2021-08-04 10:04:48 شیكاری:درەو تۆماركردنی كۆمپانیاكان لەهەرێمی كوردستان بەردەوام رووی لەدابەزینە، ساڵی (2020) (هەزار و 260) کۆمپانیا تۆمار کراوە، كە(هەزارو 232) کۆمپانیای خۆماڵی بووە بەرێژەی (%98) و (28)یان لقی کۆمپانیای بیانی بووە بە ڕێژەی (%2)، ئەو (28) كۆمپانیا بیانیە (100%)یان لە سنوری پارێزگای هەولێر و دهۆك بوونەو هیچیان لە پارێزگای سلێمانی و زۆنی سەوز تۆمار نەكراون، واتا رێژەی تۆماركردنی لقی كۆمپانیا بیانیەكان لە پارێزگای سلێمانی (%0) بووە. بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پیشەسازی بازرگانی لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، تۆمارکردنی کۆمپانیا خۆماڵییەکان و لقی کۆمپانیا بیانییەکان لە وەزارەتی ناوبراو، بەردەوام و ساڵ لە دوای ساڵ روی لە دابەزین کردووە.  پێش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (24 هەزار و 704) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%88)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (21 هەزارو 658) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%12) و (3 هەزار و 36) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. بەڵام لە ساڵی (2020) (هەزار و 260) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 232) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و (28) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. پارێزگای سلێمانی و زۆنی و سەوز هەیشە لە دواوەی زۆنی زەردەو لە ساڵی (2020) تەنها (374) کۆمپانیای تێدا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%100)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو لقی هیچ کۆمپانیایەکی بیانی لە سلێمانی تۆمار نەکراوە.   ژمارە و ڕێژەی کۆمپانیا تۆمارەکراوەکان (خۆماڵی و لقی بیانی) لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان (2017-2020) بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پیشەسازی بازرگانی لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، تۆمارکردنی کۆمپانیا خۆماڵییەکان و لقی کۆمپانیا بیانییەکان لە وەزارەتی ناوبراو، بەردەوام و ساڵ لە دوای روی لە دابەزین کردووە. بە جۆرێک لەسەر ئاستی گشتی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لەماوەی (5) ساڵی نێوان (پیش 2017-2020)دا، (29 هەزارو 947) کۆمپانیا تۆمار کراون، (26 هەزارو 757)یان  کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ڕێژەی (89%)یان بەردەکەوێت. هاوکات بە ڕێژەی (%11) و (3 هەزار و 190)یان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. (بڕوانە چارتی ژمارە(1))؛ پیش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (24 هەزار و 704) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%88)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (21 هەزارو 658) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%12) و (3 هەزار و 36) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. ساڵی (2017) تۆمارکردنی کۆمپانیاکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕوی لە دابەزین کردووە، بەجۆرێک کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان لەو ساڵەدا دابەزیوە بۆ (هەزار و 188) کۆمپانیا، بە شێوەیەک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 166) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و تەنها (22) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە هەرێمی کوردستان. ساڵی (2018) جارێکی تر تۆمارکردنی کۆمپانیاکان ڕووی لە دابەزین کردووە بەراورد بە ساڵێک پێشتر تەنها (887) کۆمپانیا تۆمار کراون، کە (%96)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (853) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%4) و (34) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە هەرێمی کوردستان. ساڵی (2019) بوژانەوەیەکی کەم بەدی دەکرێت لە سێکتەرەدا، بەراورد بە دوو ساڵی پێش خۆی و کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (هەزار و 908) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 848) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و (60) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. ساڵی (2020) جارێکی تر پاشە کشە بەدیدەکرێت لەو ساڵەدا (هەزار و 260) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 232) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و (28) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. ژمارە و ڕێژەی کۆمپانیا تۆمارەکراوەکان (خۆماڵی و لقی بیانی) لەسەر ئاستی پارێزگاکان  (2017-2020) یەکەم: لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر لەماوەی (5) ساڵی نێوان (پیش 2017-2020)دا، (19 هەزارو 683) کۆمپانیا تۆمار کراون، (17 هەزارو 297)یان  کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ڕێژەی (88%)یان بەردەکەوێت. هاوکات بە ڕێژەی (%12) و (2 هەزار و 386)یان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لەو پارێزگایە. (بڕوانە چارتی ژمارە(2))؛ پیش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای هەولێر (16 هەزار و 259) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%86)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (14 هەزارو 2) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%14) و (2 هەزار و 257) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە پارێزگای هەولێر. ساڵی (2017) تۆمارکردنی کۆمپانیاکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕووی لە دابەزین کردووە، بەجۆرێک کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای هەولێر لەو ساڵەدا دابەزیوە بۆ (729) کۆمپانیا، بە شێوەیەک (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (710) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و تەنها (19) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای هەولێر. ساڵی (2018) جارێکی تر تۆمارکردنی کۆمپانیاکان ڕووی لە دابەزین کردووە بەراورد بە ساڵێک پێشتر تەنها (644) کۆمپانیا تۆمار کراون، کە (%96)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (616) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%4) و (28) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای هەولێر. ساڵی (2019) بوژانەوەیەک بەدی دەکرێت، بەراورد بە دوو ساڵی پێش خۆی و کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای هەولێر (هەزار و 231) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%96)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 176) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%4) و (50) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە. ساڵی (2020) جارێکی تر پاشە کشە ڕوودەدات و لەو ساڵەدا (820) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (793) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و (27) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە پارێزگای هەولێر.  دووەم: لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی لەماوەی (5) ساڵی نێوان (پیش 2017-2020)دا، (6 هەزارو 587) کۆمپانیا تۆمار کراون، (6 هەزارو 49)یان  کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ڕێژەی (92%)یان بەردەکەوێت. هاوکات بە ڕێژەی (%8) و (538)یان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لەو پارێزگایە. (بڕوانە چارتی ژمارە(3))؛ پیش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای سلێمانی (5 هەزار و 96) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%90)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (4 هەزارو 568) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%10) و (528) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە پارێزگای سلێمانی. ساڵی (2017) تۆمارکردنی کۆمپانیاکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕووی لە دابەزین کردووە، بەجۆرێک کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای سلێمانی لەو ساڵەدا دابەزیوە بۆ (351) کۆمپانیا، بە شێوەیەک نزیک  لە (%100)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (350) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی کەمتر لە (%1) و تەنها (1) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای سلێمانی. ساڵی (2018) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای سلێمانی (174) کۆمپانیا تۆمار کراون، کە (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (169) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و (5) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای سلێمانی. ساڵی (2019) بوژانەوەیەک بەدی دەکرێت، بەراورد بە دوو ساڵی پێش خۆی و کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای سلێمانی (592) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%99)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (588) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%1) و (4) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە. ساڵی (2020) جارێکی تر پاشە کشە ڕوودەدات و لەو ساڵەدا (374) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%100)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو لقی هیچ کۆمپانیایەکی بیانی لە سلێمانی تۆمار نەکراوە.  سێیەم: لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک لەماوەی (5) ساڵی نێوان (پیش 2017-2020)دا، (3 هەزارو 677) کۆمپانیا تۆمار کراون، (3 هەزارو 411)یان  کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ڕێژەی (93%)یان بەردەکەوێت. هاوکات بە ڕێژەی (%7) و (266)یان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لەو پارێزگایە. (بڕوانە چارتی ژمارە(4))؛ پیش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای دهۆک (3 هەزار و 349) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%92)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (3 هەزارو 88) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%8) و (261) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە پارێزگای دهۆک. ساڵی (2017) تۆمارکردنی کۆمپانیاکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕووی لە دابەزین کردووە، بەجۆرێک کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای دهۆک لەو ساڵەدا دابەزیوە بۆ (108) کۆمپانیا، بە شێوەیەک نزیک  لە (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (106) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی کەمتر لە (%2) و تەنها (2) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای دهۆک. ساڵی (2018) جارێکی تر ئاستی تۆمارکردنی کۆمپانیاکان لەو پارێزگایە ڕووی لە دابەزین کردووەو کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو (69) کۆمپانیا بوو، کە (%99)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (68) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%1) و (1) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای دهۆک. ساڵی (2019) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای دهۆک (85) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%99)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (84) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%1) و (1) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە. ساڵی (2020) جارێکی تر پاشە کشە ڕوودەدات و لە ساڵی (2020)دا کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لەو پارێزگایە (66) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%99)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (65) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%1) و (1)کۆمپانیایان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە.   بەراوردکردنی ژمارە و ڕێژەی کۆمپانیا تۆمارەکراوەکان (خۆماڵی و لقی بیانی) (2017-2020) لە زۆنی سەوز و زۆنی زەرد یەکەم: پێش ساڵی 2017 کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (24 هەزار و 704) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%88)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (21 هەزارو 658) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%12) و (3 هەزار و 36) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. بەڵام لەو ژمارانەی سەرەوە کۆمپانیا خۆماڵییەکان (17 هەزار و 90) کۆمپانیایان بەڕێژەی (79%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (4 هەزار 568) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (21%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. سەبارەی بە لقی کۆمپانیا بیانییەکان (2 هەزار و 518)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (83%) تۆمارکراون و (528) لقی کۆمپانیای بیانیش لە زۆنی سەوزو بە ڕێژەی (17%) تۆمار کراون. (بڕوانە چارتی ژمارە (5)).   دووەم: ساڵی 2017 کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان لەو ساڵەدا (هەزار و 188) کۆمپانیا بووە، بە شێوەیەک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 166) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و تەنها (22) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە هەرێمی کوردستان. بەشێوەیەک ئەو ژمارەیەی کۆمپانیا خۆماڵییەکان (816) کۆمپانیایان بەڕێژەی (70%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (350) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (30%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. سەبارەی بە لقی کۆمپانیا بیانییەکان (21)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (95%) تۆمارکراون و (1) لقی کۆمپانیای بیانیش لە زۆنی سەوزو بە ڕێژەی (5%) تۆمار کراوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (6)).   سێیەم: ساڵی 2018 تەنها (887) کۆمپانیا تۆمار کراون، کە (%96)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (853) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%4) و (34) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە هەرێمی کوردستان. بەڵام لەو ژمارانەی سەرەوە کۆمپانیا خۆماڵییەکان (684) کۆمپانیایان بەڕێژەی (80%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (169) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (20%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. سەبارەی بە لقی کۆمپانیا بیانییەکان (29)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (85%) تۆمارکراون و (5) لقی کۆمپانیای بیانیش لە زۆنی سەوزو بە ڕێژەی (15%) تۆمار کراون. (بڕوانە چارتی ژمارە (7)).   چوارەم: ساڵی 2019 ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (هەزار و 908) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 848) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و (60) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. لەو ژمارانەی سەرەوە کۆمپانیا خۆماڵییەکان (هەزار و 260) کۆمپانیایان بەڕێژەی (68%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (588) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (32%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. لقی کۆمپانیا بیانییەکان (56)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (93%) تۆمارکراون و (4) لقی کۆمپانیای بیانیش لە زۆنی سەوزو بە ڕێژەی (7%) تۆمار کراون. (بڕوانە چارتی ژمارە (8)).   پێنجەم: ساڵی 2020 لەساڵی (2020)دا (هەزار و 260) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 232) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و (28) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. لەو ژمارانەی سەرەوە کۆمپانیا خۆماڵییەکان (858) کۆمپانیایان بەڕێژەی (68%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (374) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (32%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. لقی کۆمپانیا بیانییەکان (28)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (100%) تۆمارکراون لقی هیچ کۆمپانیایەکی بیانیش لە زۆنی سەوز تۆمار نەکراوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (9)). تێبینی: سەرجەم ئامارەکان لەم خشتەیەی خوارەوە وەرگیراوە، کە لە لایەن وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی 7ی 2021 بڵاوکراوەتەوە.      

شیكاری: درەو دەستەی وەبەرهێنان لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمدا مۆڵەتی بە (119) پرۆژە داوە بە قەبارەی (2ملیار و 873 ملیۆن دۆلار، لەسەر ڕوبەری (6 هەزار و11) دۆنم زەوی. لە زۆنی زەرد (هەولێر و دهۆک) مۆڵەتی بە (84) پرۆژە بەخشیوە، بە قەبارەی (1 ملیار و 811 ملیۆن) دۆلار و بە رێژەی (%63)، لە زۆنی سەوز (سلێمانی، هەڵەبجە، گەرمیان و ڕاپەڕین) مۆڵەتی بە (35) پرۆژە داوە،  بە قەبارەی (1 ملیار و 62ملیۆن)  دۆلار بە رێژەی (%37)، جیاوازییەکەش بریتییە لە قەبارەی سەرمایەی (749) ملیۆن دۆلارو مۆڵەتی (49) پرۆژە.   قەبارەی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان وەبەرهێنان بە بڕبڕەی پشتی ئابوری دادەنرێت و لەم بارەیەوە هەرێمی کوردستان لە ڕووی یاساییەوە رۆژی 4 تەموزی ساڵی 2006 لە پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2006 (یاسای وەبەرهێنان لەهەرێمی كوردستان/ عێراق)پەسەند کرا، لە هەمان ساڵدا (دەستەی وەبەرهێنان) دامەزرێندراوەو لەو کات بەدواوە هەرێمی کوردستان  بە هەورازو نشێوی زۆردا تێپەڕییەوە. 1.    دەستەی وەبەرهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەدوای دامەزراندنییەوە  لە ساڵی 2006 دەستی بەکار کردووە، لەو کاتەوە دەستەکە مۆڵەتی بە (1113) پرۆژەی بەخشیوە، بە سەرمایەی زیاتر لە (69) ملیار دۆلار، لەسەر ڕوبەری زیاتر لە (87) هەزار دۆنم زەوی (بڕوانە خشەی ژمارە (1)) 2.    سەردەمی زێڕینی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان و بەرزترین ڕێژەی وەبەرهێنان لە ساڵی 2013 بووە بە قەبارەی سەرمایەی (10) ملیار و (476) ملیۆن و (624) هەزار دۆلار، كە دەكاتە ڕێژەی (15.14%) كۆی گشتی قەبارەی وەبەرهێنانی هەرێمی كوردستان. تا 1/4/2021 3.    كەمترین ڕێژەی وەبەرهێنان لەساڵی 2006 بووە كە بڕەكەی (438) ملیۆن و (308) هەزار دۆلار بووە، کە دەكاتە ڕێژەی 0.63% كۆی گشتی قەبارەی وەبەرهینان لە هەرێمی كوردستان. 4.    لەماوەی 4 ساڵی ( 2016-2019) پێکەوە قەبارەی وەبەرهێنان تەنیا بڕی (9) ملیار و (390) ملیۆن و (503) هەزار دۆلار بووە، دەكاتە ڕێژەی 13.57% كۆی گشتی قەبارەی وەبەرهینانی هەرێمی كوردستان. ئەم بڕە هێشتا كەمترە لەقەبارەی وەبەرهێنان لە ساڵی 2013.  بەشی زۆری هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی و دابەزینی نرخی نەوت و شەڕی داعش، هەرێمی کوردستان لە ڕووی ئابوری و وەبەرهێنانەوە چەندین هەنگاوی بەرەو دواوە ناو تا ئێستا ئاسەوارە گەورەکانی بە هەرێمی کوردستانەوە دیارە، بەپێی ئامارەکان لەو ماوەیەدا؛ •    ڕۆژی 7/11/2016 ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەکان لە دیداری (میری) رایگەیاند "هەرێمی کوردستان زیاتر لە 20 ملیار  دۆلار  قەرزارە، لە ئێستادا ئەو قەرزە (31) ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە. •    بە پێی ئاماری یەکێتی وەبەرهێنان لەو ماوەیەدا (5) هەزار پڕۆژە وەستاون، پێویستیان بە (5) ملیار دۆلار هەبووە بۆ تەواو کردنی ئەو پڕۆژانە. •    لەو ماوەیەدا  (3) و (500) کارگەی گەورە و بچوک داخراون. •    زیاتر لە  (1000) کۆمپانیا مایە پوج بوون، کە (850) کۆمپانیایان لە سنوری سلێمانیدا کارو چالاکی و پرۆژەسازیان ئەنجامداوە.  •    زیاتر لە (350)  هەزار کەس کارەکانیان لەدەست داوە. •    ژمارەی دەوڵەمەندەکانی کوردستان نزیکەی نیوەیان لەو ماوەیەدا بەهۆی قەیرانی داراییەوە سەرمایەکانیان لەدەستداوە (مەلا یاسین مەحمود - وتەبێژی یەکێتیی وەبەرھێنەرانی ھەرێمی کوردستان) لە ساڵی 2018 ئاشکرای  کرد، ژمارەی دەوڵەمەندەکانی کوردستان کەمبوونەتەوە بۆ (5) ھەزار ملیۆنێر و (13) ملیاردێر لە ھەرێمی کوردستاندا، ئەوە لە کاتێکدایە بە پێی ئامارەکانی یەکێتی وەبەرهێنەرانی كوردستان لە ساڵی 2016 لە هەرێمی کوردستاندا (30) ملیاردێر و (10) هەزار و (800) ملیۆنێر هەبووە كە (18) ملیاردێری لە سنوری پارێزگای هەولێر وەبەرهێنانیان کردووەو (5) ملیاردێریش لە سنوری پارێزگای سلێمانی و (5) ملیاردێریش لە سنوری پارێزگای دهۆك وەبەرهێنانیان کردووە. لە (10) هەزار و (800) ملیۆنێریش (3) هەزار و (800) ملیۆنێری لە سنوری پارێزگای سلێمانیدا بوونە.   ڕاپۆرتی دەستەی وەبەرهێنان دوای تێپەڕبوونی دوو ساڵ بەسەر تەمەنی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێی کوردستان، نوسینگەی ڕاگەیاندنی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان پەرتوکێکی بڵاو کردەوە بە ناوی "كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان چاکسازی و خزمەتگوزاری 10/7/2019-1/5/2021" لاپەڕە (218-212)ی پەرتوکەکەی تەرخان کردووە بۆ چالاکییەکانی "دەستەی وەبەرهێنان" ئەوەی لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە؛ وەبەرهێنان لە کابینەی نۆیەم دەستەی وەبەرهێنانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی (28/7/2019 - 1/4/2021) مۆڵەتی (119) پرۆژەی بەخشیوە، بە سەرمایەی زیاتر لە (2) ملیار (873) ملیۆن دۆلار، لەسەر ڕوبەری (6) هەزار و (11) دۆنم زەوی، هاوکات (31) مۆڵەتی هەڵوەشاندووەتەوە. پرۆژەکان دابەشبوون بەسەر پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان (بڕوانە خشەی ژمارە (2)) ئەگەر هەمان خشتەی سەرەوە بەسەر ناوچەکانی زۆنی زەردو (هەولێر و دهۆک) لە لایەک زۆنی سەوز (سلێمانی، هەڵەبجە، گەرمیان وڕاپەڕین) لەلایەکی تر بە جیا ڕونبکەینەوە، نادادپەروەری گەورە بە دیدەکرێت لە نێوان هەردوو ناوچەکەدا، بەجۆرێک لە ناوچەی زەرد (84) پرۆژە بە قەبارەی (1) ملیار و (811) ملیۆن دۆلار بە رێژەی (%63.03) موڵەت بەخشراوە. لەکاتێکدا لە سنوری ناوچەی سەوز (35) پرۆژە بە قەبارەی (1) ملیار و (62) ملیۆن دۆلار بە رێژەی (%36.97) موڵەت بەخشراوە. کە جیاوازییەکەش بریتییە لە (749) ملیۆن دۆلارو (49) پرۆژە (بڕوانەخشتەی ژمارە (3) و چارتی ژمارە (1))       ژمارەو سەرمایەی پرۆژەکان بە گوێرەی سێکتەر دەستەی وەبەرهێنان لە ماوەی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان مۆڵەتی پرۆژەکانی بەسەر (10) سێکتەری جیاوازدا دابەشکردووە، بە قەبارەی سەرمایەی جیاواز و تەرخانکردنی ڕوبەری جیاوازی زەوی لە هەرێمی کوردستان بۆیان، کە گەورەترین سێکتەریان پیشەسازی و دواین سێکتەریشیان بواری هونەرییە، (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)).   گرنگترین ئاستەنگەكانی بەردەم پرۆژەكانی وەبەرهێنان １.    زیاتر بەرپرسە باڵاكان و كۆمپانیاكانیان توانای وەرگرتنی زەویان بۆ دروستكردنی پرۆژەی وەبەرهێنان هەبوو. ２.    بەشێك لە كۆمپانیاكان ئامادەنەبوون مۆڵەت لەهیچ فەرمانگەیەكی حكومەتی هەرێم وەربگرن و ژمارەی ئەو پرۆژانەی كە بێ موڵەت کاریان کردووە (24) پرۆژەی نیشتەجێ بوون بوونە كە (35) هەزار یەكەی نیشتەجێبوونیان تێدایە. بەوەش لەئێستا تەنانەت بەشێك لەو زەویانەی كە ئەو پرۆژانەیان لەسەر دروستكراوە لە بەرێوەبەرایەتی تۆماری خانوبەرە بەناوی زەوی كشتوكاڵیەون و رەگەزەكەیان نەگۆردراوە بۆ نیشتەجێبوون. ３.    بەشێك لە پرۆژەكانی نیشتەجێ بوون كێشەی نەبوونی خزمەتگوزاری یان  كەمی خزمەتگوزاریان هەیە. ４.    زۆرجار هاوڵاتیان بوونەتە نێچیری ژمارەیەك كۆمپانیا و وەبەرهێنەر، كە پرۆژەكانیان وەرنەگرتووە یان بەپێی گرێبەستەكە نەبووە یاخود كەرەستە بەكارهاتووەكان لەتاقیگەكاندا پشكنینیان بۆ نەكراوە. ５.    دروستبوونی ژمارەیەك دەوڵەمەند و سەرمایەدار لەسەر حسابی زەوی شارەوانی و داهاتی خەڵك  كە جیاوازی چینایەتی لەكۆمەڵگەی كوردی بەدیارخستووە. ６.    زیاتر لە(24) هەزار و (13) دۆنم زەوی لەباشترین شوێنەكانی شارەكانی هەرێمی كوردستان كە بەشێكی زۆریان كشتوكاڵی بوون كرانە باڵەخانە. ７.    قازانجی وەبەرهێنەر وەك لایەنی یەكەم و ئامانجی سەرەكی یاسای وەبەرهێنان دیاری كراوەو خەڵك و حكومەتیش زەرەرمەند دەبن. ８.    بەهۆی ئەوەی لەیاسای وەبەرهێناندا ئاماژە بەوەكراوە كە وەبەرهێنەر بۆی هەیە ئەو پارەی لە پرۆژەكانی وەبەرهێنان لەهەرێمی كوردستان دەستی دەكەوێت رەوانەی دەرەوەی بكات، بەهۆیەوە پرۆسەی سپیكردنەوەی پارە و رەوانەكردنی پارەی تر بۆ دەرەوە پەرەی سەند. سەرچاوەکان 1.    نووسینگەی ڕاگەیاندنی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان، كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان چاكسازی و خزمەتگوزاری، چاپخانەی ڕۆژهەڵات، چاپی یەکەم 2021. 2.    ژوری توێژینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان، ڕیفراندۆم و دەوڵەتی کوردستان: ئامراز یان ئامانج؟، بنکەی ژین، چاپی یەکەم، 2018. 3.    راپۆرتی شیكاری: محەمەد ڕەئوف، پارەی ژێرزەمینەكان.. حیزبی ملیاردێرو حكومەتی موفلیس، ماڵپەڕی شارپرێس؛ https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=53524 4.    پشدەر بابەكر، وەبەرهێنان لەنێوان قازانج و زیانەكانی، ماڵپەڕی پەیسەر پرێس؛ https://www.peyserpress.com/detail/1362 5.    ملیاردێرەکانی کوردستان وەک خۆیانن و ملیۆنێرەکان کەمیان کردووە، ماڵپەڕی باس نیوز؛  https://www.basnews.com/so/babat/304040 6.    " قەبارەی وەبەرهێنان لەماوەی 13 ساڵی ڕابردوو لەهەرێمی كوردستان زیاتر لە 52 ملیار دۆلار بوو "، ماڵپەڕی سپی میدیا؛ https://www.speemedia.com/dreja.aspx?=hewal&jmare=85694&Jor=22

شیكاری: درەو لەئێستادا لە%84  كارەبای هەرێمی كوردستان لە لایەن كەرتی تایبەتەوە بەرهەم دەهێنرێت و %16 لە لایەن كەرتی گشتییەوە بەرهەم دێت، ڕۆژانە نزیکەی (7هەزار) مێگاوات کارەبا لە وێستگەكانی بەرهەم دەهێنرێت،  بەڵام هەرگیز بەو ئاستە بەگەیشوون و لە ئێستادا (3 هەزار و400) مێگاوات بەرهەم دەهێنرێت، بەڵام خواست لەسەر كارەبا نزیک لە (5 هەزار) مێگاواتە. خواست لەسەر کارەبا بەردەوام ڕووی کە هەڵکشانەو تەنها لە پارێزگای سلێمانی لە ساڵی (2007) ەوە بۆ   (2020)ژمارەی هاوبەشانی کارەبا سێ هێندە زیادی کردووەو لە (236) هەزار هاوبەشەوە گەیشتووە بە زیاتر لە (697) هەزار هاوبەش بەرێژەی (66%).  کێشەی کارەبا کێشەی پڕنەکردنەوەی خواست لەسەر کارەبا، وەک پێداویستییەکی بنەڕەتی و سەرەکی هاوڵاتیان بە درێژایی 30ساڵی رابردوو، یەکێك بووە لەو کێشانەی بەردەوام دووبارە بووتەوە، تەمەنی ئەم کێشەیە یەکسانە بە تەمەنی حکومەتی هەرێمی کوردستان. بەدرێژایی ئەو مێژووە چارەسەرێکی بنەڕەتی بۆ کێشەی کارەبا نەدۆزراوەتەوە. ئەگەر لە هەندێک قۆناغیشدا بە کاتی چارەسەر بووبێت، ئەوا لەلایەن دەسەڵاتەوە وەک  پاداشت بە خەڵک فرۆشراوە، ئەگەر چی کێشەو گرفتەکانی کارەبا فرە جۆرن، بەڵام گرنگترین هۆکارەکانی پشت کێشەی کارەبا ئەمانەن؛ یەکەم؛ خواست و خستنەڕوو؛ گرفتی سەرەکی کارەبا بریتییە لە هاوکێشەی: (خواست لەسەر بەکارهێنانی کارەبا و خستنەڕووی کارەبا)، واتە دابینکردنی کارەبای 24 کاژێری بریتییە لە یەکسانکردنی خواست و خستنەڕوو. بۆ ئەوەی هاووڵاتیان بەپێی پێویستیی خۆیان بتوانن کارەبا بەکاربهێنن و بەردەوام کارەبا هەبێت و حکومەت بتوانێت ئەو خواستە پڕ بکاتەوە، جگە لەوەش پێویستە خستنەڕووی کارەبا بە ڕێژەی 10% زیاتر بێت لە خواست. بۆ نمونە هاوبەشانی کارەبا لە پارێزگای سلێمانی لە ساڵی (2007) بریتی بووە لە (236) هەزار و (610) هاوبەش، بەڵام لە ساڵی (2020) هاوبەشەکانی کارەبا لە سنوری پارێزگای سلێمانی نزیکەی سێ هێندە زیادی کردووەو گەیشتووە بە (697) هەزار و (771) هاوبەشی کارەبا (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). بەڵام حکومەتی هەرێم نەیتوانیەوە لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئەوخواستە بە هەمان قەبارە کارەبا بەرهەم بهێنێت، بەم شێوەیەش بەردەوام کورتهێنان هەبووە لە دابینکردن و خستنەڕووی کارەبا. دووەم: سیاسەتی وزە؛ لە دنیادا، وزەی کارەبا لە کۆی وزەکانی دیکە جیاناکرێتەوە و گرانترین جۆری وزەیە، بۆیە دەبێت حکومەت لە چوارچێوەی سیاسەتی گشتیی وزەدا سەیری وزەی کارەبا بکات، بۆ نمونە دەبێت بزانێت گەرمکردنی ئاوی ماڵان کە ئێستا لەڕێگەی وزەی کارەباوە زۆر گران دەکەوێت لەسەر حکومەت وەک لەوەی بە غاز بێت، ئایا حکومەت دەزانێت ساڵانە چەند لە وزەی کارەبا بۆ گەرمکردنی ئاوی ماڵان دەڕوات؟ بەپێی داتاکان (360) دۆلار خەرجی کارەبای بەرهەمهاتووە بۆ بۆیلەری هەر هاوبەشێک. ئەگەر ئەو ژمارەیە جارانی ژمارەی هاوبەشانی کارەبا بکەین لە کوردستان کە ملیۆنێک و (674) هەزار و (764) هاوبەشە، زیاتر لە (600) ملیۆن دۆلار تەنیا بۆ گەرمکردنی ئاوی ماڵان دەڕوات. ئەی ئەگەر ئاوی ماڵان بە غاز گەرم بکرێ‌؟ ئەگەر ماڵێک ئاو بە غاز گەرم بکات، ساڵانە هەشت بوتڵ غازی دەوێت. ئەگەر نرخی بوتڵێک غاز 8.5 هەزار دینار بێ‌ (8×8.5 دینار = 68 هەزار دینار) لە ساڵێکدا. بۆ کۆی هاوبەشانی کارەبا  کە ملیۆنێک و (674) هەزار و (764) هاوبەشە، دەکاتە نزیکەی (113) ملیار دینار کە بە نرخی ئێستای دۆلار دەکاتە (78.5) ملیۆن دۆلار. واتە ئەگەر حکومەت بڕیار بدات ئاوی ماڵان بە غاز گەرم بکرێ‌ لە جیاتی کارەبا، ئەوا زیاتر لە (524) ملیۆن دۆلاری بۆ دەگەڕێتەوە. بۆیە دەبێت حکومەت بەرنامەی گونجاو دابنێت بۆ گۆڕینی سیستمی گەرمکردنی ئاوی ماڵان لە وزەی کارەباوە بۆ وزەکانی دیکەی وەک غاز، یان وزەی خۆر و چەند سیستمێکی دیکەی ئاو گەرمکرن کە زۆر ئاسانن و تێچوویان کەمە، بەوەش بارگرانیی سەر کارەبا زۆر کەم دەبێتەوە. سێیەم: خراپی ئاستی وشیاری لە بەکارهێنانی کارەبا؛ هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی گشتی ئاستی هۆشیارییان لە بەکارهێنانی کارەبای زیادە لە ئاستی پێویستدا نییەوە بەپێی ڕاپۆرتەکان زیاتر لە (44%)ی بەرهەمی کارەبا بەفیڕۆ دەڕوات، ئەمە جگە لەوەی سەپێچییەکان لە ڕادەی ئاسایی تێپەڕیوە، بۆ نمونە تەنها لە لەماوەی نێوان ساڵی (2019-2020) زیاتر لە (16) هەزار سەرپێچی لەلایەن وەزارەتی کارەباوە تۆمار کراوە، ئەمە ئەو ژمارەیەن کە لەو ماوەیەدا ئاشکرا بوون، پرسیارەکە ئەوەیە کە دەبێت چەند سەرپێچی دیکە هەبێت کە تا ئێستا ئاشکرا نەبوون. هاوکات کەڵەکەبوونی قەرزی کارەبا لای هاوبەشیانی کارەبا، یەکێکی دیکەیە لە گرفتەکان، بەپێی لێدوانی وەزیری کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان، "نزیکەی ترلیۆنێک و (298) ملیار دینار قه‌رزی کاره‌با لای هاوڵاتیانه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌و هاوکاریه‌ هه‌بێت (هاوڵاتییان پارەی قەرزی کارەبا بدەن) سوته‌مه‌نی به‌رده‌ست هه‌بێت ئیتر هیچ کێشه‌ی به‌رهه‌مهێنانی کاره‌بامان نییه"‌، دەشڵێت، "ناڵێین هاوڵاتییان لە 100% پارەی قەرزی کارەبا بده‌ن به‌ڵام با 50% پسوڵه‌ی کاره‌بای خۆی بدات هه‌تا یارمه‌تیه‌ک و شتێک له‌به‌رده‌م وه‌زاره‌ت هه‌بێت بتوانێت خزمه‌تی زیاتر به‌ هاوڵاتی پێشکه‌ش بکات". چوارەم: سەرچاوەکانی وزە؛ بەپێی لێدوانی وەزیری کارەبای هەرێم "کێشه‌ی کارەبا زیاتر دابینکردنی سوته‌مه‌نییه‌ بۆ وێستگانی کارەبا، وێستگه‌کانی تر کە هه‌مانه‌ ئێستا ژماره‌یان 14 وێستگه‌ن هه‌ندێک له‌وانه‌ به‌ئاو ئیش ده‌که‌ن وه‌کو دوکان و ده‌ربه‌ندیخان که‌ 600 و 49 مێگاوات توانای به‌رهه‌مهێنانی هه‌یه‌ به‌ڵام له‌به‌رنه‌بونی ئاو ئێستا نزیکه‌ی 60 مێگاوات له‌ هه‌ردو وێستگه‌ به‌رهه‌م دێت ئه‌وه‌ یه‌کێکه‌ له‌ کێشه‌کان، دوه‌م وێستگه‌ی دهۆکی غازمان هه‌یه‌ هه‌تا ئێستا بۆری غاز له‌ هه‌ولێر نه‌گه‌یشتوەته‌ ئه‌و وێستگه‌یه‌ ئه‌وه‌ش هۆکارێکی تره‌ که‌ ئێستا له‌ 1000 مێگاواتی کاره‌با ته‌نها 100 مێگاواتی کاره‌با به‌رهه‌م دێنیین". ڕاپۆرتی وەزارەتی کارەبا دوای تێپەڕبوونی دوو ساڵ بەسەر تەمەنی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێی کوردستان، نوسینگەی ڕاگەیاندنی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان پەرتوکێکی بڵاو کردەوە بە ناوی "كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان چاکسازی و خزمەتگوزاری 10/7/2019-1/5/2021" لاپەڕە (64-84)ی پەرتوکەکەی تەرخان کردووە بۆ "وەزارەتی کارەبا" تێیدا تیشک خراوەتە سەر هەر چوار سێکتەری(بەرهەمهێنان – گواستنەوە - دابەشكردن – كۆنترۆڵ)، هەوڵدەدەین لەم ڕاپۆرتەدا بەشێک لە داتاکان بخەینە ڕوو.  توانای بەهەمهێنانی کارەبا  توانای حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ وەبەرهێنانی کارەبا (6) هەزار و (737) مێگاواتە کە دابەشبوون بەسەر ناوچە جیاوازەکانی کوردستان ( بڕوانە خشتەی ژمارە (2))، بەڵام بەپێی ڕاپۆرتەکەی وەزارەتی کارەبا لە ئێستادا دەتوانرێت (3) هەزار و (400) مێگاوات بەرهەم بهێنێت. لە ژمارەیەش (84%) لەلایەن کەرتی تایبەتەوە بەرهەم دەهێنرێت! حکومەت تەنها لە توانایدایە (16%) ئەو ڕێژەیە پڕ بکاتەوە. ئەوە لە کاتێکدایە وتەبێژی وەزارەتی کارەبای حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان لە 27/6/2021 ڕایگەیاند؛ خواست لەسەر کارەبا (4500) مێگاواتە بڕی (1100) مێگاوات کورتهێنان هەیە. ئەمەش ئەو ڕاستییە دەردەخات حکومەتی هەرێم ئەگەر چی بەهاوکاری کەرتی تایبەت لەتوانایدایە بڕی پێویستی کارەبا بەرهەم بهێنێت پێداویستی هاوڵاتیان پڕ بکاتەوە، بەڵام نەیکردووە. بە تایبەت کەمتەرخەم بووە لەو وێستگانەی کە بە سوتەمەنی (گاز و دیزڵ و نەوتی ڕەش) کاردەکەن. تەنها کەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە بەنداوەکانی (دوکان و دەربەندیخان) لە دەرەوەی ئیرادەی حکومەتی هەرێمە کە پەیوەندی بە کۆبوونەوەی ئاو هەیە، کە دەکرا لە ماوەی ڕابردوودا لە ڕێگەی بونیادنانی بەنداوی دیکەوە بەشێک لەو کێشەیەی چارەسەربکردایە بۆ ئەمەش (بەنداوی بێخمە) باشترین نمونەیە. تا دێت خواست لەسەر کارەبا زیاد دەکات بەپێی ڕاپۆتەکەی وەزارەتی کارەبا ژمارەی هاوبەشانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بریتین لە یەک ملیۆن و (640) هەزار و (459) هاوبەشی کارەبا  دابەشبوون بەسەر جۆرە هاوبەشکانی (ماڵان، بازرگانی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و میری) (بڕوانە خشەی ژمارە (3) و (4))، لە ئێستادا ئەو ژمارەیە زیاتر هەڵکشاوە (بڕوانە خشەی ژمارە (4)). سپاردنی کارەبا بە کەرتی تایبەت  حکومەتی هەرێمی کوردستان ناتوانێت کۆنترۆڵی کەرتی کارەبا بکات و بۆ خۆدزینەوە لەو ڕاستییە لە هەوڵی سپاردنییەتی بە کەرتی تایبەت، دوور نییە ئەرکی هاوڵاتیان لە ڕووی داراییەوە قورستر نەبێت، ئەم ڕاستییە ڕووندەبێتەوە کاتێک لە ڕاپۆرتەکەی وەزارەتی کارەبا ئەو هۆکارانە دەخوێنیتەوە کە لە پشت سپاردنی کارەبان بە کەرتی تایبەت و هۆکارەکانیش ئەمانەن؛ 1.    کەمکردنەوەی وزەی بەفیڕۆچوونی کارەبا کە (%44)ی کارەبا بەرهەمی کارەبایە. 2.    زیادکردنی داهاتی کارەبای مانگانە. 3.    زیادکردنی کارەبای مانگانە. 4.    دابینکردنی موچەی (%70)ی فەرمانبەرانی دابەشکردنی کارەبا. 5.    پێدانی شایستە داراییەکانی وەبەرهێنان. 6.    نەهێشتنی ڕۆتین. 7.    یەک ژێدەری کارەبا بۆ هاوبەشان. 8.    کۆنترۆڵکردنی دابەشکردنی کارەبا پێوەری زیرەک بەپێی ڕاپۆرتەکەی وەزارەتی کارەبا لەکۆی ملیۆنێک و (674) هەزار و (674) بەشداربوو (547) هەزار و (87) بەشداربوو پێوەری زیرەکیان بۆ دانراوە. (بڕوانە خشەی ژمارە (5)) ژمارەی سەرپچی و بڕی سزاکانیان گەندەڵی و سەرپێچی یەکێکە لە دیاردە دزێوەکان وەک هەموو سێکتەرەکانی دیکە کەرتی کارەباشی گرتووەتەوە، لە ماوەی (2) ساڵی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان (16) هەزارو (833) سەرپێچی تۆمار کراوەو یەک ملیار و (46) ملیۆن و (702) هەزارو (182) سزا دراون بە بری (2) ملیار و (935) ملیۆن و (424) هەزار و (880) دینار (بڕوانە خشەی ژمارە (6))   کاتژمێرەکانی کارەبا ڕاپۆرتەکەی وەزارەتی کارەبا تەنها نمونەی (2) مانگی پێدانی کارەبای ساڵانی (2019، 2020، 2021)ی بەراوردکردووە، کە تاڕادەیەک کەمترین خواستی هاوڵاتیان لەو دوو مانگەی ساڵ لەسەر کارەبا هەیە، ئەوانیش مانگەکانی (کانونی و دووەم و شوبات)ن، چونکە لەو دوو مانگەدا هاوڵاتیان کەمتر پێویستیان بە ئامێرەکانی خۆگەرمکردنەوە یان ئامێرەکانی سارد کردنەوە هەیە، بەڵام نەتوانراوە لە تێکڕاو لە باشترین دۆخدا بوونی کارەبا بگەیەنرێت بە سەرو (17) کاترمێر لە ڕۆژێکدا (بڕوانە خشتەی ژمارە (7))    

 (درەو): كۆمپانیای تۆتاڵی فەرەنسی كە پشكی ١٨٪ ی هەبوو لە بلۆكی نەوتی سەرسەنگ، لە هەرێم كشایەوەو پشكەكانی خۆی فرۆشت بە كۆمپانیای شاماران كە لە هەمانكاتدا لەكێڵگەی ئەتروش خاوەن پشكە. بەپێی هەواڵی رێكخراوی (روونبیین) بۆ شەفافیەت لە پرۆسەی نەوتدا، كۆمپانیای شاماران كۆمپانیایەكی (كەنەدی)یە لە رۆژی ١ی كانوونی دووەمی ٢٠٢١ەوە پشكەكانی كۆمپانیا فەڕەنسیەكەی كڕیوەتەوە بە ١٥٥ ملیۆن دۆلار و پێدانی ١٥ ملیۆن دولاری تر كاتێك كە: •    كۆی بەرهەمی كێڵگەی سەرسەنگ گەشتە ١٣٠ ملیۆن بەرمیل.  •    تێكڕای نرخی نەوتی برێنت لە ٦٠ دۆلار كەمتر نەبێت لە ماوەی ١٢ مانگدا. كۆمپانیای شاماران دەڵێ"بڕی ٥٫٠٠٠ بەرمیل نەوتی خاوی سوك ڕۆژانە زیاد بووە بۆ پشكەكانمان، چاوەڕێ دەكرێت بەرهەمی كۆمپانیاكە لە چارەكی دووەمی ٢٠٢١دا لە ١١٫٠٩٠ بەرمیلی ڕۆژانەوە دووهێندە زیادبكات، دوای ئەوەی كاری فراوانكردنی یەكەكانی چارەسەر لە كێڵگەی سوارەتكە لە بلۆكی سەرسەنگ لە ناوەراستی ساڵی ٢٠٢٢دا تەواوەبێت. نەوتی ئەم كێڵگەیە نەوتێكی سوك‌و كوالیتی بەرزە API و ڕێژەی گۆكردی Sulphur ی كەمە، بۆیە داشكاندنی كەمی بۆ دەكرێت لەگەڵ نەوتی برێنت دا. تێچوی وەگەڕخستن  Opex لەم كێڵگەیە كەمەو نزیكە لە ٥,٦ دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك. بلۆكی سەرسەنگ دەكەوێتە بەشی باكوری بلۆكی ئەتروشەوە كە كۆمپانیای شاماران خاوەن پشكە تێیدا. پێكدێت لە دوو كێڵگە سوارەتكەو سوارەتكەی ڕۆژهەڵات. سوارەتكە كاری فراوانكردنی تێدا دەكرێت‌و یەكەیەكی چارەسەری نوێی تێدا دادەنرێت توانای ٢٥ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانەی هەیە. چاوەڕێ دەكرێت لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠٢٢دا كۆی بەرهەم بگاتە ٥٠ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، بلۆكی سەرسەنگ دەبەسترێتەوە بە فیدەری هێڵی گواستنەوەی ئەتروشەوەو بەمەش بەشێوەیەكی هەمیشەیی دەبەسترێتەوە بەهێڵی هەناردەكردنی نەوتی كوردستانەوە. ئێستا كێڵگەی سەرسەنگ ٦٢٪ ی لەلایەن كۆمپانیای ئێچ كەی ئێن HKNی ئەمریكی و ١٨٪ ی لەلایەن شاماران ShaMaran ی كەنەدییەوە خاوەنداری دەكرێت‌و٢٠٪ كەی تری كە دەمێنێتەوە پشكی حكومەتی هەرێمی كوردستانە. لە چارەكی یەكەمی ساڵی ٢٠٢١دا تێكڕای بەرهەمی سەرسەنگ بریتیی بووە لە ٢٧,٨٩٢ بەرمیل نەوت‌و چاوەڕێ دەكرێت تا ناوەڕاستی ساڵی ٢٠٢٢ ئاستی بەرهەمی بلۆكە نەوتییەكە بگاتە ٥٠ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە.

(درەو): گفتوگۆ لەسەر دروستكردنەوەی پەیكەری سیاسی نوێ‌و هەڵوەشاندنەوەی سیستمی هاوسەرۆكایەتی لەناو یەكێتی دەستپێكرد. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، دوای رەزامەندبوونی لاهور شێخ جەنگی بە دەستهەڵگرتن لە پۆستی (هاوسەرۆك)ی یەكێتی، ئێستا ماڵی مام جەلال لەگەڵ جەمسەرەكانی تری ناو یەكێتی سەرقاڵی داڕشتنەوەی پەیكەرێكی نوێی سیاسین بۆ یەكێتی لەرێگەی ئەنجومەنی سەركردایەتیەوە. (درەو) زانیویەتی، ئەمڕۆ بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ ماڵی كۆسرەت رەسوڵ و گروپی كەركوكییەكانی ناو سەركردایەتی یەكێتی كۆبوەتەوە. لە كۆبونەوەكەی ئەمڕۆدا گفتوگۆكراوە لەبارەی چۆنیەتی داڕشتنەوەی پەیكەری نوێی سیاسی یەكێتی كشانەوەی لاهور شێخ جەنگی لەپۆستی هاوسەرۆكی یەكێتی.  چەند سەرچاوەیەكی ئاگادار لەناو یەكێتیەوە بە (درەو)یان راگەیاند: بەپێی ئەوەی گفتوگۆی لەسەركراوە ئەو گۆڕانكاریەی لە رێگەی سەركردایەتیەوە لە پەیكەری سیاسی یەكێتیدا دەكرێت، بەمشێوەیەی خوارەوە:  •    سیستمی هاوسەرۆكایەتی هەڵدەوەشێتەوە‌و بافڵ تاڵەبانی وەكو سەرۆك لەسەركردایەتی هەڵدەبژێردرێت. •    سەرۆكی داهاتووی یەكێتی دوو جێگری دەبێت. •    ئەنجومەنی سەركردایەتی كە ئێستا ژمارەی (124) كەسە، ژمارەی ئەندامەكانی بۆ خوار (50) كەس كەمدەكرێتەوە هاوشێوەی سەركردایەتی پێش كۆنگرەی چوارەم. •    مەكتەبی سیاسی سەرلەنوێ دروست دەكرێتەوە. •    ئەو گۆڕانكاریانەی كە بڕیارە لە پەیكەری سیاسی یەكێتیدا بكرێت و بەپێی پەیڕەوی ناوخۆ لەدەسەڵاتی سەركردایەتی حزبدا نین، بسپێرێت بە  پلنیۆم یاخود كۆنگرەیەكی نائاسایی. لەكاتێكدا ماڵی مام جەلال لەگەل جەمسەرەكانی تری یەكێتی گفتوگۆ لەسەر قۆناغی دوای لاهور شێخ جەنگی دەكەن، عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵی دادگەری كوردستان و شێخ نەهرۆ كەسنەزانی رێبەری تەریقەتی قادری ئەمڕۆ وەكو نێوەندگیر داخڵی كێشەی ناوكۆكی نێوان لاهور شێخ جەنگی و بافڵ تاڵەبانی.   

شیكاری: درەو (200 ملیار) دینارەكەی بەغداد بیانوی لێبڕینی موچە دەبڕێت، لەئێستادا كۆی داهاتی مانگانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان زیاتر لە (795 ملیار) دینارە، بە(200 ملیار) دینارەكەوە دەكاتە (995 ملیار) دینار، بەوەش (100 ملیار) دیناری لەكۆی موچەی موچەخۆران زیاترە كە مانگانە (894 ملیار) دینارە، بەمەش هیچ بیانوویەك بۆ لێبِرینی موچە نامێنێت.  داهاتەكانی حكومەتی هەرێم لە کۆبونەوەی رۆژی ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢١ پەرلەمانی کوردستان، کە تێیدا بەشێک لە وەزیرەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان میوانداری کرابوون، (ئاوات شێخ جەناب) وەزیری دارایی و ئابوری حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بەشێکی قسەکانی ئەوەی ڕاگەیاند؛ کۆی داهاتی (5)مانگی یەکەمی ساڵی (2021) حکومەت بریتی بووە لە (3تریلیۆن و282) ملیار دینار. بەجۆرێک   (1 ترلیۆن و 974) ملیار دیناری داهاتی وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان بووە، (1 تریلیۆن و 308) ملیار دیناریشی داهاتی ناوخۆ بووە.  ئەگەر بە تێکڕا ئەو ژمارەیە وەربگرین، واتە داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لە چووتە خەزێنەی وەزارەتی دارایی بۆ هەر مانگێک دەکاتە (656 ملیار و400) ملیۆن دینار. بەڵام بەردەوام داهاتی وەزارەتی دارایی ڕووی لە زیادبوون کردووە، بۆ نمونە (بڕوانە چارتی ژمارە (1))؛ داهاتی کانونی دووەمی 2021  -    داهاتی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان  بریتی بووە لە (322) ملیار دینار. -    داهاتی ناوخۆ  بریتی بووە لە (233) ملیار دینار. -    داهاتی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و ناوخۆ پێکەوە (555) ملیار دینار بووە داهاتی مانگی شوباتی 2021  -    داهاتی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان  بریتی بووە لە (325) ملیار دینار. -    داهاتی ناوخۆ  بریتی بووە لە (306) ملیار دینار. -    داهاتی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و ناوخۆ پێکەوە (631) ملیار دینار بووە. -    بەم جۆرەش داهاتی هەرێم لە مانگی شوبات بەراورد بەمانگی یەکی (2021) بڕی (76) ملیار دینار زیادی کردووە. داهاتی مانگی ئازاری 2021  -    داهاتی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان  بریتی بووە لە (396) ملیار دینار. -    داهاتی ناوخۆ  بریتی بووە لە (310) ملیار دینار. -    داهاتی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و ناوخۆ پێکەوە (706) ملیار دینار بووە -    بەم جۆرەش داهاتی هەرێم لە مانگی ئازار بەراورد بەمانگی شوبات (75) ملیار دینار زیادی کردووەو بەراورد بە  کانونی دووەمی (2021) بڕی (151) ملیار دینار زیادی کردووە. داهاتی مانگی نیسانی 2021  -    داهاتی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان  بریتی بووە لە (437) ملیار دینار. -    داهاتی ناوخۆ  بریتی بووە لە (357) ملیار دینار. -    داهاتی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و ناوخۆ پێکەوە (794) ملیار دینار بووە -    بەم جۆرەش داهاتی هەرێم لە مانگی نیسان بەراورد بەمانگی ئازار (88) ملیار دینار و بەراورد بە مانگی شوبات (163) ملیار دینار زیادی کردووەو بەراورد بە  کانونی دووەمی (2021) بڕی (239) ملیار دینار زیادی کردووە. داهاتی مانگی ئایاری 2021  -    داهاتی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان  بریتی بووە لە (494) ملیار دینار. -    داهاتی ناوخۆ  بریتی بووە لە (301) ملیار دینار. -    داهاتی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و ناوخۆ پێکەوە (795) ملیار دینار بووە -    بەم جۆرەش داهاتی هەرێم لە مانگی ئایار بەراورد بە مانگی نیسان (1) ملیار دینار و  بەراورد بەمانگی ئازار (89) ملیار دینار و بەراورد بە مانگی شوبات (164) ملیار دینار زیادی کردووەو بەراورد بە  کانونی دووەمی (2021) بڕی (240) ملیار دینار زیادی کردووە.   خشتەی ژمارە (1) داهاتی نەوت كه‌مال ئه‌ترووشی وەزیری سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کۆبوونەوەکەی ڕۆژی 28/6/2021 لە پەرلەمانی کوردستان ئاماژەی بەوەدا؛ له‌ عێراق تێچووی به‌رهه‌مهێنانی به‌رمیلێك نه‌وت دۆلارێكه‌ و له‌ هه‌رێم 10 تا 12 دۆلاره‌، به‌ رێژه‌ی 52-54%ی نه‌وتی كوردستان له‌ دهۆكه‌ و 40%ی له‌ هه‌ولێره‌ و 6-10%یش له‌ سلێمانییه‌، ئه‌مه‌ به‌رهه‌می نه‌وتی هه‌رێم پێكده‌هێنن. 58%ی داهاتی نه‌وت ده‌ده‌ینه‌وه‌ كۆمپانیاكان و تێچووی به‌رهه‌مهێنانییه‌تی، كه‌ 450 هه‌زار به‌رمیل به‌رهه‌می رۆژانه‌یه‌. به‌ڵام جێگیر نییه‌. حكومه‌ت تێچووی خه‌رجی نه‌وتی له‌ ئه‌ستۆیه‌. هاوکات بەپێی ڕاپۆرتەکەی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە بەبۆنەی تێپەڕبوونی (2) ساڵ بەسەر تەمەنی کابینەی نۆیەم بڵاوکراوەتەوە، تێیدا هاتووە؛ داهاتی نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەمەوە لە یەک مانگدا بریتی بوو لە؛ (295) ملیۆن دۆلار فرۆشتنی نەوت کە لە بنەڕەتدا (720) ملیۆن دۆلار بووە، بەڵام (425) ملیۆن دۆلار دراوە بە موستەحەقاتی کۆمپانیا و قەرزەکان، بڕی (295) ملیۆن دۆلاری لێ ماوەتەوەو دراوە بە وەزارەتی دارایی بەمەبەستی تەرخانکردنی موچەی موچە خۆران. داهاتی ناوخۆ داهاتی ناوخۆی هەرێمی کوردستان بریتیە لە داهاتەکانی (کارەباو باج و گومرگ) بە جۆرێک داهاتی گومرگەکان زیاتر لە نیوەی داهاتی ناخۆ دابین دەکەن. پارێزگای سلێمانی (35%) ی داهاتی و گومرگ و (17%) داهاتی باج و (17%) داهاتی کارەبا دابین دەکات و پارێزگاکانی (هەولێر و دهۆک) (65%) ی داهاتی و گومرگ و (83%) داهاتی باج و (83%) داهاتی کارەبا دابین دەکەن. (بڕوانە چارتی ژمارە 2)  بەپێی ڕاپۆرتەکەی حکومەتی هەرێمی کوردستان داهاتی ناوخۆ لە سەرەتای دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەمەوە لە یەک مانگدا بریتی بوو لە؛ (244) ملیۆن دۆلار داهاتی ناوخۆ بووە، پێش دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم (140) ملیۆن دۆلار بووە، پاش دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم (100) ملیار دۆلاری داهاتی ناوخۆ زیادی کردووە،   چارتی ژمارە (2) پاری بەغداو هاوکاری هاوپەیمانان حکومەتی هەرێمی کوردستان جگە لە داهاتی ناوخۆ و فرۆشتنی نەوت، بەپێی ڕاپۆرتەکە بڕی (383) ملیۆن دۆلار لەلایەن حکومەتی عێراقەوە خراوەتە سەر بانکی وەزارەتی دارایی، کە نیوەی موچەی موچەخۆرانی پێدابینکراوە (لە مانگی 4ی 2020ەوە وەستێندراوە) لە ئێستاشدا جارێکی تر لە 11/7/2021 حکومەتی عێراق بڕی (200) ملیار دیناری خستووەتە سەر هەژماری وەزارەتی دارایی هەرێم. لەگەڵ ئەوانەشدا هاوکاری هاوپەیمانان بەردەوام بووە بە بڕی (17) ملیۆن دۆلاری مانگانە. خەرجی موچە و (200) ملیارەکەی بەغدا حكومەتی هەرێم مانگانە پێویستی بە (894) ملیار دینار هەیە كە بێ لێبڕین موچە دابەش بكات بەڵام رۆژی 21ی حوزەیرانی 2020 حكومەتی هەرێمی كوردستان چەند بڕیارێكی لەبارەی موچە و دەرماڵەی فەرمانبەران و موچەخۆران دەركرد بەپێی بڕیارەكە بەشێوەیەكی گشتی سەرجەم فەرمانبەران بە ڕێژەی 21% موچەكانیان کەم کرایەوەو پلە تایبەتەکانیش بە ڕێژەی 50% موچەکەنیان بڕا. بەو پێیەش خەرجی موچە لە (895) ملیار دینارەوە کەمکرایەوە بۆ خوار (710) ملیار دینار. ئەگەر داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لە چووتە خەزێنەی وەزارەتی دارایی بۆ مانگی ئایاری 2021 بە نمونە وەربگرین بەبێ هاوکاری هاوپەیمان بریتییە بووە لە (795) ملیار دینار کە (494) ملیار دیناری داهاتی نەوت و (301) ملیار دیناریشی داهاتی ناوخۆ بووە، کە دواین زانیارییە لە بارەی داهاتەکانی وەزارەتی داراییی و هیچ هۆکارێک نیە بۆ کەمبوونەوەی، چونکە نرخی نەوت لە ئێستادا زیاتر هەڵکشاوە بەراود بە مانگی ئایار، هاوکات هیچ جموجۆڵێکی ناوخۆیی و بەتایبەت بازرگانی مەرزەکان ڕانەوەستاوە کە سەرچاوەیەکی سەرەکی داهاتی ناوخۆیە. کەواتە ئەگەر کۆی داهاتی هەرێم (795) ملیار دینار بێت و پارەکەی بەغدا (200) ملیار دینار بێت پێکەوە دەکاتە (995) ملیار دینار، بەم بڕەش حکومەتی هەێم لە توانایدا دەبێت موچەی موچەخۆران بێ هیچ لێبڕینێک خەرج بکات لە بڕی (895) ملیار دینارەو بڕی (100) ملیار دیناری بۆ دەمێنێتەوە. لە ئێستادا حکومەتی هەرێم سەرەڕای ئەوەی کە ڕٶژی 11/7/2021 ڕایگەیاندووە کە (200) ملیارەکەی بەغد خراوەتە سەر هەژماری وەزارەتی دارایی و ئابوری حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەڵام باسی هەڵگرتی لێبڕینی موچەی موچەخۆرانی نەکردووە، ڕەنگە بیانووەکەی ئەوەبێت کە گومانی ئەوەی هەیە (200) ملیار دینارەکەی بەغدا بەردەوامی نەبێت!  لە کاتێکدا لە حوزەیرانی ساڵی 2020 بڕیاری لێبڕنی موچە درا، ناونرا خۆ گونجاندن لەگەڵ داهاتی بەردەست، واتە ڕێژەی لێبڕین بە گوێرەی ئەو داهاتە دەبێت کە لە بەردەستی حکومەت دەبێت، بەڵام ئێستا حکومەت بێدەنگی هەڵبژاردووە.    راپۆرتی پەیوەندیدار لە یادی دووساڵەی كابینی نۆدا

حكومەتی هەرێمی كوردستان لەدووتوێی كتێبێكدا بەناوی  "چاكسازی و خزمه‌تگوزارییه‌كانی كابینه‌ی نۆیه‌م"ى چاپ و بڵاوكرانه‌وه‌ خەرجی حكومەت لە مانگێكدا (995 ملیۆن) دۆلارە و داهاتەكانی (539 ملیۆن) دۆلارە خەرجی حكومەتی هەرێم لە یەك مانگدا: •    حكومەت لە مانگێكدا پێویستی بە نزیكەی (995 ملیۆن) دۆلار هەبووە بەم شێوەیە: •    (775 ملیۆن) دۆلار بۆ موچەی موچەخۆران. •    (205 ملیۆن) دۆلار بۆ موچەی كارپێكردن ( تەشغیلی) •    (35 ملیۆن) دۆلار بۆ خەرجی وەبەرهێنان ( پرۆژەكانی حكومەتی) داهاتی حكومەتی هەرێم لەیەك مانگدا  •     (539 ملیۆن) دۆلار داهاتی مانگانە لەم سەرچاوانەوەدەست كەوتووە. •    (295 ملیۆن) دۆلار داهاتی فرۆشتنی نەوت بۆ خەزێنەی حكومەت، لە بنەڕەتدا (720 ملیۆن) دۆلار كۆی گشتی داهاتی نەوتە، بەڵام (425 ملیۆن) دۆلاری دەدرێتەوە بە موستەحەقاتی كۆمپانیا و قەرزەكان.   •    داهاتی ناوخۆ : (244 ملیۆن) دۆلار (پێش دەستبەكاربونی كابینەی نۆیەم داهات 140 ملیۆن دۆلار بووە) نزیكەی 100 ملیۆن دۆلار داهاتی ناوخۆ لەكابینەی نۆدا زیادی كردووە، بەهۆی چاكسازیەوە. •    پارەكەی عێراق: (383 ملیۆن) دۆلار ، لە مانگی 4ی 2020ەوە ئەم پارەیە وەستێندراوە. •    یارمەتی هاوپەیمانان: بڕی (17 ملیۆن) دۆلار. كورتهێنان لە خەرجی و داهات: •    كۆی داهاتی ناوخۆ دەگەیشتە(939 ملیۆن) دۆلار •    لەكاتێكدا خەرجی حكومەت لەمانگێكدا (995 ملیۆن) دۆلار بووە •    بەم پێیە لە كابینەی نۆدا حكومەت مانگانە بڕی (56 ملیۆن) دۆلار كورتهێنانی هەبووەو وەكو قەرز كەوتووەتە سەرشانی حكومەت. نمونە: داهات و خەرجی حكومەت لە  نێوان مانگی 12/2019 و مانگی 4/2020: •    داهات و خەرجی لە مانگی 12/2019 ئەمە ئەو مانگەیەكە  هێشتا نرخی نەوت دانەبەزیوەو قەیرانی كۆرۆنا سەری هەڵنەداوە: •    تێكرای داهات لە مانگەكەدا (939 ملیۆن) دۆلار بووە: •    داهاتی نەوت ئەوبەشەی گەراوەتەوەبۆ وەزارەتی دارایی: (295 ملیۆن) دۆلار. •    داهاتی ناوخۆ: (244 ملیۆن) دۆلار •    بەشە بودجەی هەرێم لەبەغداد: (383 ملیۆن) دۆلار •    هاوكاری مانگانەی هاوپەیمان: (17 ملیۆن) دۆلار. •    خەرجی حكومەت بۆ مانگی 12/ 2019 •    ( 995 ملیۆن ) دۆلار بووە بەم شێوەیە: •    خەرجی موچە: (755 ملیۆن) دۆلار. •    خەرجی بودجەی تەشغیلی: (205 ملیۆن) دۆلار. •    خەرجی وەبەرهێنان: (35 ملیۆن) دۆلار •    كورتهێنان: (56 ملیۆن) دۆلاربووە. داهاتی حكومەتی هەرێم لە مانگی 4/2020 ئەمە ئەو مانگەیە كە نرخی نەوت دادەشكێت و كۆرۆنا سەر هەڵدەدا: •    داهاتی نەوت: (60 ملیۆن) دۆلار داهاتی نەوت بۆ وەزارەتی دارایی •    داهاتی ناوخۆ: (60 لیۆن) دۆلار •    هاوكاری هاوپەیمانی: (17 ملیۆن) دۆلار •    كۆی گشتی داهات: (137 ملیۆن) دۆلار، لەو مانگانەدا حكومەتی هەرێم (86%)ی كۆی داهاتی خۆی لەدەستداوە.   بۆ خوێندنەوەی دەقی راپۆرتی حكومەت لەبارەی دووساڵەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمیك وردستان 

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)   چاڵی مووشەک لێرە و  دەنگەکەی لەولا گەرچی مووشەکەکان بە هەولێر و بەغداوە نران، بەڵام شرۆڤەکردن دەبێت لە جێیەکی دیکەوە دەست پێبکات، چونکە ڕووداوە ڕاستەقینەکان لەوێ ڕوودەدەن. ساڵانێکی دوورودرێژە، عێراق بووەتە حەوشەی پشتەوەی زۆرانبازیی ناڕاستەوخۆی واشنتۆن و تاران، بەڵام ئەو وەرچەرخانەی لەم ساڵەی دواییدا بەدی دەکرێت، ئەوەیە هەرێم کراوەتە بەشێک لەو حەوشەی ململانێیە.  لە کەمتر لە هەفتەیەکدا، زنجیرە بۆردوومانێکی مووشەکی عێراقی (بە هەرێمیشەوە) گرتەوە، بەهۆی کەمی قوربانییە مرۆییەکان و ماناداری شوێنی بۆردوومانەکانەوە، جگە لە پەیامی واشنتۆن و تاران لەسەر زەوی عێراق و هەرێمی کوردستان شتێکی دیکەی لێناخوێنرێتەوە، گەرنا جەنگێکی نوێ لەئارادا نییە، بەڵام نیشانەی پەرەسەندنی نوێن لە ناوچەکەدا، کە هەرێم خاڵێکی کۆڵەکەیی ململانێکانە.  لەگەڕی نوێدا، ئەمریکا دەستپێشخەر بوو، لە سنووری عێراق-سوریا، هێرشکرایە سەر  میلیشیاکانی حەشدی شەعبی، بەڵام لێدوانەکانی وتەبێژی پنتاگۆن، پاش بۆردوومانەکە، هیچ ڕووی لە عێراق و بگرە میلیشیاکانیش نەبوو، ئەو وتی "دەمانەوێت لێکەوتەکانی پشتیوانی میلیشیاکان بۆ ئێران ڕوون بکەینەوە". چەند ڕۆژێک پاش ئەوە لە دەنگۆیەکی سایتە ئێرانییەکان بڵاوکرایەوە، بنکەیەکی ئیسرائیلی لە هەولێر جارێکی دیکە کراوەتە ئامانج و چەند ئیسرائیلییەکی نیشتەجێی هەرێم کوژراون(ئەم سیناریۆیە لەبۆردوومانی جەندمانگی پێشتری هەولیردا بڵاوکرایەوە)، گەرچی دەرکەوت هەواڵەکە زیاتر ئامانجەکەی بەردەنگی ئێرانی و مەسرەفی نێوخۆیی هەبوو، گەرنا لە هیچ لایەنێکی ڕەسمی و نارەسمی عێراقی و کوردستانی هەواڵەکە پشتڕاست نەکرایەوە. ئەڵبەت لایەنگرانی ئێرانی بەم دەنگۆیە دڵیان ئاوی نەخواردەوە و هەفتەیەک بەسەر بۆردوومانکردنی میلیشیا شیعەکاندا تێنەپەڕی بوو، فڕۆکەخانەی هەولێر و بنکەی سەربازی عەینولئەسەد بۆردوومان کران و بە قوربانییەکی کەمی مرۆیی و بە ئاماژەیەکی گەورە و ڕوونی وەڵامدانەوە، ئێرانیش وەک ئەمریکا وەڵامی خۆی لە هەمان زەمینەدا (عێراق و هەرێم) پێشکەشی واشنتۆن کرد. هاوشێوەی لێدوانەکانی پەنتاگۆن، لە پەلامارە مووشەکییەکەی پرۆئێرانیەکانیشدا، لێدوانی بەرپرسانی شیعەی عێراق و ئێرانیش، ڕاستەوخۆ قوربانی (هەولێر و بەغدا)یان نەکردە بەردەنگ و قسەبۆکەر، بەڵکو دەستبەجێ پەیام و لێدوانییان بەرامبەر واشنتۆن بوو و هەڕەشەی پەلاماری زیاتریشیان دووپات کردوە، وەک ئەوەی شوێنی بۆردوومانکراو، گەڕەکێکی نیوجەرسی بووبێت نەک دۆڵی دووڕووبار. هاوپێچی نامەمووشەکییەکان گرنگە ئەو ڕووداوانەی نێوان هەردوولا لەبەرچاو بگیرێت کە پێش و پاشی بۆردوومانەکانیان تەنیبوو: لە ئاستی نێودەوڵەتی گفوگۆکانی زیندووکردنەوەی "بەرجام: ٥+١" لە ڤێننا، ڕووبەنشێوی هەنگاویان نا. لە ئاستی ئێرانیدا، بەهۆی دواهەڵبژاردنەوە: دەوڵەت و حکومەت کەوتنەوە دەستی ئسوڵگەراکان و یەکدەست بوونەوە، کە هەنووکەش دروشمییان مەرگ بۆ ئەمریکا و ئیسرائیل و لەکردەییشدا ڕێگری یەکەمی ڕێککەوتنی حکومەتەکی ڕۆحانی بوون بۆ سازان لەگەڵ واشنتۆندا، بەسەرجەم مەلەفەکانی یەمەن، لوبنان، سوریا و عێراق و سەرتۆپیشیان دۆسێی ناوەکی و مووشەکە بالیستییەکانیشەوە. ئەوەش نابێت لەیاد بکرێت هاوزەمانی ئەو مووشەکانە و لەسەرووبەندی گفتوگۆکانی ڤێینا، پەرلەمانی ئێران و جێبەجێکارانی بەرنامەی مووشەکی ئێران پەسەندنامە و ئاماژەی هەنگاویان بەرەو بەرهەمهێنانی نوێ بەڕێژەی ٢٠٪ی ئەتۆمی، نیشانی جیهان دا. لەبارەی دۆخی نێوخۆی ئێرانیشەوە، دوو هەفتەی ڕابردوو زۆرترین خۆپیشاندان و گردبوونەوەی توێژی و چینی و گشتی (ناڕەزایی کرێکاران، پیشەواران و ناڕەزایی بەرامبەر بڕینی کارەبا و ...تاد) ڕوویدا. ئەمانەش بۆ ئێران مەترسیسازی ئاسایشی و سیاسی بەدووی خۆیدا دەهێنێت و دەبێت حسێبکاریی دەرەکی و لایەنی هاندانی تیدا دیاریی بکرێت، کە هەمیشە و لە هەموو ناڕەزایەتییەکی جەماوەرییدا، ئسوڵگەراکان هەولێر بە دەستلەپشتدانی ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی تۆمەتبار دەکات. بیریش نەچێت، بەر لە هێرشەکەی سەر هەولێر و عەینولەئەسەد، وەفدێکی باڵای پارتی دیموکراتی کوردستان لە ئێران بوو، دیارە بە ئەنجامێکی گونجاوی دڵخوازی ئێران نەگەیشتوون. لەسنووری ڕۆژهەڵاتی ئێرانیشەوە، جارێکی دی تاڵیبان بەهەژموونێکی سەربازیی نوێوە لە پێشڕەویدایە و زۆرینەی خاکی ئەفغانستانی کۆنتڕۆڵکردووەتەوە. ئێستا ئیتر دراوسێیەکی سوننی مەزهەبی وەهابی جیهادی دەبێتەوە دراوسێی. گەرچی ئاماژەکان بۆ ڕێککەوتنی پێشوەختەی تاڵیبان-تاران لە ئارادان، بەڵام هیچ یەکێک لەم دوو هێزە ناتوانن لە کاسەیەکی مەزهەبی و سیاسییدا ئاوبخۆنەوە، دواجار حەزەر واجیبە بۆ هەردوولا. لە ئاستی عێراقیشدا: بەر لەبۆردوومانەکان، کۆبوونەوەیەکی لوتکەی سێقۆڵی عەرەبی و هەوڵەکان بۆ گێڕانەوەی بەغدا بۆ میحوەری عەرەبی و کەنداو و ئەگەرەکانی سەرگرتنی پڕۆژەی شامی نوێ لە ئارادا بوون و هەن. بەکاتێکی کەمیش بەر لە نامەمووشەکییەکانی سەر هەولێر وعەینولئەسەد، کەدەکاتە دوو ڕۆژ پاش هەڕەشەکانی کەتائیبی حزبوڵا بۆسەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا، دەنگۆی ئەوە هەبوو هەریەک سمایل قائانی سەرکردە و حسین تائیبی سەرۆکی دەزگای هەواڵگریی سوپا(فەیلەقی)ی قودس بە سەردانێکی نهێنی لە عێراق بوون و دیداری هێزە میلیشیاکانیان ئەنجامداوە. وەک چۆن پەیامی ئەمریکا بۆ ئێران ڕوون بوو، پەیامی ئێرانیش لە بۆردوومانی هەولێردا، ڕوونە، لەلایەنی جێبەجێکارەوە بیگرە تا پێگەی هاویشتن و جۆری مووشەکەکان، دەرکەوت کە ئێران ئەمجارە لەبری فشار لە بەغداوە ڕاستەوخۆ مووشەکی بە هەولێرەوە نا و پەیامێکی دەنگیشی بۆ واشنتۆن نارد. شەڕێکی نەزۆر گەرم بەڵام لەگەڵ ئەم پەرەسەندنانەدا، هەردوولا دەرکی ئەوە دەکەن کە جەنگی ڕاستەوخۆ و لەمەگەرمتر لەبەرژەوەندی هیچ لایەکیان نییە، ئەوەش دەزانن، بەتێکچوونی زیاتری عێراق و کەوتنی یەکجاریی ئەم کارەکتەرانەی سیاسەت (حەشد، حکومەتی بەغدا، سوننەی دەستەمۆ، هەرێمی کۆتکراو)، نەلەبەرژەوەندی تارانە و نە واشنتۆن، چونکە بە تێکدانی، هێزی دیکەی هەرێمی (تورکیا، کەنداوی عەرەبی) و نێودەوڵەتی (چین و ڕووسیا) زیاتر پەلدەکێشن و دەبنە خاوەنی ئەو شەراکەتەی هەژموون و ئەو دابەشکارییەی دەسەڵاتی سەرگۆڕەپانی عێراق. بۆیە سیاسەتی نەشەڕ نە ئاشتی لانیکەمی جەنگی براوە-براوەی بۆ ئێران و ئەمریکا دەستەبەرکردووە. لەم نێوەندەدا ئەوەی زیانی بەرکەوت لە قۆناغی ٢٠٠٣-٢٠١٧، بە پلەی یەکەم بەغدا و خەڵک و دەزگا دەوڵەتییەکانی عێراق بوون، بەڵام لەپەرەسەندنی نوێی ململانێکاندا، لە پاش ٢٠١٧ەوە هەرێمی کوردستانیشی گرتەوە: لەهەنگاوی یەکەمدا لەدەستدانی نیوەی خاکی ژێر هەژموونی هەرێمی، لە ١٦ی ئۆکتۆبەردا لە حکومەتی هەرێم سەنرا و هەنگاوی دووەم لەڕووی ئابوورییەوە مووچە و بودجەی هەرێم "مەژی و مەمرانە" بەڕێکرا و بڕدرا. دوا هەنگاویش لە پەرەسەندنی ململانێی واشنتۆن و تاران، بۆردوومانەکانی ئەم دواییانە بوون کە هەولێر (وەک ئاماژە) کرایە ئامانج و نیشانەبوو بۆ گەرمتربوون و فروانبوونی گۆڕەپانەکە. پێناچێت لەم هەنگاوەشدا بووەستێت و هی دیکەی مەترسیدارتر بەدووی خۆیدا نەهێنێت. بۆچی هەوڵیر؟ خاکی هەرێم لە ململانێکانی پێشتری تاران و واشنتۆندا، وەک پێگەیەکی ئەمن، بەپارێزراوی مابوویەوە، تەنانەت لە جەنگی داعشیشدا، لەلایەک لەبەر سیاسەتی ئەمنی هەردوووڵات و لەلایەکی ترەوە لەبەرئەوەی ژووری بڕیاری سیاسەتی دەرەکی ئێران باوەڕی وابوو، هەرێم بەفشار لە بەغداوە کۆنتڕۆڵ دەکرێت و گرنگە کورد باڵێکی بەڕێوەبردن و پارێزەری عێراقێکی یەکپارچە بە هەژموونی شیعەوە بێت و هاوسێیەکی باشی بێت، ئێستا نە ئەو عێراقە ماوە و نە فشارەکانی شیعەش لەسەر هەولێر ئامانجی تەواوی تاران دەستەبەردەکەن، هەنگاوەکانی ئەمریکاش لەنێوچەکەدا ئێرانی ڕووبەڕووی واقیعی نوێکردووەتەوە. لەخۆڕاش نییە تاران دەیەوێت هەنگاوی نوێ لەدەرەوە و ناوەوە هەڵگرێت کە سیاسەتی پێداچوونەوە لە خۆدەگرێت و ناوی ناوە "هەنگاوی دووەمی شۆڕش" و "چلساڵی دووەم". بەڵام پەرەسەندنەکانی ئەم دوواییە دەریدەخەن کە زەمینەی ململانێکە فراوانتر بووە و نزیکتریش بووەتەوە لە خاڵە هەستیارەکانی بەرژەوەندی و هەژموونی هەردوولا: ئەمریکا سەرجەم فشارەکانی لەبازنەی دووری یەمەن و لوبنانەوە بۆ بازنەیەکی نزیکتر و بناگوێی ئێران هێناوە کە سنوورەکانییەتی، لە ئازەربایجانەوە تا ئەفغانستان و سوریا و عێراق، ئێران هیچ کات خۆشحاڵ نییە ململانێکان هێندە لێیەوە نزیک بن، بۆیە هەمیشە هەوڵی دەدا جەنگەگەرمەکەی دوورتر بێت بەڵام دەنگەکەی لە تارانەوە بێت. سیاسەتی دەرەکی ئێران پشت بە قوڵایی دەرەکیی ستراتیژیی دوورمەودا دەبەست بۆ ئەوەی سەروەری پارێزراو و هەرەشەکان دوورتر بن، بۆیە هەولێر لەبەر نزیکی و هەستیاریی ئێران نەیدەویست ڕاستەوخۆ پەشیوی تێدا درووست بکات. بەڵام بە لێدانە ڕاستەوخۆکانی ئەمریکا لە سووریا و نزیکردنەوەی ململانێ بۆ بازنە نزیکەکانی تاران، وەک کاردانەوە ناچار سیاسەتی بەرگریی پیادەبکات، کردنەوەی گەورەترین قونسوڵخانەی ئەمریکا،  پێنج بنکەی سەربازی لە هەرێم بەتایبەت هەریر، سەرباری هەنگاوەکانی دیکەی واشنتۆن بوون، ئەمانە پێکەوە سەرچاوەی هەڕەشەن بۆ تاران، بۆیە لە پەرچەکرداردا بە نامەی مووشەکی دەیەوێت بە ئەمریکا بڵێت: ڕاستە ئەمانە سەرچاوەی هێزی  تۆن بەڵام هەلی ئێمەن بۆ پەلاماردانی بەرژەوەندییەکانیشت. دیارە بەئامانجگرتنیان نیشانەی پەرەسەندنی ململانێکان و گرتنەبەری سیاسەتی نوێن. ئەوەی ئێستا لە ژوورەکانی بڕیاری سیاسەتی ئەمنی و سیاسیی ئێران بڕیار دەدەن، ئەوانەن کە باوەڕیان بە لێدانی تەئدیبی و مراندنی هەڕەشەیە لەقۆزاخەدا، ئەم گرووپە لەسەردەمی قاس سولەیمانیدا و بە کابینەیەکی وەک کابینەی ڕۆحانی و وەزیرێکی وەک زەریف، کەمتر دەیانتوانی بڕیاردەر بن، بەڵام هەنووکە هەژموونیان بەسەر سیاسەت و سەرکۆماری نوێدا زیاتر و ڕەنگە بەر لەهەر شتێک بەسیاسەتی سنووریی و هاوسێکاندا بچنەوە و پاکوپیسیان لەچاوی بەرژەوەندی و قۆناغی نوێی ئێرانەوە ڕێکبخەنەوە. ئەوان جیا لە پەیامی موشەکییان بۆ واشنتۆن، باوەڕییان وایە هەولێر لە ئایندەدا هەڕەشەی ئاسایشییە بۆ سنوورە ڕۆژئاواییەکانی ئێران، بەم پەیامە مووشەکیانەش یان هەولێر دەکەنە پێگەی ململانێی گەرمتر یان ڕایدەکێشنەوە سەرمێز و لەگەڵ حەشد و شیعەدا دەیانکەنەوە باڵی ڕاست و چەپی بەڕێوەبردنەوەی عێراق.

 درەو: سامان ساڵح فه‌ره‌ج - سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی سه‌ره‌تا: نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، جێی سه‌رنج و له‌ هه‌مانكاتدا له‌سه‌ر بنه‌مای كارنامه‌ و سیاسه‌ته‌ گشتییه‌كانیشی شیاوی هه‌ڵسه‌نگاندنی زانستیشه‌. چونكه،‌ نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌ت دروستبووی قۆناغێكی ته‌واو جیاوازه‌ له‌سه‌ر هه‌رسێ ئاسته‌كانی: 1- نێوخۆیی هه‌رێمی كوردستان. 2- په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و حكومه‌تی فیدڕاڵی به‌غداد. 3- ئاستی نێوده‌وڵه‌تیی، به‌ تایبه‌ت ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان، كاریگه‌ره‌.  له‌م كورته‌ نووسینه‌دا هه‌وڵده‌ده‌ین له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی زانستی و به‌ هه‌ند وه‌رگرتنی ئه‌و ئاسته‌ كاریگه‌رانه‌‌ی سه‌ره‌وه،‌ سه‌رنجێك له‌سه‌ر نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌ت، بخه‌ینه‌ڕوو. له‌ هه‌ندێ وێستگه‌یشدا هه‌ڵسه‌نگاندن بكه‌ین.  یه‌كه‌م: ناساندنی نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، له‌ (10 ی ته‌مموزی 2019) واته‌: 10/7/2019 له‌ دانیشتنی ژماره‌ 13ی په‌رله‌مانی كوردستان متمانه‌ی پێبه‌خشرا. نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، حكومه‌تێكی هاوپه‌یمانییه‌ كه‌ له‌ سێ پارتی سه‌ره‌كیی: پارتی دیموكراتی كوردستان/ پ.د.ك و یه‌كێیتی نیشتمانیی كوردستان/ی.ن.ك و بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان/ ب.گ و حیزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان/ حسدك و لیستی پێكهاته‌كانی مه‌سیحی و توركمانه‌كان، پێكهاتووه‌. له‌ 73%ی كۆی ده‌نگده‌ری هه‌رێمی كوردستان، كه‌  له ‌پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌شداربوون، ده‌نگیان به‌و پارته سیاسییانه‌ داوه‌ كه‌ نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانیان پێكهێناوه‌. له‌ 64.7%ی كۆی ده‌نگده‌ری هه‌رێمی كوردستان‌، كه‌  له ‌پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌شداربوون، ده‌نگیان به‌ هه‌ر سێ پارتی سه‌ره‌كی: پ.د.ك و ی.ن.ك و ب. گ. داوه‌، كه‌ ده‌كاته‌ یه‌ك ملیۆن و 194 هه‌زار و 885 ده‌نگی ده‌نگده‌ری هاوڵاتی هه‌رێمی كوردستان. نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم، له‌ سه‌رۆك و جێگری سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و 22 وه‌زاره‌ت پێكدێت كه‌ پشكی هه‌ر پارتێك به‌مجۆره‌یه‌: پ.د.ك سه‌رۆكی حكومه‌ت و نۆ وه‌زاره‌ت. ی.ن.ك، جێگری سه‌رۆكی حكومه‌ت و شه‌ش وه‌زاره‌ت. ب.گ/ بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان، چوار وه‌زاره‌ت. حسدك، یه‌ك وه‌زاره‌ت. پێكهاته‌ی مه‌سیحی یه‌ك وه‌زراه‌ت و توركمانه‌كانیش، یه‌ك وه‌زاره‌ت یان به‌ركه‌وتووه‌. رێژه‌ی ژن له‌ نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمدا بریتییه‌ له، 13.4%ی پێكهاته‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و له‌كۆی 24 ئه‌ندامه‌كه‌ی پێكهێنه‌ری ئه‌نجومونی وه‌زیران (سه‌رۆك و جێگر و وه‌زیره‌كان) 11 پسپۆڕییان له‌ قانون و رامیارییدایه‌، هه‌روه‌ك دوای زیاتر ساڵ و نیوێك وه‌زیری سامانه‌ سروشتییه‌كان، ده‌ستبه‌كاربوو. دووه‌م: دۆخی پێكهاتنی نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان  نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، دره‌نگتر له‌ چاوه‌ڕوانی خه‌ڵكی كوردستان و پێویستی قۆناغه‌كه‌ پێكهات. یه‌كێك له‌ دوور و درێژترین گه‌ڕی گفتوگۆی نێوان پارته‌ سیاسییه‌كانی بۆ پێكهێنانی حكومه‌ت له ‌هه‌رێمی كوردستان له‌ 1992 ‌وه‌ تا  2019 ی خایاند، كه‌ ماوه‌كه‌ی زیاتر له‌ نۆ مانگ بوو. درێژی ئه‌م ماوه‌یه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌و ئاسته‌ نێوخۆییه‌ی گۆڕانه‌ نێوخۆییه‌كانی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ كه،‌ وه‌ك هۆكارێكی كاریگه‌ر بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌ت لێی ده‌ڕوانرێت. ئه‌م پێشه‌كییه‌ ئاڵۆزه‌ بۆ پێكهێنانی نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌ت، بووه‌ بنه‌مایه‌كی نه‌رێنی و خراپ بۆ دروستبوونی كابینه‌ی  نوێی حكومه‌ت، ئه‌ویش به‌هۆی ململانێی توندی نێوان پ.د.ك و ی.ن.ك له‌لایه‌ك و درۆدنگی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان له‌ پ.د.ك له‌ دوای داخستنی ده‌رگای په‌رله‌مانی كوردستان و رێگری له‌سه‌رۆكی پێشووی په‌رله‌مان له‌ خولی پێشودا كه‌، پشكی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان بوو. ئه‌مه‌ هاوكات بوو له‌گه‌ڵ ململانێی توندی راگه‌یاندن و سیاسیی نێوان بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان و ی.ن.ك، به‌هۆی رووداوه‌كانی دوای هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی 30/9/2018، كه‌ له‌ شاری سلێمانی رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی چه‌كداریی تێكه‌وت. رووداوه‌كانی نێوخۆی نێو پارته‌ سیاسییه‌كانیش دیسانه‌وه‌ له‌سه‌ر ئاستی نێوخۆیی هه‌رێمی كوردستان كاریگه‌ر بوون، وه‌ك ململانێكانی نێو پ.د.ك و ی.ن.ك و بزوتنه‌وه‌ی گۆڕانیش له‌ هه‌مانكاتدا، كه‌ پێكه‌وه‌ ده‌توانین بڵێین هه‌ر یه‌كێك له‌م حیزبانه‌ به‌ له‌ت/ باڵێكـه‌وه‌ رۆشتنه‌ ناو حكومه‌ت و باڵێكیان به‌ گوتار و هێزه‌وه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت مانه‌وه، كه‌ هه‌رچه‌نده‌ به‌ فه‌ڕمیش نه‌بووبێت، به‌ڵام به‌ كرده‌یی دژی حكومه‌ته‌كه‌ بوون‌. دۆخی “له‌ته‌ حیزب یان باڵێك له ‌ناو حكومه‌ت” دیارده‌یه‌كی زه‌قتره‌ له‌  نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم، ته‌واو ره‌نگی داوه‌ته‌وه‌، پێشتریش له‌كابینه‌كانی دیكه‌ ئه‌م دیارده‌یه‌ هه‌بووه‌، به‌ڵام به‌هۆی بوونی هه‌رسێ كه‌سێیتی به‌هێزی ناو گۆڕه‌پانی سیاسی و حیزبایه‌تی، كۆچكردوو، به‌ڕێز: مام جه‌لال و به‌ڕێز: مه‌سعود بارزانی و كۆچكردوو، به‌ڕێز: نه‌وشیروان موسته‌فا، ئه‌م دۆخه‌ كپ و بێده‌نگ له‌ په‌راوێزدا گه‌مه‌ی تێدا ده‌كرا، نه‌ك وه‌ك ئێستا كه‌ بۆته‌ چه‌قی ململانێ و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان. ده‌توانین هه‌ر له‌سه‌ر ئاستی نێوخۆیی و كاریگه‌ری له‌سه‌ر نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم، ئاماژه‌ به‌ كارنه‌كردن به‌ رێككه‌وتنی ستراتیژیی نێوان پ.د.ك و ی.ن.ك، بكه‌ین كه‌ بنه‌مای كاری هاوبه‌شی نێوان هه‌ردوولا بوو به ‌تایبه‌ت دوای پرۆسه‌ی رزگاری عێراق له‌ 2003 كه‌ وه‌ك چوارچێوه‌ی رێكخستنی به‌رژوه‌ندی و هێز له‌نێوان پ.د.ك و ی.ن.ك و بنه‌مای سه‌قامگیریی داده‌نرا، له‌گه‌ڵ نه‌مانی ئه‌م چوارچێوه‌یه‌دا هیچ چوارچێوه‌یه‌كی دیكه‌ بۆ به‌دیهاتنی سه‌قامگیری دانه‌نرا، كه‌ له‌ باشترین باردا گه‌ڕانه‌وه‌ی هێز بۆ دامه‌زراوه‌ قانونیه‌كانی هه‌رێم:وه‌ك: په‌رله‌مان و حكومه‌ت و دادگاكان بوو، كه‌ به‌هۆی زاڵبوونی حیزبه‌وه‌ هێزی كاریان لێبڕاوه‌. دۆخی دوای رێككه‌وتنی ستراتیژیی له‌بری گه‌ڕانه‌وه‌ی هێزی قانونی بۆ ده‌زگه‌كان كه‌(دۆخه‌ راسته‌ییه‌كه‌یه‌)، به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ دابه‌شبوونێكی سیاسی توند له‌سه‌ر ئاستی جوگرافیی هاته‌ئاراوه‌ كه‌، بانگه‌شه‌ی “هاوسه‌نگی هێز و هاوسه‌نگی سیاسی” جێگه‌ی گرته‌وه‌، ئێستا هه‌رێم له‌ رێڕه‌وه‌ی به‌ره‌و هاوسه‌نگیدایه!‌ له‌نێوان ی.ن.ك و پ.د.ك دا كه‌ له ‌باشترین باردا هه‌مان سیناریۆی ساڵی 1995 و دابه‌شبوونی هه‌رێمی لێدێته‌ به‌رهه‌م، كه‌ له‌سه‌ر ئاستی حكومه‌ت به‌ كرده‌یی ئه‌مه‌ هاتۆته‌دی و ته‌نها راگه‌یاندنی سیاسیی ماوه‌. له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌ ئه‌نجامه‌ نه‌خوازراوه‌كانی پرۆسه‌ی راپرسی گشتی بۆ سه‌ربه‌خۆیی باشووری كوردستان وایكرد كه،‌ زۆر هێز و لایه‌ن خۆیان له‌ژێر باری به‌رپرسیارێتی قورسی قۆناغه‌كه‌ بدزنه‌وه‌ و سیاسه‌تێكی دیكه‌ بگرنه‌به‌ر، ئه‌ویش سیاسه‌تی تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ له‌لایه‌ك و خۆ زاڵكردن له‌لایه‌كی دیكه‌، له‌م ململانێ نا عه‌قڵانییه‌ی نێوان هێزه‌ باڵا ده‌سته‌كاندا له‌ هه‌رێمی كوردستان، شكۆی هه‌رێم و پێگه‌ی قانونی زۆرهاته‌خواره‌وه‌، به‌ جۆرێك كه‌ كه‌مكردنه‌وه‌ له‌ سه‌نگی حكومه‌تی هه‌رێم، وه‌ك حكومه‌تێك كه‌ هێزه‌كان پشتیوانی ناكه‌ن، به‌كار هات بۆ لێدان له‌ پرسی ره‌وای نه‌ته‌وه‌ی كورد. ئه‌نجامی گۆڕانكارییه‌كانی نێوخۆیی كوردستان و گۆڕانكارییه‌كانی نێو پارته‌ سیاسییه‌كانیش، بارێكی قورسی له‌سه‌ر بنه‌مای بڕیار به‌ده‌ستی هێنایه‌ گۆڕێ، به‌جۆرێك كه‌ ی.ن.ك، له‌ ئه‌نجامی گۆڕانكارییه نێوخۆییه‌‌كانیدا  ته‌نها تیمێكی له‌ حكومه‌ته‌، نه‌ك حیزب و بڕیاری سیاسی حیزبه‌كه‌، له‌ به‌رامبه‌ریشدا بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان، فراكسیۆنه‌ په‌رله‌مانییه‌كه‌ی بووه‌ به ‌دوو به‌ش هه‌ر له‌ناو یه‌ك حیزبدا، به‌ ڕوونیش ململانێی نێوخۆیی پ.د.ك، له‌سه‌ر ئاستی راگه‌یاندن و وتاردان و میواندارییه‌كانی  وه‌زیره‌كانی نۆهه‌مین كابینه‌ له‌ په‌ر‌له‌مان ره‌نگیداوه‌ته‌وه‌. ئه‌م ئاسته‌ی هۆكاره‌ نێوخۆییه‌كان، به‌هێزترین هۆكاره‌ له‌سه‌ر توانای حكومه‌تی هه‌رێم، به‌جۆرێك كه‌ حكومه‌تی هه‌رێم به‌هۆی ململانێكانه‌وه‌، ناتوانێت مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران له‌كاتی قانونیی خۆیدا بدات، به‌مه‌رجێك نرخی نه‌وت له‌ 25 دۆلاره‌وه‌ بۆ 72 دۆلار و داهاتی نێوخۆیش تا 150 ملیار دینار زیادی كردووه‌، به‌ڵام هاوكێشه‌كه‌ به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ كه‌وته‌وه‌، له‌گه‌ڵ زیادبوونی داهاتدا كه‌ ده‌بوو حكومه‌ت به‌هێزتربووایه‌، كه‌چی داهات زیاد و حكومه‌ت كه‌م تواناتر بوو، ئه‌مه‌ش نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بڕیار و هێز و یه‌كلاكردنه‌وه‌ی پرسه‌ گرنگه‌كان له‌ ده‌ستی دامه‌زراوه‌ی قانونی حكومه‌تدا نییه‌.  سێیه‌م: په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و به‌غداد  له ‌ساڵی 2012 ‌وه‌ ئاڵۆزییه‌كانی نێوان هه‌رێم و حكومه‌تی فیدڕاڵیی به‌غدا زیاتر ده‌ركه‌وت، ره‌گی ئاڵۆزیه‌كان له‌ هه‌ناوی به‌هێزبوونی لایه‌نی شیعه‌ی ده‌سه‌ڵاتداریی عێراقدایه‌ كه‌، سیاسه‌تیان كردنی عێراق به‌ ده‌وڵه‌تێكی ساده‌ی ناوه‌ندیی مه‌زهه‌بی، ‌ له‌م پرۆژه‌ سیاسییه‌یاندا جێگه‌ی كورد و هه‌رێمی كوردستان و سوننه‌ی تێدا نابێته‌وه‌، له‌ هه‌نگاوی یه‌كه‌مدا، سوننه‌ی عێراق له‌ گۆڕه‌پانه‌كه‌ كرایه‌ ده‌ره‌وه ‌و سه‌رجه‌م هێزی مرۆیی و دانیشتوان و ناوچه‌ی جوگرافیی و ده‌سته‌بژێری سیاسی و ژێرخانی ئابووری ناوچه‌ و پێكهاته‌ی سوننه‌ سڕدرانه‌وه‌. به‌شێك له‌ سوننه‌كان له‌ژێر گوشاری بارودۆخ و نه‌بوونی ده‌رفه‌تدا خۆیان داوه‌ته‌ پاڵ هێزه‌ شیعیه‌كان و به‌ سوننه‌كانی مالیكی، عه‌بادی، … ناسراون، ئه‌وانیش جگه‌ له‌وه‌رگرتنی چه‌ند پۆستێكی رووكه‌ش هیچ ده‌رفه‌تێكی مانۆڕ و كاریگه‌ریی سیاسییان نه‌ماوه‌، له‌ عێراقدا هیچ پشتێنیه‌كی جه‌ماوه‌رییان به‌ده‌سته‌وه‌ نه‌ماوه‌. هاتنی داعش بۆ عێراق 2014، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ره‌تادا هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی جدی بوو له‌سه‌ر ده‌وڵه‌ته‌كه‌، به‌ڵام فه‌توای عه‌لی سیستانی،‌ مه‌رجه‌عی شیعه‌كان به‌ دامه‌زراندنی “حه‌شدی شه‌عبی” هاوكێشه‌كه‌ی گۆڕی و جارێكی دیكه‌ پێكهاته‌ی سوننه‌ پاكتاوكران و كوردیش له‌ حه‌مرینه‌وه‌، بۆ قه‌ره‌هه‌نجیر راماڵراو ده‌سه‌ڵاتی نه‌ما. گه‌مارۆدانی هه‌رێمی كوردستانیش له‌كاتێكدایه‌، كه‌ هێزه‌ باڵاده‌سته‌كانی هه‌رێم نه‌ك به‌رامبه‌ر به‌غداد و كاره‌ نا ده‌ستوورییه‌كانی یه‌ك ده‌نگ نین، به‌ڵكو هه‌ندێك لایه‌ن له‌ هه‌رێم، پشتیوانی به‌غدا ده‌كه‌ن بۆ قه‌تیسكردنی هه‌رێمی كوردستان. دروشمی نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، “به‌ره‌ و به‌غداد” بوو، وه‌ یه‌كه‌مین سه‌ردانی فه‌ڕمی سه‌رۆك وه‌زیران و جێگره‌كه‌ی له‌ دوای چه‌ند رۆژێك له‌ ده‌ستبه‌ركاربوونیان (15/7/2019) بۆ به‌غداد بوو، به‌ڵام به‌هۆی ململانێی نێوخۆیی و بوونی ده‌ستی به‌غدا له‌ ناو هه‌رێم، كابینه‌ی نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم، كه‌ تۆماری سه‌ردانی بۆ به‌غدا  به‌راورد به‌ كابینه‌كانی پێش خۆی شكاندووه‌، هیچی لێ سه‌وز نه‌كردووه‌، ئه‌وه‌ش شكستی سیاسه‌تی “به‌ره‌ و به‌غدا” ده‌رده‌خات، چونكه‌ حكومه‌ت به‌بێ هێزه‌كانی ناوخۆی هه‌رێم، ناتوانێت سیاسه‌تی سه‌ربه‌خۆی خۆی دابرێژێت، ئه‌وه‌ش یه‌كێك له‌ نه‌نگییه‌كانی كابینه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمه‌، كه‌ حیزبه‌كان دوای به‌شداریكردن و رازی بوون له‌سه‌ر كارنامه‌كه‌شیان له‌ حكومه‌ت، به‌ پاكێجێكی دیكه‌وه‌ له ‌ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت كارده‌كه‌ن، ئه‌م به‌ره‌نجامێكی خراپی رێزنه‌گرتنه‌ له‌ دامه‌زراوه‌ ره‌وا و قانونییه‌‌كانی هه‌رێمی كوردستان. له‌ ئێستادا به‌غداد بۆ هه‌رێم وه‌ك گورگی لێهاتووه‌ و هه‌ر حیزبێك به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی له‌ هه‌رێم به‌ گوێره‌ی خواسته‌ به‌رته‌سكه‌كانی نه‌بێت، به‌ په‌نابردنه‌ به‌ر به‌غداد، وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌ له‌سه‌ر هه‌رێم، هه‌نگاو ده‌نێت، ئه‌م نه‌ریته‌ له‌ ساڵی 1992وه‌ له‌نێو هێزه‌ سیاسییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان بوونی هه‌یه ‌و چه‌ند كاره‌ساتی گه‌وره‌یشی لێكه‌وتۆته‌وه‌.‌ فاكته‌ری عێراق، بۆ هه‌رێم مایه‌ی مه‌ترسی و هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی به‌رده‌وامه‌ هه‌تا ئاستی له‌ناوچوون، له‌ دۆخی ئاساییدا پرسی كورد له‌عێراق به‌ربه‌سته‌ له‌به‌رده‌م ته‌ماحكاریی و داگیركاریی عێراقدا، وه‌ پرسێكی جێی سه‌رنج و ره‌وایه‌‌، له‌ ئێستادا كه‌ حیزبه‌كانی هه‌رێم كه‌ وازیان له‌پرسی نه‌ته‌وه‌یی هێناوه‌، به‌غدا دانه‌ دانه‌ قوتیان ده‌دات و ئه‌مه‌ش هیچ كارتێكی له‌ده‌ست حكومه‌تی هه‌رێم نه‌هێشتۆته‌وه‌، چونكه‌ ئه‌وه‌ی حكومه‌ت به‌ گیرو گاز و نووسرا و له‌ دانوستان ده‌یدات به‌ به‌غداد، ئێستا به‌غداد به‌بێ ماندووبوون له‌ كوردستانه‌وه‌ ده‌ستی ده‌كه‌وێت، ئه‌مه‌ش حكومه‌تی هه‌رێمی له‌ دامه‌زراوه‌یه‌كی به‌هێزی جێبه‌جێكردنه‌وه‌ كردۆته‌ ده‌زگایه‌كی كارگێڕی بۆ ئاستی لۆكاڵی. چواره‌م: گۆڕانه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان پرسی كورد له‌ ناو گه‌مه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا چونكه‌ جێگیر نییه‌، هه‌موو گۆڕانكارییه‌ك بچوك یان گه‌وره‌ كاریگه‌ری له‌سه‌ری ده‌بێت، گۆڕانكارییه‌كانی ئاستی نێوده‌وڵه‌تی په‌یوه‌ست به‌هه‌رێمی كوردستان چاره‌نووسساز ترن، چونكه‌ به‌شێك له‌ بوونی هه‌رێمی كوردستان په‌یوه‌ندیداره‌ به ‌سه‌رده‌می سیسته‌می نوێی جیهانی كه‌ تێیدا هێزه‌ دیكتاتۆره‌كانی ناوچه‌كه‌، به ‌تایبه‌ت عێراق له‌ هێز خرا. هاو سه‌نگه‌ری له‌گه‌ڵ زلهێزه‌كانی جیهان‌ ‌ له‌ ساڵی 1991 ده‌رفه‌تێكی له‌بار بوو بۆ بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی كوردستان، كه‌ دووباره‌ بوونه‌وه‌ی نییه‌، به‌ڵام نزمیی ئاستی به‌رنامه‌ی سیاسیی هێزه‌ سیاسییه‌كانی كوردستان به‌هۆی پێنه‌گه‌یشتوویی سیاسییان و نه‌بوونی به‌رنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی و پابه‌ندبوونیان به‌ ئایدۆلۆژیای دواكه‌وتوی نا كامڵی سۆسیالیستی و خۆ خستنه‌ پاڵ دروشمه‌ قه‌به‌ بێ ماناكانی، وه‌ك: فیدڕاڵی و پێكه‌وه‌ ژیان و دیموكراسی  بۆ عێراق و … تاد، له‌ هه‌مانكاتدا كاریگه‌ری ده‌وڵه‌تانی هه‌رێمی له‌ په‌كخستنی ئامانجه‌كان، وایكرد دۆخی پاشكۆیی زاڵ ببێت، دۆخی پاشكۆیی وێنه‌یه‌كی به‌ حكومه‌تی هه‌رێم و دامه‌زراوه‌ ده‌ستوورییه‌كانی به‌خشی كه‌ توانای بڕیاردانی راسته‌قینه‌ی بۆ گۆڕانكاریی نه‌بێت، له‌لایه‌كه‌وه‌ حكومه‌تی هه‌رێم وه‌ك ده‌زگه‌ی ترانزێت بۆ وه‌رگرتنی هاوكاریی له‌ وڵاتانی زلهێز و رێكخراوه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و خێرخوازه‌كان بۆ خه‌ڵك رۆڵی ده‌بینی، كه‌ ئه‌م پرۆسه‌ بوو به‌هۆی دامه‌زراندنی چه‌ندین ده‌زگای كارگێڕی نا نیشتمانی و دروستبوونی چینێكی گه‌نده‌ڵی خوێنده‌واری بیرۆكرات له‌ هه‌رێمی كوردستاندا. بوونی هێزه‌ باڵا ده‌سته‌كان، به‌ تایبه‌ت ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا و به‌ریتانیا له‌ ناوچه‌كه‌دا، وه‌ك پاسه‌وان، سیاسه‌تی پشت به‌ خۆبه‌ستن و به‌رگریكردنی له‌ناو حكومه‌تی هه‌رێمدا كوشتووه، به‌ جۆرێك له‌ سه‌ره‌تای دروستبوونی حكومه‌تی هه‌رێم دوای چه‌ند ساڵێك هه‌ردو حیزب، پ.د.ك و ی.ن.ك وه‌زاره‌تی پێشمه‌رگه‌، كه‌ به‌ وه‌زاره‌تی به‌رگری كوردستان دێته‌ هه‌ژمار، هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌. له‌ ئێستادا كه‌ بارودۆخ به‌راورد به‌ 30 ساڵی پێشتر گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه ‌و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیش له‌ گۆڕاندان، هێزه‌ باڵاده‌سته‌كان چیتر له ‌ناوچه‌كه‌ ئه‌گه‌ری مانه‌وه‌و كاریگه‌رییان وه‌ك جاران نییه‌، مه‌ترسی هه‌ره‌ گه‌وره‌ له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌، مه‌ترسییه‌كه‌ش خۆی له‌ نه‌بوونی هێزێكی سه‌ربازیی دامه‌زراوه‌یی یه‌كگرتووی به‌ بیروباوه‌ڕ ده‌بینێته‌وه‌، له‌وه‌ش خراپتر، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان خۆی وه‌ك ده‌زگای فه‌ڕمی خاوه‌ن ره‌وایه‌تی، ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ر هێزی سه‌ربازی دا نییه‌ و توانای جوڵاندن، ئاراسته‌كردن، په‌روه‌رده‌كردن، رێكخستن، پاره‌داركردن، پرچه‌ككردنی هێزی سه‌ربازیی له‌ ده‌ره‌وه‌ی دامه‌زراوه‌ی حكومه‌ته‌. ئه‌م كه‌لێنه‌ قانونییه‌، وایكردووه‌ كه‌ حكومه‌ت هێزی جێبه‌جێكردن و كۆنتڕۆڵی به‌ده‌ست نه‌بێت و یاخی بوون له‌ بڕیاری حكومه‌ت یه‌كێكی دیكه‌یه‌ له‌ دیارده‌ باوه‌كانی هه‌رێمی كوردستان. هه‌رێمی كوردستان به‌هۆی هێزه‌ باڵاده‌سته‌كانه‌وه‌ چه‌ند نه‌ریتێكی باوی ده‌وڵه‌ته‌ دیموكراتییه‌كانی جیهانی له‌ناوخۆدا په‌یڕه‌و كردووه‌، به‌ ئاشكرا مه‌به‌ستی له‌م نه‌ریتانه‌ وه‌ك به‌هایه‌كی به‌هێز، بۆ مانه‌وه‌ و گه‌شه‌كردن بووه‌، له‌وانه‌ش: ئازادی رۆژنامه‌وانی، دیموكراسی، ئازادی كاری رێكخراوه‌یی، مافی ژنان… . چه‌ند به‌هایه‌كی دیكه‌، هه‌ر یه‌كێك له‌م نه‌ریتانه‌ بۆته‌هۆی دامه‌زراندنی چه‌ند ده‌زگا و دامه‌زراوه‌یه‌ك و له‌لایه‌كی دیكه‌شه‌وه‌ باری دارایی حكومه‌تی زیادكردووه‌، له‌ بنه‌ڕه‌تدا هیچ هێزێكی كاریگه‌ری هه‌رێمی كوردستان به ‌تایبه‌ت هه‌ردوو حیزب پ.د.ك و ی.ن.ك، بڕوایان به‌و پره‌نسیپ و به‌هایانه‌ نییه‌و خۆیان په‌یڕه‌وی ناكه‌ن، له‌م دۆخه‌ه‌شدا كه‌ پاشه‌كشه‌ی به‌رچوو له‌و بواره‌دا هه‌یه‌ به‌ پاساوی جیاوازو ئه‌وا ناوبانگی هه‌رێم كه‌وتۆته‌به‌ر ره‌خنه‌و  نیگه‌رانی و وه‌ك پاشه‌كشه‌ ته‌ماشاده‌كرێت. له‌ ئێستادا گه‌وره‌ترین ئاڵنگاریی كه‌ رووبه‌ڕڕوی چاره‌نووسی هه‌رێمی كوردستان ده‌بێته‌وه‌، ئه‌و پرسه‌یه‌ كه‌ ئه‌گه‌ر شه‌وێك ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا به‌جێی هێشتین، چی ده‌كه‌ین؟ ئه‌نجام:  له‌ كۆتایی ئه‌م وتاره‌دا و به‌ره‌نجامی زانیارییه‌كان ده‌گه‌ینه‌ چه‌ند راستییه‌ك كه‌ ده‌كرێت وه‌ك راستییه‌ك بانگه‌شه‌ی بۆ بكه‌ین، ئه‌وانیش: 1- به‌هۆی نه‌بوونی دیموكراسیی راسته‌قینه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان، هه‌میشه‌ هێزه‌ سیاسییه‌كان له‌ شێوه‌ی پارتی سیاسییدا به‌سه‌ر كۆی ده‌زگه‌ قانونی و ده‌ستورییه‌كاندا زاڵن و ئه‌و ده‌زگه‌یانه‌ وه‌ك: نمایشكار رۆڵ ده‌بینن. 2- نۆهه‌مین كابینه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم، به‌رهه‌می ململانێیه‌كی توندی نێوان پارته‌ سیاسییه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتری له‌لایه‌ك و ناوخۆی پارته‌ سیاسییه‌كانیشه‌ له‌لایه‌كی دیكه‌وه‌، كه‌ ئه‌م ململانێیانه‌ له‌ناو حكومه‌ت یه‌كلایی ده‌كرێنه‌وه‌. 3- هه‌ر سێ، پارتی دیموكراتی كوردستان، یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان، بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان، به‌  باڵێك له‌ ناو حكومه‌تن و له‌ ده‌ره‌وه‌ی حكومه‌ت باڵی بڕیار به ‌ده‌ست و به‌هێزیان هه‌یه‌. 4- به‌هێزبوونه‌وه‌ی به‌غداد و به‌رنامه‌ی سیاسیی هێزه‌ شیعه‌كان و راماڵینی سوننه‌ و قه‌تیسكردنی هه‌رێمی كوردستان پێگه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم و توانای دانانی رێسای مامه‌ڵه‌كانی لێسه‌ندۆته‌وه‌ و لاوازكردووه‌. 5- وازهێنان له‌پرسی نه‌ته‌وه‌یی كورد بۆ دانوستان له‌گه‌ڵ حكومه‌تی به‌غداد، هێز و پێگه‌ی هه‌رێمی كوردستانی  به‌  ته‌واویی لاوازكردووه‌. 6- كاریگه‌ریی زلهێزه‌ جیهانییه كان و هەرێمییەکان لەسەر هەرێم، بۆته‌ هۆی دروستبوونی چه‌ندین ده‌زگه‌ی نا نیشتمانی و دروستبوونی چینێكی خوێنده‌واری بیرۆكراتی گه‌نده‌ڵ كه،‌ رایه‌ڵه‌كانی گه‌شه‌كردنی نیشتمانیان وه‌ستاندووه‌. 7- نه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌ت وه‌ك ده‌زگه‌یه‌كی قانونی فه‌ڕمیی به‌سه‌ر هێزی سه‌ربازیی هه‌رێمی كوردستاندا، بۆته‌ هۆی لاوازیی حكومه‌تی هه‌رێم و وه‌ستانه‌وه‌ی خه‌ڵك و هێزه‌ سیاسییه‌كانی هه‌رێم له به‌رامبه‌ریداو جێبه‌جێنه‌كردن‌ فه‌رمانه‌كانی حكومه‌ت دیارده‌یه‌كی به‌رچاوه له‌ هه‌رێمی كوردستان.   ‌‌ * مامۆستای زانكۆی پۆلیتەکنیکی سلێمانی

راپۆرت: درەو دوای ململانێیەكی توند، یەكێتی شەوێكی سەختی بەرێكردو ئێستا دۆخەكە بەرەو ئارامی دەچێت، هاوسەرۆكایەتی یەكێتی پاش ساڵێك لە ئەزمونكردن گەیشتووەتە بنبەست، قۆناغی پێش شەوی 8ی تەموزو دوای 8ی تەموز دوو قۆناغی جیاوازن كە داهاتوی ژیانی سیاسی یەكێتی بە گشتی و كارەكتەرە سیاسیەكانی ناوی یەكلا دەكاتەوە. لەم راپۆرتەی (درەو)دا ووردەكاری زیاتر بخوێنەوە  شەوە سەختەكەی یەكێتی ! شەوی رابردوو، یەكێك لە سەخترین شەوەكان بوو لە مێژووی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، شەوێك كە تارمایی ترسی رودانی شەڕو ململانێی توند لەنێوان ئامۆزاكاندا باڵی بەسەردا كێشابوو.  ئەوانەی نزیك بوون لە رووداوەكانی دوێنێ شەوی سلێمانییەوە دەڵێن، سەرباری قوڵبونەوەی ناكۆكییەكان لەنێوان هاوسەرۆكەكان تا ئەو رادەیەی تەنانەت لەرێگەی تەلەفۆنیشەوە پەیوەندی لەنێوانیاندا نەماوە، بەڵام هێشتا بەشێوەیەكی باش لە بارودۆخەكە دەرچوون‌و كار نەگەیشتوەتە روودانی شەڕ، شەڕێك كە لەحاڵی رودانیدا، رەنگە كۆتاییەكی كارەساتباری بۆ یەكێتی‌و ناوچەی سلێمانی بەجێبهێشتایە.  ئێستا ئیتر وەكو كورد دەڵێ "شەوێك بەسەر خوێنەكەدا تێپەڕیوە" تاڕادەیەك ئەگەری رودانی شەڕ دوركەوتوەتەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) هێزە چەكدارەكان كشاونەتەوە بۆ شوێنەكانی خۆیان‌و تاڕادەیەك گۆڕانكارییە ئەمنییەكان چەسپێندراون، هەندێك نێوەندگیریش كە تا درەنگانێكی دوێنێ شەو هەبووە، كاریگەرییان هەبووە لەسەر ئەوەی دۆخەكە نەتەقێتەوە، ئەوانەی رۆڵیان بینیوە لە كوژاندنەوە ئاگرەكەكە بریتی بوون لە بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق‌و دیپلۆماتكارانی بیانی بەدیاریكراویش (ئێران‌و ئەمریكا).  گۆڕانكاری سیاسی لەڕێگەی ئەمنییەوە سەرەتای تەقینەوەی كێشەی نێوان هاوسەرۆكەكانی یەكێتی دوای دەرچوونی دوو فەرمان هات لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستانەوە كە تائێستاش مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت سەرۆكایەتی ئەم ئەنجومەنە دەكات.  ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان ئیمزای لەسەر دوو فەرمان كردووە: فەرمانی یەكەم: دانانی (ئەژی ئەمین) لە پۆستی سەرۆكی ئاژانسی زانیاری یەكێتی، لەجێگەی (محەمەد شێخ تەحسین تاڵەبانی)، محەمەد شێخ تەحسین كە برای ئاڵا تاڵەبانی سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتییە لە پەرلەمانی عێراق، لەدوای ئەوەی لاهور شێخ جەنگی بوو بە هاوسەرۆكی یەكێتی ئەم پۆستەی وەرگرت، بەڵام هەرگیز نەبوو بە بەرپرسی فەرمی ئاژانسی زانیاری، چونكە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم ئیمزای دەستبەكاربوونی بۆ نەكرد، لەو ماوەیەدا كە ئەم پیاوە سەرۆكی دەزگا بووە، ماوە لەدوای ماوە، پارتی لەرێگەی ئەنجومەنی ئاسایشەوە بودجەی دەزگای زانیاری راگرتووە، تا ئەو رادەیەی دابڕانێكی تەواوەتی لەنێوان دەزگای زانیاری‌و ئەنجومەنی ئاسایشدا رویدا‌و دەزگای زانیاری یەكێتی‌و پاراستنی پارتی كە هەردووكیان سەربە ئەنجومەنی ئاسایشن، لە چەندین رووداودا بەیاننامەی توندیان لەدژی یەكتر دەركرد.  (ئەژی ئەمین) كە ئێستا پۆستی بەرپرسی ئاژانسی زانیاری یەكێتی وەرگرتووە، برای (موسەننا ئەمین) پەرلەمانتاری یەكگرتووی ئیسلامییە، پێشتر سەربە لاهور شێخ جەنگی بووە‌و بەمدواییە شكاوەتەوە بەلای بافڵ تاڵەبانیدا. فەرمانی دووەم: دانانی (وەهاب هەڵەبجەیی) لە پۆستی فەرماندەی هێزی دژە تیرۆری یەكێتی‌و لادانی (پۆڵاد شێخ جەنگی) برای لاهور شێخ جەنگی لە پۆستەكە، وەهاب هەڵەبجەیی پێشتر سەربە لاهور شێخ جەنگی بووە‌و بەرپرسی ئۆپراسیۆنەكانی دژە تیرۆر بووە، بەمدواییە لە كێشەیەكی ئەمنیدا شكاوەتەوە بەلای بافڵ تاڵەبانیدا. بەم گۆڕانكارییانە كە لەڕێگەی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمەوە ئەنجامدران، گۆڕانكاری سیاسین لەرێگەی ئەمنییەوە، چونكە كۆنترۆڵی دوو دامەزراوەی كاریگەری ئەمنیی یەكێتی لەلایەن كوڕانی تاڵەبانییەوە (قوباد تاڵەبانی‌و بافڵ تاڵەبانی) لەژێر دەستی لاهور شێخ جەنگی دەرهێنرا، ئەم دەزگا ئەمنیانە لە ساڵانی رابردوودا كاریگەری گەورەیان لەسەر دەركەوتی لاهور شێخ جەنگی وەكو ژمارەیەكی بەهێز لەسەر ئاستی ناوخۆو دەرەوەی یەكێتیدا هەبوو، بۆیە لەدەستدانی ئەم دامەزراوانە كاریگەری گەورەیان لەسەر لاوازكردنی پێگەی لاهور شێخ جەنگی لە داهاتووی یەكێتیدا دەبێت.   بۆ جێبەجێكردنی ئەم دوو فەرمانە‌و گۆڕانكارییە ئەمنییەكان، هێزی چەكدارەكانی سەربە یەكێتی جوڵەی پێكرا، هێزی (كۆماندۆ)ی سەربە جەعفەر شێخ مستەفای جێگری سەرۆكی هەرێم‌و هێزەكانی سكرتاریەتی "مام جەلال" رۆڵی یەكلاكەرەوەیان بینی، جوڵەی هێز گەیشتە ئاستی دەستگیركردنی (شێخ محەمەد تاڵەبانی) بەرپرسی ئاژانسی زانیاری‌و كەسێكی تری ناو دەزگاكە بەناوی (رەنج شێخ عەلی)، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، هەردوو بەرپرسەكەی دەزگای زانیاری دوای مانەوەیان بەدەستبەسەری بۆماوەی 24 كاتژمێر ئازادكراون.  كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم ماوەی دوو ساڵی یەكەمی تەمەنی خۆی تەواو كرد، لەدوای دەستبەكاربوونی ئەم كابینەیەوە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان نوێ نەكراوەتەوە، مەسرور بارزانی هێشتا سەرۆكایەتی ئەم ئەنجومەنە دەكات، ئەمە لەكاتێكدایە لەڕووی ئیدارییەوە ئەنجومەنەكە سەربە سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان واتا نێچیرڤان بارزانییە، لەماوەی رابردوودا كێشەی لاهور شێخ جەنگی‌و مەسرور بارزانی بەهۆكاری نوێ نەكردنەوەی ئەنجومەنی ئاسایش لێكدراوەتەوە، بۆیە پێدەچێت دوای ئەم گۆڕانكارییە ئەمنیانەی لە سنوری سلێمانی كراون، ئەنجومەنی ئاسایش كارا بكرێتەوە كە لە ساڵی 2012وە هیچ كۆبونەوەیەكی نەكردووە، لە حاڵی كاراكردنەوە‌و دابەشكردنەوەی پۆستەكانی ئەنجومەنی ئاسایشدا، (ئەژی ئەمین) یان ئەو كەسەی یەكێتی بەرەسمی دیاری دەكات بەرپرسی نوێی دەزگای زانیاری دەبێت بە ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان.  سەردەمی قوباد تاڵەبانی ! ئەگەر ئەم گۆڕانكارییە ئەمنیانە وەكو ئەوەی كراون، بەبێ كێشە تێپەڕن، قوباد تاڵەبانی وەكو سەرۆكی تیمی یەكێتی لەناو حكومەت دەبێت بە ژمارەیەكی بەهێزی دەسەڵات لەناو یەكێتیدا، كۆنترۆڵی دۆخی ئەمنی سلێمانی دەكەوێتە دەست‌و هیچ گۆڕانكارییەكی ئیداری‌و ئەمنی‌و دارایی لە سلێمانیدا بەبێ رەزامەندی ئەو تێناپەڕێت. قوباد تاڵەبانی كە ئێستا هەوڵی گۆڕانكاری لە پۆستە ئەمنیەكاندا دەدات، لەماوەی رابردوودا نیگەران بوو لەوەی میدیاكان باسیان لە ناكۆكی نێوان ئامۆزاكان دەكرد، لاهور شێخ جەنگی بە "برا"ی خۆی ناودەبرد‌و دەیوت" هەندێك پەیج دەیانەوێت كێشە بخەنە نێوانمانەوە". بەڵام ئایا ئەم گواستنەوەی دەسەڵاتە بەبێ كێشە تێدەپەڕێت، دابەشبوونی ناوخۆیی یەكێتی لە داهاتوودا چۆن دەبێت ؟ زۆرینە بەلای كێدا دەشكێتەوە ؟ ئایا یەكێتی لەدوای ئەم گۆڕانكارییانەوە دەبێت بە خاوەنی ناوەندێكی بڕیاری بەهێز ؟ یان فرەجەمسەریی بەهێزتر دەبێتەوە؟ چارەنوسی رێككەوتنی نێوان یەكێتی‌و گۆڕان چی بەسەر دێت ؟ چارەنوسی ئەنجومەنی باڵای سیاسی‌و مەكتەب سیاسییەكانی پێشتری حزب چۆن دەبێت ؟ چارەنوسی بەڕێوەبردنی حزب بەشێوەی هاوسەرۆكایەتی چی بەسەر دێت ؟ لاهور شێخ جەنگی چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخە نوێیەدا دەكات،  بەرەنگاریی دەكات یان خۆی رادەستی واقیعە نوێیەكە دەكات‌و سەرلەنوێ خۆی رێكدەخاتەوە ؟ دۆخی دارایی‌و خزمەتگوزارییەكان لە سلێمانی باش دەبێت یان خراپتر؟ دۆخی ئەمنی‌و دەروازە سنورییەكان كۆنترۆڵ دەبن یان خراپتر ؟ پێگەی یەكێتی لەناو حكومەت بەهێز دەبێت یان لاوازتر ؟ دواین هەڵوێستی ئێرانییەكان‌و ئەمریكا لەبارەی دۆخی ناوخۆیی یەكێتی چۆن دەبێت؟ ئەمانە كۆمەڵێك پرسیارن كە رووداوەكانی داهاتووی ناو یەكێتی وەڵامیان دەداتەوە.   

(درەو): بەرپرسی دەزگایی زانیاریی یەکێتی دەستبەسەرە، ئەمە گەڕێکی نوێی ململانێی ئامۆزاکانە لەسەر دەسەڵات کە ئەمجارە هێزی سەربازی تێدا بەکارهێنراوەو یەکێتی بەسەر چەند جەمسەرێکی نوێدا دابەشکردووەتەوە. لە بەیانی ئەمڕۆوە لەناو شاری سلێمانی جموجوڵی ئەمنی نائاسایی بەدی دەكرێت، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، دوێنێ شەو بە فەرمانی بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی، (محەمەد تەحسین تاڵەبانی) بەرپرسی دەزگای زانیاری یەكێتی لە پۆستەكەی دوورخراوەتەوەو دەستبەسەركراوە. (شێخ محەمەد تاڵەبانی) برای ئاڵا تاڵەبانی سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لەپەرلەمانی عێراق، لەدوای ئەوەی لاهور شێخ جەنگی پۆستی هاوسەرۆكی یەكێتی وەرگرتووە، ئەم پیاوە لە شوێنی ئەو بووە بە بەرپرسی دەزگای زانیاریی یەكێتی، بەڵام وەرگرتنی پۆستەكەی تا ئەم ساتە نەبووە بە فەرمی، چونکە لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستانەوە واژۆ نەكراوە. ئەو كەسەی كە كراوە بەرپرسی دەزگای زانیاریی ناوی (ئەژی ئەمین)ەو برای (موسەنا ئەمنی)ە پەرلەمانتاری یەكگرووی ئیسلامی كوردستانە. بەم گۆڕانكارییە ئەمنییە، دۆخی ناوخۆی یەكێتی توشی شڵەژان بووە، چونكە گۆڕانكارییەكە لەڕێگەی هێزێكی ئەمنییەوە جێبەجێكراوە كە لیوای (كۆماندۆ)ی سەر بە جەعفەر شێخ مستەفا جێگری سەرۆكی هەرێمە. ئەم گۆڕانكارییەی لە پۆستی بەرپرسی دەزگای زانیاریدا كراوە، لاهور شێخ جەنگی و دۆستەكانی نیگەران كردووەو وەكو جۆرێك لە "كودەتا" بەسەر دەسەڵاتەكانی هاوسەرۆكدا لێكیدەدەنەوە. زۆرینەی هێزە سەربازی و ئەمنییەكانی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی لە جموجوڵ و ئامادەباشیدان لەدژی ماڵی (شێخ جەنگی) پاڵپشتی لە ماڵی (مام جەلال) دەکەن. ئەم گۆڕانكارییە جارێكی تر یەكێتی بەسەر چەند جەمسەرێكی جیادا دابەشكردوو، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، دۆخی ناوخۆی یەكێتی لەم كێشە نوێیەدا بەمشێوەیە دابەشبووەتەوە: •    ماڵی كۆسرەت رەسوڵ و هێزە سەربازیەكەیان تائەم ساتە بێلایەنیان هەڵبژاردووە لە كێشەو ناكۆكی نێوان لاهور شێخ جەنگی و بافڵ تاڵەبانیدا (ئامۆزاکاندا). •    بەشی زۆری مەكتەب سیاسییە كۆنەكانی یەكێتی پاڵپشتی لە ماڵی مام جەلال دەكەن دژی ماڵی شێخ جەنگی. •    هەندێك لە كەسە نزیكەكانی لاهور شێخ جەنگی باس لە دەستی پارتی دەكەن لەو ناكۆكییەكە نوێیەی كە روویداوە، لەمەشدا نمونە بۆ كۆبونەوەیەكی نهێنی ئەمدواییەی نێوان مەلا بەختیار و مەسعود بارزانی دەهێننەوە. •    بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق و ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی بەشێوەیەكی خێرا لە بەغدادەوە بە دوو هێلیكۆپتەری تایبەت گەڕاوەتەوە "مێرگەپان" بەمەبەستی نێوەندیگریكردن لە نێوان ئامۆزاكاندا.  بە لەدەستدانی پۆستی بەرپرسی دەزگای زانیاریی، لاهور شێخ جەنگی یەكێك لە كارتە بەهێزەكانی لەناوخۆ و لەدەرەوەی حزبەکەی لەدەستدەدات كە لەماوەی رابردوودا ئەم دەزگایە رۆڵێكی كاریگەری هەبووە لە درەوشانەوەی ناوی ئەو وەكو كەسایەتیەكی سیاسی بەهێز، ئەگەر دۆخەكە بەمشێوەیە بەردەوام بێت، نەك هەر دەزگای زانیاریی رەنگە (هێزی دژە تیرۆر)یش لەدەستبدات كە براكەی (پۆلاد شێخ جەنگی) سەرۆكایەتی دەكات، بەتایبەتیش دوای ئەو رووداوانەی بەمدواییە لەنا ئەم هێزەدا رویداوەو هەندێک لە فەرماندە دیارەکانی بەلای بافڵ تاڵەبانیدا شکاونەتەوە.

شیكاری: درەو  بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و دابەزینی بەهای دینار بەرامبەر دۆلار، مانگانە زیاتر لە(5 ترلیۆن ) دینار داهاتی بۆ خەزینەی حكومەتی عێراق زیاد كردووە، بۆ هەرێمی كوردستانیش زیاتر لە (300 ملیار) دینار، لە حوزەیرانی 2020دا داهاتی نەوت بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێم (174 ملیار) دیناربووە، حوزەیرانی 2021 گەیشتوەتە (511 ملیار) دینار، لە ماوەی (5)مانگی یەكەمی ئەمساڵدا عێراق زیاتر (441) ملیۆن بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، كەداهاتەكەی زیاتر لە (39) ترلیۆن دینارە، ئەگەر بەهەمان بڕ بەردەوام بێت و نرخی نەوت لەم ئاستەدا بمێنێتەوە سەرجەم كورتهێنانەكەی پڕ دەكاتەوە كە لە یاسای بودجەی 2021 بە (28) ترلیۆن دینار خەمڵیندراوە. نەوتی عێراق لە نێوان دوو حوزەیراندا: داهاتی نەوتی عێراق لە نێوان حوزەیرانی 2020 و حوزەیرانی 2021 حكومەتی عێراق بەرێژەیەكی بەرچاو بەرزبووەتەوە. وەزارەتی نەوتی عێراق لە حوزەیرانی 2020دا بەرمیلێك نەوتی بە (33.86) دۆلار فرۆشتووە كە كۆی داهاتەكەی (2 ملیارو 861 ملیۆن) دۆلار بووە كە بە پارەی ئەو كاتی عێراق ( لەبانكی ناوەندی دۆلارێك بە 1180 دینار بووە) كردویەتیە ( 3 ترلیۆن و 375 ملیار) دینار. بەڵام دوای ساڵێك و لە حوزەیرانی 2021دا بەرمیلێك نەوتی بە (70.77) دۆلار فرۆشتووە كە كۆی داهاتەكەی (6 ملیارو 141 ملیۆن) دۆلارە و  بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلارەوە بەهاكەی ( لەبانكی ناوەندی دۆلارێك بە 1450 دینارە) واتا دەكاتە ( 8 ترلیۆن و 904 ملیار) دینارە. واتا بەهۆی بەربوونەوەی نرخی بەرمیلێك نەوتەوە داهاتی نەوتی عێراق لە (2 ملیارو 861 ملیۆن) دۆلارەوە بووە بە (6 ملیارو 141 ملیۆن) دۆلار، واتا داهاتی نەوتی عێراق (3 ملیارو 280 ملیۆن) دۆلار تەنیا بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلارەوە زیادیكردوە.  بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دیناری عێراقی لە (1180 دینارەوە بۆ 1450 دینار بەپێی بانكی ناوەندی عێراق) داهاتی نەوتی عێراق ( ترلیۆنێك و 658 ملیار) دینار زیادی كردووە. واتا بە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە (33) دۆلارەوە بۆ (70) دۆلار  و بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر دینار لە (1180 دینارەوە بۆ 1450 دینار) ، داهاتی عێراق تەنیا لە نەوتدا ( 5 ترلیۆن و 529 ملیار) دینار زیادی كردووە. داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی (حوزەیران) 6/2020 •    نەوتی هەناردەكراو: ( 84ملیۆن و 490هەزارو 194) بەرمیل نەوت •    رۆژانەی هەناردەكراو: ( 2ملیۆن و 816هەزار) بەرمیل •    داهاتی نەوت: ( 2 ملیارو 861ملیۆن و 141 هەزار) دۆلار •     نرخی بەرمیلێك نەوت: (33.86) دۆلار. داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی (حوزەیران) 6/2021 *  بڕی (86 ملیۆن 765 هەزار و 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەكراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6 ملیار و141 ملیۆن 77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێكڕا (2 ملیۆن و 892هەزار) بەرمیل نەوت هەناردەكراوە. * تێكڕای نرخی یەك بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار.   نەوتی هەرێم لە نێوان دوو حوزەیراندا: داهاتی نەوتی هەرێم لە نێوان حوزەیرانی 2020 و حوزەیرانی 2021 بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی نەوت و بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینارەوە زیادی كردووە. بە پێی راپۆرتی دیلۆیت لە حوزەیرانی 2020دا، حكومەتی هەرێم بەرمیلێك نەوتی بە (28) دۆلار فرۆشتووە كە كۆی داهاتەكەی (350 ملیۆن) دۆلار بووە بە پارەی ئەو كات كردویەتیە كە لەبانك دۆلارێك بە (1180 دینار) ئاڵوگۆڕی پێكراوە  ( 413 ملیار) دینار،  ئەو داهاتە (58%)ی بۆ خەرجی بووە (239 ملیار) دینار و (42%) واتا (174 ملیار) دیناری بۆ خەزێنەی حكومەت. لە حوزەیرانی 2021 حكومەتی هەرێم بەرمیلێك نەوتی بە (64) دۆلار فرۆشتووە كە كۆی داهاتەكەی (822 ملیۆن) دۆلارە كە دەكاتە ( ترلیۆنێك و 191 ملیار) دینارە. واتا بەهۆی بەربوونەوەی نرخی بەرمیلێك نەوتەوە لە(28) دۆلارەوە بۆ (64) دۆلار، كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە (350 ملیۆن) دۆلارەوە بۆ (822 ملیۆن) دۆلار زیادی كردووە واتا (472 ملیۆن) دۆلار زیادی كردووە. بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر دیناریش داهاتی نەوتی هەرێم لە ( 413 ملیار) دینارەوە بۆ ( ترلیۆنێك و 191 ملیار) دینار زیادیكردووە واتا ( 778 ملیار) دینار، واتا لە حوزەیرانی 2020 ەوە بۆ حوزەیرانی 2021، كە لە (174 ملیار دینارەوە بۆ 511 ملیار) دینار بۆ خەزێنەی دەوڵەت زیادی كردووە  بڕی زیادەدەكاتە (337) ملیار دینار. مانگی حوزەیرانی 2020 كۆی داهاتی نەوتی هەرێم (413 ملیار) دینار بووەو (174 ملیار) دیناری بۆ خەزینەی حكومەت بووە. بڕیاری لێبڕینی 21%ی موچەی موچەخۆران درا، ئێستا داهاتی نەوتی هەرێم گەیشتووەتە ( ترلیۆنێك و 191 ملیار) دینار و (511 ملیار) دیناری بۆ خەزینەی حكومەتە واتا مانگانە (337 ملیار) دینار داهاتی نەوت زیادی كردووە بەڵام لێبڕینی موچە  بەردەوامە.   بەپێی یاسای بودجەی ساڵی ٢٠٢١ی عێراق، کە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 31/3/2021 دەنگی لەسەر درا؛ １.    یاساکە خەرجییەکانی بە (١٢٩) ترلیۆن و (٩٩٣) ملیار و (٩) ملیۆن و (٢٩١) هەزار دینار تەرخان کردووە بۆ بوارەکانی (خەرجی بەکاربردن، خەرجی سەرمایەگوزاری و خزمەتگوزاری و گەشەپێدان، خەرجی لەناکاو ...هتد). ２.    کۆی داهاتی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢١ بە (١٠١) ترلیۆن و (٣٢٠) ملیار و (١٤١) ملیۆن و (٩٨٤) هەزار دینار خەمێندراوە، لە سەرچاوەکانی؛ -    بەپێی یاساکە داهاتی نەوت بەڕێژەی (٨٠%) و بە (٨١) ترلیۆن و (١٧١) ملیار و (١١٢) ملیۆن و (٥٠٠) هەزار دینار خەمڵێندراوە. -    بەپێی یاساکە نرخی نەوت بە (٤٥) دۆلاری ئەمریکی دیاریکراوە بە مەرجێک ڕۆژانە بڕی (٣) ملیۆن و (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بکرێت، جگە لە نەوتی هەرێمی کوردستان کە بە (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت دەستنیشان کراوە. -    بەپێی یاساکە داهاتی نانەوتی بەڕێژەی (٢٠%) و بە(٢٠) ترلیۆن و (١٤٩) ملیار و (٢٩) ملیۆن و (٤٨٤) هەزار دینار دیاریکراوە. ３.    کورتهێنان بە (٢٨) ترلیۆن و (٦٧٢) ملیار و (٨٦٧) ملیۆن و (٣٠٧) هەزار دینار هاتووە، بۆ پڕکردنەوەی ئەو کورتهێنانەش پشت دەبەسترێت بە؛ -    پڕکردنەوەی کورتهێنان بە گریمانەی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا. -    زیادکردنی بڕی هەناردەی نەوت. -    پەنابردنە بەر قەرزی ناوخۆیی و دەرەکی. ئەم چارتەی خوارەو بەڕونی خەرجی و داهاتی عێراق بۆ ساڵی 2021 ڕوندەکاتەوە. چارتی ژمارە (1) ئەگەر بەهای (1) بەرمیل نەوت بە ڕێژەی (1) دۆلار بەرزبێتەو، داهاتی عێراق (1.5-1) ملیار دۆلار بەرز دەبێتەوە لە ساڵەکەدا، بەڵام ڕەنگە ئەمە خوێندنەوەیەکی ورد نەبێت، چونکە بەو ڕێژەیە بەرزبوونەوەو نزمبونەوەی نرخی نەوت بەتەنها تەحکوم ناکات بە داهاتی گشتی عێراقەوە، چونکە بەپێی زانیارییەکان نەوتی عێراق بەردەوام نرخی کەمترە لە نرخی نەوتی برێنت، بەجۆرێک نرخی هەر بەرمیلێکی نەوتی برێنت لە مانگی ڕابردوودا (75) دۆلاری تێپەڕاندو لە ئێستاشدا نرخی زیاتر لە (73) دۆلارە. بەڵام (1) بەرمیل نەوتی عێراقی بەردەوام نزیک لە (7) دۆلار کەمتر لەو نرخە دەفرۆشرێت، ئەویش بەهۆی بوونی ئاوو خەوش و خڵتە لە پێکهاتەی نەوتەکەدا، بە بەڵگەی ئەوەی لە ماوەی ڕابردوودا عێراق نەوتی بە وڵاتێکی ئەوروپی فرۆشتووە، بەڵام لەبەرئەوەی لە پێکهاتەی نەوتەکەدا بڕێک ئاوو خڵتەی تێدابووە، لەسەر سکاڵای کڕیارەکە بەناچاری تێچووی پاڵاوتنەکەی کەوتووتە ئەستۆی عێراق. ئەمە سەرەڕای ئەوەی دەرهێنانی (1) بەرمیل نەوت تێچونەکەی نزیکەی (9.5) دۆلارە.  سەرباری ئەوانەش بەهۆی ڕێککەوتنی ئۆپێکەوە عێراق ناتوانێت بڕی هەناردەکردنی نەوت بە ڕێژەیەکی زۆر بەرزبکاتەوە، بەشێک لە نەوتەکەش بۆ پاڵپشتی و پڕکردنەوەی پێداویستی ناوخۆ بەرهەم دەهێنێت. ئەو هۆکارانەی کاریگەرییان لەسەر دیاریکردنی کورتهێنان یان زیادبوو (فائیز)بوونی بودجەی گشتی هەیە؛ 1.    نرخی نەوت؛ نرخی نەوت ڕۆژانە گۆڕانکاری بەسەردا دێت، بۆیە پشت بە تێکڕای نرخی مانگانە یاخود ساڵانە و دەبەسترێت لە کۆتایی ساڵی داراییدا، بۆیە زۆرجار لە کۆتایی ساڵ بڕیار دەدرێت کە بودجەی گشتی کورتی هێنانەوە یان فائیزی هەبووە. 2.    بڕی هەناردەکراو؛ بڕو ڕێژەی هەناردەکردن هیچی کەمتر نییە لە نرخی نەوت، چونکە پەیوەندییەکی ڕاستەوانە هەیە لەگەڵ کوتهێنان یان زیادکردنی داهات. بەڵام ئەگەر لە حاڵەتی بەرزبوونەوەی نرخ و بڕی هەناردەکراو ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر زیادکردنی داهات جێدەهێڵیت. بەڵام مەرج نیە هەموو ئەو پلانەی دانراوە بۆ هەناردەکردنی نەوت تا کۆتایی ساڵ وەک خۆی جێبەجێبکرێت. بۆ نمونە هەناردەکرنی نەوت کە مانگی کانونی دووەمی 2021 بریتی بووە لە (2) ملیۆن (960) ملیۆن بەرمیل لە کاتێکدا ئەمە پێچەوانی ئەو پلانەیە کە لە یاسای بودجەی 2021 جێگیر کراوە کە پێویست وایە (3) ملیۆن (250) هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بکات بە (250) هەزار بەرمیلی نەوتی هەرێمی کوردستانیشەوە. بەشێوەیەکی گشتی پەیوەندییەکە بە دوو ئاراستەیە، لەوانەیە بەرزبوونەوەی بەهای نەوت ئەو بۆشاییە پڕ بکاتەوە بە بەهۆی نزمبوونەوەی ڕێژەی هەناردەکردنەوە دروست دەبێت، وە بە پێچەوانەشەوە دەکرێت بەهۆی بەرزکردنەوەی بڕی هەناردەکردنەوە ئەو کورتهێنانە پڕبکرێتەوە کە دەکرێت بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە ڕوو بدات لە داهاتوودا. 3.    داهاتی نانەوتی: ئەم هۆکارە ئەگەر چی تا ڕادەیەک سەقامگیرە، ئەمیش لەسەر چەند پرسێک وەستاوە؛ کە بریتین لە داهاتەکانی باج و خاڵە گومرگییەکان، ئەگەچی هەوڵێکی زۆر هەبوو لە کابینەیەی حکومەتی عێراق بۆ کۆنترۆڵ کردنی سەرجەم خاڵە سنورییەکان، بەڵام بەهۆی ڕێککەوتنی سیاسی و ئامانجی ژێربەژێر و مەنتقی هێزەوە نەتوانراوە تا ئێستا ئەوە بکرێت. بۆ ڕونکردنەوەی زیاتر بۆ نمونە هەناردەکردنی نەوت لە مانگی ئایاری 2021 بەم شێوەیە بووە -    بڕی هەناردە کراو: (89) ملیۆن و (881) هەزار بەرمیل نەوت بووە -    تێکڕای نرخی نەوت: (65.8) دۆلار بووە -    جیاوازی نێوان نزمترین و بەرزترین نرخ: (20.8) دۆلار -    داهاتی نەوت لە هەمان مانگدا: (5) ملیار و (717) ملیۆن و (917) هەزار دۆلار بووە -    جیاوازی داهاتی نەوت بە نزمترین نرخی نەوت لە هەمان مانگدا؛ (20.8)x (89881) هەزار دەکاتە (1) ملیارو (869) ملیۆن (524) هەزار دۆلار. -     هەناردەکردن و داهاتی نەوت لە کانونی دووەم بۆ ئایاری ساڵی 2021 لە نێوان دۆخی بازاڕ و یاسای بودجەدا (بە دۆلار) پاڵپشت بەو خشتەیەی سەرەوە گریمانەی ئەوە دەکەین؛ 1.    ئەگەر هەموو مانگێک داهاتی نەوت بەم شێوەیە بمێنێتەوەو فائزی بودجەکەی (1.5) ملیار دۆلاری مانگانە بێت و بە (12) مانگەکە دەبێتە نزیکەی (18) ملیار دۆلار، لەسەر ئەو بنەمایەی نرخی (1) دۆلار بە (1450) دینارە. ئەوا دەکاتە نزیکەی (25) ترلیۆن دینار و ئەو بڕەی لێ دەربکەین کە وەک کورتهێنان دیاریکراوە بە بڕی (28) ترلیۆن دینار، ئەوا تەنها (3) ترلیۆن دینار کورتهێنانی دەمێنێتەوە، بە گوێرەی ئەم گریمانەیە. 2.    تێکڕای نرخی نەوت لە ماوەی پێنج مانگی ڕابردووی ساڵی 2021 وەک لە خشتەکەدا هاتووە بریتییە لە (61.20) دۆلار، لە کاتێکدا لە ئێستادا نرخی نەوتی برێنت (74) دۆلاری تێپەڕاندووە، ئەگەر نرخی نەوت بەم شێوەیە بمێنێتەوەو هەناردەکردنی بڕی نەوت بە جێگیری بهێڵێتەوە، ئەو فائیزەی داهاتی نەوت بۆسەر بودجەی گشتی دروست دەبێت. سەرچاوەکان 1.    درەومیدیا، کاریگەرییەکانی دابەزینی بەهای دینار لەسەر بودجەی گشتی؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8178 2.  احمد حامد الهذال،أثر ارتفاع أسعار النفط على موازنة 2021  في العراق، مركزُ البيان للدراسات والتخطيط؛ https://www.bayancenter.org/2021/07/7177/   

عەمار عەزیز - كەركوك ناو    تەرمی كوڕ و كچێك لەلایەن شوانێكەوە لە سنوری ناحیەی سنونێ دەدۆزرێنەوە، ئەوەش لە روداوێكی تەمومژاوی دێت دوای 24 كاتژمێر لە دیارنەمانیان. كوڕەكە درید خالد (31ساڵ) هاوسەرگیری كردووە و كچێكی هەیە، ئێوارەی 7ی تەمموز تەرمەكەی لەگەڵ كچێكدا بەناوی ساندرا خەلیل (21 ساڵ) لە گوندێ ئادیكا ناحیەی سنونێ دەدۆزرێتەوە و شوێنەواری فیشەك بە جەستەیانەوە بووە. چیرۆكەكە لە ماڵی درید-ەوە چۆن بووە؟ درید ئێوارەی 5ی تەمموز، ئاهەنگی دەرچونی گێڕا لە بەشی دەرونناسی زانكۆی دهۆك، بۆ رۆژی دواتر بە ئۆتۆمبێلەكەی باوكی بەناوی گەشتەوە چۆتە دەرەوە و نەگەڕاوەتەوە. خەلیل یوسف (مامى درید)، دەڵێت درید-ی برازای بەیانی 6ی تەمموز بە ئۆتۆمبێلەكەی باوكی لە ماڵ چۆتە دەرەوە و نەگەڕاوەتەوە. بەڵام وتی "روداوەكە دوای ئەوە دێت كە درید پەیوەندی خۆشەویستی لەگەڵ ساندرا-دا هەبووە، هەمان رۆژ لە ناحیەی سنونێ ساندرای بینیوە و پێكەوە چونەتە ناو ئۆتۆمبێلەكەوە كە درید شۆفێری كردووە". خەلیل دەڵێت "ئەو زانیارییانەم لە خوشكی ساندرا وەرگرتووە كە دوای دیارنەمانی هەردوكیان لەڕێی تەلەفونەوە كاتژمێر 6:10 خولەكی ئێوارەی هەمان رۆژ بۆی گێڕامەوە". هێشتا نازانرێن خوشكی ساندرا چۆن ژمارە تەلوفنی مامی درید-ی دەستكەوتووە. بەڵام لەو شەوەدا جارێكی تریش پەیوەندی بە خەلیلەوە دەكات و هەواڵی ساندرای خوشكی و درید دەپرسێت. "پرسیاری لێكردم بۆچی ژمارەی درید داخراوە، ئایا هیچ هەواڵێك دەزانم، منیش وتم ئاگام لە هیچ نییە"، خەلیل وایوت. كەسوكاری درید و ساندرا هیچ خزمایەتییەكیان لە نێواندا نییە، ئەوەی هەیە هەردوكیان خەڵكی ناحیەی سنونێن سەر بە قەزای شنگال لە پارێزگای نەینەوا. لەگەڵ خۆرئاوابوندا لە 6ی تەمموز، كەسوكاری هەردولا دەكەونە دڵەڕاوكێوە و پەیوەندی بە پۆلیس و بازگەكانەوە دەكەن. خەلیل وتی "کاتژمێر 8ى شەو بوو، كەسێك تەلەفونی بۆ كردم و داوای لێكردم بچمە بنكەی پۆلیسی ناحیەی سنونێ، وتم تۆ كێیت وتی باوكی ساندرام... كوڕەكەتان كچەكەی رفاندوم". خەلیل لەگەڵ كەسوكاری دەچێتە بنكەی پۆلیس و لەوێ بە ئامادەبونی پۆلیس دەكەونە گفتوگۆ. "لەوێ تەلەفونم بۆ خوشکى ساندرا کرد و کردمە سەماعە خارجى، پێموت تۆ ئاگاداری روداوەكەیت و تەلەفونت بۆ كردوم، وتت ساندرا بە ئارەزوی خۆی لەگەڵ درید چۆتە دەرەوە، بۆچی ئێستا دەڵێن رفاندویەتی؟"، ئەو گفتوگۆیە چەند خولەكێك بە ئامادەبونی ئەفسەری بنكەكە بەردەوام دەبێت. لەوێ تەلەفونم بۆ خوشکى ساندرا کرد و کردمە سەماعە خارجى، پێموت تۆ ئاگاداری روداوەكەیت و تەلەفونت بۆ كردوم، وتت ساندرا بە ئارەزوی خۆی لەگەڵ درید چۆتە دەرەوە، بۆچی ئێستا دەڵێن رفاندویەتی هەر لەوێ خەلیل خودێدا، باوكی ساندرا سكاڵا لە دژی درید تۆمار دەكات. رۆژی دواتر 7ی تەمموز، بنكەی پۆلیسی سنونێ كەسوكاری هەردولا ئاگاداردەكەنەوە لە دۆزینەوەی تەرمی درید و ساندرا لە گوندی ئادیكا سەر بە سنونێ. مامی درید وتی "شوانێك تەرمەكانی دۆزیوەتەوە، تەرمی درید هەر لەناو ئۆتۆمبێلەكەدا بووە، بەڵام كچەكە لە نزیك ئۆتۆمبێلەكە بووە و گولـلە لە سەریان دراوە". "من ژنێكی تر دەهێنم" كەسوكاری درید ئەو دەستەواژەیەیان چەندین جار لە دەمی دریدەوە بیستووە لەوانەش خەلیل یوسف-ی مامی. خەلیل وتی "درید بە ژنەکەشی وتووە كچێكی خۆشدەوێت ناوی ساندرایە، بەو هۆیەوە چەند جارێك كێشە لە نێوان درێد و هاوژینەكەی دروستبووە هەر بەهۆی ساندراوە...". "نازانین کێ ئەم تاوانەى کردووە، گومانمان بۆ هیچ کەس و لایەنێك ناچێت، چاوەڕێی لێکوڵینەوەکانى پۆلیس و دەزگا ئەمنییەکان دەکەین"، مامی درید وایوت. چیرۆكەكە لە ماڵی ساندرا-ەوە باوكی ساندرا (خەلیل خودێدا)، پیشەی پۆلیسە و رۆژی دیارنەمانی كچەكەی دەوامی هەبووە، بە (كەركوك ناو)ی وت "لەماڵەوە تەلەفونیان بۆ كردم و وتیان ساندرا چۆتە دەرەوە و نەگەڕاوەتەوە". خەلیل دەگەڕێتە ماڵەوە و تەلەفون بۆ ژمارەكەی ساندرا دەكات بەڵام داخراوە. "پرسیارم لەماڵەوە كرد تا بزانم چۆن و لەگەڵ كێ چۆتە دەرەوە، كچێكی ترم وتی: ساندرا لەگەڵ کوڕێک چۆتە دەرەوە، نازانم خەڵکى كوێیە"، خەلیل دوای پرسیاركردنی زیاتر كەسوكاری كوڕەكە لەوانەش ژمارەی مامی درید-ی دەستدەكەوێت. ئەو لەگەڵ مامی درید قسە دەكات و دواتر بە تۆمەتی رفاندنی كچەكەیان سكاڵایان لە دژ تۆمار دەكات. "هیچ رۆژێک کچەکەم پێینەوتوم، پەیوەندیم لەگەڵ درید هەیە یان دەمەوێت شوى پێبکەم، خۆزگە لە دوای رفاندنی كچەكەم، درید تەلەفونی بۆ دەكردم و داوای كچەكەی لێدەكردم، قەسەم بەخوا پێمدەوت لەسەر خێربێت (رازیم)"، باوكی ساندرا وتی "ئەو کارەى درید كردویەتی بەبێ ئاگاداری من بووە، بۆیە لە مافى کچەکەم خۆشنابم". خۆزگە لە دوای رفاندنی كچەكەم، درید تەلەفونی بۆ دەكردم و داوای كچەكەی لێدەكردم، قەسەم بەخوا پێمدەوت لەسەر خێربێت نیوەڕۆی ئەمڕۆ پێنجشەممە 8ی تەمموز، تەرمی درید و ساندرا دوای گەڕانەوەیان لە پزیشكی دادوەری موسڵ لە سنونێ بەخاكسپێردران. بەڵام (كەركوك ناو) هیچ زانیارییەكی لەسەر راپۆرتی پزیشكی دەستنەكەوت. ناتق عەلو ئەحمەد، لێپرسراوى راگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتى پۆلیسى شنگال، جگە لە باسكردنی دۆزینەوەی تەرمەكان ئامادەنەبوو هیچ زانیارییەكی تر بدركێنێت. "نەوەك كاریگەری هەبێت لەسەر رێڕەوی لێكۆڵینەوەكانیان"، ئەو وایوت. خەلیل خودێدا دەڵێت ئەو تەنیا دوو گومانی هەیە لەو روداوە، یان درید دوای كوشتنی ساندرا خۆیشی كوشتووە، "یان ماڵە خەزورانی درید دەستیان لەو كارەدا هەبووە". لەگەڵئەوەشدا وتی "رەنگە هیچ یەكێك لەم گومانانەش راستنەبن دەبێت چاوەڕێی لێكۆڵینەوەكان بكەین". ئەو كە قسەی لەگەڵ خەزوری درید-دا كردووە، دەڵێت "هاوژینی درید بە توڕەیى و نیگەرانییەوە چۆتەوە ماڵی باوكی و تەنانەت كچەكەشی لەگەڵ خۆیدا نەبردووە و بەجێیهێشتووە".

درەو: داهاتی مانگی رابردووی نەوتی هەرێم (ترلیۆنێك و 216 ملیار) دینار بووە، (511 ملیار) دیناری بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێم بەڕێژەی (42%) و بڕی (705 ملیار) دیناری بۆ خەرجی كۆمپانیا و كرێی بۆری و بەرهەمهێنانی نەوتە بەرێژەی (58%).  هەرێمی كوردستان لەئێستادا (435 هەزار) بەرمیل نەوتی لەرێگەی بۆری و (25 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ناوخۆدا فرۆشتووە. نرخی بەرمیلێك نەوت لە بازاڕەكانی جیهاندا لە مانگی حوزەیران لە نێوان (73 بۆ 76) دۆلار بووە، هەرێمی كوردستان بەرمیلێك نەوتی بە (63) دۆلار فرۆشتووە، نزیكەی (11) دۆلار كەمتر لە نرخی نەوتی برێنت. (63 x 435 هەزار x 30 = 822 ملیۆن) دۆلار  واتا ( ترلیۆنێك و 216 ملیار) دینار. بەپێی وتەی كەمال ئەتروشی وەزیری سامانە سروشتیەكان داهاتی نەوت (58%) بۆ كۆمپانیاكان و (42%)ی بۆ خەزێنەی حكومەتە. واتا لە (ترلیۆنێك و 216 ملیار) داهاتی نەوتی هەرێم (511 ملیار) دیناری بۆ خەزێنەی حكومەتە بەڕێژەی (42%) و بڕی (705 ملیار) دیناری بۆ خەرجی كۆمپانیا و كرێی بۆری و بەرهەمهێنانی نەوتە بەرێژەی (58%).  واتا كۆی داهاتی مانگی حوزەیرانی نەوتی هەرێم (511 ملیار) دینار بووە، سەرەڕای فرۆشی نەوتی ناوخۆ كە رۆژانە (25 هەزار) بەرمیل نەوتە.   بەپێی راپۆرتی رێكخراوی روونبین لە مانگی حوزەیراندا هەرێمی كوردستان ( 12 ملیۆن و 376 هەزار) بەرمیلی لە بەندەری جەیهان فرۆشتووەن كە لە(18) كەشتی قەبارە جیا باركراون و لە لایەن چەند كۆمپانیایەكەوە. نەوتی هەرێم بۆ (7) وڵات ڕۆشتووە. لە مانگی حوزەیراندا  نەوتی هەرێم KBT بەم شێوەیە فرۆشراوە: - یۆنان ( ٣,١٩٩,٩٩٠ )بەرمیل بووە دەكاتە ڕێژەی ٢٦٪ و  - ئیتالیا بڕی ( ٣,١٧٦,٠٧٥ )بەرمیلی بۆ چووە رێژەی ٢٥٪ . - ئیسپانیا ( ١,٥٩٩,٩٩٥ )بەرمیل ڕێژەی ١٣٪ و كرواتیا بڕی( ١,١٩٩,٩٩٤ )بەرمیل ڕێژەی ١٠٪  - بوڵگاریا بڕی ( ٦١١,٦٤٠) - ئیسرائیل  بڕی ( ٥٩٩,٩٩٧) بەرمیل. - ڕۆمانیا بڕی ( ٥٩٩,٩٩٧) بەرمیل. -  دوو بار كۆی بڕەكانیان بریتی بووە لە ١,٣٨٨,٣٥٦ ئاراستەكەی نەزانراوە بۆ كوێ چووە.

درەو: زیاتر لەمانگێكە سەرۆكی حكومەتی هەرێم بڕیاری خەرجكردنی زیاتر لە (4 ملیار) دیناری داوە بۆ باخچەو بلوارەكانی سلێمانی، بەڵام تا ئێستا نەچووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، رێكخراوە ژینگە پارێزەكان هۆشداری دەدەن (564) باخچە و (12) پارك و (32) بلوار و (3 ملیۆن) درەختی سلێمانی مەترسی وشكبوونیان لەسەرە.  بڕیارەكە كەی جێبەجێدەكرێت؟  سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەڵێنیدا و لە1/6/2021 بە واژۆی سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بڕی (4 ملیارو 527 ملیۆن) دینار بۆ بلوار و باخچەكانی سلێمانی تەرخانكرا بەم شێوەیە: -    بەڕێوەبەردن و چاكسازی پاركی هەواری شار: (2 ملیار و 247 ملیۆن) دینار -    بەڕێوەبردن و چاكسازی بلواری شەست مەتری مەلیك مەحمود: ( ملیارێك و 402 ملیۆن) دینار. -    بەڕێوەبردنی چاكسازی بلواری سلێمانی – تاسڵوچە: ( 877 ملیۆن) دینار مەعروف مەجید ڕێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە بە (درەو)ی راگەیاند: تا ئێستا بەڵێنەكەی سەرۆكی حكومەت، جێبەجێنەكراوە كە بڕی (4ملیارو 527 ملیۆن)دیناری تەرخانكرد، وێڕای تێپەڕبوونی زیاد لە مانگێك و چەند ڕۆژێك بەسەر وەرزی ئاوداندا، تا ئێستا ئاودانی فەڕمی لە باخچە و پارك و بلوارەكانی سلێمانی دەستیان پێنەكردووە، ئەگەر ئەمڕۆ پارەكە بگاتە سلێمانی، ماوەی 40 ڕۆژی تری دەوێ بۆ كاری بەكرێدانی ئاشكرا بۆ كۆمپانیاكان ، واتا تا كۆتایی مانگی 8 چاوەڕوانی ئاودانی فەڕمی مەبن... كەواتە، مانگی تەممووزیش ئاوی پێویست ناگات بە درەخت و بلوار و باخچەكان، ئەمە لە كاتێكدایە بەشێك لەو سەوزاییە گوڵ و نەمامی تازە چێندراون، بە پێی هۆشدارییەكانی كەشناسییش، ئەم چەند ڕۆژە پلەكانی گەرما بەرز دەبنەوە، كەواتە بەهۆی كەمتەرخەمییەكانەوە هەمووان چاوەرێی وشكبوونی نەمام و درەخت و گوڵەكانی سلێمانی دەكەین...!  بە وتەی سەرۆكی ڕێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە لەمانگی شەشەوە تا ئەمڕۆ (137 ملیۆن) دینار بۆ بلوار و باخچەكان خەركراوە كە (100 ملیۆن) دیناری پارەی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی و (37 ملیۆن) دیناریش هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی پەیدای كردووە. لە شاری هەولێر لە 15/4 ەوە ئاودان بە رەسمی دەستی پێكردووە بەڵام لەسلێمانی تا ئێستا بەرەسمی دەستیپێنەكردوە.  سێ ملیۆن درەخت لە مەترسیدان  بۆردی رێكخراوە ژینگەییەكانی سلێمانی_ هەڵەبجە ئاماری مەترسیدار دەخەنەروو سەبارەت بە مەترسی وشك بوونی باخچەو بلوارەكانی سلێمانی، -    بەشی باخچەكانی سلێمانی (564 ) باخچە و (12 ) پارك و(32) بلواری تایبەت بە خۆی هەیە، كە تەنها ئەو بەرێوەبەرایەتییە بە وتەی بەرێوبەرەكەی خاوەنی (3 ملیۆن) درەختن و بە پێی كۆتا ئامار رووبەری سلێمانی 19% سەوزە. -    بۆ سەرجەم ئەم باخچە و بلوار و پاركانە تەنها( هەزارو 443) كرێكار و كارمەند و ئەندازیاریان هەیە ، كە لە ناویاندا (776) باخەوان و چاودێر كارەكان دەكەن، ئەوانی تر كارمەند و ئەندازیار و بەشەكانی تری بەرێوەبەرایەتییەكەن.  -    بەپێی ئاماری بەرێوەبەرایەتی باخچەكان، تەنها بلواری تاسڵوجە، سلێمانی (15) كیلۆمەترە و بلواری بازنەی مەلیك مەحموودیش (21 ) كیلۆمەترە. -    بەرێوەبەرایەتی باخچەكان پێویستی بە (یەك ملیار و پێنج سەد ملیۆن) دینارە، بۆ ئاودانی رۆژانەش لەم وەرزەدا پێویستیان بە (یەك ملیۆن) لیتر ئاو هەیە، بەڵام بۆ مانگەكانی حەوت و هەشت ڕێژەكە بەرزدەبێتەوە پێویستیان بە (4 ملیۆن) لیتر ئاوە، سەرجەم چارەسەری ئەم گرفتانە بە (5 ملیار) دینار چارەسەر دەبێت.  لە نێوان سلێمانی و هەولێردا بۆردی رێكخراوە ژینگەییەكانی سلێمانی_ هەڵەبجە بەئامارو داتا ئەو جیاوازیە دەردەخات كە لە بڕی تەرخانكراوی پارەو كرێكارەكانی باخچەكانی سلێمانی هەولێردا هەیە دەخاتەروو:  لە سلێمانی: تەنها بەشی باخچەكان، (564 ) پارك و باخچەی هەیە، بەپێی ئامارەكان  لەسەدا 12% سەوزایی لەئەستۆی ئەوانە. لە هەولێر: لەسنوری ناوشاری هەولێر(365 ) پارك و باخچە لەسنوری بەڕێوەبەرایەتی باخچەكان هەیە، رێژەی سەوزایی لەشاری هەولێر لەسەدا 16%.. لە سنوری شاری هەولێر: -    (40 ) پارك و (380 )  باخچە بونی هەیە. لە سنوری شاری سلێمانی: لەساڵی 2008 رێژەی سەوزایی ناوشاری سلێمانی (1%)،‌ تەنها(134) باخچە لەسنوری بەشی باخچەكاندا بونیان هەبووە، تا  ساڵی 2018 رێژەی سەوزایی لەشاری سلێمانی لەسەدا(18% )ی تێپەراندووەو نزیك بۆتەوە لە (19%) ئێستا نزیكەی (3 ملیۆن)ی درەختی تێپەڕاندووە... لە سلێمانی: پێش قەیرانی دارایی لەساڵێكدا دەیتوانی (3َ ملیار) دینار خەرج دەكرا (2018) بۆ ساڵێك (120 ملیۆن) دینار بودجە هەبووە، بۆ ساڵێك  ئەو بڕەیان بۆ تەرخانكرابوو پێشیان نەدراوە. لە هەولێر:  ساڵی 2016 مانگی (500 ملیۆن) دینار تەنها بۆ بەشی باخچەكان بۆیان تەرخانكراوە. لە سلێمانی: بەهۆی ئاونەدانی درەختەكانەوە، لەساڵی 2016 (هەزار و 500 )بنەدار وشك بوون و لەساڵی 2017ش (500 بنەدار)ی دیكە وشكبوون. هەولێر: لە ماوەی ئەو دوو ساڵەدا هیچ دارێك لەسنوری باخچەكان وشك نەبووەو نەیان هێشتووە وشكبن. جیاوازی كارمەند و باخەوان.  لە هەولێر:  تەنها بۆ پاركی سامی عەبدولڕەحمان  (هەزارو 280) كارمەندیان هەیە. لە سلێمانی:  بۆ پاركی ئازادی تەنها (50 ) كارمەند و باخەوان بوونی هەیە جیاوازی ئاودان لە وەرزی هاویندا لە سلێمانی: لەساڵی 2016 لەمانگی 11 رەزامەندی دەربڕاوە بۆ ئاودانی درەختەكان،لەساڵی 2017 لەمانگی 3/7 رەزامەندی دەربڕاوە بۆ ئاودان، لەساڵی 2018 لە 4/8 رەزامەندی دەربڕاوە بۆ ئاودان .