میخائیل شیشکین* و: مەهدی ئەبوبەکر لە رۆژنامەی (The Guardian) ی بریتانیی رۆژی (٢٠٢٢/٣/٧) من خەڵکیی روسیام، ڤلادیمێر پۆتین تاوانی گەورە بە ناوی من، گەل و وڵاتەکەمەوە ئەنجام دەدات، کە بە هۆیەوە روسیا ئازار دەکێشێت و شەرمەزار دەبێت. بە ناوی روسیاو گەلەکەیەوە، داوای لێخۆشبون لە گەلی ئۆکرایین دەکەم، لە تەك ئەوەشدا، چاك دەزانم هەر شتێك لەوێ رودەدات شایانی لێخۆشبون نییە. ئەم جەنگە، ئێستا دەستیپێنەکردوە، بەڵکو لە ساڵی ٢٠١٤ -ەوە،  لە ئەو کاتەی، پۆتین دەستی بەسەر نیمچە دورگەی قرمدا گرت هەڵگیرساوە. لەو دەمەدا، جیهانی خۆرئاوا رەتیانکردوە، لە ترسناکیی ئەو داگیرکردنە تێبگەن. بە پێچەوانەوە واخۆیان دەرخست، هیچ شتێکی ترسناك روینەدابێت. بە درێژایی ئەو ساڵانەی پێشو، لە رێگەی لێدوان و بڵاوکراوەکانمەوە تەنیا هەوڵمداوە بۆ خەڵکیی رونبکەمەوە؛ پۆتین کێیە. کەچی  سەرکەوتو نەبوم، بەڵام ئێستا پۆتین، خۆیی بە هەمو جیهان رونکردەوە.  هەر کاتێك وتارێکم لە رۆژنامەکانی سویسرا، کە تێیدا دەژیم، بڵاودەکردەوە، سەرپەرشتیارانی رۆژنامەکان، نامەی توڕەییان لە باڵوێزخانەی روسیا لە بیرنی پایتەختەوە پێدەگەیشت، کەچی ئێستا ئەوانەی نامەکانیان دەنارد بێ دەنگن، رەنگە سبەی جانتاکانیان بپێچنەوەو داوای مافی پەنابەری سیاسیی بکەن! دەمەوێت، بۆ روسیا بگەڕێمەوە، بەڵام کام روسیا؟ لە روسیای پۆتیندا، بە هۆی بۆنی بۆگەنی پێڵاوی پۆلیسەکانەوە، ئەستەمە هەناسە بدەیت، بەڵام هەر دەگەڕێمەوە بۆ وڵاتەکەم. لە ساڵی ٢٠١٣ رەتمکردەوە، نوێنەرایەتی روسیای پۆتینی لە بۆنەیەکی نێودەوڵەتیی گرنگدا بکەم، لەو دەمەدا نامەیەکی کراوەدا نوسییم؛ " گەرەکمە، نوێنەرایەتیی روسیایەکی تر بکەم، روسیای وڵاتم، روسیایەك قۆڵبڕەکانی تێدا نەبێت، دەوڵەتێك بێت لە قەوارەی دەوڵەت بچێت، داکۆکیی لە مافی گەندەڵەکان نەکات، بەڵکو داکۆکیی لە مافی تاکەکان بکات، وڵاتێك بێت، میدیای ئازاد، هەڵبژاردنی ئازادو گەلێکی ئازادیی هەبێت." ماوەیەکی درێژە، پانتایی ئازادی رادەربڕین لە روسیا، تەنیا ئینتەرنێتە، بەڵام ئێستا ئەو پانتاییەش کەوتۆتە ژێر چاودێریی و سانسۆری سەربازییەوە، دەسەڵاتداران رایانگەیاندوە؛ هەر لێدوانێکی رەخنەگرانە لە روسیاو ئەو جەنگەی هەڵیانگیرساندوە، بە خیانەت دادەنرێت و بە گوێرەی یاسای باری عورفیی رەخنەگر سزا دەدرێت. لەم دۆخەدا، نوسەر دەتوانێت چی بکات؟ تاکە شتێك دەتوانێت بیکات ئەوەیە؛ راستیبێژ بێت، چونکە بێ دەنگیی، واتەی پشتیوانیکردنی دەستدرێژیکاران دەگەیەنێت. لە چەرخی نۆزدەیەمدا، پۆڵەندییە یاخیبوەکان، لە دژی روسیای قەیسەریی "لە پێناو ئازدای خۆیان و ئێمەدا" دەجەنگان. ئێستایش، ئۆکرایینەکان لە پێناو ئازادی خۆیان و ئێمەدا، لە دژی سوپاکەی پۆتین دەجەنگن. ئەوان تەنیا داکۆکیی لە کەرامەتی مرۆییانەی خۆیان ناکەن، بەڵکو داکۆکیی لە کەرامەتی کۆی مرۆڤایەتیی دەکەن، بۆیە پێویستە بە هەمو شێوەیەك یارمەتیان بدرێت. تاوانەکانی رژێمی روسیا، مۆری شەرمەزارییە بە تەوێڵی هەمو دەوڵەتەوە، ئێستا روسیا فڕی بە ئەدەبی روسیی و میوزیکی روسییەوە نەماوە، بەڵکو پەیوەندییدارە بە بۆمبابارانکردنی منداڵانەوە. تاوانەکانی پۆتین، خەڵکیی بە رقلێبونەوە لە یەکتر ژاراوی دەکات، سبەی پۆتین نامێنێت، بەڵام ئازارو رقلێبونەوەکان لە رۆحی خەڵکییدا، بۆ ماوەیەکی درێژ بەردەوام دەبێت. تەنیا هونەر، ئەدەب و رۆشنبیریی دەتوانێت یارمەتییدەر بێت بۆ سەرکەوتن بەسەر ئەو شۆکی رقلێبونەوەیەدا. ژیانی بۆگەنی بێ شکۆمەندیی دیکتاتۆر، درەنگ یان زو، کۆتایی پێدێت، بەڵام رۆشنبیریی هەروەکو چۆن هەیە، ئاوا دوای پۆتینیش بەردەوام دەبێت. بۆیە پێویست ناکات ئەدەب بە دەوری پۆتیندا بخولێتەوە، نا بێت ئەدەب شیکردنەوە بۆ جەنگ بکات. راڤەی ئەوە بکات بۆچی کەسانێك لە نەتەوەیەك فەرمان بە سەربازەکان دەدەن، تا سەربازی نەتەوەیەکی تر بکوژن؟ ئەدەب دژی جەنگە، ئەدەبی راستەقینە هەمیشە لە چوار دەوری پێویستی مرۆڤ بۆ خۆشەویستیی دەسوڕێتەوە نەك رقلێبونەوە.  لە داهاتودا، چی چاوەڕێمان دەکات؟ لە باشترین دۆخدا ئەوەیە؛ جەنگی ئەتۆمیی رونەدات. لە قوڵایی دڵەوە، ئومێدەوارم؛ رێگە بەو شێتە نەدرێت، پەنجە بە دوگمە سورەکەدا بنێت یان یەکێك لە هاوڕێکانیی، بە یەکجارەکیی فەرمانی جەنگە ئەتۆمییەکەی رەتبکاتەوە. وا دەردەکەوێت، ئەوە تاکە شتێکی باشبێت لە داهاتویەکی نزیکدا روبدات. لە دوای پۆتین، روسیای فیدراڵ ناتوانێت وەکو دەوڵەت لەسەر نەخشەی سیاسیی جیهان بەردەوام بێت، بەڵکو پرۆسەی هەڵوەشانەوەی بەردەوام دەبێت، دوای سەربەخۆیی چیچان، سەربەخۆیی گەل و ناوچەکانی تری بە دوادادێت. لە دوای ئەوە، کێشمەکێش لەسەر دەسەڵات بەرپا دەبێت، خەڵکیش ئارەزویان لەوە نییە لە پەشێویی و ناجێگیرییدا بژین، بۆیە داوای دەستێکی پۆڵاینی تر دەکەن. تەنانەت لە هەڵبژاردنێکی زۆر ئازادانەیشدا (ئەگەر بکرێت) رەنگە دیکتاتۆرێکی تر سەرلەنوێ دەسەڵات وەربگرێت، خۆرئاواییەکان پشتیوانیی لێدەکەن، لەبەر ئەوەی؛ بەڵێنی چاودێریکردنی دوگمە سورەکەیان پێدەدات. کێ دەزانێت؟ رەنگە رۆژێك لە رۆژان دوبارە ئەوە روبداتەوە. * میخائیل شیشکین، رۆماننوسێکی بەناوبانگی روسییە، تەنیا نوسەری روسییە کە توانیویەتیی خەڵاتەکانی پۆکەری روسیی،  نوسەران و باشترین و پڕفرۆشترین پەرتوك بباتەوە.

راپۆرتی: درەو  حکومەتی هەرێمی کوردستان لەدوای بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەبەردەم کۆمەڵێک بژاردەو سیناریۆدایە، کە مەترسیدارترینیان بۆ حکومەتی هەرێم تەسلیمکردنی تەواوی پرۆسەی نەوته‌. بەڵام جگە لەوە چەند بژاردەو سیناریۆیەکی دیکە لەئارادان کە دەکرێت حکومەتی هەرێم کاریان لەسەر بکات، لەم ڕاپۆرتەدا وردەکاری زیاتر بەردەستە. دەستپێک لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستیکردووە بە وەبەرهێنان و پەرەدان بە کەرتی نەوت، لەم پێناوەدا چەندین قۆناغی یاسایی و سیاسی و ئابوری قورسی بڕیوە، کە قۆناغی یەکەمی بە نوسینەوەی دەستوری عێراق و، قۆناغی دووەم بە دەرکردنی یاسای نەوت و غازی هەرێم لە پەرلەمانی کوردستان، دواتر ئەنجامدانی گربەستی نەوتی لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان، بەجۆرێک لە ساڵی (2002)ەوە دەستی بە گرێبەستی نەوتی کردووە لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان تا ساڵی (2013)، ژمارەی کۆمپانیاکان لە هەرێمی کوردستان بەمەبەستی پەرەپێدانی کەرتی نه‌وت گەیشتوه‌ته‌ نزیکەی (40) کۆمپانیا. بۆ ئەم مەبەستە هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بۆ (57) بلۆکی گەڕان و پشکنین بۆ وەبەرههێنانی نەوت و گاز دابەشکراوەو بەشێکی زۆری ئەو کێڵگانە هێشتا نەگەیشتوون بەرهەمهێنان، بەڵکو لە قۆناغەکانی پێش بەرهەمێناندان. هەر لە سەرەتای دەستبردن بۆ پرسی نەوت لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە، بەردەوام لەگەڵ حکومەتی عێراقی پرسی نەوت جێی ناکۆکی بووە، تا لە ساڵی (2014) ململانێکە گەیشت بە بڕینی پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق.  لە 15/2/2022 بڕیارێکی دادگای باڵای فیدراڵی لەبارەی کەرتی نەوت و غازی هەرێمەوە، کە نوێترین هەنگاوی دەسەڵاتی ناوەندەو دۆسیەکە زۆر قورس و ئاڵۆزتر دەکات،  بەچونە بواری جێبەجێکردنی بڕیارەکە زەرەرمەندی گەورەو سەرەکی لایەنی هەرێمی کوردستان دەبێت.  یەکەم؛ بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم ڕۆژی 15/2/2022 ‌ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، بە ئامادەبوونی (9) ئەندامی دادگاکەو بە زۆرینەی دەنگی (7) ئەندام و (2) دەنگی پێچەوانە، بڕیارێکی له‌باره‌ی ناده‌ستوریبوونی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێم و نادەستوریبوونی فرۆشتنی نەوتی لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە‌ ده‌ركرد. بە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی، پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند پێدەنێتە نێو قۆناغێکی نوێ لە کێشە و قەیران، بەتایبەت بڕیاری دادگا لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێم کە لە ساڵی (2007) ەوە لە پەرلەمانی کوردستان دەرچووەو ڕێگەی خۆشکردووە بۆ حکومەتی هەرێم بە ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان بۆ گەڕان و پشکنین و بەرهەمهێنان و بەبازاڕکردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە کێڵگە نەوتییەکانی سنوری هەرێمی کوردستان لە پارێزگاکانی (هەولێر و سلێمانی و دهۆک) سەرباری دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت لە بەشێک لە کێڵگەکانی پارێزگاکانی موسڵ و کەرکوک و سەلاحەدین بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوەندی. بەپێی بڕیاری دادگاکە؛ 1.    یاسای نەوت و غازی هه‌رێم، ژماره‌ 22ی ساڵی 2007 نادەستوورییەو پێچه‌وانه‌ی ماده‌ ده‌ستووریه‌كانی (110، 111، 112، 115، 121 و 130)ە. 2.    حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەند دەکرێت بە ڕاده‌ستكردنی سه‌رجه‌م به‌رهه‌مه‌ نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم و ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم كه‌ وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌كان ده‌ریهێناون، به‌ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق. 3.    ماف دراوە بە سکاڵاکار بەدواداچوون بكات بۆ پوچەڵكردنەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی كە حكومەتی هەرێم‌ لەگەڵ لایەنە دەرەكی‌و دەوڵەت‌و كۆمپانیاكان سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی‌و هەناردەكردن‌و فرۆشتنی ئیمزای كردووە. 4.    بڕیارەکە حکومەتی هەرێم پابەند دەکات ڕێگە بە وەزارەتی نه‌وتی عێراق و دیوانی چاودێری دارایی به‌ هه‌موو گرێبه‌ست و مامه‌ڵه‌یه‌كی نه‌وتیدا بچنه‌وه‌، بۆ وردبینی و دیاریكردنی پابه‌ندییه‌ داراییه‌كان كه‌ ده‌كه‌ونه‌ سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم، دواتریش له‌ ژێر رۆشنایی ئه‌وه‌ پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی فیدرالی دیاریده‌كرێت.   دووەم؛ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم کاردانەوەی زۆر و خێرای بەدوای خۆیدا هێنا، لێکدانەوەو خوێندنەوەی جیاواز دەکرێت و کرا بۆ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگا، بەتایبەت لە هەڵبژادنی کات (تەوقیت)ی بڕیارەکە، چونکه‌ ‌ پێشتر دوو سکاڵای تری له‌باره‌ی هه‌مان پرسه‌وه‌ له‌ ساڵی (2012) ه‌و (2019) لای دادگاکه تۆمار کراوه‌، هیچ بڕیارێک له‌و باره‌وه‌یه‌وه‌ نه‌درا.  به‌ڵام هەڵبژاردنی ئەم ساتە چەند پرسیارێک دێنێتە ئاراوە، لەوانەش؛ بۆ (15) ساڵ دەچێت پەرلەمانی کوردستان یاسای نەوت و غازی هەرێمی پەسەند کردووەو لە ساڵی (2009)ەوە دەست بە دەرهێنانی نەوت و لە ساڵی (2014)ەوە نەوت هەناردە دەکرێت، بۆچی دوای ئەو هەموو ماوەیە ئەم پرسە براوەتە بەردەم دادگای فیدراڵی؟ لە ئێستادا عێراق لە نێو کۆمەڵێک گیروگرفتی حکومڕانیدایه‌ (هەڵبژادنی سەرۆک کۆمار دروستکردنی کابینەی نوێی حکومەت، هاوپەیمانێتییەکانی نێو پەرلەمان ...هتد) بۆ دەبێت لە گرفتی نوێ بهێنرێتە ئاراوە؟ بۆیە دەبینین لایەنە سیاسییەکانی عێراق و هەرێم و کەسایەتی و چاودێران ‌و به‌رپرسان لێکدانەوەو وەڵامدانەوەی جیاوازیان هەیە بۆ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی، ئەوانیش؛  1.    بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی گرتنەبەری ڕێوشوێنێکی یاسایییە، بەڵام لەژێر کاریگەری هەندێک دۆخدا دواخراوە، لەم بارەیەوە (عەلی ئەلتەمیمی – شارەزای یاسایی) لە لێدوانێکیدا بۆ ماڵپەڕی (ئەلحرە) ڕایگەیاندووە؛ "عێراق وڵاتیکی فیدراڵییە نەک کۆنفیدراڵی، کۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) دەبێت تاکە لایەن بێت نەوت هەناردەی دەرەوە بکات". زیاتر لەوەش دەڵێت "دادگای باڵای فیدراڵی تیشکی خستووەتە سەر ماددەی (111)ی دەستوری عێراق، نەوت وغاز موڵکی گەلی عێراقە، هەر لەبەر ئەوە ئیدارەدانی نەوت و گاز بەشێکە لە بازگانی دەرەکی، ئەوه‌ش لە دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندییە بە گوێرەی ماددەی (110)ی دەستوری عێراقی".  بەڵام (یاسین تەها – نوسەر و ڕۆژنامەنوس) لە وتارێکیدا لە ژێر ناوی "لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە" نوسیویەتی "شارەزایان هاوڕان لەسەر ئەوەی لە سیستمە فیدراڵییەكاندا باڵادەستی لە سامانی سروشتیدا ناوەندییە، بەڵام لە دەستوری عێراقدا بەكاریگەریی هاوپەیمانێتی و دۆستایەتی كورد و شیعە (2005)، هەندێ بڕگەو دەستەواژە دانراون كە ناڕوون و لاستیكین و بەجێھێڵراون بۆ تەفسیر و تەئویل (مادەی 111)، ئەمەش وا دەكات هەمیشە مشتومڕ هەبێت. لەهەندێ مادەشدا باسی ئیدارەی هاوبەش و مافی لەپێشینەی هەرێمەكان هاتووە (112 و 115 و 122)، ئەمەش زیاترە لە فیدراڵییە باوەكانی دنیا". 2.    به‌شێکی دیکه‌ له‌ شاره‌زایان و پێیانوایه‌ بڕیاره‌که‌ سیاسییه‌ زیاتر له‌وه‌ی پرسێکی یاسایی بێت، هۆکاره‌که‌شی ده‌گێڕنه‌وه‌ بۆ لێکنزیکبوونه‌وه‌ی هێزه‌ سیاسییه‌کانی وه‌ک (پارتی دیموکراتی کوردستان  و کوتله‌ی سەدر هاوپه‌یمانی ته‌قه‌دوم به‌ سه‌رۆکایه‌تی محه‌مه‌د حەلبوسی)، هه‌ندێک زیاتر له‌وه‌ش ده‌ڕۆن و پێیانوایه‌ هێزه‌که‌ له‌وه‌ گه‌وره‌تره‌و به‌ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌کی به‌تایبه‌تیش ئێرانییه‌کان به‌ به‌شێک له‌ هۆکاری پشت بڕیاره‌که‌ لێکده‌ده‌نه‌وه‌ ده‌یه‌وێت کێشه‌ بۆ ئه‌و هاوپه‌یمانێتییه‌ دروستبکات. جێگه‌ی سه‌رنجه‌ (د. بورهان یاسین) له‌ وتارێکی دورودرێژی به‌ ناونیشانی (پێشهاته‌ هه‌ره‌ مه‌ترسیداره‌که‌ له‌ پێشمانه‌وه‌یه‌!)  نوسیویه‌تی "بڕیاره‌که‌ی دادگای باڵای فیدراڵی له‌م ماوه‌یه‌کی که‌مدا، بووه‌ هۆی کاردانه‌وه‌ی جیاجیا، به‌تایبه‌تی له‌ دامه‌زراوه‌و حزب و ناوه‌نده‌ جیاجیاکانی هه‌رێمی کوردستان و عێراق. هەندێک لە ڕاگەیەندراوەکان زیاتر وروژاندنی هەست و نەستی خەڵکی کوردستانی پێوە دیار بووە تا عەقڵانیەت و وەڵامدانەوە بە زمانی یاساو دەستور. لە ڕاستیدا زۆرێک لە ڕاگەیەندراوەکان پڕن لە دژایەتی". ئەو نمونەی ڕاگەیەندراوەکەی مەسعود بارزانی (سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان)ی هێناوەتەوە کاتێک ڕایگەیاند "بڕیاری دادگەی باڵای فیدراڵی عێراق لەبارەی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بڕیارێکی تەواو سیاسییەو پێچەوانەی دەستووری عێراقی فیدراڵە و، ئامانج لێی دژایەتیکردنی هەرێمی کوردستانەو دژی سیستەمی فیدراڵی عێراقە... بۆ هەموو لایەک ئاشکرا دەکەین کە هەرێمی کوردستان بە هەموو توانایەکییەوە بەرگری لە مافە دەستورییەکانی خۆی دەکات". بەڵام ئەم ڕاگەیەندراوە تەواو پێچەوانەی ڕاگەیەندراوی هاوپەیمانەکەیەتی کە (موقتەدا سەدر)ە، لە تویتێکدا نوسیوویەتی "ڕێز لە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی دەگرین تایبەت بە دۆسییەی نەوت گازی هەرێم و بڕیارەکان ئیلزامین و ناچارمان دەکەن بە ڕێزگرتن لە بڕیارەکان". هەندێک لە مەسەلەی نادەستووریبوونی بڕیارەکە ئەوە بە بەڵگە دەهێننەوە کە حکومەتی هەرێمی کوردستان دوای پەسندکردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی 2005 بە بەردەوامی داوای دەرچوونی یاسای نەوت و غازی لە بەغدا دەکردووە، دوای ئەوەی بێهیوا بووە، پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی (2007) یاسای تایبەت بە نەوت و غازی لە هەرێمی کوردستان پەسند کردووە. پاڵپشت بە مادەی (120)ی دەستووری هەمیشەیی عێراق کە تێیدا هاتووە: هەرێمی کوردستان دەتوانێت یاساکانی تایبەت بە خۆی دەربکات. هەروەها بەپێی مادەی (121)ی دەستوور، هەرێمی کوردستان دەتوانێت یاساکانی خۆی جێبەجێ بکات. ئەو دوو مادەیەو دەسەڵاتی هاوبەشیی نێوان بەغداو هەولێر لە بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت، بوونە بە بنەمای دەرچوونی یاسای ژمارە (22)ی ساڵی (2007) لە پەرلەمانی کوردستان تایبەت بە نەوت و گاز. 3.    بڕیارە سیاسی بێت یان یاسایی، شتێکی ئەوتۆ لە بڕیارەکە ناگۆڕێت، بەڵکو ڕاستییەکە ئەوەیە لەدوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە هەرێمی کوردستان و ڕوداوەکانی (16ی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017) پێگەی هەرێم لە بەغدا بەردەوام ڕووی لە لاوازی کردووەو بەغداش نایەوێت پێگەی هەرێم بەهێزبێت و بەردەوام لە هەوڵی بەهێزکردنی ناوەنددایە، بۆیە دەکڕێت ئەم هەوڵەش بەشێک بێت لە درێژکردنەوەی ئەو پرۆسەیە، بۆ دەکرێت چاوەڕوانی هەنگاوی مەترسیدارتریش بکرێت کە لەلایەن حکومەتی ناوەندەوە دژ بە بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستان. 4.    دەست نەبردن بۆ هەناردەکردنی گازی هەرێم؛ لەگەڵ پێخستنە نێو ساڵی نوێی (2022)ەوە جۆرێک لە بەنگەشەو هەوڵهاتنە ئاراوە بۆ بە پیشەسازیکردنی گازی هەرێم و کوردستان هەناردەکردنی بۆ تورکیاو وڵاتانی ئەوروپا هاوشێوەی نەوتی هەرێم. بۆیە بەشێک لە چاودێران هۆکاری بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی بۆ ئەو هەنگاوەی حکومەتی هەرێم دەگێڕنەوە، بۆیە بڕیارەکە وا لێکدەدەنەوە کە دژ بە وەبەرهێنانی گازە تا پرۆسەی نەوتی هەرێم. سێیەم؛ سیناریۆ و بژاردەکانی بەردەم حکومەتی هەرێم تایبەت بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەگەڵ ئەوەی بڕیارەکە یەکلاکەرەوەیەو پێویستە جێبەجێ بکرێت، چونکە بەپێی ماددەی (94)ی دەستوری هەمیشەیی عێراق بڕیارەکانی دادگاکە یەکلاکەرەوەن بە دەق هاتووە "دەبێت سەرجەم دەسەڵاتەکان پێوەی پابەندبن"، بەم پێیەش حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەوێتەو بەردەم چەند سیناریۆو بژاردەیەکەوە، لەوانە؛  1.    بەشێکی جێبەجێکردنی بڕیارەکە پەیوەندی بە لێکنزیکبوونەوە سروشتی پەیوەندییە سیاسییەکان و پەیوەندی پارتە کوردییەکان و لەسەر هەموویانەوە (پارتی دیموکراتی کوردستان) لەگەڵ کوتلەی سەدری وەک براوەی یەکەمی هەرڵبژاردن و ئەو گروپە سیاسییەی بە (چوارچێوەی هەماهەنگی) ناسراوە، لەو ڕێیەوە کاربکرێت بۆ هێشتنەوەی بڕیارەکە لەسەر کاغەز نەچونە بواری جێبەجێکردنەوە. بەمانایەکی دیکە لایەنە سیاسییەکانی هەرێم پەیوەندییە سیاسییەکانیان بەجۆرێک دابڕێژنەوە کە زیان بە پرۆسەی نەوتی هەرێم نەگات و بڕیارەکەی دادگا کاری پێنەکرێت. 2.    بەگەڕخستنی هەوڵە دیپلۆماسییەکانی هەرێمی کوردستان و فشار دروستکردن لەسەر حکومەتی ناوەندی، بۆ ڕێگریکردن لە جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگا، چونکە حکومەتی هەرێم دەتوانێت لەڕێگەی ئەو کۆمپانیا بیانییانەی لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن کە ژمارەیان نزیکەی (40) کۆمپانیایە بنکەی سەرەکییان لە زیاتر (15) وڵاتی دنیا هەیەو لە هەرێمی کوردستان لە بواری نەوت و گازدا کار دەکەن، فشار دروست بكات (بڕوانە خشتەکە). 3.    حکومەتی هەرێم دەستهەڵبگرێت لەو کێڵگە نەوتیانی دەکەونە سنوری ناوچە جێناکۆکەکانی دەرەوەی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم (موسڵ و کەرکوک و دیالەو سەڵاحەدین) ئەوەی لەسنوری هەرێمدایە بۆ لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بەڕێوەببرێت. 4.    هەرێمی کوردستان کار بۆ دەرکردنی یاسای نەوت گاز بکات لە پەرلەمانی عێراق و بتوانێت ئەوە لە یاساکەسا جێبکاتەوە، کە حکومەتی هەرێم خۆی ئیدارەی نەوت گازی هەرێم بدات، یان بە هاوبەشی نەوت گاز و ئیدارەدانی هەرێم ئیدارە بدرێت.  5.    کۆتا سیناریۆ کە سیناریۆیەکی لاوازە تەسلیمکردنی داهاتی نەوتی هەرێمە بە حکومەتی ناوەندی و ئیدارەدانی کێڵگە نەوتییەکانە لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە (کە ئەمە بۆ هەردوو لای ئەستەمە)، یان ئیدارەدانی هاوبەش بۆ سەرجەم پرۆسەکە.   سەرچاوەکان دەقی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم د. بورهان یاسین، پێشهاته‌ هه‌ره‌ مه‌ترسیداره‌که‌ له‌ پێشمانه‌وه‌یه‌!، پێگەی تایبەتی نوسەر؛ https://www.burhanyassin.com/Peshhate%20metirsidareke%2024.2.2022.pdf یاسین تەها، لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9719 پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 کارتی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان دژ بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی عێراق، ماڵپەڕی کوردستان 24؛ https://www.kurdistan24.net/ckb/story/217285-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C-%DA%A9%DB%86%D9%85%D9%BE%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D9%86%DB%8E%D9%88%D8%AF%DB%95%D9%88%DA%B5%DB%95%D8%AA%DB%8C%DB%8C%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D8%AF%DA%98-%D8%A8%DB%95-%D8%A8%DA%95%DB%8C%D8%A7%D8%B1%DB%95%DA%A9%DB%95%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%DB%8C-%D9%81%DB%8C%D8%AF%D8%B1%D8%A7%DA%B5%DB%8C-%D8%B9%DB%8E%D8%B1%D8%A7%D9%82 السيناريوهات المتوقعة بعد قرار القضاء العراقي تسليم نفط إقليم كردستان لبغداد، موقع الجزیرة؛ https://www.aljazeera.net/news/politics/2022/2/20/%D8%A5%D9%84%D8%B2%D8%A7%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%AA%D8%B3%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%86%D9%81%D8%B7%D9%87 العراق.. قرار "الاتحادية" بشأن نفط الإقليم بين جدل "الدستور" وشبهات السياسة، موقع الحرة؛ https://www.alhurra.com/arabic-and-international/2022/02/17/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%86%D9%81%D8%B7-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D8%AC%D8%AF%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1-%D9%88%D8%B4%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%AA

  مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لە سپێدەی ڕاپەڕیندا کۆمەڵگای ئێمە کۆمەڵگایەکی ماندو و بریندار و پڕوکاو بوو. بە درێژایی ساڵانی ھەشتا بەناو تونە تاریک و حەمامە خوێناوییەکانی جەنگی عێراق و ئێراندا تێپەڕیبوو. ئەم جەنگە بەشێکی گەورەی کۆمەڵگای ئێمەی گۆڕیبوو بۆ سەرباز و جاش و جەیشی شەعبی. ھەموو ئابوریی وڵاتەکەشی گۆڕیبوو بۆ ئابوریی جەنگ. عێراق خۆیشی کەوتبوە ژێر باری قەرزێکی گەورە و زیاد لە ملیۆنێک سەرباز لە دانیشتوانێکی ١٢ بۆ ١٣ ملیۆن کەسی دروستکرابوو. کە جەنگەکەش لە کۆتاییەکانی نزیکدەبوەوە میلەتی ئێمە کەوتە ناو ئەزموونی گازی کیمیاویی و پەلامارە ژەھراویی و وێرانکەرەکانی ئەنفالەوە. ھەزاران گوند و شارۆچکەی کوردستان تەختکران، زیاد لە ملیۆنێک مرۆڤ ڕاگوێزران و لەناو ئۆردوگا زۆرەملێکاندا، بێکار و بێبژێو و بێئاکار، کۆکرانەوە. سەدان ھەزار مرۆڤ کوژران. بەشێکی گەورەی ژینگە مادییەکەی کوردستان وێرانکرا، چەندان ملیۆن مین لەژێر زەویە بەزۆر چۆڵکراوەکاندا دانرا، دار و درەختێکی زۆر بڕانەوە و سەدەھا کانی تەقێنرانەوە و ئاژەڵێکی زۆر بە تاڵان بران. ژمارەیەک نەزانراویش لە کچانی گەنج بەکەنیزەک کران و فرۆشران و ترسێکی تۆقێنەریش بەھەموو شوێنێکدا بڵاوکرایەوە. لە سپێدەی ڕاپەڕیندا ئێمە لەناو وردەکارییە ترسناکەکانی ئەم مێژووە ئەتککراودا دەژیاین، مێژوویەک سەرقاڵی لە ئینسانخستنی ئینسان و لە کۆمەڵگاخستنی کۆمەڵگای ئێمەبوو. لە سپێدەی یەکەمی ڕاپەڕیندا خەڵک، دوای ئەو ھەموو ساڵە تۆقێنەرانە، تۆڵەی لەو مێژووە تاریکە دەکردەوە، بەگژ یەکێک لە ترسناکترین سیستمە سیاسییەکانی مێژووی سەدەی بیستەمدا دەچووەوە. لە سپێدەی یەکەمی ڕاپەڕیندا مرۆڤ دەیتوانی خەون ببینێت و بیر لە دونیا و مێژوویەکی تازە و باشتر بکاتەوە.  سی و یەک ساڵ دواتر ھیچ شتێک لە ڕۆحیەت و ماناکانی ئەو سپێدە تایبەتە لەناو مێژووی ئێمەدا، نەماوەتەوە. سی و یەک ساڵ دواتر زمانی قسەکردن لەسەر ئەو بەیانیانەی ڕاپەڕین و مانابەخشین پێیان و وێناکردنیان، گۆڕانێکی ھەمەلایەن و ڕیشەیی بەسەرداھاتووە. دونیای دوای ڕاپەڕین بە ڕادەیەک ناشیرینکرا، ”نەفرەتکردن لە ڕاپەڕین“ بووە بە دیاردەیەکی سیاسیی سایکۆلۆژیی بەرچاو و وەک دەرکەوتێکی تایبەتی ”نەفرەتکردن لە خود“ خۆیشی، بووە بە بەشێک لە سایکۆلۆژیا و زمان و تێگەیشتنی بەشێکی گەورەی کۆمەڵگای ئێمە، بۆ خۆی و بۆ ئەو مێژووەی لەناویدا ئامادەبووە. ”خودنەفرەتیی“ لە دونیای داوی ڕاپەڕیندا بە نەفرەتکردن لە ھێزە سیاسییەکان و لە بنەماڵە سوڵتانییەکان دەستپێدەکات، بەڵام گەشەدەکات بۆ نەفرەتکردن لە خودی ڕاپەڕین و دواتریش بۆ نەفرەتکردن لە کوردبوون خۆی. خودنەفرەتی دۆخی سایکۆلۆژیی و ئەخلاقیی و سیاسیی و ڕەمزیی باڵادەستیی ناو ئەو دونیایەیە، کە دوای سێ دەیە لە ڕاپەڕین دروستبووە. با سەرنج لە ھەندێک لەو پۆستە سەرەتاییانە بدەین کە دوێنێ، سپێدەی یەکەمی ڕاپەڕین، لە سەعاتەکانی یەکەمی یادکردنەوەی ڕاپەڕیندا، لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان نووسران.  لە یادی ٣١ ساڵەی ڕاپەایندا خوێنەرێک دەنووسێت ”ڕاپەڕین کۆتایی بە حوکمی تاکەکەس ھێنا و حوکمی جووت بنەماڵە جێگەی گرتەوە“. حوکمی جووت بنەماڵەش وەک حوکمێکی مافیایی و جەردەییانە دەناسرێنرێت. ئەوەتا لەسەر ھەمان ھێڵ خوێنەرێکی تر دەنووسێت: ”ڕاپەڕین دەلاقەیەک بوو، لەوێوە خیانەتکار و جنێوفرۆشەکانی شاخ، بوونە تاڵانچی و دز و مافیا لە شار“. ئەم وێناکردنە کافکاییە، ئەم گۆڕان و بە دەعەجانبوونە سیاسییە، بە ڕادەیەک لەناو زمان و وێناکردنی بەشێک لە خەڵکی ئەم کۆمەڵگایەدا ئامادەیە، وادەکات کەسێکی تر لەبارەی وردەکارییەکانی ئەم گۆڕانکارییەوە، بنووسێت: ”هەرزاران سڵاو لەوانەی بەپێڵاوی لاستیكەوە هاتن و بوونە ملیاردێر و سەرمایەداری گەورەی ئەوروپا و ئەمریكا! هەزاران سڵاو لەوانەی شانازی بەدەركردنی بەعسەوە ئەكەن و دەبابەی بەعسیان هێنا ناو پارلەمان، كوڕی عەلی كیمیاویان بردە هەولێر، فڕۆكەوانەكەی كیماوی هەڵبجەیان ناردە بەریتانیا، بە چەپڵە فایلدارەكانیان كردەوە بە بەرپرس.“ لەسەر ھەمان ھێڵ کەسێکی دیکە زمانی بەعس قەرزدەکات و سەبارەت بە ڕاپەڕین دەنووسێت: ”تاکە سوودی ڕاپەڕین ئەوە بوو کە ڕووی ڕەشی ئەو دەسەڵاتدارانەی کەشف کرد و زانیمان بەڕاستی موخەڕیبن !“.  کەسێکی تر لەم یادەدا و بە زمانێکی ڕۆژانەییتر دەنووسێت: ”ڕاپەڕین کەرایەتیەک بوو کردمان و تەواو، دەبێت باجەکەشی بدەین ھەتاکو ڕێگایەک دەدۆزینەوە و کەرایەتیەکەمان ڕاست دەکەینەوە“ ئەم قەرزکردنە ئاشکرایەی زمانی بەعس بۆ قسەکردن لەسەر خود بەو دەرەنجامە دەگات کەسێکی تر بنووسێت: ”ڕاپەڕین ھەڵەیەکی مێژوویی بوو خەڵک کردی، نەفرەت لەو ڕۆژە“. یان ”ڕاپەڕین ئەو ڕۆژە ڕەشەبوو کە دەرگای بۆ ئەم دۆزەخەی ئەمڕۆ کردەوە، خوا بیبڕێ و خۆزگەم بەوڕۆژە ڕەشە نەبێت“.  ”یاداوەریی دەستەجەمعیی“ ھەر میلەتێک یاداوەریەکە پڕ لە گۆڕان و دەسکاریکردن و سەرلەنوێ بونیادنانەوە. گۆڕانی ڕاپەڕین لە ساتەوەختی لەدایکبوونی کۆمەڵێک خەونی مێژوویی گرنگەوە، بۆ کابوسێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقیی، لە ساتەوەختی بەخشینی شتێک لە شکۆ بە خود بۆ نەفرەتکردن لەو خودە، ئەو گۆڕانکارییە کافکاییەیە لە سێ دەیەدا لە دونیای ئێمەدا، دروستبووە. دروستبوونی ئەم زمانە تازەیەش بۆ قسەکردن لەسەر ڕاپەڕین بەناو ھەمان ئەو مێژووەدا تێدەپەڕێت. مێژوویەک کە بڕێک لە ھێڵە سەرەکییەکانی لەناو نووسینی ئەو کەسانەدا ئەدۆزینەوە کە لە سەرەوە ھێمامان بۆکردن.  شتێک بکرێت لێرەدا بە خێرایی ھێمای پێبکەین ھەندێک میکانیزمی ترە کە ئەو مێژوە خودنەفرەتە دروستدەکات. لە پێش ھەمووانەوە میکانیزمی پارچەپارچەکردنێکی سیستماتیکی کۆمەڵگاکە و دابەشکردنی ناوچە و شار و دەزگا و پۆست و پێگە و ئابورییەکەی بەسەر دوو حیزب و لەڕێگای ئەوانیشەوە بەسەر چەند بنەماڵەیەکی سیاسیدا. بەشەخسیکردنی سوپا و ئەمن و ئاسایش و دەزگاکانی تری حوکمڕانیی، کوشتنی ھەموو ھاوبەشێکی کۆمەڵایەتیی و ئابوریی و ڕەمزیی، سڕینەوەیەکی ھەمەلایەنی چەمکی ھاوڵاتیی یەکسان و خاوەن ماف، نەفیکردنی ڕێز و کەرامەتی ئینسانیی، باڵادەستکردنی سیاسەتی زەلیلکردنی سیاسیی و ناسیاسیی. خستنەوەی لەشکرێک لە ئەمیر و ئەمیرەی گەنج و گواستنەوەیەکی ئاشکرا و بینراوی تاپۆی وڵاتەکە لە باوکەکانیانەوە بۆ ئەوان. ئیفلیجکردنی تواناکانی گۆڕانکاریی ھێمن و پلان و خواستی بە ئەبەدیکردنی دەسەڵاتی ئەو بنەماڵانە.  لە دەیەی سێھەمی دونیای دوای ڕاپەڕیندا ڕاپەڕین بووە بە کابوس و نەفرەت و ھەڵە، لەسەر ئەم ھێڵە خودنەفرەتە ڕاپەڕین لە چەند ساڵی داھاتودا دەبێتە خیانەت و ناپاکییەکی گەورە. 

  راپۆرت: درەو بافڵ تاڵەبانی بەڵێنیداوە بڕی (ملیارێك) دینار بۆ كۆمپانیاكانی پاككەرەوەی ناو شاری سلێمانی تەرخان بكات بۆ ئەوەی مانگرتن بشكێنن، ئەم پارەیە وەكو قەرزێكە كە یەكێتی بە حكومەتی دەدات، زبڵ ناوچەی دەسەڵاتدارێتی یەكێتی‌و گۆڕانی داپۆشیوە، بەرپرسانی حكومی بێدەنگن‌و حزب دەیەوێت چارەسەری كێشەكە بكات.. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  ماوەی پێنج رۆژە كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی نیشتمانی (سلێمانی، هەڵەبجە، ئیدارەكانی راپەڕین‌و گەرمیان‌و سەرجەم قەزاو ناحییەكانی ئەم سنورە) مانگرتنیان راگەیاندووە‌و بەوهۆیەوە بڕێكی زۆر زبڵ‌و خاشاك لەسەر شەقامەكان كۆبوەتەوە.  ئەو كۆمپانیایانەی كە لە سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتیدا كاری پاككردنەوەیان پێسپێدراوە بریتین لە:  •    كۆمپانیای (خالید حەمەڕەوف شینكی) •    كۆمپانیای (هەرێم) •    كۆمپانیای (گەردین) •    كۆمپانیای (ئۆرانۆس) •    كۆمپانیای (بیڤان) •    كۆمپانیای (شكار) ئەم كۆمپانیایانە كە كاری (كۆكردنەوە)‌و (داپۆشین) خۆڵ‌و خاشاك دەكەن، مانگرتنیان راگەیاندووە‌و دەڵێن حكومەت پێشینەی بۆ خەرج نەكردوون، وەزارەتی دارایی نوسراوی بۆ بانكی ناوەندی هەرێم كردووە‌و فەرمانی كردووە هیچ بڕە پارەیەك بۆ كۆمپانیاكانی پاككردنەوە خەرج نەكرێت تا ئەو كاتەی موچەی فەرمانبەران دابەش دەكرێت.  مانگرتنی كۆمپانیاكانی پاككەرەوە هاوكاتە لەگەڵ نەمانی پارەی داهاتی ناوخۆ لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی، وەزارەتی داراییش خەرجی پرۆژەكانی سنوری سلێمانی خستوەتەسەر داهاتەكانی سلێمانی خۆی.  قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت سەربە یەكێتییە، وەزیری دارایی‌و پارێزگاری سلێمانی سەربە بزوتنەوەی گۆڕانن، بەڵام ئەمانە دوای پێنج رۆژ لە قەیرانی زبڵ هێشتا بێدەنگن‌و هیچ قسەیەكیان لەبارەی ئاسۆی چارەسەری ئەم قەیرانە نەكردووە. مانگرتنی كۆمپانیاكانی پاككەرەوە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی نوێ نییە‌و لەمساڵدا ئەمە جاری دووەمە، كۆمپانیاكان دەڵێن نزیكەی (10 ملیار) دیناریان لای حكومەتەوە‌و تا ئەو پارەیان بۆ نەگەڕێتەوە ناتوانن دەست بە كاركردن بكەنەوە. تاكە چارەسەری ئیدارەی دەسەڵاتی یەكێتی بۆ قەیرانی مانگرتنی كۆمپانیاكان‌و كۆبونەوەی زبڵ، بەكارهێنانی كرێكارەكانی شارەوانی سلێمانی بوو بۆ پاككردنەوەی هەندێك لە شەقامە سەرەكییەكان كە زبڵ تێیاندا كۆبووەوە.   بافڵ تاڵەبانی قەرز بە حكومەت دەدات لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ (درەو)، خالید شینكی خاوەنی كۆمپانیای (شینكی) كە چەندین ساڵە گرێبەستی خاوێنكردنەوەی شاری سلێمانی‌و دەوروبەری گرتوەتە ئەستۆ، رایگەیاند، ماوەی چوار مانگە شایستە داراییەكانمان وەرنەگرتووە. بەپێی قسەی شینكی، بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی بەڵێنی پێداون بڕی (ملیارێك) دینار بۆ سێ كۆمپانیای ناو شاری سلێمانی بۆ خەرج بكات، بەمەرجێك ئەم كۆمپانیایانە كاری پاككردنەوەی بازیانیش لەئەستۆ بگرن، لەبەرامبەردا ئەم سێ كۆمپانیا داوایانكردووە ئەو یەك ملیار دینارەیان پێبدرێت بۆ پاككردنەوەی پێنج زۆنی ناو شار، واتە هەر زۆنێك بڕی (200 ملیۆن) دیناری بۆ هەرخان بكرێت. كۆمپانیاكانی پاككەرەوەی دەڵێن ئەگەر بافڵ تاڵەبانی بڕە پارەكەیان لە (ملیارێك) دینارەوە بۆ (2 ملیار) دینار زیاد بكات، ئەوا كاری پاككردنەوەی سنوری (بازیان) تاوەكو (شەقلاوە)ش جێبەجێ دەكەن. ئەم ملیارە دینارەی كە بافڵ تاڵەبانی بۆ كۆمپانیاكانی پاككردنەوە تەرخانی كردووە، وەكو قەرزێك وایە كە بە حكومەتی هەرێمی داوە، چونكە دواتر یەكێتی ئەم بڕە پارەیە لە سولفەی كۆمپانیاكان دەبڕێت.  مانگانە دەبێت حكومەت بڕی (ملیارێك‌و 250 ملیۆن) دینار شایستەی دارایی بە كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی لە سنوری یەكێتی تەرخان بكات، بەپێی قسەی خۆیان ئێستا ئەم كۆمپانیایانە بەتێكڕا نزیكەی (10 ملیار) دینار قەرزیان كەوتوەتە لای حكومەت، ئەو كۆمپانیایەی كە لە سنوری راپەڕین لەگەڵ ئیدارەی سنورەكە رێككەوتنی كردووە‌و بڕێك پارەی بۆ تەرخان كراوە، بۆیە ئێستا مانگرتنی شكاندووە‌و دەستی بە كارەكانی كردوەتەوە.  لەم كێشانەدا، هەڤاڵ ئەبوبەكر پارێزگاری سلێمانی كە سەربە بزوتنەوە گۆڕانە، بێدەنگی هەڵبژاردووە، خالید شینكی بە (درەو)ی وت:" پارێزگار پێی وتوین هیچ پارەیەك لەبەردەستماندا نییە".  ئێستا كۆمپانیاكانی پاككردنەوەی ناو شار چاوەڕێی ئەوەن بافڵ تاڵەبانی ملیار دینارەكەیان بۆ خەرج بكات‌و كۆتایی بە مانگرتن بهێنن‌و دەست بە پاككردنەوەی شەقام‌و كۆڵانەكان بكەنەوە.  جگە لەوەی كێشەی خەرج نەكردنی شایستەكانیان هەیە، كۆمپانیاكانی پاككردنەوە گرفتیان لەسەر ئەو سزا داراییانە هەیە كە لەلایەن وەزارەتی شارەوانی‌و سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانییەوە بەسەریاندا سەپێندراوە، داوا دەكەن ئەم سزایانەیان لەسەر بسڕێتەوە.  زبڵ لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی راپۆرتی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان كە دامەزراوەیەكی سەر بە وەزارەتی پلاندانانە، رۆژانە لە شارەكانی هەرێم بڕی (7 هەزارو 200) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە‌و فڕێ دەدرێت. تێكڕای قەبارەی خۆڵ‌و خاشاك لە ساڵێكدا دەگاتە (2 ملیۆن‌و 628 هەزار) تەن، كە لە نزیك شارەكان فڕێدەدرێت‌و دەكرێت بەژێر خۆڵەوە یان دەسوتێنرێت، ئەمەش زیان بە ژینگە‌و تەندروستی گشتی دەگەیەنێت.  (31) كۆمپانیا كە كاری پاككردنەوەی شارو شارۆچكەكان دەكەن، گرێبەستیان لەگەڵ وەزارەتی شارەوانی هەرێمدا هەیە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێم مانگانە بڕی (10 ملیۆن) دۆلار تەنیا لە كۆكردنەوەی خۆڵ‌و خاشاكدا خەرج دەكات، سەرباری ئەمەش چەندینجارە كۆمپانیاكانی پاككردنەوە بەهۆی ئەوەی پارەكانیان لەلایەن حكومەتەوە بۆ خەرجناكرێت، مانگرتن رادەگەیەنن‌و شارەكان دەخەنە بەردەم هەڕەشەی زبڵ‌و كارەساتی ژینگەییەوە. زبڵ لەناوچەی دەسەڵاتی یەكێتیدا   قەبارەی رۆژانەی خۆڵ‌و خاشاك لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیدا بەمشێوەیە:  •    سلێمانی: رۆژانە (هەزارو 850) تەن زبڵ كۆدەكرێتەوە   •    ئیدارەی گەرمیان: رۆژانە (470) تەن •    ئیدارەی راپەڕین: رۆژانە (400) تەن واتە بەگشتی رۆژانە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا كۆمپانیاكانی پاككەرەوە كە شەش كۆمپانیان، بڕی (2 هەزارو 720) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە، زبڵی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی رێژەی 38%ی كۆی گشتی زبڵ لە هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.  زبڵ لەناوەچەی دەسەڵاتی پارتیدا قەبارەی رۆژانەی زبڵ‌و خاشاك لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا بەمشێوەیە:  •    هەولێر: رۆژانە (2 هەزارو 600) تەن خۆڵ‌و خاشاك كۆدەكرێتەوە •    دهۆك: رۆژانە (هەزارو 620) تەن واتە بەگشتی رۆژانە لە سنوری دەسەڵاتی پارتیدا كۆمپانیاكانی پاككەرەوە بڕی (4 هەزارو 220) تەن زبڵ‌و خاشاك كۆدەكەنەوە، زبڵی سنوری دەسەڵاتی پارتی رێژەی 62%ی كۆی گشتی زبڵ‌و خاشاكی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.   

درەو: ئامادەكردنی: خالید رەزا سەرۆکی حکومەت مەسرور بارزانی ، لە کۆنفرانسێکی ڕۆژنامەوانی دا باسی لە دۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان و بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی و مافە دەستوورییەکانی هەرێم و نەوتیکرد. سەرەتا دەبێ ئەوە بڵێم کە یەکێ لە تاریکترین و ناشەفافترین کارەکانی دەسەڵات پرۆسەی دەرهێنان، کۆنتراکت، ناردنە دەرەوە  فرۆشتن و داهات و خەرجی لە داهاتەکانی نەوت دایە. بۆیە لێرەدا بەتەنها هەوڵ ئەدەم  قسەکانی مەسرور بارزانی کە ئەمڕۆ لەبارەی داهات و خەرجیەکانی پرۆسەی فرۆشتنی نەوتەوە کردی، بکەم بەژمارە. بێگومان لەبەر ناڕونی و تاریکی و دەست نەگەیشتن بە سەرچاوەی زانیاری دەربارەی ئەم پرسە، بۆیە بەناچاری ئەو ڕێژانە دەکەین بە ژمارە کە خۆی دانی پێدا ناوە. مەسرور بارزانی وتی من وەکو ڕێژە بۆتان باس دەکەم لەسەدا سەدی داهاتی نەوت بەم جۆرە خەرج دەکرێ: +  ٤٣٪ داهاتی نەوت ئەدرێ بە کۆمپانیاکانی دەرهێنان؛ + ٤١٪ داهاتی نەوت بۆ موچە خەرج دەکرێ؛ + ٩٪ داهاتی نەوت ئەدرێ بە گواستنەوە(بۆری)؛ + ٧٪ داهاتی نەوت ئەدرێتەوە بە قەرز. مەسرور بارزانی وەکو یەکێ لە دەستکەوتەکانی کابینەکەی لە بواری چاکسازیدا، ئاماژەی بەوە دا کە توانیویانە: " له‌م كابینه‌یه‌ گفتوگۆی زۆرمان كرد له‌گه‌ڵ ئه‌و كۆمپانیایانه‌ی كڕیاری نه‌وتی هه‌رێمن، وامانكرد ڕێژه‌ی ئه‌و جیاوازییه‌ی كه‌ له‌نێوان نرخی نه‌وتی هه‌رێم و سۆمۆ، یان برێنت هه‌یه‌، كه‌می بكه‌ینه‌وه‌، كه‌واته‌ به‌ تێكڕا ئێمه‌ له‌ هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت توانیمان به‌پێی رێژه‌ی زیادبوون و كه‌مبوونی نه‌وته‌كه‌ ده‌و‌روبه‌ری 4 دۆلار بۆ خه‌زێنه‌ی هه‌رێمی كوردستان بگه‌ڕێنینه‌وه‌، ئه‌وانه‌ هه‌مووی چاكسازین له‌و كابینه‌یه‌ كراوه‌". بەلام بەداخەوە ئاماژەی نەدا بەوەی کە تێکڕا(معدل) بەرمیلێک نەوتیان بە چەند فرۆشتوە؟ بەڵام وەکو خۆی ئاماژەی پێدا لە سایەی چاکسازیدا، هەر بەرمێلك بە ٤ دۆلار لەچاو جاراندا، بە زیاتر فرۆشراوە. لەم خشتەیەی خوارەودا قسەکانی سەرۆکی حکومەت دەکەین بە ژمارە و هەندێک پرسیاری تیا دەوروژێنین. پێویستە ئەوەش بڵێین کە ئەم قسانەی سەرۆکی حکومەت هیچ دەزگایەکی سەربەخۆ ئەم قسانەی پشت ڕاست نەکردۆتەوە و ناشەفافە. مەسروربارزانی وتی: ڕۆژانە ٤١٠ هەزار بەرمیل فرۆشراوە. ئەمە ئەگەر چی لە چاو زانیاریەکانی دیلۆیت دا، کەمترە. بەڵام ئێمە ئەم بڕە وەردەگرین. مانگی یەک، ٣١ ڕۆژ بوو، کەواتە لە مانگی جەنیوەریدا ٤١٠ هەزار بەرمیل کەرەتی ٣١ رۆژ دەکەین دەکاتە  ٤١٠٠٠٠بەرمیلx ٣١رۆژ=١٢٧١٠٠٠٠ دوانزەملێۆن و ٧١٠ هەزار بەرمیل  نەوت لەمانگی یەک دا فرۆشراوە. لە خوارەوە بەپێی ئەو ڕێژانەی سەرۆکی حکومەت دیاریکردوە ئەیکەین بە ژمارە.    ئەگەر بە قسەی سەرۆکی حکومەت مەسرور بارزانی بێ کە قسەکانی ئەومان لە خشتەی ژمارە (١) دا، کردووە بە ژمارە، کەواتە دەبێت مانگی یەک لەداهاتی نەوت ٤٥٣ملیۆن و ٣٦٥ هەزار و ٧٠٠ سەد دۆلار بۆ مووچە درابێت بە وەزارەتی دارایی. بەڵام هەر لەدوای کۆنفرانسە رۆژنامەوانیەکەی مەسرور بارزانی و بۆ ئێوارەکەی وەزیری دارایی و ئاوبوری  ئاوات جەناب نوری، لە چاوپێکەوتنێکی کەناڵی KNN دا وتی: جگە لە ٣٥٠ ملیۆن دۆلاری داهاتی نەوت کە ئەدرێت بە وەزارەت بۆ خەرجکردنی مووچە، هیچ بڕە پارەیەکی تری نەوت نادرێت بە وەزارەتی دارایی. جیاوازی لە نێوان قسەکانی سەروەزیر و وەزیری دارایی دا بەتەنها لە مانگێک دا بریتییە لە (453365700-350000000= 103.365.700,00) ١٠٣ ملیۆن و ٣٦٥ هەزار و ٧٠٠ دۆلار. ئێستە دەبێت سەرۆکی حکومەت ئەو جیاوازییە بۆ خەڵکی کوردستان ڕوونبکاتەوە، بۆچی نەدراوە بە وەزارەتی دارایی تا بۆ موچە خەرج بکرێ. لە بیرمان نەچێ ئەم جیاوازییە کە لەقسەکانی سەرۆکی حکومەت خۆی وەرمانگرتوە، تەنها لە یەک مانگدایە ئەی هی ئەو هەموو مانگ و ساڵەی تر؟ هیچ کەسێک گومانی لەوە نیە کە پرۆسەی نەوت لە هەرێمی کوردستاندا لە دەستێکی ئەمین دا نیە و بە ئێستەشەوە وردەکاری دەرهێنان و ناردن و فرۆشتن و داهاتەکەی لە تاریکیدا ماوەتەوە. هیچ کەسێکیش گومانی لەوە نیە، کە دوو ئیدارەیی کە میراتی شەڕی نەگریسی ناوخۆیە هەتا ئێستە بەردەوامە.  لەکەس شاراوە نیە کە پارتی و یەکێتیی دەستیان بەسەر داهاتە نا نەوتیەکانیشدا، هەر یەکە و لە زۆنی خۆی، گرتووە. بە ڕێژەی ٥٧٪ بە ٤٣٪ لە داهاتە نا نەوتیەکان ئەدەن بە تەواوکاری بودجە. بۆیە بە ناچاری و لەسەر هەمان پرەنسیپی ئەو دوو رێژەیە ئێمەش بەگریمانەی ئەو پارە نادیارەی سەرەوە، بە هەمان ڕێژە و بەئەگەرێکی زۆر لە نێوان خۆیاندا دابەشی دەکەن، لە خشتەی دوو دا بەشی هەریەکە لە پارتی و یەکێتیی ڕوون دەکەینەوە. ئەگەر وا نیە با بەخەڵکی کوردستان بڵێن چۆن خەرج کراوە؟   بەگریمانەی زۆر دەتوانین لەسەر قسەکانی سەرۆکی حکومەت کەلەم نوسینەدا کردومانە بە ژمارە، بە نزیکی مەزەندەی ئەوە بکەین کە مانگانە پارتی دیمۆکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانی کوردستان لە داهاتی نەوتی کوردستان کە موڵکی گەلی کوردستان و نەوەکانی داهاتومانە، هەریەکەیان بە پێێ ئەو ڕێژانەی سەرەوە، مانگانە ملیۆنان دۆلار بۆ خۆیان دەبەن! ئەمە جگە لە داهاتە نا نەوتییەکان بە هەموو کەرتەکانەوە. لە کۆتایی دا دەبێت ئەو ڕاستەیە بڵێین کە لەم کابینەیەدا، هەر سێ حیزبەکە پارتی، یەکێتیی و گۆڕێ‌ن، هەریەکەیان بە پێێ قورسایی خۆیان و تەمەنی خۆیان بەرپرسیارێتی نا ڕوونی لە بەرهەم هێنان و هەناردە کردن و فرۆشتن و هێنانەوە و خەرجکردنی داهاتەکانی نەوت وغازدا، بەرپرسیارێتی مێژوویی، ئەخلاقی و مۆڕاڵییان بەر دەکەوێ. خەڵکی کوردستان مافی خۆیانە ئاگاداری هەموو وردەکارییەکانی پرۆسەی نەوت غازی کوردستان بن. کۆتا قسە کە پێویستە بیکەین ئەوەیە کە هەناردە و فرۆشتن و داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستان زۆر لەوە زیاترە کە مەسرور بارزانی دانی پێداناوە و ئیمەش لەم نوسینەماندا ووردمان کردۆتەوە.

درەو: بڕیارە سبەینێ ئەنجومەنی ئابوری هەرێمی كوردستان لەسەر پرسی داهاتەكان كۆببێتەوە، ئەگەری گەڕانەوەی لێبڕینی موچەی موچەخۆران هەیە. نۆ رۆژ بەسەر وادەی دابەشكردنی موچە تێپەڕیوە كە مانگانە لە (25) مانگ دەستیپێدەكرد، بەڵام تا ئێستا حكومەت بڕیاری دابەشكردنی موچەی نەداوە. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرە رۆژنامەوانیەكەی دوێنێیدا رایگەیاند: بۆیە بڕیاری دابەشكردنی موچەمان نەداوە لەبەر ئەوەی بڕە پارەی پێویست بۆ دابەشكردنی موچە لەبەردەست نیە، عێراق 200 ملیارەكە نانێرێت، بەشێك لە داهاتە ناوخۆییەكان ناگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت، بەشە داهاتی نەوتیش بەشی هەموو ئەو ئیلتیزاماتانە ناكات.     بە پێی زانیارییەكانی (درەو) بڕیارە سبەینێ شەممە ئەنجومەنی باڵای ئابوری هەرێم بە ئامادەبوونی سەرۆكی حكومەت و جێگری سەرۆكی حكومەت و وەزیرانی دارایی، ناوخۆ، كشتوكاڵ، شارەوانی، یاریدەدەری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری وەبەرهێنان، سەرۆكی دەستەی وەبەرهێنان كۆببێتەوە. كۆبونەوەكە تایبەت دەبێت بە هۆكاری كۆنەكردنەوەی داهات و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ نەناردنی 200 ملیار دینارەكەی بەغداو شێوازی دابەشكردنی موچە. بە پێی زانیارییەكان یەكێك لە ئۆپشنەكان گەڕانەوەی لێبڕینی موچەی موچەخۆرانە، كابینەی نۆیەم كابینەی سێقۆڵی (پارتی، یەكێتی، گۆڕان) لە حوزەیرانی ساڵی 2020 بڕیاری لێبڕینی موچەیداو دوای نزیكەی ساڵێك لە تەمووزی 2021 دا دوای ناردنی (200) ملیار دینارەكەی بەغداد لێبڕینی موچە هەڵوەشایەوە.   مانگی شوباتی رابردوو هەرێمی كوردستان (12 ملیۆن ) بەرمیل نەوتی فرۆشتووەو و رۆژانە (444) هەزار بەرمیل دەكات  مانگی رابردوو تێكڕا بەرمیلینەوت بە زیاتر لە (87) دۆلار فرۆشراوە 12000000*87 = ملیارێك و 44 دۆلار واتا ( ترلیۆنێك و 530 ملیار) دینار. بە پێی وتەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت (41%)ی داهاتی نەوت بۆ موچەیە كۆی داهاتی نەوت: ترلیۆنێك و 530 ملیار لە (41% )ی دەكاتە(627 ملیار) دینار. بەپێی راگەیەندراوی پێشتری وەزارەتی دارایی  لەبەر نەناردنی (200) ملیاردینارەكەی بەغداد، (200) ملیار دیناری مانگی دوویان بۆ موچەی مانگی یەك خەرجكردووە واتا. (627 ملیار دینار – 200 ملیار دیناری بەغداد) = 427 ملیار دینار. لەگەڵ داهاتی ناوخۆ: 350 ملیار دینار پارەی هاوپەیمانان : 31 ملیار دینار  كۆی گشتی: 808 ملیار دینار      

ئامادەكردنی: عەلی مەحمود ئەگەر باسی راپەڕین بكەین ناتوانین باسەكە دەرباز بكەین بێ ئەوەی بچینەوە  سەر شەڕی كەنداوی دوو و  راپەڕینی باشووری عێراق كە ئیسلامی سیاسی شیعە ناوزەدیان كردووە بە راپەڕینی شەعبانییە, چونكە پانۆرامایەكی هەمە لایەنە نەخەینە بەردەست, وا دەبینرێت  كەسێك هاتووە لە كوردستان و عێراقی سەقامگیردا دۆن سپارتاكۆس و لینیانە ئاڵای شۆڕشی بەرز كردۆتەوە و راپەڕینی لە كوردستان ئەنجامداوەو كۆشكە زستانیەكانی قەیسەرەكانی یەك لە دوای یەك رزگاركردووەو ئالای خۆی لەسەریان داچەقاندووە. دەشێت كەسێك دوای دەستپێكی راپەڕین نەخشەی گرتنی شارو شارۆچكە و  مەخفەری پۆلیس و رەباییەك و دەزگایەك و خۆپیشاندانێكی دارشتبێت, وەلێ روداوەكان پێمان دەڵێن راپەڕین و كۆڕەو  محاڵەو بارودۆخی مەوزوعی نەك زاتی هێنایانیەتە پێشەوە. پانۆرامای شەڕی دووەمی كەنداو"كوەیت"  سوپای عێراق  رۆژی پێنج شەممە رێكەوتی 2-8-1990 كوەیتی داگیر كرد, هەواڵەكە جیهانی تاساند, سەرشێتییەك لە لایەن سەدام حوسێەوە ئەنجامدرا دوور لە پێشبینیەكان. بەرەی كوردستانی كە لە دوای تاوانی هەڵەبجەو  قۆناغەكانی كۆتایی ئەنفالدا لە 7ی ئایار دوای تێپەڕ بوونی تاوانی هەڵەبجەو 4 پرۆسەی ئەنفال پێك هاتبوو. كاردانەوەی بەعس لە هەڵەبجەو ئەنفالدا چاوترسێنیانی كردبوو,  لە 12ی ئۆگستی هەمان مانگ واتا 10 رۆژ دوای داگیركردنی كوەیت بڕیاری ئاگر بەستی دا بەرامبەر عێراق" شیوعی و پارتی گەل دژی بوون, پاسۆكیش بەشداری نەكردبوو", لە هەمان كاتیشدا كۆماری ئیسلامی ئێران لە كرماشان كۆیانی كردبوەوە بۆ ئەگەرەكانی روداوەكانی شەڕ و پێشهاتەكانی, بۆیە بەشێك لە نوێنەرەكانی بەرە لەو كۆبونەوەیەی بەرە بەشداری ناكەن, دەچنە كرماشان, ئەم كۆبوونەوانە تا راپەڕین لە ژێر سەرپەرشتی ئاغای محەمەد سەركردەی قەرارگای نەسر بەردەوام دەبێت.   لە كاتێكدا جیهان بەرەو روی داگیركاری كوەیت لە لایەن عێراقەوە ببوەوە بە یەكێتی سۆڤیەتیشەوە, بۆ یەكەمجار ڤیتۆی بۆ پشتیوانی لە عێراق بەكار نەهێنا. لە رێكەوتی 7-8 ئەمەریكا ئۆپەراسیۆنی درعی سەحرای راگەیاند,  لە 15ی ئۆكتۆبەری 1990 عێراق بڕیاری دا نەكشێتەوە لە كوەیت, بە دوایدا  هاوپەیمانی جیهانی ئۆپەراسیۆنی عاسفە سحرا راگەیاند"ئۆپەراسیۆنی رزگاری كوەیت", كە لە رێكەوتی 17ی یەنایەرەوە بۆ  28ی فبرایەر بۆ ماوەی 42 رۆژ بەردەوام بوو. ئۆپەراسیۆنەكە پێك هاتبوو لە هاوپەیمانی سوپای 34 وڵات و بە بەشداری 966344 سەرباز.  لە بەرەبەیان یرۆژی پێنجشەممە رێكەوتی 17ی جەنیوەرییەوە فرۆكە جەنگیەكانی هاوپەیمانان سەرتاپای عێراقیان بۆردومان كرد, بە بەشداری 2430 فڕۆكەی پێشكەوتووی نوێ, هاوپەیمانان لە ماوەی چل و دوو رۆژدا109867 جار بۆردومانی ناو عێراقیان كرد, بەڕێژەی 2555 جار لە رۆژێكدا, رۆژانە 60624 تەن بارودیان بەسەر خەڵك و سەربازگاكانی عێراقدا دەباراند, عێراقیان غەرقی دوكەڵ و ئاگرو  خوێن و  مەرگ و وێرانە كرد, تەنها لە جارێكدا لە پەناگەی عامریە لە شاری بەغدا ئێسك و پروسكی 315  ژن و منداڵیان هاڕی و تاوانی جەنگیان ئەنجامدا. هاوكات ئەمەریكا بە رۆكێتی دور هاوێژی كرۆز و بۆمبی هیشۆیی و بۆمبی زیرەك و چەكی لیزەری پێشكەوتوو تا دەگاتە یۆرانیۆمی چاككراو لە عێراقی دەدا, 288 تۆماهۆكی لە دەریای سورەوە بە عێراقەوە نا, عێراقیش 86 سكودی نا بە ئیسرائیل و سعودییەوە. بە گشتی لە دوای جەنگی كۆریاوە شەڕی كوەیت گەورەترین جەنگ بوو لە جیهاندا. لە بەرامبەردا سەدام حوسێن لە هەمان رۆژی راگەیاندنی عاسیفە سەحرا, ئوم ئەلمەعاركی راگەیاند كە لای عێراقییەكان بە ئوم هەزائم بەناو بانگ بوو. لەسەر داوای یەكێتی سۆڤیەت لە رێكەوتی  22ی شوبات, عێراق رازی بوو هێزەكانی لە ماوەی 24 كاتژمێردا لە كوەیت بكشێنێتەوە,  لە رێكەوتی 24 ی مانگ هاوپەیمانان هاتنە ناو كوەیتەوە, 26 مانگ لە هێزەكانی عێراقیان دا كە لە حالەتی پاشەكشەدا بوو, لە ئەنجامدا لە ماوەی چەند كاژێرێكدا  70 بۆ 100 هەزار سەربازی عێراقی كوژرا, بە یەكێك لە گەورەترین تاوانەكانی مێژوو تۆماركرا, هەروەها سوپای عێراق زیاتر لە  30 هەزار دیلی دا, لە گەڵ تێكشكانی4000 تانك, 3100 تۆپ, 1856 ئۆتۆمۆبیلی سەرباز گواستنەوە. ئەوەشمان لە یاد نەچێت لە 23ی یەنایەر لە كۆی 750 فرۆكەی جەنگی عێراق  تەنها  122  فرۆكەی بە ساغی مابوو, ئەویشی  تەسلیم ئێران كرد. لە كاتێكدا لە ماوەی 8 ساڵەی شەڕی ئێران - عێراق هێزی ئاسمانی عێراقی جوڵەی لە هێزی ئاسمانی ئێرانی بڕیبوو, هەمان ئەو فڕۆكانە تاوانیان ئەنجام دەدا, ئێستا لەسەر سینی زێڕین پێشكەش ئێران دەكرێت.  دوای ئەو تێكشكانە سوپای عێراق لە سوپایەكی ملهوڕی شەڕەنگێزەوە بووە سوپایەكی تەسلیم بووی ملكەچی تەسلیم بوو لەناو خێمەی سەفوان, وێنای ئەو رۆژانە لە جەنگی جیهانیشدا نەبووە, ریزی دیلەكان و تەرمی قەراغ رێگاو بانەكان و تارمایی ئامێرە تێكشكاوەكان لەناو چڕە دوكەڵی بیابانە پان و بەرین  شاشەی تەلەفزیۆنەكانی لە جیهان داگیر كرد. لە 26ی شوبات لە گەڵ كشانەوەدا, عێراق ئاگری لە بیرە نەوتەكان كوەیت بەردا, ملیۆنێك بەرمیل نەوتی رژاندە كەنداوی عەرەبییەوە, لە كۆی 1080 بیرە نەوتی كوەیتی 727 بیرە نەوتی تەقاندەوە, 128  پەڵە نەوتی گەورە كەنداوی عەرەبی داپۆشی, بەمەش گەورەترین تاوانی ژینگەیی لە مێژوودا ئەنجامدا. لە 4ی ئازار لەناو بیابانەكانی سەفوان لە سنوری سعودییە, بە سواری زرێپۆشی  ئەمەریكی, شاندی عێراقی چوونە ناو خێمەی سەفوانەوە,  عێراق بە فەرمی لەژێر خێمەكەدا تەسلیم بوو, ئەمەش سەرەتای مێژوویەكی نوێی جیهان بوو لەناو سیاسییەكان و كەناڵەكانی راگەیاندن پێی وترا سستەمی نوێی جیهانی, ئەمەریكا لە رێگەی ئەو خێمەیەوە بووە تاكە قوتبی جیهان, لەناو ئەو چڕە دوكەڵ و قەسابخانەیە نیولیبرالیزم و باڵادەستی ئەمەریكا لە دایك بوو, لە ژێر ئەو خێمەیە نەزمێكی تازەی جیهانی لە دایك بوو ئەمەریكا بووە كەڵەگای بێڕكابەری جیهان, لە بەرامبەر ئەم خۆبەدەستەوە دانەی عێراق هێزی ئاسمانییەكەی دەستكراوە كرا لە لێدانی خۆپیشاندەرانی باشووری عێراق. لەو سەرو بەندەدا هێزەكانی هاوپەیمانی ئامادە نەبوون پێشوازی لە نوێنەری خۆپیشاندەرانی باشوور بكەن, هۆكارەكەشی باڵا دەستی ئاراستەی ئیسلامی سیاسی بوو لە راپەڕینەكەیان. لە دوایدا لە ساڵی 2003 ئەمەریكا ئەو ژەهرەی بە ناچاری نۆش كردو عێراقی لەسەر سینییەكی زێڕین پێشكەشیان كردەوە, بە مەش لە قەتڵگاكان زیاتر تۆڵەی لە خەڵكی عێراق كردەوە, وڵاتی بەرەو جەهەنەمی ترسناكتر لەوەی سەدام بردەوە. راپەڕینی باشووری  عێراق  لە 28ی شوباتەوە, شاری بەسرە جمەی دێت, چ لە ئەو سەربازانەی  بە ساغی و بە برینداری لە ریزە  دورو درێژەكاندا بە دوای یەك, دەڵێی مێرولەن, بە برینداری و سیمای دوكەڵاوی چڵكنەوە, بە سەری شۆڕەوە ملی رێگایان بەرەو ناو عێراق گرتۆتە بەر, وە چ  كەسوكاری سەربازان لە هەموو عێراقەوە لە سەرسنووری كوەیتەوە تا بەسرە كۆبونەتەوە بۆ هەواڵپرسی رۆڵەكانیان, لەو كاتەدا سەربازێك بە لێدانی گولەیەك بە وێنەیسەدامەوە چەخماخەی راپەڕین لێدەدات, بێدەنگی دەشلەقینێ.  وەك دەگێڕنەوە لە 1ی ئازار ئەفسەرێك لە شارۆچكەی زوبێری سونی نشینی سەر سنوری كوەیت بە پێوە نانی گولە بە وێنەكەی سەدامەوە گڕی راپەڕینی لە عێراق هەڵگیرساند, لە لایەكی دییەوە دەڵێن  بەیانی زووی رۆژی هەینی رێكەوتی 1ی ئازاری 1991 لە گۆڕەپانی سەعد لە شاری بەسرە, سەربازێك كە لە شەڕی كوەیت بە دۆڕاوی گەڕابوەوە, لە داخی ئەو هەموو نەهامەتیەی لە شەڕ بینیبوی, گولەیەكی نا بە وێنەكەی سەدامەوە و گڕی راپەڕینی لە عێراق هەڵگیرساند, هەردوو روداوەكە لە بەسەرا و هەمان رۆژ رویاندا. پێی دەچێت شیعەكان بۆیە باسی ئەوەی زوبێر نەكەن چونكە شارێكی سونی نشینە. هەمان رۆژ شارەكانی بەسرەو میسان و كەربەلا كەوتە دەست خۆپیشاندەران, دواتر نەجەف و كەربەلا و  دیوانیەو سەماوەو حیلەو كوتیشی گرتەوە, لە ماوەیەكی كەمدا تەواوی باشووری عێراق هەمووی كەوتە دەست خۆپیشاندەران, تا راپەڕین گەیشتە شارەكانی عەزیزیەو مەحمودیەی  رۆخی بەغدای پایتەخت, بە گشتی راپەڕین 14 پارێزگای گرتەوە بە كوردستانیشەوە. لە رێگای سنووری ئێرانەوە هێزە شیعەكانی وەك ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی و حیزبی دەعوە زوو هاتنە ناو عێراقەوە, بۆ رێكخستنی خۆپیشاندەران, دیارە  لە زووەكەوە لە ژێر فەرماندەیی قەرارگای نەسری سوپای پاسداران ئامادە كرابوون. راپەڕینی كوردستان لە 4ی مانگ  كە عێراق لە ژێر خێمەكەی بیابانی سەفوان تەسلیم بوو, لە بەرامەردا گڵۆپی سەوزی بۆ هەڵكرا بۆ ئەوەی راپەڕین سەركوت بكات. لەو چركە ساتەوە قۆناغی سەركوتكردنی راپەڕین لە باشوور دەستی پێكرد, رۆژی دوای سەفوان راپەڕین گەیشتە كوردستان بە دەروازەی رانیەیا, لێرەدا دەبینین  هیچ دەست پێشخەریەك نەك نییە بۆ راپەڕین لە كوردستان بگرە كات لە دوای باشووری عێراق و هەڵكردنی گڵۆپی سەوزی هاوپەیمانانەوەیە بۆ سەركوتكردنی راپەڕینی باشووری عێراق. رێی تێدەچێت لەوكاتەدا ئێران فشارەكان لەسەر هەندێك لە سەركردەكان كورد توند دەكات تا بەرەیەكی دیكە بكەنەوە فشار لەسەر هاوپەیمانەكانی لە باشووری عێراق كەمبێتەوە, نامەو هەوڵەكانی ئەوكات ئاماژەی وایان تێدایە. ئەگەر راست بن  و لە پشكنینی كاربۆنی دەرچن, لە كاتێكدا زەمینەی راپەڕین دوای رێكەوتنی سەفوان و دەستكراوە كردنی  هێزی ئاسمانی عێراقی  بۆ سەركوتكردنی راپەڕین لاواز بوو, وەلێ كە خەڵك ئەنجامی دا, ئیتر هێزەكانی بەرەی  كوردستانی دوای كەوتن, هەرچەندە  هەندێك لایەن وەك ینك, حشع, كۆمۆنیستەكان, و ...... لەدوای لێدانی عێراقەوە گەڕانەوە ناوخۆو لە جوڵەدا بوون.  ئەگەرراپەڕین لە كوردستان وەك باشووری عێراق سەركوت بكرابایا بێ دەستكەوتەكانی كۆڕەو, كە كرا وەلێ كۆڕەو مایەكەی هێنایەوە, وەك هەڵەبجەو ئەنفال ئەندازیاری نابوو, بگرە ئەندازیارەكەشی وەك هەڵەبجەو ئەنفال و حاجی ئۆمەران كە هەی بوو خۆی دەشاردەوە, وەك هەڵەبجە هەتیو و بێكەس  سەری دەنایەوە, كەس نەك باسی ئەندازیاری ناكرد, بگرە بەڵگەنامەی قولابیشیان بۆ پاكانە كردن دروستە كرد. تا ئێستا هیچ بەڵگەیەكی بڵاو كراوە نییە هیچ هێزێكی كوردی پێش ئەو مێژووە" راپەڕینی بەسرە1-3-1991 "بانگەوازی بۆ راپەڕین كردبێت, ئەوەی هەبووە جوڵەو پەیوەندیكردن و خۆ رێكخستنەوە بووە, لەو بێ ئومێدییەی تێی كەوتبون وەك خۆیان وتویانە جورئەتمان نییە وەك م م بڵێین ئاش بەتاڵە. منداڵێكیش بایی ئەوە ژیری هەبوو, دوایی حەڤدەی جەنیوەری 1991 ئەگەرێك بۆ روخانی رژێم و رپەڕین لەناو كۆمەڵێك ئەگەر دابنێ. بە بڕوای ئێوە راپەڕینێك دوای ئەم هەموو روداوە گەرم و شكستە مەزنەی سەدام هاتبێت, دەشێت ئەندازیاری هەبێت؟؟, وە ئەندازیارەكەشی بۆ خۆیان فیشەكێكیان نەتەقاندبێت؟؟ ئازیزێكیان خوێن لە لوتی نەهاتبێت؟؟؟؟؟. هەموو كەس لە تاریك و روونی شەبەقی بەیانی پێنج شەممەی رێكەوتی 17-1-1991ەوە  دەیزانی سەدام لە شكستە, چاوەكان دوكەڵ و ئاگری فرۆكەكانی هاوپەیمانانی دەبینی, گوێیەكانیش گوێ بیستی تەقینەوەكان بوون, لەبان خانووەكانەوە چەپڵەیان بۆ لێدەدرا, ئەم بیركردنەوەیە عەقڵێكی خاریقی ناویست, تەنانەت ئەوەشی سیاسەتی نەكردبوو لە ژیانیدا بەو ئەنجامە گەیشتبوو, جاشەكانیش لەوە تێگەیشتبوون دەبوایا خۆیان بە لایەكدا بدەن, ئاخر ئەوان راستە ئاخوڕیان لای رژێم بوو, بەڵام  هەریەكەیان كلكیان بە لایەنێكەوە بەسترا بوو. راپەڕین  و دەستكەوتەكانی راپەڕین  تەنها دوو ساڵ و نیو دوای هەردوو تاوانی هەڵەبجەو ئەنفال ئەنجامدرا, هێشتا شوێن بزر بوونی ئەنفالكراوان و كیمیابارانكردنی هەڵەبجە لە زەینی خەڵكدا مابوو, هێشتا دوكەڵی كیمیاوی و تەپ و تۆزی روخانی گوندەكان و كوشتنی خەڵك لە بەرچاوان بوو, هێشتا ترس و لەرزی  فڕی دانە خوارەوەی هاووڵاتیان لە كۆپتەرەوە لە زەین و هۆشدا بوو, هاوكات دژە سەركوتكردنی راپەڕین لە باشووری عێراق. حوسێنی زیندوو" حوسێن كامل" گولەی تانكەكەی كە نا بە حوسێنی مردوەوە, نیشانەی دەست نەپاراستن بوو. كوژرانی 5000  بەعسی لە راپەڕین بە كوشتنی 100 هەزار لە هاووڵاتیانی باشوور وەڵام درایەوە, ئەم دوو وێنە تراژیدیایە ئێستا و 88 خەڵكیان  هاندا كۆڕەو  بكەن. لە سەرەتادا هێزەكانی بەرەی كوردستانی لە ناو شاری هەولێر رێگری توندیان لە خەڵك كرد شار بەجێ  بهێڵن, ئێمە تا بەرە بەیان بە ئۆتۆمۆبیلی پڕ لە ژن و منداڵی جل وبەرگ رەشەوە, هەموو لە پرسەی شەهیدو ئەنفالدا بووین, رێگایان نەدا لە شار دەرچینە دەرەوە, وەلێ كە گولەی تۆپەكان گەیشتە دەوروبەری هەولێرو رێگركەران هەڵاتن, ئیتر وەك روبار جەماوەر رێگای خۆی كردەوە, لێرەشدا خوێنی ئەو خەڵكەی لەو رۆژەدا بووونە قوربانی لە ئەستۆی ئەوانەیە كە رێگرییان كرد.  خەڵك بە بەجێ هێشتنی ماڵ و شار, ئەو داستانەیان خولقاند كە لە مێژوودا ناوی نرا كۆڕەو, دوای تەنها چوار رۆژ, داستانی برسی و سەرما بردووەكان چووە  سەر مێزی نەتەوە یەكگرتووەكان.5ی ئەپرێل بڕیارێكی هەشت خاڵی بەناوی بڕیاری 688 لە لایەن ئەنجومەنی ئاسایشەوە دەرچوو بۆ پاراستنی خەڵكی سڤیل, بەمەش كۆڕەو بووە هۆكاری گۆڕانكاری بۆ یەكەمجار لە مێژووی گەلی كورددا لە باشووری كوردستان. هەڵەبجە و ئەنفال لە كاتی خۆیدا نەیانتوانی كاریگەری دابنێن, بەڵام كۆڕەو كە روحی هەڵەبجەو ئەنفال و كاردانەوەی ئەو دوو تراژیدیایە بوو, جیهانی  هێنایە دەنگ, لێرەدا دەبینین تراژیدیا رایگشتی جیهانی و لەناو خۆشدا نەرمە هێزی ناوخۆیی دروست  كرد. راپەڕین  ئەنجامی نەبوو, وەلێ شكستی راپەڕین بووە سەركەوتن. دوو هۆكاری دواتر هاتنە پێشەوە شەڕی كۆڕێ و بە رادەی كەمتر ئەزمڕ  و راپەڕینەكانی مانگی تەموزی هەمان ساڵی ناو شارەكان, وە سەركەوتنەكانی پێشمەرگە لە سەرقەڵاو گەرمیان, هەموو ئەمانە سەركەوتنەكانی كۆڕەویان جێگیرترو بەرفراوانتر كرد. كەواتە لە راستیدا هەر ئێمەی جەماوەر ئەندازیاری راپەڕین بوبێتین, ئەوا بێشك ئەندازیاری كۆڕەوی ملیۆنی و راپەڕینی تەموزی ناو شارەكان بووین, ئەم واقعەی  دروست بووە بەری رەنج و تێكۆشای هەموومانە, نەك بەشداربووانی كۆبونەوەكانی فەیلەقی نەسر. هەموو روداوەكان ئەوە دەرەخەن, دەستپێكی راپەڕین لە عێراق و كوردستان خۆرسكی بووەو ئەنجامی رق لە شكست و سەركوت, نەك ئەنجامی نەخشەو پلانەكانی كۆبونەوەكانی كرماشان.

(درەو): رۆبەرت پاڵەدینۆ كونسوڵی گشتی ئەمریكا لە ھەرێمی كوردستان سەردانی ئۆفسی (درەو)ی كرد لە سلێمانی. ئەم سەردانە بۆ گفتوگۆكردن بوو لەبارەی دۆخی رۆژنامەگەری و  ئازادی رادەربڕین لە ھەرێمی كوردستان و ئاشنا بوون بە كاروبەرنامەكانی (درەو)و پاڵپشتی رێكخراوی (NED ) بۆ (درەو) هەروەها ئەو ئاڵنگاریانەی دێنە ڕێی ڕۆژنامەنوسان و دەزگاكانی ڕاگەیاندن. كونسوڵ لە لێدوانێكیدا بۆ (درەو) وتی: ڕۆژنامەگەری سەربەخۆ گرنگە بۆ دێموكراسی و ئەوەش بەڕاستی ئەوەیە كە ئێمە ئاواتەخوازین بۆ هەرێمی كوردستان كە دێموكراسییەكی بەهێزی هەبێت. بۆیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەردەوام دەبێت لەپشتیوانیكردنی ئازادی ڕۆژنامەگەری و ڕۆژنامەنووسانی سەربەخۆ. دوبارە شانازییە بۆ من كە ئەمڕۆ لێرە بوم.    

 درەو: راپۆرتی: رێكخراوی روونبین بۆ شەفافیت لە پرۆسەكانی نەوت هەرێمی كوردستان لە مانگی شوباتی رابردوودا رۆژانە (444 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، لە بەندەری جیهانەوە بە (18) كەشتی بۆ (6) وڵاتی جیا رۆیشتووە.  بەپێێ ڕاپۆرتەکەی ڕێکخراوی ڕوونبین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت لەمانگی شوباتدا نەوتی بارکراوی هەرێم لە بەندەری جیهانەوە لە رێی ١٨ کەشتی قەبارە جیاوە بارکراوە کە لانی کەم بۆ ٦ وڵاتی جیا ڕۆشتووە. هەروەها ئاراستەی دوو کەشتی تائێستا بۆ ئێمە نەزانراو. کۆی نەوتی بارکراو لەماوەی ئەو مانگەدا بریتی بووە لە  ١٢,٤٤٣,٨٧٨ بەرمیل، کە بەتێکڕا رۆژانە ٤٤٤.٤٢٤ برمیل نەوت بووە. ڕوونبین لە ڕاپۆرتەکەیدا کەمانگانە سەبارەت بە نەوتی بارکراوی هەرێم لە بەندەری جیهان بڵاو دەکاتەوە زانیاری لە سەر ناو وە ژمارەی ئەو کەشتیانەی نەوتی هەرێمیان بارکردووە ، لەگەڵ بەروار و بڕی نەوتی بارکراو لە هەرکەشتییەکدا و ناوی ئەوکۆمپانیایانەی نەوتی هەرێمیان کڕیوە و بۆ چ وڵاتێک ڕۆشتووە بڵاو دەکاتەوە.  لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە لەمانگی شوباتدا ئیتالیا زۆرترین نەوتی هەرێمی کڕیوە و بەپلەی یەکەم دێت کە بڕی  ٥,٠٧٩,٨٢٨ بەرمیل بووە بەڕێژەی ٤١٪ هەموو نەوتی بارکراو بووە . بەپلەی دووەم وڵاتی یۆنان دێت بڕی  ١,٧٠٤,٢٧٣ بەرمیل بووە کە رێژەی ١٤٪ پێک دەهێنێت. لە ریزبەندی سێهەمدا وڵاتی بولگاریا دێت بڕی  ١,٣٣٢,١١٢ بەرمیل کە رێژەی ١١٪ ی نەوتی بارکراوی هەرێم پێک دەهێنێت، پاشان هەریەکەلە ئیسپانیا ،ئیسرائیل و کرواتیا بدوای یەکدا دێن. هەروەها دوو بار ی کەشتی بڕی  ١,٦٤٠,٢٩٤ بەرمیل نەوتیان هەڵ گرتووە روونبین ئاراستەکەی نازانیوە بۆچ وڵاتێک ڕۆشتوون. ڕوونبین لە کانوونی دوومی ٢٠٢١ ەوە بەردەوامی مانگانە ڕاپۆرتی نەوتی بارکراوی هەرێمی لە بەندەری جیهان بڵاو کردووەتەوە و پێشتریش داتای لەسەر هەناردەی هەرێم لە ساڵی ٢٠١٤ وە بڵاوکردووەتەوە. لە ڕاپۆرتەکەی ڕوونبیندا هاتووە “ئەم ژمارانە ی لەم ڕاپۆرتەدایە تەنها نەوتی بارکراوی هەرێمە لە بەندەری جیهانی تورکیا، واتە بامانای تەواوی قەبارەی بەرهەمی نەوتی هەڕێم نایەت لەبەرئەوەی بڕی فرۆشی ناوخۆ و ئەو بڕە نەوتەی مانگانە وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان دەیدات بە پاڵاوگەکان لەم ڕاپۆرتەدانییە”.  

ئامادەكردنی: فازل حەمەڕەفعەت تا ئەمدواییە توركیا پێیوابوو سەرچاوەی سەرەكی هەڕەشە لەسەر ئاسایشەكەی تەنیا (پارتی كرێكارانی كوردستان)ە، بەڵام ئێستا بۆی دەركەوتووە هەڕەشە گەورەكە لە دەریای رەشدایە، ئۆكرانیا رێككەوتنی بەرهەمهێنانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان‌و موشەكی لەگەڵ توركیا هەیە، ئەم رێككەوتنە بۆ پیشەسازی سەربازی توركیا بایەخی گەورەی هەیە، لەبەرامبەردا روسیا غاز‌و گەشتیار بە توركیا دەدات كە بڕبڕەی پشتی ئابورییەكەیەتی، درێژەكێشانی شەڕی روسیا- ئۆكراینا، هەڵوێستی توركیا یەكلادەكاتەوە، دۆزی كورد لە توركیا بژاردەیەكی ئامادەیە لەبەردەم روسیا‌و هاوكات لەبەردەم هاوپەیمانانی خۆرئاواشدا.. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.     لەبارەی پەیوەندی توركیا‌و روسیاوە بەدرێژایی مێژوو پەیوەندی توركیا لەگەڵ روسیا لەدۆخی ململانێدا بووە لە چەند گۆڕەپانێكدا، لەوانە بەلقان‌و دەریای رەش‌و قەوقاز، لەدوای تەواوبوونی جەنگی دووەمی جیهانەوە، روسیا داوای شاری (قارس)ی باكوری كوردستانی لە توركیا كرد، هەروەها داوای دەكرد چاو بە رێككەوتنەكانی تایبەت بە تێپەڕین بە هەردوو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل)دا بخشێندرێتەوە.  فشارەكانی روسیا، ساڵی 1952 توركیا ناچار كرد بچێتە ناو پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)، ئەمە بۆ ئەوە بوو خۆی لە هەڕەشەكانی سۆڤیەت بپارێزێت. لەسەردەمی جەنگی سارددا، توركیا لەناو ستراتیژیەكی خۆرئاوادا كاری دەكرد، رۆڵەكەشی كورتكرابووەوە لە دروستكردنی بەربەست لەبەردەم كشانی روسیا بەرەو ئاوە گەرمەكان. روخانی یەكێتی سۆڤیەت لە ساڵی 1991دا دۆخەكەی بەتەواوەتی گۆڕی، توركیا خۆی لەبەردەم روبەرێكی بەرفراوانی جیۆسیاسیدا بینییەوە، ئەمەی بەكارهێنا بۆ كرانەوەی زیاتر بەڕووی دەرەوەدا. ساڵی 2002 پارتی دادو گەشەپێدان لە توركیا بە سەرۆكایەتی (رەجەب تەیب ئەردۆغان) دەسەڵاتی گرتە دەست، ئەم پارتە لە دەیەی یەكەمی دەسەڵاتی خۆیدا سیاسەتێكی نەرمی لەسەر ئاستی دەرەوە گرتەبەر، ئەمە ناوی لێنرا "سیاسەتی سفركردنەوەی كێشەكان لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ"دا. ساڵی 2003 پەیوەندییەكانی نێوان توركیا‌و روسیا پێی نایە قۆناغێكی نوێوە، لەم ساڵەدا پەرلەمانی توركیا رەتیكردەوە رێگا بە سوپای ئەمریكا بدات خاكی توركیا بەكاربهێنێت بۆ هێرشكردنەسەر عێراق، بەم بڕیارە توركیا پەیامێكی گەیاندە مۆسكۆ‌و پێی وت" توركیا چیتر پشت بە سیاسەتی سەربەخۆی خۆی دەبەستێت‌و دوورە لە هاوپەیمانێتی خۆرئاواوە"، دوای ئەم بڕیارە بۆ یەكەمجار لە ساڵی 2004دا ڤلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیا سەردانی توركیای كرد، بۆ ئەوكات ئەوە یەكەمین سەردانی سەرۆكێكی روسیا بوو بۆ توركیا لەدوای ساڵی 1972ەوە.  لەوكاتەوە پەیوەندییە سیاسی‌و ئابوریی‌و بازرگانییەكانی توركیا‌و روسیا فراوانتر بوو، بەتایبەتیش لە بواری گواستنەوەی وزەدا، لەپاڵ ئەمەدا كێبركێی لەسەر چەند دۆسیەیەك لەنێوان هەردوو وڵاتدا هەر بەردەوام بوو لەوانە دۆسیەكانی (سوریا، لیبیا، قوبرس، هەرێمی ناگۆرینی قەرەباغ).  ساڵی 2015 توركیا فڕۆكەیەكی جەنگیی روسیا لە نزیك سنوری سوریا خستەخوارەوە، بەڵام پەیوەندییە فراوانەكانی نێوان هەردوو وڵات ئەم قەیرانەی تێپەڕاند. ساڵی 2016 پوتین پشتیوانی لە ئەردۆغان كرد لەو كوتادە سەربازییەی كە لە توركیا رویدا، لێرەوە جارێكی تر پەیوەندییەكان گەشەیان كردەوە. 2019 پەیوەندی توركیا‌و روسیا سەریكێشا بۆ بواری سەربازیش، سەرباری هەڕەشەكانی ئەمریكا، توركیا لەم ساڵەدا سیستمی بەرگری ئاسمانی (S300)ی لە روسیا كڕی.  لەبارەی پەیوەندی توركیا‌و ئۆكراینا توركیا لەسەردەمی عوسمانییەكانەوە پەیوەندی لەگەڵ ئۆكراینییەكان هەیە، شوباتی 1992 دوای جیابونەوە لە یەكێتی سۆڤیەت، توركیا دانی بە سەربەخۆیی ئۆكراینادا ناوە‌و پرۆتۆكۆڵی پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵدا ئیمزا كردووە. ساڵی 2014 توركیا رەتیكردەوە دان بنێت بە لكاندنی نیمچە دورگەی (كریمیا) بە روسیاوە، كە بەشێك بوو لە خاكی ئۆكراینا، جەختی لەسەر پاراستنی یەكێتی خاكی ئۆكراینا كردەوە. سەرباری ئەمە، توركیا لە چەند ساڵی رابردوودا پارێزگاری كرد لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ روسیاو بەشداری لە هیچ سزایەكی ئابوریدا نەكرد كە بەهۆی جیاكردنەوەی هەردوو هەرێمی (لۆگانسك، دۆنیتسك) لە ئۆكرانیا، بەسەر روسیا دەسەپێندرا. لەمە زیاتر، توركیا‌و روسیا پێكەوە پرۆژەی هێڵی (تورك ستریم)یان جێبەجێ كرد كە ساڵی 2020 دەستی بەكاركردن كرد، ئەم هێڵە بۆ گواستنەوەی غازی روسیا بوو لەرێگەی توركیا‌و بەلقانەوە، دوور لە ئۆكراینا كە چەندین ساڵ بوو هێڵی سەرەكی بۆری غازی روسیا بەم وڵاتەدا تێدەپەڕی بۆ ئەوروپا.  ئێستا كە روسیا هێرشی سەربازی كردوەتەسەر ئۆكراینا، توركیا دژی هێرشەكەیە، ئەردۆغان دەڵێ" دەبێت ناتۆ هەڵوێستی توندتر لەبارەی پەرەسەندنەكانی ئۆكراینا بگرێتەبەر"، لەمە زیاتر توركیا دەڵێ وڵاتانی سەر دەریای رەش‌و ئەوانەشی كە ناكەونە سەر دەریاكە، ئاگاداركردووە رێگە بە تێپەڕینی كەشتی جەنگیی وڵاتە شەڕكەرەكان بەناو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل)دا نادات‌و پابەندی پەیماننامەی (مۆنترۆ)یە.  توركیا بۆچی لە شەڕی روسیا دەترسێت ؟ مەترسی توركیا لەم شەڕەی روسیا دژی ئۆكراینا‌و وڵاتانی خۆرئاوا بەرپای كردووە، لەچەند هۆكارێكەوە سەرچاوەی گرتووە كە ئەمانەن:  یەكەم: دەریای رەش‌و گەرووەكان توركیا لەگەڵ ئۆكراینا‌و روسیا‌و چەند وڵاتێكی تر (بولگاریا‌و جۆرجیا‌و رۆمانیا) دەكەوێتە سەر كەناری دەریای رەش، لەدوای جەنگی ساردەوە توركیا دەستی كردووە بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە دەكەونە سەر دەریاكە، ئەمەش لەڕێگەی پەیوەندی ئابوری‌و رێوشوێنی بنیادنانی متمانە لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا، ئەمە بەبێ رەچاوكردنی ئەوەی دەریای رەش هەڕەشەیەكی بەرجەستەیە هاوشێوەی هەڕەشەی كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)، واتە دۆزی كورد لەسەر ئاسایشی توركیا، بەڵام ئەم ساڵانەی دوایی وێنای توركیا بۆ هەڕەشەكان گۆڕانكاری بەسەردا هات، ئەمەش دوای فراوانبوونی هەژموونی روسیا لە دەریای رەشدا.  دەریای رەش دەكەوێتە چوارچێوەی ناوچەی سەربازی باشوری روسیا، كە سەرپەرەشتی شانۆی ئۆپراسیۆنەكان لە باكوری قەوقاز‌و دەریای رەش‌و دەریای قەزوین دەكات، لەم ناوچەیەدا چەند رێوشوێنێك گیراوەتە بەر كە ئارەزووی فراوانخوازی روسیا نیشان دەدات لە ناوچەكانی دوای یەكێتی سۆڤیەت‌و دەریای سپی ناوەڕاستدا.  دوای هەڵوەشاندنەوەی گەشتیگەلی پێنجەمی یەكێتی سۆڤیەت لە دەریای سپی ناوەڕاست لەساڵی 1992دا، ساڵی 2013 روسیا جارێكی تر هێزێكی دەریایی بۆ كاركردن لەناو ئەم دەریایە تەرخان كرد، ساڵی 2014 روسیا نیمچەدورگەی (كریمیا)ی لە ئۆكرانیا دابڕی، ئەمە بنكەیەكی دەریایی ستراتیژی نوێی بە روسیا بەخشی، كە لەدوای گەرووەكانی توركیاوە، دووەم گرنگترین خاڵ بوو لەناو دەریای رەشدا‌و دەرفەتی ئەوەی بە روسیا بەخشی لەرێگەی هەردوو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل) بگاتە دەریای سپی ناوەڕاست.  هەنگاوی دواتر لەرێگەی دەستوەردانی روسیا بوو لە قەیرانی سوریادا لە ساڵی 2015دا، ئەمە دەریای رەشی كرد بە شادەماری ژیانی لۆجستی بۆ هێزەكانی روسیا لەناو سوریادا، دەستوەردانی روسیا كارایی رۆڵی توركیای لە سوریا لاواز كرد، پاشان لە ساڵی 2017دا روسیا سەرجەم گەشتییە جەنگییە نوێیەكانی سەربە گەشتیگەلی دەریای رەشی تەرخانكرد بۆ كاركردن لەناو چوارچێوەی هێزی گەشتیگەلی دەریای سپی ناوەڕاست، ئەمەش هەژموونی روسیای لەو ناوچە زیندووەدا بەهێزكرد، كە تێیدا بەرژەوەندییەكانی ئەنكەرەو مۆسكۆ لەچەند دۆسیەیەكی وەكو (قوبروس‌و لیبیا)دا بەر یەكتر دەكەون. كاتێك دیمەنی (كریمیا)‌و ئۆكراینا بخەینە پاڵ دیمەنی بوونیی روسیا لەناوچەی (ترانس دنیستەر)ی جوداخواز لە مۆڵدۆڤا‌و بوونی سەربازیی روسیا لە (ئەبخازیا)‌و (ئۆسیتیای باشور) دوای ئەوەی مۆسكۆ دانی نا بە جیابونەوەیان نا لە جۆرجیا، دەبینین روسیا خاوەنی هەژموونی گەورەی دەریای رەشە، ئەمەش مەترسی ئەوەی لای توركیا دروستكردووە، روسیا لە داهاتوودا داوای هەردوو گەرووی (بۆسفۆڕ)‌و (دەردەنیل) بكات، ئەم داواكارییە راستەوخۆ هەڕەشەیە لەسەر شاری ئیستانبوڵ. ئەم پەرەسەندنانە هاوكاتە لەگەڵ زیادبوونی بایەخی دەریای رەش لە ستراتیژیەتی توركیا، دوای دۆزینەوەی یەدەگێكی زۆری غاز بە بڕی (540 ملیار) مەتر سێجا، ئەنكەرە هیوای بەوەیە ئەم یەدەگە هەندێك لە خەرجی ساڵانەی پسوڵەی هاوردەكردنی غاز بۆ توركیا كەمبكاتەوە كە بەگوێرەی قسەی وەزیری وزەی توركیا، خەرجییەكە دەگاتە (55 ملیار) دۆلار.  دووەم: هەڕەشەی هاوكاری سەربازی توركیا- ئۆكراینا بەهۆی چونەناوەوەی سوپای توركیا بۆ قوبرس، لە ساڵی 1974ەوە وڵاتانی خۆرئاوا قەدەغەی فرۆشتنی چەكیان بەسەر توركیادا سەپاند، لەپاڵ ئەمەدا كۆتوبەندی توند لەسەر فرۆشتنی چەكی ئەمریكی بە توركیا دانرا، ئەمانە وایانكرد لەم چەند دەیەی دوایدا، توركیا روو لە گەشەپێدانی كەرتی پێشەسازی بەرگریی ناوخۆیی بكات بۆ پڕكردنەوەی پێداویستییە سەربازییە ناوخۆییەكانی‌و رزگاربوون لە كۆتوبەندی هاوردەكردنی چەك، كە توركیا بە سیاسەتی وڵاتانی فرۆشیاری چەكەوە دەبەستێتەوە‌و وایلێدەكات نەتوانێت بەشێوەیەكی سەربەخۆ نەخشەی سیاسەتەكانی خۆی بكات‌و دەستوەردان لە دۆسیە گرنگە ناوچەییەكاندا بكات.  سەرباری ئەمە توركیا لەرێگەی گەشەپێدانی پشەسازی سەربازی ناوخۆییەوە، هەوڵیدا داهاتی ئابوری لەرێگەی فرۆشتنی چەكەوە بەدەستبهێنێت، ئەمەش كاریگەرییەكەی ئەوكاتە دەركەوت كە هەناردەی چەكی توركیا داهاتەكەی لە (248 ملیۆن) دۆلاری ساڵی 2002ەوە بەرزبووەوە بۆ نزیكەی (3 ملیار) دۆلار لە ساڵی 2019دا، هەروەك ئەنكەرە چاوی لەوەیە لە ساڵی 2023دا داهاتی فرۆشتنی چەك بۆ (10 ملیارو 200 ملیۆن) دۆلار بەرزبكاتەوە.  ساڵی 2020 كارایی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی توركیا لە ئۆپراسیۆنە سەربازییەكانی لیبیادا دەركەوت، ئەم فڕۆكانە هێرشی هێزەكانی (خەلیفە حەفتەر)یان بۆسەر تەرابلوسی پایتەخت راگرت، دواترو لە ساڵی 2021دا فڕۆكە توركییەكان رۆڵیان بینی لە سەرخستنی ئازەربایجان بەسەر ئەرمینیا لە جەنگی (كەرەباخ)دا، پێشترو لە ساڵی 2020دا ئەم فڕۆكانە گورزیان لە سوپای سوریا وەشاند، سەركەوتنە سەربازییەكانی توركیا دژی ئەو لایەنانەی كە هاوپەیمانی روسیا بوون، وایكرد هەندێك وڵاتی وەكو ئۆكراینا‌و ئەسیوپیا‌و مەغریبی عەرەبی‌و تونس روو لە كڕینی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی توركیا بكەن، ئەمەش بەهۆی كارایی فڕۆكەكان‌و هەرزانی نرخ‌و خێرایی رادەستكردنیان دوای گرێبەستی كڕین.  كانونی دووەمی 2019 ئۆكراینا گرێبەستی كڕینی (6) فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی جۆری "بەیرەقدار- تی بی 2"ی لەگەڵ توركیا ئیمزا كرد‌و لەهەمان ساڵدا فڕۆكەكانی رادەستكرا، ئۆكرانیا لە ئۆكتۆبەری 2021دا بۆ یەكەمجار ئەم فڕۆكە توركیانەی دژی جوداخوازە روسەكان لە خۆرهەڵاتی وڵاتەكەی بەكارهێنا، ئاژانسی بلۆمبێرگ لە كانونی یەكەمی 2021دا رایگەیاند، ئۆكرانیا (20) فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی تر لە توركیا دەكڕێت، ئەمە هاوكات لەگەڵ ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی هاوكاری لەبواری گەشەپێدانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان لەنێوان هەردوو كۆمپانیای (بایكار)ی توركیا‌و كۆمپانیای (ئیفشینكۆ بروگراس)ی ئۆكرانی، كە رێگە بەوە دەدات بزوێنەری ئۆكرانی بدرێت بەو فڕۆكە‌و موشەكانەی كە لەناوخۆی توركیا دروست دەكرێن، ئەمەش بەپێی قسەی بەرپرسانی ئەنكەرە، توركیای لەو كۆتوبەندانە رزگاردەكات كە ئەمریكا سەپاندویەتی بەسەر پرۆسەی فرۆشتنی بزوێنەری تایبەت بە گەشەپێدانی چەكەكانی توركیا.   دواتر هەماهەنگی سەربازی نێوان توركیا‌و ئۆكراینا لە شوباتی ئەمساڵدا گەیشتە لوتكەی خۆی، كاتێك لەسەردانێكی ئەردۆغاندا بۆ كیێڤ، هەردوو وڵات رێككەوتن لەسەر دروستكردنی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوانی توركیا لەناو ئۆكراینادا. هاوكاری سەربازی توركیا لەگەڵ ئۆكراینا، مۆسكۆی توڕە كرد، وەزیری دەرەوەی روسیا داوای لە هاوتا توركییەكەی كرد مەترسی مۆسكۆ لە چەكداركردنی ئۆكراینا لەبەرچاوبگرن، وەزیری دەرەوەی توركیا وەڵامی دایەوە‌و وتی" ناكرێت توركیا بەرپرسیارێتی بڵاوكردنەوەی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكان لەلایەن ئۆكرایناوە، هەڵبگرێت"، ئیتر لێرەوە ئۆكراینا بوو بە مەیدانی روبەڕووبونەوەی چەكی توركی‌و روسی، لەحاڵی كەوتنی لەم جەنگەدا لەگەڵ روسیا، هاوكاری سەربازی ئۆكراینا لەگەڵ توركیا كۆتایی دێت، كە توركیا هەم لەڕووی تەكنەلۆژی‌و هەم لەڕووی ئابوریشەوە پێویستی بە بەردەوامبوونی ئەم هاوكارییە هەیە.  سێیەم: لێكەوتە نەرێنییەكانی ئابوری لێكەوتە نەرێنییەكانی پەتای كۆرۆنا لەسەر ئابوری توركیا كە خۆی لە شەپۆلێك هەڵاوساندا بینییەوە‌و لە ساڵی 2021دا گەیشتە نزیكەی 48%، هەروەها داڕمانی بەهای دراو، وایانكرد توركیا ئومێد لەسەر ئەوە هەڵبچنێ لەرێگەی پشتبەستن بە بوژاندنەوەی گەشتوگوزارو زیادكردنی هەناردە‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە، لە قەیرانی ئابوری رزگاری ببێت‌و كورتهێنان لە بازرگانی دەرەكیدا كەمبكاتەوە كە نزیكەی (47 ملیار) دۆلارە، بەڵام جەنگی ئۆكراینا هەڕەشەیە لەسەر ئەم ئومێدەی توركیا.  بەگوێرەی راپۆرتەكانی دەستەی ئاماری توركیا بۆ ساڵی 2021، روسیا لەدوای چینەوە لە پلەی دووەمی وڵاتانی هەناردەكاردایە بۆ توركیا، ئەمە لەكاتێكدایە ئۆكراینا لە پلەی یانزەیەمدایە، توركیا بەشێوەیەكی جەوهەری لە دابینكردنی وزەدا پشت بە روسیا دەبەستێت‌و لە ساڵی 2021دا رێژەی 43%ی غازی روسیای هاوردە كردووە كە بڕەكەی دەكاتە (24 ملیار) مەتر سێجا لە كۆی (60 ملیار) مەتر سێجا. لە پاڵ ئەمەدا، بەرزبوونەوەی نرخی یەك بەرمیل نەوتی برێنت بۆ سەرو (100) دۆلار بەهۆی جەنگەوە، كاریگەری نەرێتی لەسەر ئابوری توركیا دەبێت. سەبارەت بە كەرتی گەشتیاریش كە لە ساڵی 2021دا نزیكەی (24 ملیارو 500 ملیۆن) دۆلار داهاتی بۆ توركیا فەراهەم كردووە، جەنگی روسیا‌و ئۆكراینا كاریگەری لەسەر دەبێت، بەوپێەی گەشتیارانی روس لەسەروی لیستی ئەو گەشتیارە بیانیانەوەن كە سەردانی توركیا دەكەن، ژمارەی گەشتیارانی روس كە سەردانی توركیا دەكەن (4 ملیۆن‌و 694 هەزار) گەشتیارە، ئەمە لەكاتێكدایە ئۆكراینا لە لیستی گەشتیارانی توركیادا لە پلەی سێیەمدایە‌و ژمارەیان (2 ملیۆن‌و 60 هەزار) گەشتیارە. سەپاندنی سزا بەسەر روسیا، توانای دارایی هاوڵاتیانی روسیا‌و ئۆكرانیاش لاواز دەكات‌و ئەمەش كاریگەری لەسەر كەرتی گەشتیاری توركیا دەبێت.  لێكەوتەكانی هەڵوێستی توركیا سەرباری ئەوەی توركیا ئیدانەی شەڕی روسیای دژ بە ئۆكراینا كردووە، بەڵام هێشتا روسیا جڵەوی چەند دۆسیەیەكی بێزاركەری بۆ ئەنكەرە بەدەستەوەیە، لەپێش هەمووشیانەوە دۆسیەی پێدانی غاز‌و گەشتیاریی تاوەكو دەگاتە دۆسیەی (ئیدلب) لە سوریا‌و پشتیوانیكردنی هێزە كوردییە سەربەخۆخوازەكان، بۆیە پێشبینی دەكرێت توركیا هەڵوێستی خۆی كۆبكاتەوە لەنێوان ئیدانەكردنی هێرشەكەی روسیا‌و هەوڵدان بۆ نێوەندگیری‌و دانوستان لەپێناو راگرتنی شەڕدا، بەدوور دەزانرێت توركیا بچێتە ریزی ئەو وڵاتانەی كە سزا بەسەر روسیادا دەسەپێنن یاخود پەیوەندی خۆیان لەگەڵ مۆسكۆدا دادەبڕن، چونكە هەنگاوی لەم جۆرە زیانی گەورە بە ئابوری توركیا دەگەیەنێت.  لەبەرامبەردا دەكرێت شەڕی روسیا- ئۆكراینا پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ خۆرئاوا بەهێز بكات، بەتایبەتیش كە توركیا بەشێوەیەكی توند ئیدانەی شەڕی روسیای كردووە، هاوكات لەگەڵ توانای ئەنكەرە لە بەكارهێنانی پێگەی ستراتیژی خۆی لە دەریای رەشدا بۆ رێگریكردن لە تێپەڕینی كەشتییە جەنگییەكانی روسیا لەرێگەی هەردوو گەرووی (بسفۆڕ)‌و (دەردەنیل)ەوە، هەروەك دەكرێت توركیا سود لە فشارەكانی خۆرئاوا بۆسەر روسیا وەربگرێت، ئەگەر ئەم فشارانە كاریگەرییان لەسەر ئاستی ئامادەگیی روسیا لە هەردوو دۆسیەی (سوریا)‌و (لیبیا)دا هەبێت.  دەكرێت وڵاتانی خۆرئاوا بەشێوەیەكی زیاتر توركیا بەلای خۆیاندا رابكێشن ئەگەر لە هەندێك دۆسیەدا پاڵپشتی توركیا بكەن لەوانە: •    (دۆزی كورد) •    دۆسیەی (ئەندامێتی توركیا لە یەكێتی ئەوروپا) •    دۆسیەی (بەهێزكردنی هاوكاری سەربازی‌و پیشەسازی بەرگری هاوبەش) •    دۆسیەی (رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) لەم قۆناغەدا بەرژەوەندی توركیا وا دەخوازێت رێگری لە ململانێی فراوانخوازی روسیا بگرێت‌و پارێزگاری لە یەكێتی خاكی ئۆكراینا بكات‌و لە زوترین كاتدا شەڕ رابوەستێت بۆ خۆپاراستن لە لێكەوتە وێرانكەرە ئابورییەكانی، بەڵام ئەگەر ململانێكە فراوان بوو و گەیشتە وڵاتانی تری ئەوروپا، ئەوكاتە توركیا ناچار دەبێت دەست لە رۆڵی نێوەندگیری هەڵبگرێت‌و پابەندبێت بەو ئەركانەی كە لەچوارچێوەی (ناتۆ)دا دەكەوێتە سەرشانی.  سەرچاوە: سەنتەری (الجزیرە) بۆ توێژینەوە

  درەو:   یاموور كچی دووەمی نەقیب محەمەد لەتیف لە دایكبوو، لەكاتێكدا 90 رۆژە بكوژانی باوكی ئازادن و دەستگیرنەكراون، سەرەڕای بەڵێنی بەردەوامی حكومەت و لێپرسراوانی ئەمنی، لە نێویاندا بەڵێنی خودی جێگری سەرۆكی حكومەت (قوباد تاڵەبانی) كە وتی "بەڵێنتان پێدەدەم". نەقیب محەمەد لەتیف و سێ پۆلیسی تری بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و خێزان، لە شەوی 4ی كانونی یەكەمی 2021دا لەكاتی هەوڵدان بۆ دەستگیركردنی تۆمەتبارێك بە توندوتیژی دژی خێزانەكەی، لە ناوچەی تانجەڕۆ لە سلێمانی تەقەیان لێكراو بەهۆیەوە نەقیب محەمەد گیانیلەدەستدا و سێ هاوەڵەكەشی بە سەختی برینداربون. رۆژێك دوای روداوەكە و لە 5ی كانونی یەكەم، قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی حكومەت، سەردانی بریندارەكانی كرد و لە لێدوانێكیدا جەختیكردەوە "بە‌ڵێنم پێدان؛ ئە‌و تۆمە‌تبارە‌ كە‌ بە‌داخە‌وە‌ ئە‌فسە‌رێكی شە‌ھید كرد و سێ كارمە‌ندی بریندار كرد، دە‌ستگیر بكرێت". كورتەیەك لە روداوەكە ئێوارەی 4ی كانونی یەكەمی رابردوو، نەقیب محەمەد لەتیف، هەڵدەستێت بە جێبەجێكردنی بڕیارێكی دەستگیركردن بۆ كەسێك بەناوی یوسف پشتیوان عەلی، بەپێی بڕیاری دادوەر. یوسف چەندینجار لەلایەن ژنەكەیەوە لە بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان سكاڵای لە دژ تۆماركرابوو، بەهۆی توندوتیژیی و ئەشكەنجەدانی بەردەوام، كەیسەكە بە جۆرێك بووە، دادوەر چەندجارێك نوسراوی كردووە بۆ بەڕێوەبەرایەتییەكە و لە هۆكاری دەستگیرنەكردنی یوسف و جێبەجێنەكردنی بڕیارەكەی دادوەری پرسیوە. كاتژمێر 8ی ئێوارەی رۆژی شەممە 4ی كانونی یەكەم، نەقیب محەمەد كە ئەو رۆژە ئێشكگر بووە، بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكە بە مەفرەزەیەكەوە دەچێتە چیای گۆیژە – شوێنی كاركردنی یوسف و باوكی-، بەڵام لەو رۆژەدا لەوێ نەبون. دوای گەڕانەوەیان لە گۆیژە و بەپێی ئەو زانیارییانەی بەردەستیان بووە، مەفرەزەكە بەرەو ناوچەی تانجەڕۆ، كە ماڵی یوسفی لێ بووە، بەڕێدەكەون، ئەوەش بە ئۆتۆمبێلێكی بەڕێوەبەرایەتییەكە. بەپێی گێڕانەوەی بریندارەكان، سەرەتا بە كۆڵانی ماڵی یوسف-دا تێپەڕیون لە تانجەڕۆ، بەڵام كەس لە ماڵ نەبووە، بۆیە تا كۆتایی كۆڵانەكە رۆیشتون و بە هەمان كۆڵاندا گەڕاونەتەوە، چونكە هەڵكەوتەی كۆڵانەكە وابووە، كە ئەوسەری رێگە نەبووە پێیدا بڕۆن. لەگەڵ گەڕانەوەیان و گەیشتنیان بۆ بەردەم ماڵی یوسف، ئۆتۆمبێلێكی جۆری ئۆپڵ لەسەر رێگاكە وەستاوە، بەرلەوەی مەفرەزەكە داوای لێبكەن رێگاكە بكاتەوە، كەسێك لە لای سەكنی ئۆپڵەكەوە دادەبەزێت، میلی چەك دەهێنێتەوە و دەستدەكات بە جوێندان و تەقەكردنی راستەوخۆ لە ئۆتۆمبێلی مەفرەزەكە. "دابەزین و جوێن و چەكڕاكێشان و تەقاندنەكەی یەك چركە بوو"، یەكێك لە بریندارەكان وتی "جگە لەوە، لە شوێنی تریشەوە تەقەمان لێكرا، بەرلەوەی ئێمە داببەزین، یان هیچ شتێك بكەین". بەپێی وتەی بریندارەكان، ئەو كەسەی لە سەكنی ئۆپڵەكەوە دابەزیوە پشتیوان عەلی، باوكی یوسف بووە. "هەر ئەوەندەمانزانی فیشەكیان دەكردە ناو ئۆتۆمبێلەكەوە و هەمومان بەركەوتین و ئۆتۆمبێلەكە گڕی گرت، هەر كەسێكی تر لە شوێنی ئێمە بوایە هیچی پێنەدەكرا، چونكە كەسمان لەو باوەڕدا نەبوین بەو شێوە رێكخراوە بمانكەنە ئامانج". هەر لەوێ نەقیب محەمەد لەتیف گیانلەدەستدەدات و شۆفێر و دوو هاوەڵەكەی تریش بەسەختی برینداردەبن و دەگوازرێنەوە بۆ نەخۆشخانەی شۆڕش. ئەوە چوارەم جار بووە كە مەفرەزەكانی پۆلیسی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ژنان هەوڵی دەستگیركردنی یوسف بدەن. بەپێی زانیارییەكان باوكی یوسف (پشتیوان عەلی)یش پێشتر پێشینەی هەبووە لە پرسی توندوتیژی بەرامبەر بە خێزانەكەی. سكاڵاكە چی بوو؟ (س)، خێزانی یوسف، لە ماوەی دوو ساڵی رابردودا چەیندنجار سكاڵای لە دژی هاوژینەكەی تۆماركردووە، بەگشتی سكاڵاكان بریتی بوون لە ئەشكەنجەدان و توندوتیژی كە بەرامبەری كراوە. هاوسەرگیری نێوان (س) و یوسف، دوای ئەوە هاتووە كە یوسف پەیوەندی سۆزداری لەگەڵ (س) هەبووە، دواتر لەڕێی یاسا و دواتر سوڵحەوە هاوسەرگیرییان پێكراوە. ئەم چارەسەر بۆ ئەو پەیوەندییە سۆزدارییەكە دەگەڕیتەوە بۆ ساڵی 2019. لە دوای هاوسەرگیرییەكەوە بەردەوام ناكۆكی لەنێوان یوسف و هاوسەرەكەیدا هەبووە. بەهۆی بەردەوامی سكاڵا و ناڕەزاییەكانی (س) لە یوسف، دادگا چەندجارێك بەڕێوەبەرایەتی توندوتیژی ئاگاداركردۆتەوە لە هۆكاری دەستگیرنەكردنی یوسف. بەر لە روداوەكە، دواینجار كە هەوڵی دەستگیركردنی یوسف و باوكی درابێت، سێ رۆژ بەر لە روداوەكە بووە لە شوێنی كاركردنیان لە گۆیژە، بەڵام لەگەڵ گەیشتنی مەفرەزەكانی پۆلیس، یوسف و باوكی رایانكردووە. بەڵام لەو هەوڵەیاندا نەقیب محەمەد بەشدار نەبووە. لەو هەوڵەدا شاگردێكی ئەو كوڕ و باوكە، بۆ رۆژێك دەستگیركراوە بە بڕیاری دادوەر، ئەوەش بەهۆی ئەوەی ئەو دوو تۆمەتبارەی ئاگاداركردۆتەوە لە هاتنی مەفرەزەكەی پۆلیس. بكوژەكان چییان بەسەرهات؟ لە رۆژی روداوەكە تا ئەمڕۆ، كە 90 رۆژ دەكات، بكوژان دەستگیرنەكراون. هەرچەندە هەر شەوی روداوەكە ژمارەیەك دەزگای راگەیاندن، لە نێویاندا راگەیاندنەكانی نزیك لە یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان دەستگركردنی تەقەرێكی روداوەكەیان راگەیاند. بەڵام دواتر هێزە ئەمنییەكان وتیان كە تەقەكەری ئەو روداوە نەبووە. بەڵام رونكردنەوەیان لەسەر ئەو كەسە نەدا كە كێ بووە دەستگیركراوە. لە 7ی كانونی یەكەم (سێ رۆژ دوای روداوەكە) ئاسایشی سلێمانی، وێنه‌ی كوڕ و باوكێكی بڵاوكردەوە و وەكو هەڵهاتوو لە دۆسیەی كوشتنی نەقیب محەمەد ناوی بردن و داوایكرد هاوڵاتیان لە دۆزینەوەیان هاوكارییان بكەن. ئەوەش لە پێناو دەستگیركردنیان. بەپێی زانیارییەكان كە لە پارێزەری دۆسییەكانەوە وەرگیراوە، ئاسایشی سلێمانی كەسە نزیكەكانی ئەو بنەماڵەیەی دەستگیركردووە، لە دایك، باوك، خوشك و زاوا، بەگشتی نزیكەی 10 كەس دەبن. ئەوەش بە تۆمەتی داڵدەدان و دواتر هاوكاریكردنی بكوژەكان. هەندێك زانیاری هەن گوایا، یوسف و باوكی بەرەو ئێران رۆیشتبن، بەڵام ئەوەی جێی پرسیارە لەوكاتەدا رۆیشتن بەرەو ئێران بەشێوەی رەسمی لە ماوەی 24 كاتژمێردا نەدەكرا، بەهۆی ناچاركردنی خەڵك بە پشكنینی كۆرۆنا، كە هەر ئەوە زیاتر لە 24 كاتژمێر پێویست بووە، جگە لە وەرگرتنی فیزا. خێزانێكی توندوتیژ یوسف و پشتیوان لە عەشیرەتێكی دیاری سنوری سلێمانین، بەپێی زانیارییەكان بەر لەو روداوە كەیسی تریان لەسەر بووە، لەوانەش شەڕكردن، بەڵام رون نییە چۆن ئەو كێشانەیان بۆ چارەسەركراوە. "یوسف بەردەوام لەناو مەكتەبدا چەقۆی پێ بوو، چوار بۆ پێنج جار لەناو مەكتەب شەڕی لەگەڵ هاوڕێ خوێندكارەكانی دەكرد و چەقۆی دەردەهێنا، هەر بەهۆی ئەو كێشانەشەوە فەسڵكرا"، خوێندكارێكی هاوپۆلی بەوشیوەیە باسی دەكات. یوسف لە خوێندنگەیەكی ئێواران دەیخوێند، لە یەكێك لە خوێندنگەكانی سلێمانی، بە رۆژیش لەگەڵ باوكی كاریكردووە لە چیای گۆیژە. "كەسێكی كەم دوو بووە، بەڵام شەڕانی بووە". یەكێك لە هاوڕێیەكانی زیاتر وتی "بەردەوام چەقۆ لە گیرفانیدا بووە، خۆم بینیم دوجار بۆ شەڕ چەقۆی دەرهێناوە لەناو مەكتەب".  بەڵام ئەو وتی "نازانم چۆن ئەو كێشانەی بۆ چارسەردەكرا، چەند رۆژێك لە مەكتەب فەسڵدەكرا و دواتر دەهاتەوە بۆ خوێندن، وەك ئەوەی هیچ نەبوبێت". هەروەها یەكێك لە مامۆستاكانی، وتی "هەمووكات كە كێشەی دەنایەوە باوكی دەهات بۆ مەكتەب و داوای دەكرد هاوكاریی بكەین... زۆركات درەنگ دەكەوت بۆ پۆل، باوكی دەیوت لەبەرئەوەی خەریكی ئیشكردنە، بەڵام بەگشتی شەڕانی و توندوتیژ بوو". دواجار بەهۆی زۆری غیابات و شەڕ و ئاژاوەوە باس لەوە دەكرێت یوسف لە ساڵی 2019 فەسڵكراوە. 90 رۆژ لە چاوەڕوانی لە مەراسیمی چلەی شەهیدبونی نەقیب محەمەد-دا، بەڕێوەبەری بەرەنگاربونەوەی توندتیژی دژی ژنان، بۆ دەزگاكانی راگەیاندن جەختیكردەوە لەوەی "لەم رۆژانەدا هەواڵی خۆش دەبیستن"، بەڵام تادێت روداوەكانی توندتیژی بەرانبەر بە ژنان زیاتر دەبن و بكوژانی نەقیب محەمەد-یش هێشتا ئازادن. تەنیا لە ئەمساڵدا بەپێی وتەی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، نۆ ژن لە هەرێمی كوردستان كوژراون، ئەوەش هاوكاتە لەگەڵ چاوەڕوانی كەسوكاری نەقیب محەمەد و بریندارەكان و  رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیش بۆ دەستگیركردنی بكوژانی نەقیب محەمەد لەتیف. لە 23ی شوبات، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەبارەی زیادبونی كەیسەكانی توندوتیژی دژی ژنان، لە راگەیەنراوێكدا كە لە پەیجی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاویكردۆتەوە، وتی "زۆر نیگەران و خه‌مبارم به‌ روداوەکانی ئەمدواییەی توندوتیژی دژ بە ژنان و ئافرەتان لە هەرێمی کوردستان. لێره‌دا دوباره‌ی ده‌که‌مه‌وه‌ که‌ هیچ شه‌ڕەفێک له‌ ژن کوشتندا نییه‌". نیگەرانی مەسرور بارزانی و بەڵێنە بەردەوامەكانی قوباد تاڵەبانی لە كەیسی توندوتیژی دژ بە ژنان، لەكاتێكدان، كە نەقیب محەمەد و هاوەڵەكانی لەپێناو پاراستنی ژنێك لە توندوتیژی خۆیان كردە قوربانی و ترس هەیە خوێنیان بەفیڕۆ بڕوات. مەسرو بارزانی لە راگەیەنراوەكەیدا كە تایبەت بوو، بە پرسی "سوتاندن"ی ژنێك لە گەڕەكی كورساتی سلێمانی بەناوی شنیار، وتی "ئەم تاوانانە‌ ده‌بێت بوەستن و وەک خەڵکی کوردستان، نابێت قبوڵی بکەین، وەک حکومەتیش ئێمە ھاوکار و پاڵپشتی دادگا دەبین لە سەپاندنی توندترین سزا بۆ ئەم تاوانانە". بەپێی زانیارییەكان كە لە پارێزەر و لایەنی پەیوەندیدار وەرگیراوە، پرسی دەستگیركردنی یوسف پشتیوان و پشتیوانی عەلی، دراوەتە دەست پۆلیسی ئینتەرپول. نەبونی هیچ چارەنوسێك بۆ دەستگیركردنی بكوژانی نەقیب محەمەد لەتیف، لەكاتێكدایە ئەمڕۆ یاموور كچی دووەمی نەقیب محەمەد لەدایكبوو، ئەویش دەبێتە یەكێك لەو كەسانەی لە چاوەڕوانی دەستگیركردنی بكوژانی باوكی-دا بێت و چاوی لە جێبەجێكردنی بەڵێنی بەرپرسان بێت. •    ئەم نوسینە بەشێكە لە بەدواداچوونی خانەوادەی (نەقیب محەمەد)  

  درەو: ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم مانگی شوباتی رابردوو حكومەتی هەرێم (11 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشووە بەرمیلی بە (85 ) دۆلار، كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگی شوباتدا ( ترلیۆنێك و 400) ملیار دیناربووە، كە (589 ملیار) دیناری بۆ حكومەت ماوەتەوە لەگەڵ داهاتی ناوخۆ و هاوپەیمانان دەكاتە (784) ملیار دینار. پوختە داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی شوبات = (164 ملیار) دینارە (تەنیا بۆ خەرزینەی حكومەت چونكە داهاتی ناوخۆ مانگانە زیاتر لە 350 ملیار دینارە) •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینارە •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = هیچ بڕه‌ پاره‌یه‌ک نه‌هاتووه‌ داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی شوباتی (2022)دا  بڕی (11  ملیۆن و 404 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای  بەندەری جیهانی تورکیاوە كە رۆژانە بۆ 28 رۆژی مانگی شوبات دەكاتە ( 407 هەزارو 285) بەرمیل. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  شوبات (96.85) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (84.85) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (11  ملیۆن و 404 هەزار) بەرمیل X (84.85) دۆلار = (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 403 ملیار و 62 ملیۆن و 630 هەزار) دینار. •    بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت (58%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (42%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400) دۆلار  X (58%) = (561 ملیۆن و 225 هەزارو 52) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (561 ملیۆن و 225 هەزارو 52) دۆلار X ((1450 دینار = ( 813ملیار و 776 ملیۆن و 325 هەزار و 400) دینار خەرجی نەوتە. -    (967 ملیۆن و 629 هەزار  و 400)  دۆلار  X (42%) = (406 ملیۆن و 404 هەزارو 384) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (406 ملیۆن و 404 هەزارو 384) دۆلار X (1450) دینار= (589 ملیار و 286 ملیۆن و 304 هەزار و 600) دینار. کۆی داهات لە مانگی شوبات 2022 (دینار) •    (589 ملیار و 286 ملیۆن و 304 هەزار و 600)  داهاتی نەوت + (164 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (784 ملیار و 786 ملیۆن و 304 هەزار و 600) دینار  

  راپۆرت: درەو دادگای فیدراڵی دوای زیاتر لە چوار مانگ لە كێشمەكێشی دوای هەڵبژاردن، ئەمڕۆ خۆی رزگاركرد‌و بەبەهای ئەوەی وادەی دەستوری هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تێپەڕیوە‌و دەستور هیچ چارەسەرێكی بۆ ئەم دۆخە دانەناوە، پرسی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری خستەوە ناو پەرلەمان‌و تۆپەكەی خستەوە ناو گۆڕەپانی لایەنە سیاسییە ركابەرەكان، دانیشتنی تایبەت هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار پێویستی بە دەنگی (220) پەرلەمانتار هەیە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی‌و دواین نەخشەی دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمان لەم راپۆرتەدا.    بڕیارێكی نوێ لە دادگای فیدراڵییەوە  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بەبێ ئەوەی ئاماژە بە هیچ ماددەیەكی دەستور بكات، ئەمڕۆ مافی سەرلەنوێ كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن (سەرۆكایەتی پەرلەمان) رەتكردەوە‌و ئەم بڕیارەی دایە دەست (پەرلەمان).  ئەوانەی شارەزای دەستورو یاسان دەڵێن، ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی كە مافی بە پەرلەمان داوە سەرلەنوێ دەرگای خۆكاندیدكردن بكاتەوە، هیچ بنەمایەكی دەستوری نییە‌و تەنیا وەكو دەرفەتێكی نوێیە بۆ ئەوەی لایەنە سیاسییەكان لەناو خۆیاندا بگەنە رێككەواتن.   بۆ ئەوەی دەسەڵاتی كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بدات بە پەرلەمان، دادگای فیدراڵی بەهانەی ئەوەی هێناوەتەوە، لە دەستوردا ئاماژە بەوە نەكراوە ئەگەر وادەی دەستوری بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تێپەڕی‌و سەرۆك كۆمار هەڵنەبژێردرا، چی بكرێت، ئێستا وادە دەستورییەكە تێپەڕێوە، بۆیە دادگا دەسەڵاتەكە دەدات بە پەرلەمان.  یوسف محەمەد سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان كە شارەزایە لە دەستورو یاساكانی عێراقدا، لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) رایگەیاند، بڕگەی یەكەمی بڕیارەكەی ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی بەتەواوەتی دروستە كە دووبارەكردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە، رەتكردوەتەوە، چونكە ئەم هەنگاوە هیچ پاڵپشتییەكی یاسایی‌و دەستوری نەبوو.  بەڵام لەبارەی بڕگەی دووەمی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، كە داوا دەكات دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان، بڕیاری كردنەوە یاخوج نەكردنەوەی دەرگای خۆپاڵاوتن بخاتە بەردەم پەرلەمان، سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان چەند تێبینییەكی هەیە كە ئەمانەن:  •    بڕیاری رادەستكردنی دەسەڵاتی دووبارەكردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بە پەرلەمان، پێچەوانەی بڕیارێكی رۆژی 23/12/2018ی دادگای فیدراڵی خۆیەتی كە تێیدا رەتیكردوەتەوە هیچ دەسەڵاتێك بە پەرلەمان بدرێت جگە لەو دەسەڵاتانەی كە لە ماددەی (61)ی دەستوردا بۆی دانراوە، بەتایبەتی لە دەركردنی بڕیاردا. •    رادەستكردنی دەسەڵاتی كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بە پەرلەمان پێچەوانەی ماددەی (3)ی یاسای  خۆكاندیدكردنە بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، چونكە لەم ماددەیەدا باسلەوە كراوە، خۆكاندیدكردن لەماوەیەكدا دەبێت كە لە (3) رۆژ زیاتر نەبێت، ئەم سێ رۆژە پێشتر كراوەتەوە‌و ناكرێت جارێكی تر دووبارە بكرێتەوە. •     بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی باسلەوە دەكات لەماوەیەكی كەمدا سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، بەڵام دیاری نەكردووە ماوەكە چەند رۆژە، لەپاڵ ئەمەدا باسی لەوەكردووە پەرلەمان یەكجار بۆی هەیە دەرگای دووبارە خۆكاندیدكردنەوە بكاتەوە، ئەمە دەستوەردانە لەكاری یاسادانان‌و ئیشی دادگا نییە. پەرلەمان چی دەكات پشتبەست بە بڕیاری ئەمڕۆی دادگا فیدراڵی، دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق لە دانیشتنی داهاتووی خۆیدا دەتوانێت پرۆژە بڕیارێك ئامادە بكات‌و بیخاتە بەردەم پەرلەمان بەمەبەستی دەنگدان لەسەری‌و پەسەندكردنی.  لەم پرۆژە بڕیارەدا دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان داوا لە پەرلەمانتاران دەكات، بۆچونی خۆیان رابگەیەنن لەبارەی ئەوەی قایلن بە دووبارە كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار یاخود نا ؟ دانیشتنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق نیسابە یاساییەكەی بۆ زۆرینەی (50+1)ە، واتە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، (165) پەرلەمانتار ئامادەبن نیساب تەواو دەبێت، لەدوای تەواوبوونی نیسابیش بەزۆرینەی سادە دەتوانرێت بڕیاری كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پەسەند بكرێت. پارتی دیموكراتی كوردستان كە لە گەڕی یەكەمی خۆكاندیدكردندا بەهۆی سكاڵاكەی یەكێتییەوە گورزی بەركەوت‌و كاندیدەكەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار (هۆشیار زێباری) دورخرایەوە، لەم بڕیارە نوێیەی دادگای فیدراڵی سودمەند دەبێت‌و بە پاڵپشتی هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ (سەدرو سوننەكان)، رەنگە بتوانێت دەرگای خۆكاندیدكردنەوەی سەرلەنوێ بكاتەوە، بەڵام دیار نییە ئاخۆ لەم گەڕە نوێیەدا هەر (رێبەر ئەحمەد) بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كاندید دەكاتەوە یاخود نا.  بەرهەم ساڵح دەمێنێتەوە لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە، بەمدواییە بیرۆكەیەكی نوێ گەڵاڵە كرا، بیرۆكەكە ئەوە بوو سكاڵا لە دادگای فیدراڵی لەسەر بەرهەم ساڵح تۆمار بكرێت، بەوپێیەی بەرهەم ساڵح وەكو سەرۆك كۆمار لێبوردنی تایبەتی بۆ كەسێك دەركردووە، كە بەتاوانی بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان دادگا حوكمی زیندانیكردنی هەتا هەتایی بۆ دەركردووە، بەهۆی ئەم سكاڵایەوە بەرهەم ساڵح لە كێبركێی پۆستی سەرۆك كۆمار دوربخرێتەوە‌و تۆڵەی هۆشیار زێباری لێبكرێتەوە، بەڵام بڕیاری ئەمڕۆی دادگای فیدراڵی دەرگای لەسەر جێبەجێكردنی بیرۆكەیەكی لەمشێوەیە داخست.  بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی، مەرجە ئەگەر پەرلەمان دەرگای خۆكاندیدكردنەوەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كردەوە، دەست بۆ ئەو كەسانە نەبات كە لە گەڕی یەكەمی خۆكاندیدكردندا‌و لەماوەی دەستوریدا خۆیان كاندید كردووە، بەم پێیە بەرهەم ساڵح كە لە گەڕی یەكەمدا خۆی كاندید كردووە، كاندیدبوونەكەی پارێزراو دەبێت. دادگا لەناو ململانێ سیاسییەكاندا زیاتر لە چوار مانگە هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە عێراق بەڕێوەچووە، هێشتا سەرۆك كۆمارو كابینەی نوێ حكومەت دروست نەكراوە، ئەنجامی هەڵبژاردن لایەنە سیاسییەكانی دابەشكردووە بەسەر دوو بەرەی سەرەكیدا، ئەم دوو بەرەیە كە هەریەكەیان قوڵایی هەرێمایەتی خۆیان هەیە‌و لەژێر هەژموونی وڵاتانی دراوسێی عێراقدان، بەرەی یەكەم كە هاوپەیمانێتی (سەدر+بارزانی+ حەلبوسی) بەبەرەی دژە ئێران ناسراوە‌و نزیكە لە توركیا‌و هەندێك لە وڵاتانی كەنداوی عەرەبییەوە، بەرەكەی تر كە (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فەیاز+ عەبادی+ حەكیم+ یەكێتی نیشتمانی كوردستان)ە نزیكە لە ئێرانەوە.  ئەم دوو بەرەیە كەوتونەتە ناو شەڕێكی یاسایی‌و دەستوری قوڵ لەگەڵ یەكتردا، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق كە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە‌و بڕیارەكانی تانەی لێنادرێت، بەهۆی ئەم ململانێیەوە، كەوتوەتە ناو گەمە سیاسییەكە‌و بڕیارەكانی ناڕەزایەتی دروستكردووە، هەردوو بەرەكە تۆمەتباری دەكەن بە پێشێلكردنی دەستور.   سەرۆك كۆمار هەڵدەبژێردرێت ؟  ئەو هۆكارانەی كە دانیشتنی رۆژی 7ی شوباتی ئەمساڵی پەرلەمانی عێراقیان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارێكی نوێ پەكخست، هێشتا وەكو خۆیان ماونەتەوە‌و گۆڕانكارییان بەسەردا نەهاتووە.  واتە ئەگەر دووبارەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بكرێتەوە‌و لیستێكی نوێش پەسەند بكرێت‌و لیستەكە كاندیدی پارتی دیموكراتی كوردستانیش لەخۆ بگرێت، هێشتا پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار كێشەی تێدایە ئەگەر رێككەوتنی لەنێوان لایەنەكاندا نەكرێت، چۆن ؟  بڕیاری دادگای فیدراڵی یەكلایكردەوە، دانیشتنی پەرلەمان تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، نیسابە یاساییەكەی ئامادەبوونی (220) پەرلەمانتارە لە كۆی (329) پەرلەمانتار، لەم دۆخەشدا ئەوەی پێی دەوترێت (الپلپ المعگل) واتە یەك لەسەرسێی پەكخەر، هێشتا ئامادەیە، ئەو لایەنەی بتوانێت دەنگی (110) كورسی پەرلەمان بەلای خۆیدا بشكێنێتەوە، دەتوانێت ئاستەنگ بۆ تەواوبوونی نیسابی یاسایی كۆبونەوەی پەرلەمان دروست بكات.  گەمەی ژمارەكان ! ئەگەر بارودۆخەكە بەشێوەی ئێستا بمێنێتەوە‌و هیچ رێككەوتنێك لەنێوان لایەنە شیعە ناكۆكەكاندا نەكرێت، دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمان بەمشێوەیە دەبێت:  •    هاوپەیمانێتی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی): ئەم هاوپەیمانێتییە ژمارەی كورسییەكانی لەناو پەرلەمانی عێراق (174) كورسییە.  •    هاوپەیمانێتی (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی+ یەكێتی نیشتمانی كوردستان): ژمارەی كورسییەكانی ئەم بەرەیە نزیكەی (100) كورسییە، بەڵام هەندێك لە سەركردەكانی ئەم بەرەیە كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن دەڵێن ژمارەی كورسییەكانیان بۆ (130) كورسی زیاد دەكات‌و لایەنی تر دێنە ناو هاوپەیمانێتییەكەیان، بڕیارە ئەم لایەنانە كە پێكهاتوون لە (نوری مالیكی+ هادی عامری+ قەیس خەزعەلی+ فالح فەیاز+ حەیدەر عەبادی+ عەممار حەكیم) بەمزوانە بەفەرمی خۆیان بەناوی "هاوپەیمانێتی چەسپاوی نیشتمان" رابگەیەنن.  •    لەنێوان دوو بەرە ركابەرەكەدا، نزیكەی (46) كورسی پەرلەمانی عێراق خۆیان یەكلانەكردوەتەوە لەگەڵ چ بەرەیەك دەبن، ئەوانەی خۆیان یەكلانەكردوەتەوە ئەمانەن:  -    هاوپەیمانی لەپێناو خەڵك (نەوەی نوێ+ ئیمتیداد): 18 كورسی -    كوتلەی شەعبی (چەند پەرلەمانتارێكی سەربەخۆن): 4 كورسی -    هاوپەیمانێتی (تصمیم ): 4 كورسی -    ئیشراقەی كانون: 6 كورسی -    گردبونەوەی دەنگی سەربەخۆكان: 4 كورسی -    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: 4 كورسی -    پەرلەمانتارانی مەسیحی كوتلەی بابلیۆن: 4 كورسی -    كۆمەڵی دادگەریی كوردستان: 1 كورسی -    فاروق حەننا (پەرلەمانتاری سەربەخۆ لەسەر پشكی كۆتای مەسیحییەكان، ئەم پەرلەمانتارە لەلایەن حزبی شیوعی كوردستانەوە پشتیوانی لێدەكرا) كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن •    پەرلەمانی عێراق بۆ یەكەمجار لە رۆژی 11/1/2022دا دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كردەوە.  •    رۆژی 6/2 لەسەر بنەمای سكاڵای سێ پەرلەمانتاری یەكێتی، دادگای فیدراڵی عێراق رێوشوێنەكانی كاندیدبوونی (هۆشیار زێباری) بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار راگرت. •     رۆژی 7/2 بڕیاربوو پەرلەمانی عێراق كۆببێتەوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بەڵام نیسابی یاسایی كۆبونەوەكە تەواو نەبوو، بۆیە كۆبونەوەكە نەكرا، بەپێی دەستور نیسابی یاسایی ئەم دانیشتنە پێویستی بە ئامادەبوونی (220) پەرلەمانتار هەبوو، هەردوو بەرە ركابەرەكە بەرەی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)‌و بەرەی (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی+ یەكێتی) بەشداری كۆبونەوەكەیان نەكرد‌و نیسابیان پەكخست.   •    رۆژی 8/2 وادەی دەستوری بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار كۆتایی هات، كە ماوەی كەمتر لە 30 رۆژ بوو لەدوای یەكەمین كۆبونەوەی خولی نوێی پەرلەمانەوە. •    رۆژی 9/2 سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق سەرلەنوێ دەرگای خۆكاندیدكردنەوەی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار راگەیاند، دەستەی سەرۆكایەتی نوێی پەرلەمان لەلایەن هاوپەیمانێتی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) كۆنترۆڵ كراوە، كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن والێكدرایەوە دەستەی سەرۆكایەتی دەیەوێت دوای دورخستنەوەی هۆشیار زێباری، دەرفەتێكی تر بە پارتی بدات بۆ ئەوەی كاندیدی بەدیلی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پێشكەش بكات، لە دادگای فیدراڵی سكاڵای یاسایی لەدژی ئەم هەنگاوەی دەستەی سەرۆكایەتی تۆماركرا.   •    رۆژی 13/2/2022دا دادگا بە یەكجاری هۆشیاری زێباری لە كێبركێ پۆستی سەرۆك كۆمار دورخستەوە. •    ئەمڕۆ 1/3 دادگای فیدراڵی بڕیاریدا، كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە نادەستورییە، بەڵام دەكرێت دەستەی سەرۆكایەتی داواكاری كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بخاتە بەردەم پەرلەمان‌و پەرلەمان بڕیاری لەسەر بدات ئایا دەرگا بكرێتەوە یاخود نا.  

(درەو): لە كۆبونەوەی چوارسەرۆكایەتیەكە، نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی زۆر توند بوون بەرامبەر بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی، رێواز فایەق و قوباد تاڵەبانی لەگەڵ ئەوە نەبوون بڕیارەكە رەتبكرێتەوە، مستەفا سەید قادر لەگەڵ رەتكردنەوە بووە بە رێگەی یاسایی و دەستوری، دوو راوێژكاری بەریتانیش بەشداربوون لە كۆبونەوەكەدا.  ئەمڕۆ لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان چوار سەرۆكایەتیەكەی هەرێم تایبەت بە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كۆبونەوە. یەكێك لە بەشداربووانی كۆبونەوەكە  ووردەكارییەكەی بۆ (درەو) باسكرد و وتی بەهۆی ناكۆكی تیمی یەكێتی و پارتیەوە نوسینی بەیاننامەكە لە كۆبونەوەكە زیاتری خایاندووە. ئەو بەشداربووە ئاماژەی بەوە كرد، سەرەتا نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی زۆر توند بوون لەسەر بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی و بەتوندی رەتیانكردەوەو كەشێكیان درووستكرد كە دەبێت بەشێوەیەكی روون و بێ دودڵی ئەو بڕیارە رەتبكرێتەوەو بە نادەستوری لەقەڵەمی بدەن. نێچیرڤان بارزانی لە كۆبونەوەكەدا زۆر توند بوو لەسەر رەتكردنەوەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی و ئاماژەی بە مەترسیەكانی بڕیارەكە كرد لەسەر چارەنووس و ئاییندەی هەرێمی كوردستان و وتویەتی لە ئێستادا مستەفا كازمی كە هاوڕێ و دۆستمانە، یەكسەر لەدوای بڕیارەكەی دادگا كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی كردووە بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكە ئەگەر كەسێكی تر ببێتە سەرۆك وەزیران دەبێت چی رووبدات؟ لە كۆبونەوەكەدا وەڵام و وەڵامكاری  لە نێوان مەسرور بارزانی و رێواز فایەق روویداوە. ئەو بەشداربووەی كۆبونەوە چوار قۆڵییەكە ئاماژەی بەوەكرد لە كۆبونەوەكەدا: مەسرور بارزانی وتویەتی: دادگای فیدراڵی خۆی نایاساییەو بە نادەستوری درووستكراوە.  رێواز فایەق وتویەتی: ئەی بۆ (2) دادوەری كوردتان ناردووە بۆ ئەو دادگایەو ئەندامن، دادگای فیدراڵی تەنیا دامەزراوەیە كە بریار لەسەر ئەوە دەدات كە بابەتەكان دەستورین یان نادەستورین، چۆن دەبێت ئێمە بڵێن دادگای فیدراڵی نادەستوریە؟  رێواز فایەق وتی: زۆرینەی خەڵكی بڕیارەكەی دادگایان پێ خۆشبووە بە كادرانی خۆشمانەوە. مەسرور بارزانی وتی: ئەوانەی دڵخۆشن ئەهلی سۆسیال میدیان، بە پارە ئەو شتانە دەنوسن. لە كۆبونەوەكەدا قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت دژی ئەوە بووە كە راستەوخۆ دژی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بن و رەتبكرێتەوە، وتویەتی بڕیارەکە نادەستووریەو مەرامی تایبەتی لە پشتەو لەلایەن ئێمەوە قەبوڵکراو نیە، پێویستە بە شێوەیەكی یاسایی و دەستوری مامەڵەی لەگەڵ بكرێت...وەڵامدانەوەشی دەبێت بە ئارامی و بەبێ توندی و ئیستفزازی بۆ ئەوەی بڕیاری دیكەی بەدوادا نەیەت.  مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم و نوێنەری گۆڕان كە لە كۆبونەوەكەدا ئامادەبوو، وەك موجامەلەیەكردنێكی نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی لەگەڵ ئەوە بووە كە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی رەتبكرێتەوە بەڵام بەشێوەیەكی یاسایی و دەستوری و دوور لە توندی.  دوو راوێژكاری بەریتانی بەشداربوون لە كۆبونەوەكەداو لەلایەن فەلاح مستەفاوە وەرگێرانی بۆ دەكرا، ئەو دوو راوێژكارە ئاماژەیان بەوە كردووە كە فرۆشتنی نەوتی هەرێم یاسایی و دەستوری بووەو ئاماژەیان بە بڕیاری دادگای لەندەن كردووە كە نەوتی هەرێمی بە نادەستوری لەقەڵەم نەداوە و بەدەستوری و یاسایی داناوە.. نوسینی بەیاننامەی كۆتایی كۆبونەوەكە هێندەی كۆبونەوەكەی خیاندو ناكۆكی توند لە نێوان تیمی یەكێتی و پارتی درووست بوو، تیمی پارتی لەگەڵ ئەوە بوون راستەوخۆ بنوسرێت ئەو بڕیارە نادەستوریەو دەبێت رەت بكرێتەوەو كاری پێنەكرێت بڕیارەكە بە مەرامی سیاسی دەركراوەو دەستی هەرێمایەتی تێدابووە، بشنوسرێت دادگاكە خۆی دەستوری نیە. تیمی یەكێتی لەگەڵ ئەوە نەبوون راستەوخۆ بنوسرێت رەتبكرێتەوەو نابێت بەنەفەسێكی توند بنوسرێت، هەربۆیە تیمەكە دەگەنە بنبەست لەسەر دەركردنی بەیاننامەكەو دواتر قوباد تاڵەبانی و نێچیرڤان بارزانی تەداخول دەكەن و وشەی رەتكردنەوەی لێدەردەكەن و قبوڵنەكردنی تێدەكەن واتا بەرەزامەندی هەردوولا بەیاننامەكە دەردەكرێت، واتا بەیاننامەكە بووە رای رەسمی (پارتی و یەكێتی و گۆڕان) دواتر راگەیەندراوی كۆبونەوەكە بڵاوكرایەوەو ناوەڕۆكەكەی نوسرا: بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدرالی قبووڵكراو نییەو ھەرێمی كوردستان بەردەوام دەبێت لە پیادەكردنی مافە دەستوورییەكانی و بە هیچ شێوەیەك دەست لە ماف و دەسەڵاتە دەستوورییەكانی هەڵناگرێت و هەموو ڕێگەیەكی یاسایی و دەستووری دەگرێتە بەر بۆ ئەوەی ماف و دەسەڵاتە دەستورییەكانی هەرێمی كوردستان بپارێزێت. 

راپۆرتی: درەو پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کە ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان لەماوەی (2019 – 6/2021) بە تێکڕا نزیکەی (33) هەزار بەرمیل بە بڕی (13%)ی توانای خۆیان، نەوتی خاوی بە هەردوو شێوازی (فرۆشتن و پاڵاوتن بۆ حکومەت) بۆ دابینکردوون. پاڵاوگەی نەوت پاڵاوگەی نەوت یان (پاڵاوتنی نەوت) بریتییە لە پڕۆسەیەک کە تێیدا نەوت دەپاڵێوین بۆ لێوەرگیراوەکانی، وه‌ک (سوتەمەنی سووک، گازۆلین، بەنزین، ئەسفلت (قیر)، ڕۆنی گەرمکردنەوە، کیرۆسین (نەوتی سپی)، گازی شل (LPG)، سوتەمەنی جێت و سوتەمەنی چەور (سوتەمەنی قورس). ماددەی تری پتڕۆکیمیاوی ھەن وەک ئەثیلین و پڕۆپلین ئەتوانرێت بەرھەم بھێنرێت لە نەوتی خاو بەبێ بەکارھێنانی پاڵاوگەی نەوت بەھەمان شێوەش وەک نەفتا کە لە ھەمان ڕێگەوە بەرھەمدێت. ھەر پاڵاوگەیەک ڕێکخستنی تایبەت بەخۆی ھەیە و تێکەڵکردنی پڕۆسەکانی پاککردنەوە بە ڕەچاوکردنی شوێنی پاڵاوگە، بەرھەمە خواستراوەکان وباری ئابوری دیاری دەکرێت. پاڵاوگەی نەوت بە بەشێکی گرنگ و سەرەکی لە پیشەسازی نەوت دائەنرێت ھەندێک لە پاڵاوگە مۆدێرنەکان ئەتوانن ڕۆژانە بڕی (800 هه‌زار) بۆ (900 هه‌زار) بپاڵێون و پڕۆسێسی بکه‌ن. پاڵاوگەکانی نەوت له‌ هه‌رێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان لەساڵی (2009)ەوە، دەستی کردووە بە پەرەدان بە پاڵاوگەی نەوت لە هەرێمی کوردستان، لە (28/8/2013) ڕایگەیاند "بەپێی رێکكەوتنێک کە لە ئەیلولی 2012 دا لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی عێراقدا ئەنجامدرا، هەرێمی کوردستان مافی بەدەستهێنانی 17%ی بەرهەمە پاڵێوراوەکانی عێراقی هەیە، لەگەڵ 17%ی نەوتی خاوی عێراق بۆ سوتەمەنی وێستگەکانی کارەبا. بەڵام حکومەتی فیدراڵی ئەم مافەی بەرهەمە پاڵێوراوەکان بە تەواوەتی دابین ناکات بۆ هەرێم". بۆیە لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە "لەپێناو بەدیهێنانی خواستی ناوخۆییمان و یارمەتیدان بۆ خزمەتکردنی پێویستیی ناوچەکانی تر، هەرێمی کوردستان گەشە بە کەرتی پاڵاوتن دەدات. لەگەڵ ئەنجامدانی وەبەرهێنانی زیاتردا". لە کاتی بڵاوکردنەوەی ئەو ڕاگەیندراوەدا، دوو پاڵاوگەی گەورە پاڵاوگەیەکی بچوکی و فەرمی لە هەرێمی کوردستان لە بەرهەمهێناندابوون کە ئەوانیش بریتی بوون لە؛ یەکەم: پاڵاوگەی کار (کەڵەک یان کەورگۆسک) لە نزیک شاری هەولێر، لەلایەن کۆمپانیای (کار گروپ)ەوە بەڕێوەدەبرێت کە کۆمپانیایەکی ناوخۆییە، لە ئێستادا توانای بەرهەمهێنانی (110 هەزار) بەرمیلی هەیە لە رۆژێکدا، بەڵام هەموو توانای خۆی بەکارناهێنێت و ڕۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت. دووەم: پاڵاوگەی بازیان لە پارێزگای سلێمانی، پاڵاوگەکە لە سەرەتادا بۆ نەوتی خاوی کەرکوک دروستکرا بوو، بەڵام ئەو کۆمپانیا بیانیەی کە جێبەجێکردنی پرۆژەکەی  پێسپێردرا بوو نەیتوانی کارەکانی تەواو بکات دواتر پرۆژەکە درا بە کۆمپانیای (وزە پێترۆلیەم)ی کوردی سەر بە کۆمپانیای "قەیوان" لە کۆتایی (2009) دا بە سەرکەوتوویی جێبەجێکرا. ئەم پاڵاوگەیە یەکێکە لە پاڵاوگە گرنگەکان لە هەرێمی کوردستاندا، لە ڕۆژێکدا پاڵاوگەی بازیان (40) هەزار بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت، چەندین بەرهەمی جیاواز لە نەوتی خاو بەرهەم دەهێنێت، بۆ نمونە لە ئێستادا بەرهەمی ڕۆژانەی پاڵاوگەکە بەم جۆرەیە؛ 1.    (1 ملیۆن و 500 هەزار) لیتر بەنزین. 2.    (80) تەن گازی شلی ماڵان. 3.    (2 ملیۆن و 700 هەزار) لیتر نەوتی ڕەش. 4.    (200 هەزار) لیتر نەوتی سپی. 5.    (250 هەزار) بەنزینی فڕۆکە 6.    (1 ملیۆن و 500 هەزار) دیزڵ (گاز) سێیەم: پاڵاوگەی لاناز: یەکێکی دیکەیە لە پاڵاوگە گەورەکانی هەرێمی کوردستان و لە پارێزگای هەولێرو لە ساڵی (2008)ەوە بە ئاست و تەکنیکێکی بەرز بونیاد نراوە، بەپێی داتاکان لە ئێستادا ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (100 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی هەیە لە ڕۆژێکدا، بەڵام (30%) ئەو توانایە بەکاردەهێنێت و کە پاڵاوتنی (30 هەزار) بەرمیل نەوتە لە ڕۆژێکدا و چەندین بەرهەمی جیاوازی نەوت بەرهەم بهێنێت.  چوارەم: پاڵاوگه‌ی تاوکێ لە کێڵگەی تاوکێ لە پارێزگای دهۆک، کۆمپانیای DNOی نەرویجی خاوەنی پاڵاوگەیەکی بچووکە کە نەوتی خاو ئامادە دەکات لەپێناو دەستکەوتنی خەسڵەتی هەناردەکردندا، لە ئێستادا توانای بەرهەمهێنانی (6 هەزار) بەرمیلی هەیە لە رۆژێکدا. پاڵاوگەکان کار بۆ کێ دەکەن و چۆن نەوتی خاو دەست دەخەن؟ بەشێوەیەکی گشتی پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان بە شێوەو سەرچاوەی جیاواز نەوتی خاو دەست دەخەن بۆ کاری پاڵاوتن و بەرهەمهێنان ئەوانیش؛ یەکەم: حکومەتی عێراق و هاوردەی دەرەکی ڕۆژی (18/6/2021) سەركۆ ئازاد گەڵاڵی، بڕیاردەری لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەكانی پەرلەمانی كوردستان دەربارەی بەرزبوونەوەی نرخی بەنزین ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە لە بەشێکیدا هاتبوو؛ "لە هەرێمی كوردستان دو پاڵاوگە هەیە، هەردووكیان نەوت و بەنزین بۆ عێراق دەپاڵێون. پاڵاوگەی كار لە هەولێر رۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت دەپاڵێویت و (25 هەزار) دەداتەوە بە عێراق و (25 هەزار) بەرمیلیش بۆ ناوخۆ دەپاڵێوێت، ئەوەی بۆ عێراقی دەنێرێتەوە لیتری دەدرێت بە (450) دینار بەڵام ئەوەی بۆ ناوخۆی هەرێم دەیپاڵێوێت لیتری دەدات به‌ (800 و 900) دینار.. بۆچی بۆ عێراق بە (450 ) دینارو بۆ هەرێمیش (800 ) دینار." ئاشكراشیكردووە"لە پارێزگای سلێمانی پاڵاوگەی بازیان (قەیوان) هەیەو رۆژانە نزیكەی (40 هەزار) بەرمیل نەوت و بەنزین دەپاڵێویت و دەینێرێتەوە بۆ عێراق، لەوێ لیتری دەدرێتەوە بە (450) دینار." لە ڕاگەیەندراوەکەی ئەو پەرلەمانتارە ئەوە هاتووە؛ "پاڵاوگەی لاناز رۆژانە (30 هەزار) بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت و نەوتە خاوەكەلە سوریا دەكڕێت و بەرهەمەكەی لە بازاڕی هەرێمی كوردستان دەفرۆشێتەوەو بە نرخی بازار كە لە ئێستادا (800 بۆ 900) دینارە." بەپێی قسەی سەركۆ گەڵاڵی "ئێستا پاڵاوگەی كار توانای بەرهەمێهێنای رۆژانەی ( 4 ملیۆن و 500 هەزار) لیتر بەنزینی هەیە، پاڵاوگەی قەیوان توانای بەرهەمهێنانی (2 ملیۆن) لیتر بەنزینی هەیە، لانازیش بەهەمان شێوە، تاكەی حكومەت ئەو پاڵاوگانە ناچار ناكەن نەوتی سپی و بەنزین بۆ ناوخۆ بپاڵێون و  چیتر چاویان لە بەنزینی پڕ لەسەرەتانی ئیرانی نەبێت." ئەمە دەریدەخات کە سەرچاوەی نەوتی خاوی پاڵاوگەکان تەنها نەوتی خاوی هەرێم نییە، بەڵکو بەشێک لەو نەوتە خاوە لە حکومەتی عێراق وەردەگرن و بەشێکیشی لە دەرەوە هاوردە دەکەن. دووەم: حکومەتی هەرێمی کوردستان  جگە لەوەی پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان نەوتی خاوەی لە دەرەوەی هەرێمی کوردستان (عێراق و دەرەوە) هاوردە دەکەن و دەیپاڵێون بە دوو ڕێگاش نەوت لە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەردەگرن بۆ پاڵاوتن، ئەوانیش؛ 1.    پاڵاوتنی نەوت بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو دەدات بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان و لە بەرامبەردا حکومەت بڕێک پارە دەدات بە پاڵاوگەکان بۆ مەبەستی پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ، بەڵام بڕەکە زۆر لەوە کەمترە کە پێداویستییەکانی ناوخۆ پڕ بکاتەوە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)) کە بڕی ئەو نەوتە خاوە نیشان دەدات کە پاڵاوگەکان لەماوەی (2009 – 6/2021) نیشان دەدات، کە بۆ دوو ساڵ و حەوت مانگ تەنها (20 ملیۆن و 632 هەزار و 369) بەرمیل نەوتی خاو بووە. واتە بە جۆرێک ئەو ماوەی دەکاتە (941) ڕۆژ و ئەگەر ئەو بڕە نەوتە دابەشی ڕۆژەکان بکەین دەکاتە (20 هەزار و 926) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. خشتەی ژمارە (1)   چارتی ژمارە (1) ئەو بڕە نەوتە خاوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەینێرێت بۆ پاڵاوتن (تێچوون، به‌رهه‌م، داهات، خه‌رجی) خۆی هەیە کە ساڵی (2019) بە نمونە وەرگیراوەو بڕەکەی (8 ملیۆن و 737 هەزار و 444) بەرمیل بووە (6) بەرهەمی بە بڕی جیاواز هەبووە و (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)).   خشتەی ژمارە (2)      2.    فرۆشتنی نەوتی خاو بە پاڵاوگەکان لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان جگە لەوەی پاڵاوگەکان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەپاڵێون (وەک لە خاڵی پێشتر ئاماژەی پێکراوە)، ڕۆژانە بڕێکیش نەوتیان پێ دەفرۆشێت، بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵی (2019 – 6/2021) بڕی (2 ملیۆن 649 هەزار و 286) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (45) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (12 هەزار و 496) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (117 ملیۆن و 738 هەزار و 947) دۆلار بووە، بۆ بەرچاو ڕونی زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)  و چارتەکانی ژمارە (2، 3، 4)) خشتەی ژمارە (3) تێبینی: لە نێو ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت ئاماژە تێکڕاو کۆی نرخی ئەو نەوتە نەدراوە کە لە ماوەی (1/4/2020 – 30/9/2020) دراوە بە پاڵێوگەکان بۆیە پشت بەو نرخە بەستراوە کە حکومەتی نەوتی لە بازاڕەکانی جیهان پێ فرۆشتووە. چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) چارتی ژمارە (4) پاڵاوگەکان دەتوانن کێشەی سوتەمەنی لە هەرێمی کوردستان چارەسەر بکەن؟ بەشێکی وەڵامی ئەم پرسیارە لە شیکارییەکانی پێشتردا ڕوون بووەتەوە، کە پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان لەماوەی (2019 – 6/2021) بە تێکڕا نزیکەی (33) هەزار بەرمیل بە بڕی (13%) توانای خۆیان نەوتی خاویان بە هەردوو شێوازی (فرۆشتن و پاڵاوتن بۆ حکومەت) بۆ دابینکردوون. بۆیە بەشێک لە چاودێران شارەزایانی بوارەکە پێیان وایە پاڵاوگه‌ی کار بەتەنیا دەتوانێت کێشەی سوتەمەنی لە هەرێمی کوردستان چارەسەر بکات. بۆ نمونە "عەلی حەمە ساڵح- ئه‌ندامی لیژنه‌ی وزه‌و سامانه‌ سروشتییه‌كان له‌ په‌رله‌مانی كوردستان" لە نامەیەکیدا لە (17/10/2021) کە ئاراستەی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە تێیدا ده‌ڵێ "نرخی سوتەمی بەشێوەیەکی بەرچاو گران دەبێت، ئەم پێشنیارەی بۆ چارەسەری ئەم گرفتە دەیخه‌مەڕوو، بەبێ ھیچ پشتیوایەکی دارایی دەتواندرێت بە کوالێتیەکی باش سوتەمەنیەکی باش دابیبکرێت". ئەو پەرلەمانتارە ھۆکاری گرانبوونی سوتەنی گەڕاندووەتەوە بۆ؛ بەشی ھەرە زۆری سوتەمەنی لەدەرەوە دێت، پاڵاوگە نەوتی خاو بە نرخی جیھانی دەکڕێت و قازانجی لێوەردەگرێت، قازانجی بازرگان و گومرگ و تێچوی گواستنەوە ھەمووی دەچێتە سەر نرخی سوتەمەنی. چارەسەر: ھیچ حوکمڕانیەک نیە لە دونیادا پاڵاوگەی ھەبێت نەوتی خاوی ھەبێت، بەڵام نەوت نەپاڵێوێت و ساڵانە زیاتر لە ٢ ملیار دۆلار بۆ کڕینی سوتەمەنی بچێتە دەرەوە! .. سێ پاڵاوگەی نەوت ھەن لە کوردستان (کەڵەک- کار، بازیان -قەیوان، لاناس)، توانای پاڵاوتنی ٢٤٠ ھەزار بەرمیل نەوتیان ھەیە لە ڕۆژێکدا... کە نزیکەی دوو ھێندەی پێداویستی خەڵکی کوردستانە.. بەڵام لە ئێستادا تەنیا پاڵاوگەی کار ٢٥ ھەزار بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت و بەرھەمەکەی ڕۆژانە نزیکی ملیۆنێک لیترەو ئەویش بە چەند بەنزینخانەیەک لە ھەولێر دەدرێت! کار بەتەنیا دەتوانێت کێشەی سوتەمەنی چارەسەر بکات. بەبێ ئەوەی حکومەت پشتیوانی بکات، تەنیا ئەم خەرجیانە بگەڕێتەوە بەسە بۆ ئەوەی نرخی بەرھەمە نەوتیەکان دابەزێت و بە کوالێتیەکەشی باشتر بێت. 1.    کرێی بۆری بۆ ھەر بەرمیلێک بەنرخی ئێستا ١٢ دۆلارە، دەگەڕێتەوە. 2.    داشکاندن لەو نرخی نەوتەی کە دەکڕێت، کە ھەرێمی کوردستان ١٢ دۆلار کەمتر لە برێنت دەیفرۆشێت. 3.    گەڕانەوەی قازانجی بازرگان و تێچوی گواستنەوەو گومرگ و رسوماتی کۆمپانیا. سەرچاوەکان -    پاڵاوتن، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/index.php/ku/downstream-ku/refining-ku.html -    سەركۆ ئازاد گەڵاڵی، پاڵاوگەكانی هەرێم دەیپاڵێون"، لەعێراق لیتری بەنزین بە 450 دینارەو لە هەرێم نزیك دەبێتەوە لە هەزار دینار، ماڵپەڕی ئاوێنە؛ https://www.awene.com/detail?article=50141 -    یادگار صدیق گەڵاڵی و فریاد کاڵێ، چەند سەرنج و تێبینیەك لەسەر وردبینی دیلۆیت بۆ نەوتی هەرێم (2019)، ڕاپۆرتی ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت؛ http://www.roonbeen.org/wp-content/uploads/2020/06/3rd-Roonbeen-report-Delloite-on-KRG-2019-report.pdf -    پاڵاوگەی نەوت، ویکیپیدیا؛ https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%A7%DA%B5%D8%A7%D9%88%DA%AF%DB%95%DB%8C_%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA -    عەلی حمە ساڵح، "پاڵاوگه‌ی کار بەتەنیا دەتوانێت کێشەی سوتەمەنی چارەسەر بکات"، 17/10/2021، درەو میدیا؛ https://z-upload.facebook.com/drawmedia/posts/1070599347102381 -    پاڵاوگەی بازیان، کەناڵی ڕوداوو، بەرنامەی میدی ئین کوردستان؛ https://www.rudaw.net/sorani/onair/tv/episodes/episode/made_in_kurdistan_31082015 https://www.youtube.com/watch?v=AZMFO4WlAoY -    U.S. Energy Information Administration, Background Reference: Iraq, Last Updated: March 29, 2021 https://www.eia.gov/international/content/analysis/countries_long/Iraq/iraq_bkgd.pdf -    Lanaz to use Honeywell technology to modernize Iraqi refinery, 10/1/2022 https://www.hydrocarbonprocessing.com/news/2022/01/lanaz-to-use-honeywell-technology-to-modernize-iraqi-refinery