت ”دەستورێکی باش“ دروستبکرێت کە نەھێڵێت تەنانەت کەسە خراپەکانیش ببنە دەسەڵاتداری خراپەکار. دەستور و یاسا و دەزگا ھەبێت و نەھێڵێت ئەو کەسەی دەبێت بە دەسەڵاتدار، ببێت بۆ ستەمگەر و تاکڕەو و نابەرپرسیار. ئەرستۆ پێیوابوو دەستور و یاسا و پرنسیپە نووسراوەکان بە مردنی حوکمڕانەکە یان لاچوونی، دەمێننەوە و لەناو ناچن. ئەم وانە ھەرە سەرەتایی و دێرینە لەسەر چۆنیەتی ڕێکخستنی ژیانی سیاسیی و سیستمی حوکمڕانیی، ئەمڕۆ لە دونیای ئێمەدا لە ھەموکات زیاتر ھەنوکەیی و ئێستاییترە. ھەموو ئەوانەی باس لە پێداویستی بوونی ”مەرجەع“ دەکەن، دەمانبەنەوە بۆ دوو شوێن: بۆ سەردەمی بەر لە ڕەخنەکانی ئەرستۆ. بۆ ناو کەلەپوری ستەمگەرە دینیی و نادینییەکانی سەدەی بیستەم. 

شیكاری: درەو  حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵی (2021)ەوە زیاتر لە (94) ملیۆن بەرمیل نەوتی بە بۆری هەناردە کردووەو لە ڕێگەی  بەندەری "جەیهانی تورکی"یەوە بە وڵاتانی (ئیتالیا، کرواتیا، یۆنان، چین، ڕۆمانیا، مسر، ئیسپانیا، ئیسرائیل، ئوردن، سەنگاپور، قوبرس و بولگاریا)ی فرۆشتووە. کە بەهاکەی بێ هیچ تێچونێکی پرۆسەی نەوت سەروو (6) ملیار دۆلارەو دەکاتە نزیکەی (9) ترلیۆن دینار. فرۆشی نەوتی هەرێم لە هەشت مانگی ساڵی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵی (2021)ەوە (94 ملیۆن و 141 هەزارو607) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری "جەیهانی تورکی"ییەوە بە وڵاتانی (ئیتالیا، کرواتیا، یۆنان، چین، ڕۆمانیا، مسر، ئیسپانیا، ئیسرائیل، ئوردن، سەنگاپور، قوبرس و بولگاریا) فرۆشتووە.  تێکڕای نرخی نەوتی عێراقی لە بازاڕەکانی جیهان لە هەشت مانگی ڕابردوودا (64.63) دۆلار بووە، بەم پێیەش کۆی فرۆشی نەوت لەو ماوەیەدا دەکاتە (6 ملیار 94 ملیۆن و 926 هەزار و 818) دۆلاری ئەمریکی، ئەگەر (1) دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر (1450) دیناری عێراقی بێت، ئەوا کۆی پارەی فرۆشی نەوت بە دینار دەکاتە (8 ترلیۆن و 837 ملیار و 643 ملیۆن و 886 هەزار و 303) دینار. (بڕوانە خشتەی فرۆشی نەوت + چارتی فرۆشی نەوت) ئەگەر نیوەی ئەو پارەیەش بچێت بۆ خەرجی پرۆسەی دەرهێنانی نەوت و کرێی گواستنەوەو کۆمپانیاکانی بوارەکە، کە بەرپرسانی حکومەت و شارەزایانی بواری کەرتی نەوت ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن زیاتر (50%) دەچێت بۆ خەرجی پرۆسەکە، ئەوا حکومەتی هەرێمی کوردستان  (3 ملیار 47 ملیۆن و 463 هەزار و 419) دۆلار بەرامبەر (4 ترلیۆن و 418 ملیار و 821 ملیۆن و 943 هەزار و 152) دیناری بۆ دەمێنێتەوە. فرۆشی نەوتی هەرێم لە بەپێی مانگەکان کانونی یەکەمی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی کانونی یەکەمی (2021) بڕی (11 ملیۆن و 199 هەزارو954) بەرمیل نەوتی بە وڵاتانی (کرواتیا، ئیتالیا، یۆنان، چین، ڕۆمانیا، مسر و ئیسپانیا) فرۆشتووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا تێکڕا بە(53.58) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (600 ملیۆن و 93 هەزار و 535) دۆلار بەرامبەر بە (870 ملیار 135 ملیۆن و 626 هەزار و 214) دینار نەوتی فرۆشتووە. شوباتی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی شوباتی (2021) بڕی (12 ملیۆن و 565 هەزارو745) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیسپانیا، ئیتالیا، یۆنان، کرواتیا، ئیسرائیل، ئوردن و ڕۆمانیا) کردووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا بەتێکڕا (60.48) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (759 ملیۆن و 976 هەزار و 258) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 101 ملیار 965 ملیۆن و 573 هەزار و 520) دینار نەوتی فرۆشتووە. ئازاری 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئازاری ساڵی (2021) بڕی (11 ملیۆن و 149 هەزارو948) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیتالیا، ئیسرائیل، ئیسپانیا، کرواتیا، یۆنان و رۆمانیا) کردووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا بەتێکڕا (63.37) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (706 ملیۆن و 572 هەزار و 205) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 24 ملیار 529 ملیۆن و 696 هەزار و 902) دینار نەوتی فرۆشتووە. نیسانی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی نیسانی ساڵی (2021) بڕی (11 ملیۆن و 684 هەزارو213) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیسرائیل، ئیتالیا، یۆنان، کرواتیا، ئیسپانیا و سەنگاپور) کردووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا بەتێکڕا (62.77) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (733 ملیۆن و 418 هەزار و 50) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 63 ملیار 456 ملیۆن و 172 هەزار و 515) دینار نەوتی فرۆشتووە. ئایاری 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئایاری ساڵی (2021) بڕی (11 ملیۆن و 399 هەزارو942) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیتالیا، ئیسرائیل، یۆنان، کرواتیا، ئیسپانیا و رۆمانیا) کردووە لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا بەتێکڕا (65.44) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (746 ملیۆن و 12 هەزار و 204) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 81 ملیار 717 ملیۆن و 696 هەزار و 496) دینار نەوتی فرۆشتووە. حوزەیرانی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی حوزەیرانی ساڵی (2021) بڕی (12 ملیۆن و 376 هەزارو 44) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (یۆنان، ئیتالیا، کرواتیا، ئیسرائیل، ئیسپانیا، رۆمانیا و قوبرس) کردووە لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا بەتێکڕا (70.8) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (876 ملیۆن و 223 هەزار و 915) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 270 ملیار 524 ملیۆن و 677 هەزار و 40) دینار نەوتی فرۆشتووە. تەموزی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی تەموزی ساڵی (2021) بڕی (12 ملیۆن و 716 هەزارو 986) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیتالیا، ئیسرائیل، کرواتیا، ئیسپانیا و یۆنان) کردووە لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەو مانگەدا بەتێکڕا (71.57) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (910 ملیۆن و 154 هەزار و 688) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 319 ملیار 724 ملیۆن و 297 هەزار و 629) دینار نەوتی فرۆشتووە. ئابی 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئابی ساڵی (2021) بڕی (11 ملیۆن و 48 هەزارو 775) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیتالیا، ئیسرائیل، بولگاریا، یۆنان، کرواتیا و ئیسپانیا) کردووە لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لەم مانگەدا بەتێکڕا (69.01) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (762 ملیۆن و 475 هەزار و 963) دۆلار بەرامبەر بە (ترلیۆنێک و 105 ملیار 590 ملیۆن و 145 هەزار و 988) دینار نەوتی فرۆشتووە. خشتەی فرۆشی نەوت لە مانگەکانی ساڵی 2021 چارتی فرۆشی نەوت لە مانگەکانی ساڵی 2021 سەرچاوە لە ئامادەکردنی ئەم ڕاپۆرتەکەدا سود لە زانیارییەکانی (ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت)، وەرگیراوە  

  شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)   وا دەردەکەوێت، ململانێیەکی توندی سیاسی، سەربازی و جەنگی لە ئایندەیەکی نزیکدا، یەخەی خۆراسانە گەورەکە بگرێتەوە، کە هەریەک لە ئێران و ئەفغانستان و پاکستان کارەکتەری دیاری ململانێکان دەبن، هەنووکە لە ڕووی سیاسییەوە، لانیکەم سێ لایەنی سەرەکی خۆیان بە موڵکداریی خۆراسانی گەورە دەناسێنن: ئەفغانستان (تاڵیبان)، ئێران(کۆماری ئیسلامیی ئیران) و ئەمارەتی خۆراسان (داعش)! جیا لەمانەش ململانێیەکی کولتووریش لەنێوان هەریەک لە ئێران، ئەفغانستان، تورکمەنستان، ئۆزبەکستان، تاجیکستان و ئەفغانستان دەبینرێت و جەنگێکی نەرم ساڵانێکە ئەم وڵاتانەی گرتووەتەوە و لە سەر میراتی مێژووی خۆراسانی گەورە لە جەنگدان و جیا لە جەنگە هەرێمییەکە، ئاستی نێودەوڵەتی و ڕێکخراوەکانی وەک یونسکۆشی گرتووەتەوە و هەرلایەک دەیەوێت میراتی ئەو خۆراسانە مەزنە بەناوی خۆیەوە تۆمار بکات! یەکێک لەو ئەگەرە بەهێزانەی لە ململانێی سیاسیی نێوچەکەدا قووت بووەتەوە، سیناریۆی چەند جەنگێک دەخەنە خانەی ڕوودانیانەوە:  ١. جەنگی تاڵیبان- داعش لە سەرسنووری خۆراسانی ئێران و ئەفغانستان. ٢. جەنگی تاڵیبان-ئیران. ٣. دووبارەبوونەوەی جەنگێکی چەند لایەنەی نێوچەیی وەک جەنگی داعش لە عێراق و سوریا (٢٠١٤-١٠١٨) . بۆ تێگەیشتن لە هاوکێشەی خۆراسان و ململانێکانی، گرنگە لە سێ ئاستدا و بە سێ پرسیار لە دۆسێکە بڕوانرێت: خۆراسان کوێیە؟ خۆراسان لە دیدی ئەفغانستانەوە گرنگی چییە؟ پێگەی خۆراسان لای داعش چییە؟ خۆراسانی گەورە کوێیە؟ لە بەڵگە مێژووییەکاندا، خۆراسان بەسەر چوار بەشی سەرەکییدا  دابەش کراوە: بەڵخ، مەرو، نیشابوور و  هەرات. هیچ کام لەم دابەشکارییە ئێستا نەماوون و گورزە سیاسییەکانی کۆڵۆنیالیزم بەسەر چەند وڵاتێکدا دابەشی کردوون، بۆیە لە ئەگەری بەهێزبوونەوەی ئەنگێزەی خۆراسانی گەورە و چوونەوە قاڵبی جوڵانەوەی سیاسییەوە، ئەوا سنووری سیاسیی هەریەک لە ئێرانی هەنووکەیی و تورکمەنستان و تاجیکستان و پاکستان دەسکاری دەکرێن و هەڕەشە دەبن بۆ سەروەریی و یەکپارچەییان. ڕیشەی وشەی خۆراسان کە لە "خۆر" و "خاوەر"ەوە هاتووە و لە دەقە کۆنەکاندا بەمانای خۆرهەڵات بەکار هاتووە، وشەی خۆر-یش لە هەردوو زمانی کوردی و فارسییدا، بەمانای خۆر هاتووە.  سنووری قەڵەمڕەوی خۆراسانی گەورە، بەشێکی سەرەکی زەویەکانی ڕۆژهەڵات و باکوری ڕۆژهەڵاتی ئێران لە خۆ دەگرێت. هەروەها باشوور، ڕۆژهەڵات و باکووی ڕۆژهەڵاتی تورکمەنستانیش لەخۆ دەگرێت. لەولاشەوە باشوور و باشووری ڕۆژهەڵاتی ئوزبەکستان بەشێکە لەو خۆراسانە. لە تاجیکستانیش شارەکانی خوجەند و دوشەممە بەشێکن لە خۆراسانی مێژوویی. بەڵام لە هەمووی زیاتر تەواوی جوگرافیای ئەفغانستانیش  جگە لە بەشێک لە خاکی باشوور و باشووری رۆژهەڵاتی نەبێت سەرجەمی بە خۆراسان دادەنرێت.  لە شارە گرنگە خاوەن مێژووەکانی ئەم جوگرافیا گرنگە دەکرێت ئاماژە بکرێت بە: نیشابوور، توس، مەرو، سەمەرقەند، بوخارا، دوشەممە، خوجەند، بامیان، بەلخ، هەرات، غەزەنی و کابول کە بەسەر ئەو وڵاتانەی باس کران دابەش بوون. بەڵام لە ئێستادا تەنها سێ پارێزگای سەرەکی ئێران زۆرتر ناوی خۆراسانیان لەخۆیان ناوە و بەکاردەهێنرێت. لە کۆی گشتییدا لە ڕووی مەزهەبییەوە، زۆرینە موسڵمانن و بەپلەی یەکەم زۆرینە سووننە و بە پلەی دووەم شیعە مەزهەبەکان دێت. لەڕووی زمانەکانی خۆراسانەوە، دانیشتووانی ئەم زمانانە بەکار دەهێنن: فارسی دەری، تورکیی خۆراسانی، تورکمەنی، کوردیی کرمانجی، بوخارایی، نیشابووری، هەراتی و هەزارەگی، کە هەندێکیان وەک زاراوە زیاتر دەناسرێن نەک زمان.( بڕوانە: علی رحیم پور(١٣٨٩): تاریخ و فرهنگ خراسان بزرگ، مجلە خراسان بزرگ، س١، ش١، ص٣٨) میراتی کولتووری خۆراسانییەکان، میراتێکی دەوڵەمەندی هزری-شارستانیی-هزریی-زانستی و ئەدەبی فراوانە، خاوەنی چەندین ناوی مەزنی نیو دنیای شارستانێتی نەک خۆراسانی و ئیسلامی بەڵکو جیهانی و مرۆڤایەتییە، هێندە بەسە کە بزانین هەریەک لەم ئەستێرە دروشاوانەی دنیای زانست و ئەدەب و ئاین خۆری درەوشاوەیان لەوێوە هەڵهاتووە: ئیبن سینا، ئەبوڕەیحانی بیرونی، مەولانای بەڵخی، فیردەوسی، خەیام، جامی، ئەبوبەکری نیشابوری، ناصر خوسرەو و فارابی و...تاد. خۆراسان، وەک هەل و هەڕەشەی سەر ئێران و ئەفغانستان خۆراسان بۆ تاڵیبان، پێگەیەکی گرنگە و وەک بیرکردنەوەش بەتەواوی زەینی لە چوارچێوەی خەلافەتی شەرقیی ئیسلامییدا کاردەکات و خۆی بە پارێزەری سووننە مەزهەبەکانی خۆراسان لە ئێران و ئەفغانستان دەزانێت، تاڵیبان هیچکات ئەمەی نەشاردووەتەوە و چەندین جار داوای لە خۆراسانییەکان کردووە، پەنا بۆ تاڵیبان بهێنن تا لە "جەوری ستەمی مەزهەبی ئێران" ڕزگاریان ببێت، تاڵیبان حکومەتەکەی بە حکومەتی سوننەی هەموو ئەو نێوچەیە دەزانێت. دەرگای خۆراسانیش بۆ ئەو هەمیشە هەم هەلە بۆ پەلکێشی و هەم هەڕەشەشە لەسەر کیانەکەی لە ئەگەری پەراوێزخستنیدا. ئێرانیش لەڕێگەی سیاسەتی نەرمی خۆیەوە و بە نێوی "ئێرانی کولتووریی"ەوە هەمیشە لە هەلێک دەگەڕێت تا دەست وەربداتە نێوچەکە، بۆ ئەمەش فارس زمانەکانی نێو ئەفغانستان دەروازەیەکی لەبارن بۆ ئەو دەستێوەردانە کولتوورییە. هەروەک چۆن سوونی بوونی خۆراسانییەکانیش دەروەزایەکە بۆ نەیارەکانی کۆماری ئیسلامیی و مەزهەبەکەی. خۆراسان و داعشی خۆراسان داعشی خۆراسان، لقێکی سەرەکی داعشن لە ڕۆژهەڵات و تا ئێستا چالاکییەکانی خۆیان لە ئەفغانستان و پاکستاندا ئەنجام داوە. هەنووکە ئەم گرووپە بە توندڕەوترین گرووپی نێو گرووپە توندڕەوەکانی ئەفغانستان لەقەڵەم دەدرێن، ئەوان لە نەخۆشخانە و نەخۆشخانەی مناڵبوون و قوتابخانەکانی کچانیش سڵ ناکەنەوە و چەندین کاری تیرۆریستیان تێدا ئەنجام داون. پەیکەر و خۆڕێکخستنی داعشی خۆراسان بۆ ساڵی ٢٠١٥ دەگەڕێتەوە، ئەوکاتەی داعش لە لوتکەی دەسەڵاتی خۆیدا لە سوریا و عێراق تەراتێنی دەکرد. ئەم گرووپە پێشتر ٣٠٠٠ ئەندامی کارای هەبوو، بەڵام لە هێرشی ئەمریکایی-ئەفغانستانییەکاندا گورزی کوشندەیان بەرکەوت. لەنێو ئەو نەخشە ئایندەییەی کە داعش ساڵی ٢٠١٣ بڵاوی کردەوە، سنووری خەلافەتی دەوڵەتەکەی تێدا ڕاگەیاندبوو، لە  ١٤ ویلایەت پێکهاتبوو، گەورەترین ویلایەتی نەخشەکە، ویلایەتی خۆراسان بوو، باڵی سەرەکی ڕۆژهەڵاتی خەلافەتەکە لەقەڵەم درابوو، کە سەرجەمی وڵاتی ئێرانی ئێستا تا دوا سنووری ڕۆژهەڵاتی ئیسلامی لە خۆدەگرت. بە پێی ئەو نەخشەیەی داعش، گەر ویلایەتی خۆراسان پێکبهێنرایە، هیچ وڵاتیك بەنێوەکانی ئێران و پاکستان و ئەفغانستان و تورکمەنستان و تاجیکستانەوە نەدەما و هەموو دەبوونە بەشێک لە خۆراسانی ویلایەتی ئەوپەڕی ڕۆژهەڵاتی خەلافەتی داعش. بەڵام لە ساڵەکانی ٢٠١٤-٢٠١٨ نەتوانر هیچ هەنگاوێکی کردەیی و تەنانەت جوگرافیایەکی بچوکیشی لێ بپچڕێنن، بەڵام پاش دەست بەسەرداگرتنەوەی ئەفغانستان لەلایەن تاڵیبانەوە، لە هەفتەی یەکەمدا داعشی خۆراسان دەرکەوتەوە و لەیەکەم چالاکییاندا پەلاماری فرۆکەخانەی کابوولیان دا و نزیکەی سەد کەسێکیان کردە قوربانی کە ١٢یان سەربازی ئەمریکی بوون. داعشی خۆراسان، پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە تاڵیبانەوە نییە، بەڵام پەیوەندییەکی توندوتۆڵی بە گروپی هەققانی تاڵیبانەوە هەیە  کە جەمسەرێکی بەهێزی هێزی چەکداری و سیاسی تاڵیبانن و هەماهەنگی و هاودیدیان تێدا دەبینرێت، چەندین چالاکی هاوبەشیشیان لەگەڵ هەققانییەکانی تاڵیباندا لە پاکستان ئەنجام داوە. جیاوازی نێوان تاڵیبان و داعشی خۆراسان جیا لە لەوەی لەڕووی عەقیدەیی و مەزهەبییەوە جیاوازییان زۆرە، لەڕووی ئامانجیشەوە جیاوازن، تاڵیبان خۆی پەیوەست و پابەند کردووە بە سنووری سیاسیی ئەفغانستانەوە، بەڵام داعشی خۆراسان سنوور ناناسێت و هەموو سەرزەوەی بە جێگەی چالاکی و شوێنی "پیادەکردنی حوکمی خوا" دەزانن. لەوەش زیاتر داعشی خۆراسان باوەڕییان وایە تاڵیبان، لایانداوە و جیهادی پیرۆزی فەرامۆش کردووە و شەڕییان بە ئاشتەوایی و دانوستاندنی ئۆتێلە ڕازاوەکانی دەوحەی قەتەر گۆڕیوەتەوە.(بڕوانە: https://www.bbc.com/persian/world-features-58344505 ) بۆ داعش خۆراسان هەم لە ڕووی جوگرافییەوە گرنگە و هەم لەڕووی مێژوویی و میراتی هزری توندڕەوییەوە زەمینەیەکی لەبارە و کێڵگەیەکی گرنگە بۆ ئامادەسازیی دانیشتووان و دابینکردنی سەرچاوەی مرۆیی بۆ بەهێزکردنەوەی داعش. بۆ تاڵیبان یەکێک لەهەڕەشە زیندووەکان، داعشی خۆراسانە و لە ئایندەیەکی نزیکدا دەبێتە هەراسانی بۆی.  گریمانەی جەنگێکی هەرێمی گریمانەی ئەوە دەکرێت، لە داهاتوودا داعشی خۆراسان لەلایەن دەزگا هەواڵگرییەکانی وڵاتانی نێوچەکە و زلهێزانیشەوە بەکار بهێنرێت، بەتایبەت لەلایەن ئێران و ڕوسیا و چینەوە، بەتایبەتتر لەئەگەری ئەوەدا گەر تاڵیبان نزیکتر ببنەوە لە ئەمریکاوە یاخود بەجۆرێک بێلایەنی ئەرێنی بن بۆ بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا، ئەوا دوور نییە داعش زیندوو بکرێتەوە و کۆمەک بکرێت تا ببێتە مڵۆزمی تاڵیبان و نەخشەکانی لێ تێک بدات، وەک چۆن بە گروپە تیرۆریستییەکانی جەبهەتونوسرە و داعش و شام و ..تاد، خەون و پلانی ئۆپۆزسیۆنی سوریا و گرووپەکانی خۆپیشاندەران لەباربران. لەوێش بە داعش ئاسایشی نێوچەکە تێک بدرێت و شەڕی پاکستان و ئەمریکا و ڕۆژئاوا لەلایەک و ئێران و چین و ڕووس بە تاڵیبان و داعش و گرووپەکانی ئەو نێوچەیە و خەڵکەکەی بکرێت. بەتایبەت گەر "بیلقوە" ئەوە لەبەرچاو بگیرێت، کە تاڵیبان خۆبەخۆ دوژمنی مەزهەبی و کولتووریی کۆماری ئیسلامی ئێران و مەزهەبەکەیەتی، دوور نییە لە ئەگەری دروستکردنی هەڕەشەدا، ئێرانیش گروپە توندئاژۆکان لە خۆبگرێت و هەر بە عەرەبی ئەفغانی و پاشماوەی حیکمەتیاری و داعش و جوندولئیسلام بەرەنگاری تاڵیبان ببێتەوە وجەنگەکە لەبری ئەوەی بهێنێتە خۆراسانی دیووی ئێران، بینێرێتەوە نێو خاکی ئەفغانستان و پاکستان و ...تاد، وەک چۆن لە کاتی هەڕەشەکانی داعشدا، جەنگی تیرۆری لە هەڕەشەکردن لە شیعەکانی ئێران و عێراقەوە گواستەوە بۆ نێوچە سووننیەکان و لە کوردستان و موسڵ و ئەنباردا قەتیسی کرد.