درەو: د. كارزان محەمەد - گۆڤاری ئایندەناسی   بەرایی گەشەسەندنی تەكنەلۆجیای پەیوەندی و هاتنەئارای میدیای ئەلیكترۆنی، گۆڕانكارییەكی گرنگی لە بواری ڕۆژنامەگەریدا دروست كرد كە هەنگاونانە بەرەو فراوانكردنی سنووری بڵاوبوونەوە و پانتایی ناوەرۆك و ئاسانكاریی پڕۆسەی ناردنی پەیام و وەرگرتنەوەی فیدباكی جەماوەر. ئەم خەسڵەتە نوێیانەی میدیای ئەلیكترۆنی و بەكارهێنانی لە بواری ڕۆژنامەگەری وەك مۆدێلێكی نوێ، وێڕای سەرجەم لایەنە پۆزەتیڤەكانی، كۆمەڵێك گرفت و ئاریشەی بۆ پیشەی ڕۆژنامەگەری دروست كردووە. بایەخی شەنوكەوی ئەم گۆڕانكارییە لە ڕۆژنامەگەریدا، پەیوەندیدارە بە وەڵامدانەوەی كۆمەڵێك پرسیاری گرنگ كە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم مۆدیلە نوێیەدا بكەین؟ چۆنیەتیی برەودان بە لایەنە پۆزەتیڤەكان، پێویستی بە كام ڕێكاری زانستی هەیە؟  چارەسەری لێكەوتە خراپەكانیشی لەسەر پیشەكە و جەماوەریش چین؟ هەڵشكان و زیادبوونی ڕێژەی میدیای ئەلیكترۆنیی كوردستانی و كەمبوونەوەی بەرچاوی ڕۆژنامە و گۆڤارە چاپكراوەكان لە هەرێمی كوردستان لە ماوەی یەك دەیەی ڕابردوودا، لە دەرەنجامە گرنگەكانی گۆڕانی تەكنەلۆجیای بڵاوكردنەوەن، لەم ڕوانگەیەوە بۆ پاراستنی سیما و خەسڵەتە باشەكانی میدیای چاپكراو و خستنەڕووی چەند ڕێكارێك بۆ مامەڵە لەگەڵ ئێستا و ئایندەی میدیای ئەلیكترۆنیی كوردی، ئەم توێژینەوەیە هەوڵ دەدات لە ڕوانگەیەكی ئەكادیمی و بەپێی سەرنجدانی زانستیانە لە هەلومەرجی واقیعی ڕۆژنامەگەری شەنوكەوی بابەتەكە بكات و ڕێوشوێنی زانستی بۆ ئایندەی میدیا لە هەرێمی كوردستان بخاتە ڕوو. تەوەرەی یەكەم: میدیای ئەلیكترۆنی، چەمك و خەسڵەتەكانی ڕیشەی میدیای ئەلیكترۆنی وەك چەمكێكی تەكنەلۆژی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای داهێنانی تۆڕی جیهانیی ئینتەرنێت، لە هەنگاوێكی نوێی زانستیی هەردوو زانكۆی ستانفۆرد و زانكۆی كالیفۆڕنیا لە ساڵی (1969)دا، لە پێناو ئەنجامدانی توێژینەوەی سەربازیی بەئەلیكترۆنی پێكەوە بەسترانەوە[1]. بایەخی ئەم داهێنانە بۆ ئەوە دەگەڕایەوە تا ئەو ساتەوەختە كۆمپیوتەرە تاكەكەسییەكان (personal computers-PC) هێشتا دانەهێنرابوون، پاشان كۆمپیوتەر لەدوای دەیەی (1970) لە زانكۆ و  ناوەندە ئەكادیمی و فێركارییەكانی ئەمەریكا بۆ پڕۆسەی پەیوەندی خرانە كار. لە هەوڵێكی تریشدا، ئاژانسی پڕۆژەی توێژینەوە پێشكەوتووەكان (Advanced Research Project Agency) كە بە “ARPA” ناسراوە، لە وەزارەتی بەرگریی ئەمەریكادا ئەنجامدانی ئەم كارەی لە ئەستۆدا بوو، هەر بۆیە یەكەمین تۆڕی زانیاریی بە ناوی “ئەرپانێت” (Arpanet) ناوزەد كرا. “ئەرپانێت” لە پێناو ئەم مەبەستەدا داهێنرا كە بتوانێ‌ ئەو كۆمپیوتەرانەی لەلایەن سوپا، بەڵێندەران و زانكۆكانەوە بە یەكترەوە ببەستێتەوە، تا توێژینەوە و ئاڵوگۆڕی زانیاری بەئەنجام بگەیەنێت[2]. بەم شێوەیە لە ساڵی 1990دا ئینتەرنێت چالاكییەكانی خۆی بە شێوەی تۆڕێكی جیهانی (World Wide Web) دەست پێ كرد كە نموونەیەكە لە شاڕێ‌ زانیارییەكان بۆ چوونە نێو “كۆمەڵگەی زانیاری” (Information Society). بواری میدیا وەك دەسەڵاتی چوارەم و چەكێكی كاریگەری وڵاتە زلهێزەكان بۆ ئاراستەكردنی پەیامەكانیان لە پێناو كۆنترۆڵی ڕای گشتی و ململانێ لەگەڵ ڕكابەرەكانیاندا، سیمایەكی نوێی بە ڕۆژنامەگەری بەخشی كە ئەویش هاتنەئارای ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنییە. لە سەرەتادا بە بەكارهێنانی ئینتەرنێت بۆ ڕۆژنامەگەری دەستی پێ كرد، واتە ناردنی ڕۆژنامە و گۆڤاری چاپكراو لە ڕێگەی ئەلیكترۆنییەوە. پاش ئاوێتەبوونی ئینتەرنێت و ڕۆژنامەگەرییش، مۆدێلێكی نوێ هاتە گۆڕەپانەكەوە كە میدیای ئەلیكترۆنییە. مەبەست لەم چەمكەش، بریتییە لە پەخش و بڵاوكردنەوەی ڕۆژنامە لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت كە لە شێوەی ڕۆژنامەی چاپكراودا لەسەر شاشەكان دەردەكەوێت، بەڵام دەق و وێنە و هێڵكاری و دەنگ و گرتەی ڤیدیۆیی لەخۆ گرتووە[3]. لە هەنگاوی یەكەمدا، بە بڕوای پڕۆفیسۆر د. نەعیم بەدیعی، لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتدا سێ جۆر شێوازی ڕۆژنامەگەری بە هۆی ئینتەرنێتەوە بڵاو دەكرانەوە كە بریتی بوون لە: ڕۆژنامەی چاپكراو بە شێوەی وێنەیی (Portable Document Format – PDF): لەم شێوازەدا دەقی ڕۆژنامەی چاپكراو، بە شێوەی سكان (scan) یاخود “PDF” لەسەر سایتی ئینتەرنێت دادەنرێت و دەرفەتی گەڕان (search) بۆ بابەتەكانی تێدا نییە. ڕۆژنامە ئەلیكترۆنییەكان كە شیاوی بەدواداگەڕانن: ئەم ڕۆژنامانە لە سایتەكانی ئینتەرنێتدا جیاوازییان لەگەڵ ڕۆژنامەی چاپكراودا هەیە، بەبەردەوامی بابەتەكانی نوێ‌ دەكرێنەوە. ئاوێتەی هەردوو شێوازی ناوبراو: هەندێ‌ لە ڕۆژنامەكان نیوەلاپەڕەی یەكەمی ڕۆژنامە چاپكراوەكەی خۆیان بە شێوەی وێنەیی و پاشماوەی لاپەڕەكانی تری بە نووسراو یا بە شێوەیەك كە شیاوی بەدواداگەڕان بێت، دەخەنە ڕوو[4]. گەشەسەندنی تەكنەلۆجیای پەیوەندی و سوودوەرگرتنی بۆ كاری ڕۆژنامەگەری، ڕۆژبەڕۆژ بووەتە مایەی هەڵكشانی ڕێژەی ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنی، ئەم گەشەیە پەیوەستە بە تایبەتمەندی و خەسڵەتەكانی ئەم مۆدێلە نوێیەوە كە هەم بۆ دامەزراوەكانی میدیا و بۆ جەماوەریش كارئاسانی و دەرفەتی زۆری بۆ ئاڵوگۆڕی پەیام لە نێوانیاندا ڕەخساندووە. لەم ڕوانگەیەوە دیارترین خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانی ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنی بریتین لە: – خێرایی لە گەیاندنی هەواڵی بەپەلە و بڵاوكردنەوەی وێنە و گرتەی ڤیدیۆیی بۆ پشتڕاستیی هەواڵ. – خێرایی و ئاسانی لە ئاڵوگۆڕی داتا و زانیاری لە ئینتەرنێتدا، ئەمەش جیاوازییەكی گەورەی لەگەڵ ڕۆژنامەگەریی كاغەزدا هەیە كە ئەگەر ڕۆژانەش بێ؛ تا ڕۆژی ئایندە دەبێ چاوەڕوانی بڵاوكردنەوەی بین. – ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنی دەرفەت بۆ بەشداریی ڕاستەوخۆی خوێنەر دەڕەخسێنێ لە پڕۆسەی نووسیندا (بەتایبەتی لە كۆمێنت نووسیندا). – سیمایەكی گڵۆباڵیی هەیە، وابەستە نییە بە سنووری جیۆگرافی. – بازاڕ و بزنس دەتوانن بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ بازاڕگەری لە ئینتەرنێتدا بكەن. – بەئاسانی ئەرشیف دەكرێت و دەتوانرێ بەئاسانییش زانیارییەكان بخرێنەوە بەردەست. – ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنی بە بەراورد لەگەڵ چاپكراو، بڕی تێچووی كەمترە. – ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنی پێویستی بە ناوەند و بارەگا نییە بۆ ڕۆژنامەنووسان، لە سەرتاسەری جیهانەوە دەتوانن لە پەیوەندیدا بن[5]. بەپێی بۆچوونێكی تر، تایبەتمەندییەكانی بریتین لە: – خێرایی لە خوێندنەوەدا. – ئاسانكاری لە لابردن و زیادكردن و چاكسازی و گۆڕانكاری لە ناوەرۆك لە هەموو ساتێكدا. – دەرفەتی گواستنەوەی بەشێكی بژاردە لە دەقێكی ئەلیكترۆنی، بەبێ ئەوەی پێویست بە تاپیكردنەوەی بكات. – ئاسانكاری لە گەڕانەوە بۆ سەرچاوە و ژێدەرەكان[6]. پێشكەوتوویی و زۆریی تایبەتمەندییەكانی میدیای ئەلیكترۆنی بە بەراورد لەگەڵ مۆدێلەكانی پێشووی ڕۆژنامەگەری، بەتایبەتی كە جیهان بووە گوندێك (Global village) و سنوورە سروشتی و دەستكردە مرۆییەكان تێك شكێنرا، لە هەر كوێیەك هێڵی ئینتەرنێت هەبێ، ئەوا جیهانیش هێندەی ماوسی كۆمپیوتەر بچووك دەبێتەوە و دەتوانرێ بەئاسانی پڕۆسەی ئاڵوگۆڕ دروست بكرێت. شەپۆلێكی نوێی گۆڕانكاری لە بواری پڕۆسەی پەیوەندی و ئامرازەكانی ڕاگەیاندن بەتایبەت “ڕۆژنامە و بڵاوكراوە چاپكراوەكان”دا هاتە ئارا، گۆڕانكارییەكەش تەنها ئاسانكاری لە پڕۆسەی گەیاندن نەبوو، بەڵكوو ئەو ئاڵوگۆڕەیە كە لەسەر بنەمای مەرگی مۆدێلی باوی ڕاگەیاندنی چاپكراو ڕۆژبەڕۆژ لە هەڵكشاندایە. بە مانایەكی تر: میدیای ئەلیكترۆنی بە كۆمەڵێك سیفاتی نایابەوە هاتە مەیدان، گرنگترین ئەو سیفاتانەش بریتین لە: چارەسەری گرفتی تیراژ و شوێن و پانتایی (بە بەراورد لەگەڵ مۆدێلی چاپكراو)، تێكشكاندنی سانسۆر، بەزاندنی سنوورەكان، هەرزانی لە نرخدا، ئاسانی لە پەیوەندیدا كە سەرجەم ئەو بابەتانەی ئاماژەیان پێ داوە، پێشتر بە گەورەترین كەموكوڕیی میدیایی چاپكراو دادەنران، بەڵام میدیای ئەلیكترۆنی بەخێرایی لە ڕێگەی ئەم تایبەتمەندییانەی خۆیەوە كەموكوڕییەكانی ڕۆژنامەگەریی كاغەزی چارەسەر كرد. لە هەمان كاتدا گەشەی میدیای ئەلیكترۆنی لەسەر بنەمای مەرگی كاغەز، كۆمەڵێك گرفتی مەترسیداری بۆ بوارەكە لەگەڵ خۆیدا هێناوە كە لە تەوەرەی دووەمدا ئاماژەیان پێ دەدەین. تەوەرەی دووەم: ئاستەنگەكانی بەردەم میدیای ئەلیكترۆنی و ململانێی ڕۆژنامەگەریی كاغەز ئەمڕۆ میدیای ئەلیكترۆنی توانیویەتی سەرجەم لایەنەكانی (بینراو، بیستراو، خوێنراو) لەخۆ بگرێت و پڕۆسەی ئاڵوگۆڕ بە خێراترین شێواز بڕەخسێنێ. وێڕای ئەم تایبەتمەندییانە، ئەگەر بە بەراورد لەگەڵ مۆدێلەكانی پێشوودا بە هۆی تەكنەلۆجیاوە پێشكەوتووتر بێ، ئەوا كۆمەڵێك ئاستەنگی لە بەردەمدایە كە بۆ خودی مۆدێلەكە و جەماوەریش جۆرەها گرفتی خوڵقاندووە، لە ڕەهەندێكی تریشەوە گەشەی ئەم میدیا مۆدێرنە لەسەر بنەمای ململانێ و مەرگی كاغەز؛ چەندین لێكەوتەی خراپی هەیە، لێرەدا بە شێوەیەكی پۆلێنكراو بە مەبەستی دۆزینەوەی ڕێگاچارەسەر ئاماژەیان پێ دەدەین: ڕەهەندە تەكنەلۆژییەكان: چەندین وڵات لەسەر ئاستی جیهان هێشتا بە هۆی دواكەوتوویی تەكنەلۆجیا یاخود سانسۆرەوە، هاوڵاتیان ناتوانن بەتەواوەتی دەستیان بە تەكنەلۆجیای ئینتەرنێت ڕابگات. بە مانایەكی تر: كۆمەڵێك گرفتی تەكنەلۆجی لەبەردەم میدیای ئەلیكترۆنیدان، وەك: سەختیی خوێندنەوە بە شێوەی ئۆنلاین، وابەستەبوون بە تەكنەلۆجیای مۆدێرن، بودجەی پسپۆڕی لە بوارەكە و ئامرازە نوێیەكان، كوالێتی و بودجەی پەیوەندیی ئینتەرنێتی…؛ كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر میدیای ئەلیكترۆنی هەیە و ڕەنگە بڵاوبوونەوەی بۆ ماوەیەكیش ڕابوەستێ[7].   ڕەهەندە یاسایی و ئێتیكییەكان: لایەنێكی گەشی میدیای ئەلیكترۆنی، تێكشكاندنی ئەو سانسۆر و سنوورانەیە كە چەندین دەوڵەتی دیكتاتۆر و تاكڕەو بەسەر میدیای كلاسیكدا سەپاندوویانە، بەتایبەتی لە بەخشینی مۆڵەتدا، ئێستاش پەنا بۆ پڕۆسەی فلتەرینگی ئینتەرنێت دەبەن بۆ سانسۆری پەیام و ئاڵوگۆڕی زانیاری. لە هەمان كاتدا میدیای ئەلیكترۆنی بە بەراورد لەگەڵ ڕۆژنامەگەریی كاغەز، كەمتر پابەندی پرەنسیپە یاسایی و ئیتیكییەكانە، فاكتەرەكەشی دەگەڕێتەوە بۆ لۆكاڵیبوونی یاساكان و بەجیهانیبوونی ئینتەرنێت، واتا زۆر جار خاوەن سایت و پەیجە ئەلیكترۆنییەكان خاوەنەكانیان بزرە و دەمامكدارن یاخود لە دەرەوەی وڵاتن. هەروەها خۆقوتاركردنی میدیای ئەلیكترۆنی لە مەرج و پێوەرە یاساییەكان، بەتایبەتی مەسەلەی وەرگرتنی مۆڵەت، گرفتێكی تری ئەو بوارەیە. لە ڕۆژنامەگەریی كاغەزدا، هەر وڵاتێك كۆمەڵێك ڕێوشوێن و مەرجی زانستی و ئەكادیمیی بۆ بەخشینی مۆڵەت هەیە. بە مانایەكی تر: دەوڵەتان لە ڕێگەی دامەزراندنی لیژنەی چاودێری، سانسۆری كارگێڕی دەخاتە سەر ڕۆژنامە و گۆڤارەكان، لەلایەن وەزارەتەكانی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن و دامەزراوە پەیوەندیدارەكانەوە ڕادەسپێردرێن كە بەپێی فەرمانێكی ئیداری كار بە بنچینە و پرەنسیپەكانی یاساكانی چاپەمەنی دەكەن[8]. لە ڕۆژنامەگەریی كاغەزدا، لایەنی باشی ئەم ڕێوشوێنە لە سیستمی دیموكراسیدا لێپرسینەوە و بەدواداچوونە لە تاوانی بڵاوكردنەوە، بەڵام لە وڵاتە دیكتاتۆرەكان چەكێكە بۆ سەركوتی ئازادیی ڕادەربڕین. بە بڕوای پسپۆڕێكی یاساكانی میدیا، لە وڵاتە سەركوتكەرەكاندا بە هۆی ڕۆڵی ڕۆژنامەگەریی ئازاد لە دروستكردن و كاریگەرییەكانی لەسەر ڕای گشتی، حوكمڕانە دیكتاتۆرەكان هەموو كەناڵەكانی ڕاگەیاندن دەخەنە ژێر ڕكێفی خۆیان، دەركردنی ڕۆژنامەش دەبەستنەوە بە مۆڵەتوەرگرتن و سانسۆری بەر لە بڵاوكردنەوەوە[9]. لە هەمان كاتدا لە ڕۆژنامەگەریی ئەلیكترۆنی، لایەنی باشی بریتییە لە خۆدەربازكردن لە سانسۆر، بەڵام خۆحەشاردانیشی لە سزا لە كاتی تاواندا، گرفت بۆ سەروەریی یاسا دەخوڵقێنێ. هەندێ مەسەلەی تر هەن كە تەنها بە یاسا مامەڵەیان لەتەكدا ناكرێ، بەڵكوو دەكەونە بازنەی ئیتیكی پیشەییەوە، بۆ نموونە متمانە و ڕاستگۆیی و ڕەسەنایەتی لە میدیای ئەلكیترۆنی لەبەردەم قەیراندایە، بەتایبەتی فشار لە پێناو گەیاندنی خێرای هەواڵەكان، دەشێ ببێتە مایەی ئەوەی دامەزراوەیەكی مەزنی هەواڵ، بەبێ لێوردبوونەوە هەواڵ بڵاو بكاتەوە[10]. ڕەهەندە كۆمەڵایەتی و نەتەوەییەكان:  گۆڕانكاری لە دیاردە و كولتوورە ناباوەكانی كۆمەڵگا، هەمیشە ئەركی سەرەكیی میدیایە لە ڕێگەی بڵاوكردنەوەی بۆچوونی دەستەبژێر و پسپۆڕ و خاوەن ئەزموونەكان، ئەم مامەڵەكردنەش زۆر هەستیارە و دەبێ بە ڕێوشوێن و میتۆدی زانستییانە ئەنجام بدرێت. ڕۆژنامەگەریی كوردی بەپێی پۆلێنی قۆناغ و سەردەمەكانی، ڕۆڵی گرنگی بینیوە لە پێشخستنی كۆمەڵگای كوردی، بۆ نموونە چەندین دیاردەی ناباوی كۆمەڵایەتی كە لە چەند دەیەی ڕابردوودا هەبوون و لە ڕۆژنامەگەریدا ڕەخنە و بابەتی لەسەر بڵاو كراوەتەوە، ئێستا بەرەو نەمان و لاوازی چوون. هاتنەئارای میدیای ئەلیكترۆنی گرفتێكی گەورەی بۆ ڕێزگرتن لە ئادابی گشتی و نەتەوەیی هێناوەتە ئارا، ئێستا سەدان ئەكاونت و پەیج لە تۆڕی كۆمەڵایەتی و یوتوبدا هەن كە زۆر جار خاوەنەكانیان دیار نین، بابەت و وێنە و ڤیدیۆ و پەیامی ئەوتۆ بڵاو دەكەنەوە كە بوونەتە مایەی دووبەرەكی و لاوازكردنی ڕەوشتە جوانەكان و زیانگەیاندن بە ئادابی گشتی، لاوازیی سیستمی یاسایی و كەمیی كوالێتیی تەكنەلۆجیا بۆ دۆزینەوەی بكەران و تاوانباران بووەتە هۆی تەشەنەسەندنیان. لە ماوەی جەنگی دژ بە تیرۆریشدا، زۆر جار بابەت و ڤیدیۆ و وێنە لە میدیای ئەلیكترۆنیدا بڵاو كراونەتەوە كە زیانیان بە ئاسایشی نەتەوەیی گەیاندووە، یاخود دنەدان و هاندانی بۆ تیرۆر و توندوتیژیی تێدا بووە. لە ڕوانگەی ئەم ڕەهەندە گرنگانەی ئاماژەمان پێ دان، بۆ چارەسەری گیروگرفتەكانی میدیای ئەلیكترۆنی بە ئاقاری برەودان بە لایەنە پۆزەتیڤەكان و كەمكردنەوەی لێكەوتە نێگەتیڤەكانی، هەروەها لە پێناو پاراستنی ڕۆژنامەگەریی كاغەزیش لە مەرگ، لە تەوەرەی سێیەمدا چەند ڕێوشوێن و سیناریۆیەك بۆ ئایندە دەخەینە ڕوو.   تەوەرەی سێیەم: ڕێکار ئایندەییەکان و سیناریۆکان بەگشتی لەم تەوەرەدا دوو ڕێكاری تایبەت بە هەر كام لە بوارەكانی میدیای ئەلیكترۆنی و ڕۆژنامەگەریی كاغەز دەخەینە ڕوو، كە هەردووكیان تەواوكەری میدیایەكی گشتگیر و پێویستن بۆ هەر كۆمەڵگایەك. سەبارەت بە گەشەپێدانی میدیای ئەلیكترۆنی و خۆپارێزی لە لێكەوتە نێگەتیڤەكانی، بە لەبەرچاوگرتنی شرۆڤەی دوو دەیەی میدیای ئەلیكترۆنی لە كوردستان و ئەو گرفتانەی لەسەر كۆمەڵگای كوردی خوڵقاندوویەتی، بۆ گەشەپێدانی زیاتر بە مۆدیلی میدیا مۆدێرنەكە و چارەسەر یاخود كەمكردنەوەی  لێكەوتە نێگەتیڤەكانی، چەند سیناریۆیەك بۆ ئێستا و ئایندەی میدیا پێشنیاز دەكەم: یەكەم: هەژموونی میدیای ئەلیكترۆنی بەرەو بەرپرسیارێتیی كۆمەڵایەتی ئێستا میدیای ئەلیكترۆنی هەژموونی بەسەر كۆی پڕۆسەی گەیاندن و ئاڵوگۆڕی زانیاریدا هەیە و تا ئەندازەیەك كۆنترۆڵیشی كردووە، ئەمەش وێڕای ئەو خەسڵەتە گرنگانەی ئاماژەمان پێ دا، چەندین لێكەوتەی نێگەتیڤیشی هەیە بۆ سەر كۆمەڵگا و بەها و مافە مرۆییەكان و دامودەزگا یاساییەكان، بۆ ئەو مەبەستەش لە سیناریۆی یەكەمدا ئەم پێشنیازانە دەخەینە ڕوو: لەسەر ئاستی جەماوەر بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاریی جەماوەر لە متمانەكردن بەو پەیام و بابەتانەی لە میدیای ئەلیكترۆنیدا بڵاو دەكرێنەوە. ئەگەر لە فەلسەفەدا گومان یەكەمین قۆناغی بیركردنەوە بێ بۆ گەیشتن بە ڕاستی، لە میدیاشدا ئاستی متمانە بە سەرچاوە و شێوازی گەیاندنی زانیاری و وێنە، ئەركی سەرشانی وەرگرە تا دووچاری هەڵە نەبێت و تیۆری بەرپرسیارێتیی كۆمەڵایەتی (Media Responsibility) ببێتە ستراتیژی میدیای ئەلیكترۆنی. لەسەر ئاستی دامودەزگا یاساییەكان هەڵمەتی هۆشیاریی یاسایی سەرشانی میدیاكاران و هەڵگرانی پەیام لە میدیای ئەلیكترۆنیدا بۆ خۆپارێزی لە تاوانەكانی بڵاوكردنەوە، لە هەمان كاتدا ئەركی یاسایی داواكاری گشتییشە لە كاتی خراپ بەكارهێنانی میدیای ئەلیكترۆنیدا لێپێچینەوە بگرنە بەر تا نەبێتە مینبەرێك بۆ تەشەنەسەندنی تاوانی بڵاوكردنەوە. – ئەركی كۆمپانیاكانی پەیوەندی كۆمەڵێك دامەزراوەی پەیوەندی لە هەرێمی كوردستاندا هەن كە هێڵی ئینتەرنێت دابین دەكەن، پێویستە ستافێكی یاسایی بە هاریكاریی ئەو كۆمپانیایانە سەرجەم ئەو سایتانە فلتەر بكەن كە بابەتی ورووژاندنی سێكسی و دنەدان بۆ تاوانیان لەخۆ گرتووە. بەكورتی: یەكێك لە گرنگترین فلتەرەكان كە ڕۆڵی چاودێریی میدیایی دەبینێ، بریتییە لە دەرگاوانەكان (Gatekeepers)، بۆ یەكەمین جار لەلایەن كورت لوین (Kurt Lewin)ەوە بەكار هێنرا. بە تێڕوانینی ناوبراو، كۆمەڵێك فلتەر هەن كە هەواڵەكانی پیادا تێدەپەڕن و ئەم فلتەرانەش دەروازەیەكی چوونەژوورەوەن و تەنها بۆ هەندێك لە هەواڵەكان دەكرێنەوە و هەندێكیشیان دوور دەخاتەوە و بە نەشیاو ناوزەدیان دەكات[11]. لەم ڕوانگەیەوە پێویستە هەرسێ لایەنی ئاماژەپێدراو ببنە دەرگاوان بۆ چارەسەری گیروگرفتەكانی میدیای ئەلیكترۆنی. دووەم: پارێزگاری لە مانەوەی ڕۆژنامەگەریی كاغەز و برەوپێدانی ڕۆژنامەگەریی كاغەز سەرەڕای دواكەوتنی لە ململانێی میدیای مۆدێرن لە گەیاندنی هەواڵ و زانیاری و پێشكەشكردنی دەنگ و ڕەنگدا، كۆمەڵێك خەسڵەت هاندەرن بۆ پارێزگاری لە مانەوەی ئەم مۆدێلە، چەند ڕێوشوێنێ بۆ ئێستا و ئایندە دەخەینە ڕوو: – لەسەر ئاستی ئەكادیمی برەودان بە هونەرەكانی نووسین، بەتایبەتی بایەخدان بە ڕاپۆرتی بنكۆڵكاری (Investigation Report) و بەدواداچوون، واتە گەڕان بەدوای زانیاری و وەڵام بۆ ئەو پرسیارانەی كە لای جەماوەر گرنگن. -لەسەر ئاستی جەماوەری ڕۆژنامەگەریی كاغەز پتر پێویستی بە تێكەڵاوبوونە لەگەڵ جەماوەر، لە ڕێگەی ورووژاندن و بایەخدان بەو بابەتانەی كە جێگەی بایەخی وەرگرن، بە مانایەكی تر: شكاندنی ئەو سانسۆر و هێڵە سوورانەی كە دامودەزگا حكومی و حیزبییەكان سەپاندوویانە. هەنگاونانیش بەرەو میدیای جەماوەری و لیبراڵ، ڕێكارێكە بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی خوێنەر و برەودان بە فرۆش. -لەسەر ئاستی ئابووری گرفتێكی گەورەی ڕۆژنامەگەریی كاغەز، بریتییە لە كەمیی بودجە و داهات و زۆریی مەسرەف، بۆ چارەسەریش پێویستە بایەخی زیاتر بە ڕیكلام و شێوازی فرۆشتن بدرێت. لە هەمان كاتدا حكومەت لە ڕێگەی بەخشینی ڕیكلام و ئاگاداری و ئاگانامە و كەمكردنەوەی گومرگی كاغەزەوە، هاریكاریی ڕۆژنامەگەریی كاغەز بكات. سێیەم: برەودان بە میدیای ئاوێتە (ئەلیكترۆنی و كاغەز) میدیای ئەلیكترۆنی زۆر جار بە هۆی داخران و وەستانی كاری میدیایی یاخود پەلامارە ئەلیكترۆنی و ڤایرۆسییەكانەوە، سەرجەم ئەو هەواڵ و بەدواداچوون و وێنە و گرتە ڤیدیۆییانەی بڵاوی كردوونەتەوە؛ ڕووبەڕووی لەناوچوون دەبنەوە، بە مانایەكی تر: ئەرشیف لەدەست دەدات. هەندێك جاریش دەستكاریی دەق و گرفتەكانی كۆپیڕایتیش لە میدیای ئەلیكترۆنی، كێشەی یاسایی و ئێتیكی پیشەی خوڵقاندووە. لەم ڕوانگەیەوە بە مەبەستی چارەسەر، دەشێ پشت بە میدیای ئاوێتە ببەسترێت، واتە میدیا ئەلیكترۆنییەكان بۆ خزمەت بە ئەرشیفی داتا و زانیاری و هەواڵ و بابەتەكانیان، هەم بۆ ڕاستگۆیی لە پەیام و ڕەچاویی پرەنسیپەكانی یاسا و ئێتیكی پیشە، بە تیراژێكی كەمیش بێ لەبەر گرفتی بودجە، بە هەفتانە یاخود مانگانە و بە شێوەی كاغەز چاپ بكرێن. هەروەها سەرجەم بەدواداچوونە ڤیدیۆییەكانیش  بە شێوەی خولەكی (هەفتانە یاخود مانگانە) لەسەر سیدی پێشكەش بە ناوەندە زانستی و ئەرشیفییەكان بكرێت.   ئەنجام بونیادنانەوەی میدیای كوردی و ڕێكخستنەوەی شێوازی مامەڵە و ئاراستەكردنی پەیامەكانی، لەسەر هەردوو ئاستی میدیای ئەلیكترۆنی و ڕۆژنامەگەریی كاغەز، پێویستی بە هەماهەنگی و هاریكاریی دامودەزگا حكومی و یاساییەكان و خودی دامەزراوەكانی میدیا و ڕۆژنامەنووسانیشە،  لەم ڕوانگەیەوە پێشنیازی كۆنفرانسێك دەكەم بە ئامادەبوونی دەستەبژێرانی میدیا و داواكاری گشتی و لایەنە پەیوەندیدارەكانی حكومەت، بۆ سەرلەنوێ برەودان بە ڕۆژنامەگەریی كاغەز و ڕێكخستنەوەی میدیای ئەلیكترۆنی بەپێی ڕێكارەكانی فیدراسیۆنی نێودەوڵەتیی ڕۆژنامەنووسان. ——————————————————————————— سەرچاوەكان: [1] Ronald De Wolk, Introduction to Online Journalism: Publishing News and Information, Boston: Allyn and Bacon, 2001, p, 6. [2] Barry M. Leiner, et al., “A Brief History of the Internet,” Internet Society, retrieved from World Wide Web, June 6, 2003. ياخود: دکتر کاظم معتمدنژاد، «يونسکو و مسائل حقوقي بين‌المللي ارتباطات الکتروني»، گزارش شرکت و ارائه مقاله در دومين کنگره بين‌المللي يونسکو درباره «اخلاق اطلاعات: چالشهاي اخلاقي، حقوقي و اجتماعي فضاي سيبرنتيک»، مونت‌کارلو: يکم تا سوم اکتبر 1998 (9 تا 11 مهرماه 1377)، تهران: انتشارات يونسکو، خرداد 1378. [3] الدكتور رضا عبدالواجد أمين: الصحافة الاكترونية،  دار الفجر للنشرو التوزیع، الطبعە الاولی، 2007م، ص93. [4] نەعیم بەدیعی: ڕۆژنامەوانیی ئەلیكترۆنی، وەرگێڕانی: كارزان محەمەد، زنجیرەی كتێبی گیرفان، ژ(100)، چاپی یەكەم، سلێمانی، 2009، لا19. [5]  د. علاء الدین ناطوریة: مدخل الي الصحافة الاكترونیة، دار زهران للنشر و التوزیع، الطبعة الاولی، 2015م، صص(33-34). [6]  الدكتور محمود علم الدين: الصحافە الاكترونیة، الحرية للطبع و النشرو التوزیع، الطبعة الاولی، 2018م، ص51. [7] حمید رضا اكرمی: ردپای روزنامەنگاری الكترونیك در مطبوعات ایران، مجله رسانە، سال سیزدهم، شمارە 49، 1381، ص(101-102). [8] ابراهیم داقوقی: قانون الاعلام، وزارە التعلیم العالی و البحث العلمی، جامعە بغداد بدون سنە طبع، ص115. [9]  د. عبدلله اسماعيل البستاني: حرية الصحافة، القاهرة، 1951، ل43. [10] دكتر علیرضا دهقان: روزنامه‌نگاری الکترونیک: فرصت‌ها و محدودیت‌ها، مجلە جهانی رسانە، شمارە 2، پاییز و زمستان 1385، ص10.  [11] ژان كازنو: جامعەشناسی وسایل ارتباط جمعی، ترجمە: باقر ساروخانی و منوچهر محسنی، تهران 1365، ص61.   بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (8)ی ته‌مووزی 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی

شیكاری:درەو تۆماركردنی كۆمپانیاكان لەهەرێمی كوردستان بەردەوام رووی لەدابەزینە، ساڵی (2020) (هەزار و 260) کۆمپانیا تۆمار کراوە، كە(هەزارو 232) کۆمپانیای خۆماڵی بووە بەرێژەی (%98) و (28)یان لقی کۆمپانیای بیانی بووە بە ڕێژەی (%2)، ئەو (28) كۆمپانیا بیانیە (100%)یان لە سنوری پارێزگای هەولێر و دهۆك بوونەو هیچیان لە پارێزگای سلێمانی و زۆنی سەوز تۆمار نەكراون، واتا رێژەی تۆماركردنی لقی كۆمپانیا بیانیەكان لە پارێزگای سلێمانی (%0) بووە. بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پیشەسازی بازرگانی لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، تۆمارکردنی کۆمپانیا خۆماڵییەکان و لقی کۆمپانیا بیانییەکان لە وەزارەتی ناوبراو، بەردەوام و ساڵ لە دوای ساڵ روی لە دابەزین کردووە.  پێش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (24 هەزار و 704) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%88)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (21 هەزارو 658) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%12) و (3 هەزار و 36) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. بەڵام لە ساڵی (2020) (هەزار و 260) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 232) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و (28) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. پارێزگای سلێمانی و زۆنی و سەوز هەیشە لە دواوەی زۆنی زەردەو لە ساڵی (2020) تەنها (374) کۆمپانیای تێدا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%100)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو لقی هیچ کۆمپانیایەکی بیانی لە سلێمانی تۆمار نەکراوە.   ژمارە و ڕێژەی کۆمپانیا تۆمارەکراوەکان (خۆماڵی و لقی بیانی) لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان (2017-2020) بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پیشەسازی بازرگانی لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، تۆمارکردنی کۆمپانیا خۆماڵییەکان و لقی کۆمپانیا بیانییەکان لە وەزارەتی ناوبراو، بەردەوام و ساڵ لە دوای روی لە دابەزین کردووە. بە جۆرێک لەسەر ئاستی گشتی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لەماوەی (5) ساڵی نێوان (پیش 2017-2020)دا، (29 هەزارو 947) کۆمپانیا تۆمار کراون، (26 هەزارو 757)یان  کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ڕێژەی (89%)یان بەردەکەوێت. هاوکات بە ڕێژەی (%11) و (3 هەزار و 190)یان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. (بڕوانە چارتی ژمارە(1))؛ پیش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (24 هەزار و 704) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%88)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (21 هەزارو 658) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%12) و (3 هەزار و 36) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. ساڵی (2017) تۆمارکردنی کۆمپانیاکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕوی لە دابەزین کردووە، بەجۆرێک کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان لەو ساڵەدا دابەزیوە بۆ (هەزار و 188) کۆمپانیا، بە شێوەیەک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 166) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و تەنها (22) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە هەرێمی کوردستان. ساڵی (2018) جارێکی تر تۆمارکردنی کۆمپانیاکان ڕووی لە دابەزین کردووە بەراورد بە ساڵێک پێشتر تەنها (887) کۆمپانیا تۆمار کراون، کە (%96)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (853) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%4) و (34) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە هەرێمی کوردستان. ساڵی (2019) بوژانەوەیەکی کەم بەدی دەکرێت لە سێکتەرەدا، بەراورد بە دوو ساڵی پێش خۆی و کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (هەزار و 908) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 848) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و (60) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. ساڵی (2020) جارێکی تر پاشە کشە بەدیدەکرێت لەو ساڵەدا (هەزار و 260) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 232) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و (28) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. ژمارە و ڕێژەی کۆمپانیا تۆمارەکراوەکان (خۆماڵی و لقی بیانی) لەسەر ئاستی پارێزگاکان  (2017-2020) یەکەم: لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر لەماوەی (5) ساڵی نێوان (پیش 2017-2020)دا، (19 هەزارو 683) کۆمپانیا تۆمار کراون، (17 هەزارو 297)یان  کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ڕێژەی (88%)یان بەردەکەوێت. هاوکات بە ڕێژەی (%12) و (2 هەزار و 386)یان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لەو پارێزگایە. (بڕوانە چارتی ژمارە(2))؛ پیش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای هەولێر (16 هەزار و 259) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%86)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (14 هەزارو 2) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%14) و (2 هەزار و 257) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە پارێزگای هەولێر. ساڵی (2017) تۆمارکردنی کۆمپانیاکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕووی لە دابەزین کردووە، بەجۆرێک کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای هەولێر لەو ساڵەدا دابەزیوە بۆ (729) کۆمپانیا، بە شێوەیەک (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (710) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و تەنها (19) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای هەولێر. ساڵی (2018) جارێکی تر تۆمارکردنی کۆمپانیاکان ڕووی لە دابەزین کردووە بەراورد بە ساڵێک پێشتر تەنها (644) کۆمپانیا تۆمار کراون، کە (%96)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (616) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%4) و (28) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای هەولێر. ساڵی (2019) بوژانەوەیەک بەدی دەکرێت، بەراورد بە دوو ساڵی پێش خۆی و کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای هەولێر (هەزار و 231) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%96)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 176) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%4) و (50) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە. ساڵی (2020) جارێکی تر پاشە کشە ڕوودەدات و لەو ساڵەدا (820) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (793) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و (27) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە پارێزگای هەولێر.  دووەم: لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی لەماوەی (5) ساڵی نێوان (پیش 2017-2020)دا، (6 هەزارو 587) کۆمپانیا تۆمار کراون، (6 هەزارو 49)یان  کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ڕێژەی (92%)یان بەردەکەوێت. هاوکات بە ڕێژەی (%8) و (538)یان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لەو پارێزگایە. (بڕوانە چارتی ژمارە(3))؛ پیش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای سلێمانی (5 هەزار و 96) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%90)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (4 هەزارو 568) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%10) و (528) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە پارێزگای سلێمانی. ساڵی (2017) تۆمارکردنی کۆمپانیاکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕووی لە دابەزین کردووە، بەجۆرێک کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای سلێمانی لەو ساڵەدا دابەزیوە بۆ (351) کۆمپانیا، بە شێوەیەک نزیک  لە (%100)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (350) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی کەمتر لە (%1) و تەنها (1) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای سلێمانی. ساڵی (2018) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای سلێمانی (174) کۆمپانیا تۆمار کراون، کە (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (169) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و (5) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای سلێمانی. ساڵی (2019) بوژانەوەیەک بەدی دەکرێت، بەراورد بە دوو ساڵی پێش خۆی و کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای سلێمانی (592) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%99)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (588) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%1) و (4) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە. ساڵی (2020) جارێکی تر پاشە کشە ڕوودەدات و لەو ساڵەدا (374) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%100)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو لقی هیچ کۆمپانیایەکی بیانی لە سلێمانی تۆمار نەکراوە.  سێیەم: لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆک لەماوەی (5) ساڵی نێوان (پیش 2017-2020)دا، (3 هەزارو 677) کۆمپانیا تۆمار کراون، (3 هەزارو 411)یان  کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ڕێژەی (93%)یان بەردەکەوێت. هاوکات بە ڕێژەی (%7) و (266)یان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لەو پارێزگایە. (بڕوانە چارتی ژمارە(4))؛ پیش ساڵی (2017) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای دهۆک (3 هەزار و 349) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%92)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (3 هەزارو 88) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%8) و (261) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە پارێزگای دهۆک. ساڵی (2017) تۆمارکردنی کۆمپانیاکان بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕووی لە دابەزین کردووە، بەجۆرێک کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای دهۆک لەو ساڵەدا دابەزیوە بۆ (108) کۆمپانیا، بە شێوەیەک نزیک  لە (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (106) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی کەمتر لە (%2) و تەنها (2) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای دهۆک. ساڵی (2018) جارێکی تر ئاستی تۆمارکردنی کۆمپانیاکان لەو پارێزگایە ڕووی لە دابەزین کردووەو کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو (69) کۆمپانیا بوو، کە (%99)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (68) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%1) و (1) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە پارێزگای دهۆک. ساڵی (2019) کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە پارێزگای دهۆک (85) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%99)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (84) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%1) و (1) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە. ساڵی (2020) جارێکی تر پاشە کشە ڕوودەدات و لە ساڵی (2020)دا کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لەو پارێزگایە (66) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%99)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (65) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%1) و (1)کۆمپانیایان لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە.   بەراوردکردنی ژمارە و ڕێژەی کۆمپانیا تۆمارەکراوەکان (خۆماڵی و لقی بیانی) (2017-2020) لە زۆنی سەوز و زۆنی زەرد یەکەم: پێش ساڵی 2017 کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (24 هەزار و 704) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%88)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (21 هەزارو 658) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%12) و (3 هەزار و 36) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. بەڵام لەو ژمارانەی سەرەوە کۆمپانیا خۆماڵییەکان (17 هەزار و 90) کۆمپانیایان بەڕێژەی (79%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (4 هەزار 568) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (21%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. سەبارەی بە لقی کۆمپانیا بیانییەکان (2 هەزار و 518)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (83%) تۆمارکراون و (528) لقی کۆمپانیای بیانیش لە زۆنی سەوزو بە ڕێژەی (17%) تۆمار کراون. (بڕوانە چارتی ژمارە (5)).   دووەم: ساڵی 2017 کۆی ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان لەو ساڵەدا (هەزار و 188) کۆمپانیا بووە، بە شێوەیەک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 166) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و تەنها (22) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە هەرێمی کوردستان. بەشێوەیەک ئەو ژمارەیەی کۆمپانیا خۆماڵییەکان (816) کۆمپانیایان بەڕێژەی (70%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (350) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (30%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. سەبارەی بە لقی کۆمپانیا بیانییەکان (21)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (95%) تۆمارکراون و (1) لقی کۆمپانیای بیانیش لە زۆنی سەوزو بە ڕێژەی (5%) تۆمار کراوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (6)).   سێیەم: ساڵی 2018 تەنها (887) کۆمپانیا تۆمار کراون، کە (%96)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (853) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%4) و (34) لقی کۆمپانیا بیانییەکان تۆمار کراوە لە هەرێمی کوردستان. بەڵام لەو ژمارانەی سەرەوە کۆمپانیا خۆماڵییەکان (684) کۆمپانیایان بەڕێژەی (80%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (169) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (20%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. سەبارەی بە لقی کۆمپانیا بیانییەکان (29)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (85%) تۆمارکراون و (5) لقی کۆمپانیای بیانیش لە زۆنی سەوزو بە ڕێژەی (15%) تۆمار کراون. (بڕوانە چارتی ژمارە (7)).   چوارەم: ساڵی 2019 ژمارەی کۆمپانیای تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان (هەزار و 908) کۆمپانیا بووە، بە جۆرێک (%97)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 848) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%3) و (60) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. لەو ژمارانەی سەرەوە کۆمپانیا خۆماڵییەکان (هەزار و 260) کۆمپانیایان بەڕێژەی (68%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (588) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (32%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. لقی کۆمپانیا بیانییەکان (56)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (93%) تۆمارکراون و (4) لقی کۆمپانیای بیانیش لە زۆنی سەوزو بە ڕێژەی (7%) تۆمار کراون. (بڕوانە چارتی ژمارە (8)).   پێنجەم: ساڵی 2020 لەساڵی (2020)دا (هەزار و 260) کۆمپانیا تۆمار کراوە، بە جۆرێک (%98)ی کۆمپانیای خۆماڵی بوونەو ژمارەیان (هەزارو 232) کۆمپانیا بووە. هاوکات بە ڕێژەی (%2) و (28) لقی کۆمپانیا بیانییەکان بووە لە هەرێمی کوردستان. لەو ژمارانەی سەرەوە کۆمپانیا خۆماڵییەکان (858) کۆمپانیایان بەڕێژەی (68%) لە زۆنی زەرد بوونەوە (374) کۆمپانیایان بە ڕێژەی (32%) لە زۆنی سەوز تۆمار کراون. لقی کۆمپانیا بیانییەکان (28)یان لە زۆنی زەرد و بە ڕێژەی (100%) تۆمارکراون لقی هیچ کۆمپانیایەکی بیانیش لە زۆنی سەوز تۆمار نەکراوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (9)). تێبینی: سەرجەم ئامارەکان لەم خشتەیەی خوارەوە وەرگیراوە، کە لە لایەن وەزارەتی پیشەسازی و بازرگانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی 7ی 2021 بڵاوکراوەتەوە.

درەو:  هێمن محەمەد قادر-  گۆڤاری ئایندەناسی   بەرایی شەنگار یاخود شەنگال، ناوە کوردی و ڕەسەنەکەی ئەو ناوچەیەیە کە بە عەرەبی پێی دەوترێت “سنجار”، ناوچەیەکی ئێزدینشینی بەناوبانگ و دێرینی کوردستانە. جگە لە ئێزدییەکان، چەند پێکهاتەیەکی دیکەی وەک (عەرەب، تورکمان، مەسیحی) لە ناوچەکەدا دەژین(١). شەنگال لە ڕووی جوگرافییەوە دەکەوێتە سنووری خۆرئاوای کوردستانی باشوورەوە و هاوسنوورە لەگەڵ ڕۆژئاوای کوردستاندا. لە ڕووی ئیداری و کارگێڕییەوە سەر بە پارێزگای نەینەوایە و نزیکەی (١٢٠) کیلۆمەتر لە ناوەندی شاری موسڵەوە دوورە. جگە لە سەنتەری قەزاکە، ناحیەکانی (سنوونێ، گرعزێر، بلێ) لەخۆ دەگرێت. ناوچەکانی شەنگال و شێخان دەکەونە سنووری مادەی ١٤٠ی دەستووری هەمیشەیی عێراق، تایبەت بە پرسی ناوچە جێناکۆکەکان لەنێوان دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا(٢). هەڵکەوتەی جوگرافیی شاری شەنگال و جیاوازیی بیروباوەڕی ئایینیی دانیشتووانەکەی، وای کردووە ئەم ناوچەیە لە مێژووی کۆن و نوێدا؛ (٧٣) جار بکەوێتە بەردەم شاڵاو و پەلاماری هێزە یەکلەدواییەکەکانی ناوچەکەوە. لە سەردەمی میتانی و کلدانییەکانەوە تا دەگاتە سەردەمی فارس و ڕۆمەکان، ئەم ناوچەیە شانۆی پێکدادانی هێزە جیاوازەکانی ناوچەکە بووە(٣). پاش سەرهەڵدانی ئایینی ئیسلام و دەستپێکردنی فتوحاتی ئیسلامی، سەرهەڵدانی ململانێ و ڕکابەریی عوسمانی-سەفەوی، ناوچەکە کەوتووەتە بەردەم زنجیرەیەک شاڵاو و پەلاماری نوێ(٤). کۆتا پەلامار بۆ سەر ئەم ناوچەیە؛ دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١٤، کاتێک دانیشتووانی ناوچەکە لەلایەن ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعشەوە (دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام) ڕووبەڕووی کوشتن و ڕفاندن و کۆمەڵکوژی بوونەوە. هەوڵی پاکتاوکردنی ئێزدییەکان لەلایەن ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش و پەرەسەندنی گۆڕانکارییە سیاسی و سەربازییەکانی ناوچەکە، چاوی جیهانی بۆ سەر دۆخی شەنگال و ئێزدییەکان وەرچەرخاند. پاش پڕۆسەی ئازادکردنی شەنگال لە ساڵی ٢٠١٥ و تێکشکاندنی ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش لەسەر خاکی عێراق لە ساڵی ٢٠١٧، بایەخی سیاسی و ستراتیجیی ناوچەکە لە سۆنگەی بەشێک لە هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکانەوە گرنگیی زیاتری بەخۆیەوە بینی. گرنگیی جیۆسیاسی و هەڵکەوتەی جوگرافیی شاری شەنگال لە سێگۆشەی سنووری (عێراق، سووریا و تورکیا)، وای کردووە ئەم ناوچەیە ببێتە چەقی ململانێی نێوان بەشێک لە هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکان. قووڵبوونەوە و بەردەوامیی ململانێی نێوان هێزە ڕکابەرەکانی ناوچەکە لە پێناو بەدیهێنانی ئامانج و برەودان بە بەرژەوەندییەکانیان، مەترسیی بۆ سەر ئایندەی شەنگال و ئێزدییەکان دروست کردووە. ئامانجی سەرەکیی ئەم توێژینەوەیە، هەوڵدانە بۆ خستنەڕووی ئایندەی شەنگال، لە میانەی ئاماژەکردن بۆ هۆکارەکانی پەرەسەندنی ململانێی نێوان هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکان و شیکردنەوەی کاریگەریی ئەو ململانێیانە لەسەر ئایندەی ناوچەکە، لە سەروبەندی ئەو گۆڕانکارییە سیاسییانەی کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی، عێراق و سووریا بەتایبەتی بەخۆیانەوە بینیوە. ناسنامەی  نەتەوەیی و ئایینیی ئێزدییەکان ئێزدییەکان بە یەکێک لە پێکهاتە ڕەسەن و دێرینەکانی کوردستان دادەنرێن و خاوەنی ناسنامەی نەتەوەیی و ئایینیی خۆیانن. لە ڕووی نەژادییەوە کوردن و لە ڕووی ئایینییەوە پەیڕەوی لە ئایینی “ئێزدی” دەکەن، کە بە یەکێک لە ئایینە دێرین و ڕەسەنەکانی کوردستان و جیهان ئەژمار دەکرێت. ئێزدییەکان وەک بەشێک لە دانیشتووانی ڕەسەنی ناوچەکە، بە یەکێک لە سیما دیارەکانی پێکەوەژیانی ئایینی و فرەکولتووریی گەلی کوردستان دادەنرێن. بە شێوەیەکی گشتی لە ناوچەکانی باشووری کوردستان نیشتەجێن، بەتایبەتی لە ناوچەکانی (قەزای شێخان، باشیک، بەحزانی، شەنگال، زوومار، ئەلقووش) لە سنووری پارێزگای موسڵ و ناوچەکانی (شاری سمێل، کۆمەڵگای خانکێ‌، ناوچەی دێرەبوون) لە سنووری پارێزگای دهۆک. هاوکات ژمارەیەکیان لە ناوچەکانی باکوور و ڕۆژئاوای کوردستان، وڵاتانی ئەرمینیا، گورجستان، ئەڵمانیا و هەندێک لە وڵاتانی دیکەی جیهان دەژین(٥).  ئایینی ئێزدی لەلایەن بەشێک لە توێژەرانەوە بە پاشماوەی ئایینی زەردەشتی دادەنرێت، هاوکات بە هۆی کارلێکردنی لەگەڵ ئایین و بیروباوەڕەکانی دیکەی ناوچەکە، گەلێک توخمی ئایینەکانی دیکەی وەک مانیزم، مەسیحی، جوولەکە و ئیسلامی لەخۆ گرتووە(٦). ئێزدییەکان پەیڕەوی لە هەردوو کتێبی پیرۆزی “جیلوە” و “مەسحەفا ڕەش” دەکەن و کۆمەڵگای ئێزدی لە کۆمەڵێک چینی جیاوازی وەک میر، شێخ، پیر، فەفیر، قەواڵ، کوچەک و مورید؛ پێک هاتووە، هەریەک لەم چینانە تایبەتمەندیی تایبەت بە خۆیان هەیە. پەرەستگای سەرەکیی ئەم ئایینە دەکەوێتە “لالش” لە باکووری شێخان، کە (١٣کم) لە شاری دهۆکەوە دوورە(٧). سەبارەت بە ژمارەی دانیشتووانی ناوچەکە، بەگوێرەی داتا و ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٤، تێکڕای دانیشتووانی ناوەندی قەزای شەنگال (٨٨,٣٣٨)، ناحیە و گوندەکانی سەر بەو قەزایە نزیکەی ٣٠٠ هەزار کەس بووە. بەگوێرەی ئاماری ڕێکخراوی مافەکانی مرۆڤی سەر بە عێراق، لە ڕووی نەتەوەییەوە: لە ٩٠٪ی دانیشتووانی ناوچەکە کوردن، لە ٩٪ی عەرەب و ١٪ی لە تورکمانن، لە ڕووی ئایینییەوە: لەو ژمارەیە ئێزدییەکان لە ٧٥٪، موسوڵمان و مەسیحییەکان ١٥٪ی دانیشتووانی ناوچەکە پێک دەهێنن(٨).   پەلاماری ڕێکخراوی تیرۆرستیی داعش بۆ سەر شەنگال پاش پڕۆسەی ئازادیی عێراق و هەڵوەشانەوەی حزبی بەعس لە ساڵی ٢٠٠٣، بە هۆی ناسەقامگیری و لاوازیی دەوڵەتی ناوەندیی بەغداوە، شەنگال و بەشێک لە ناوچەکانی دەوروبەری تاکوو ساڵی ٢٠١٤ لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بەڕێوە دەبران. جێگەی باسە بە درێژایی ئەم ماوەیە، حکومەتی هەرێم نەیتوانی ناوچەکە ئاوەدان بکاتەوە و خزمەتگوزاریی پێویست پێشکەش بە دانیشتووانی ناوچەکە بکات. پاش تێکچوونی دۆخی نێوخۆیی عێراق و سووریا، ڕێکخراوی تیرۆرستیی داعش توانیی لە ماوەیەکی کەمدا کۆنترۆڵی بەشێکی فراوان لە خاکی ئەو دوو وڵاتە بکات(٩). پاش گرتنی  شاری موسڵ، دووەم گەورە پارێزگای عێراق لە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٤، ئەو ڕێکخراوە بە سوودبینین لەو بۆشاییە ئەمنییەی کە لە ناوچەکەدا دروست بووبوو، لە ٣ی ئابی ٢٠١٤ بە شێوەیەکی لەناکاو پەلاماری شاری شەنگالی دا. هێزەکانی پێشمەرگە کە ئەرکی پارێزگاریکردن و پاراستنی هاوڵاتیانی ناوچەکەیان لەئەستۆ بوو، بەبێ هیچ بەرەنگارییەک کشانەوە و ناوچەکەیان لەبەردەم پەلاماری دڕندانەی داعشدا بەجێ هێشت. پاش گرتنی شاری شەنگال، ئەندامانی ئەو ڕێکخراوە بە شێوەیەکی دڕندانە دەستیان کردە کۆمەڵکوژیی ئێزدییەکان و کاولکردنی ناوچەکە(١٠).  سەبارەت بە قوربانییانی ئەم کارەساتە، بەگوێرەی ڕاپۆرتی یەکەمین کۆنفرانسی لالش بۆ ئاشتی و پێکەوەژیان لە ٤ی ئاداری ٢٠١٥ لە قەزای شێخان، بۆمان دەردەکەوێت لە ئەنجامی هێرشەکانی داعش بۆ سەر شەنگال، نزیکەی ١٢٩٣ هاوڵاتیی ئێزدی شەهید بوون و نزیکەی ٣٦٠ هەزار كەس ئاوارە بوون، هاوکات هەزاران هاوڵاتیی ئێزدی بۆ ماوەی زیاتر لە ١٠ ڕۆژ بەبێ نان و ئاو لە چیای شەنگال ناچار بە مانەوە بوون، بە هۆی برسێتی و تینووێتی و ماندووبوونی ڕێگا، زیاتر لە ٦٠٠ کەس لە پیر و منداڵ و ژن گیانیان لەدەست دا. لە درێژەی هەڵمەتەکەدا، نزیکەی ٦٤٠٤ هاوڵاتی ڕفێنران، لەو ژمارەیە زیاتر لە ٣ هەزاریان کچ و ژن و منداڵ بوون. جگە لەوە، زیاتر لە ١٤ پەرەستگا و شوێنی پیرۆزی ئایینیی تایبەت بە ئێزدییەکان خاپوور کران. گەر بەهاناوەهاتن و بەرگریکردنی یەکینەکانی پاراستنی گەل (YPG) نەبووایە، ئەوا قەبارەی کارەساتەکە زۆر گەورەتر دەبوو(١١). دوای ڕاگەیاندنی پڕۆسەی ئازادکردنی شەنگال، بە بەشداریی هێزەکانی پێشمەرگە، شەڕڤان، گەریلا و بە هاوکاریی بۆردوومانی ئاسمانیی هێزەکانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی، لە ١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥ توانرا شارەکە ئازاد بکرێت. پاش ئازادکردنی شاری موسڵ و تێکشکاندنی ڕێکخراوی تیرۆرستیی داعش لە ١٠ تەممووزی ٢٠١٧، بە هۆی پەرەسەندنی خێرای ئەو دۆخە نوێیەی کە لە عێراق و سووریا هاتبووە ئاراوە، گرنگی و بایەخی ستراتیجیی شەنگال لە ڕوانگەی بەشێک لە هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکانەوە هەڵکشانی زیاتری بەخۆیەوە بینی، بە جۆرێک دەتوانین بڵێین لە ئێستادا ئەم ناوچەیە بووەتە چەقی پەرەسەندنی ناکۆکی و ململانێی نێوان بەشێک لە هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکان(١٢). شەنگال لە ململانێی هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکاندا ١. هێزە نێوخۆییەکان دوای هێرشی چەکدارانی داعش بۆ سەر پارێزگای نەینەوا لە ساڵی ٢٠١٤، هێزە عێراقییەکان لە ناوچەکانی سنووری مادەی (١٤٠) پاشەکشەیان کرد و زۆرینەی ناوچە جێناکۆکەکان لەلایەن هێزەکانی پێشمەرگەوە کۆنترۆڵ کرا. پاش کشانەوەی هێزەکانی دەوڵەتی ناوەندی، بەشێکی فراوانی ئەو ناوچانە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بەڕێوە دەبران. پاش پەرەسەندن و قووڵبوونەوەی ناکۆکییەکانی نێوان هەولێر و بەغداد، سەرۆکی پێشووی هەرێمی کوردستان (مەسعوود بارزانی)، ڕۆژی ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧ی وەک ڕۆژی ئەنجامدانی گشتپرسی لە هەرێم و ناوچە جێناکۆکەکان دیاری کرد. لەگەڵ دیاریکردنی ڕۆژی گشتپرسیدا، دەوڵەتانی تورکیا و ئێران و حکومەتی ناوەندیی عێراق دژایەتیی خۆیان بۆ پڕۆسەکە ڕاگەیاند و هەڕەشەی بەکارهێنانی هێزیان کرد، هاوکات وڵاتانی ئەورووپا و ئەمەریکا ڕاشکاوانە ڕایانگەیاند کە پشتگیریی ئەنجامدانی گشتپرسیی باشووری کوردستان ناکەن. سەرباری سەرجەم ناڕەزایەتییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان، هەرێمی کوردستان سوور بوو لەسەر ئەنجامدانی گشتپرسی لە وادەی دیاریکراوی خۆیدا(١٣). دوای چوار ڕۆژ لە ئەنجامدانی گشتپرسی، هەریەکە لە وڵاتانی تورکیا و ئێران بە داخستنی دەروازە سنوورییەکانیان گەمارۆی ئابوورییان خستە سەر هەرێمی کوردستان. هاوکات هێزەکانی حکومەتی عێراق و حەشدی شەعبی، بە بڕیاری حەیدەر عەبادیی سەرۆکوەزیرانی ئەو کاتەی عێراق، لە ڕۆژی ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧دا هێرشیان کردە سەر هێزەکانی پێشمەرگە لە سنووری ناوچەکانی مادەی (١٤٠) و لە ماوەی کەمتر لە ٤٨ کاتژمێردا ناوچەکانی (کەرکووک، شەنگال، مەخموور، بەعشیقە، خانەقین)یان کۆنترۆڵ کردەوە و هێزەکانی پێشمەرگەیان ناچار بە کشانەوە کرد بۆ سنوورەکانی بەر لە ساڵی ٢٠٠٣(١٤). لەم سەربەندەوە دەتوانین بڵێین پرسی یەکلاییکردنەوەی ئایندەی ناوچە جێناکۆکەکان هەمیشە پرسێکی گەرم بووە لەنێوان دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا. لەگەڵ ئەوەی بەپێی دەستوور پێویست بوو سەرجەم قۆناغەکانی مادەی (١٤٠)، بەر لە ٣١ی كانوونی یەكەمی ٢٠٠٧ تەواو ببێت، بەڵام تا ئێستا هەنگاوی پێویست بە مەبەستی جێبەجێکردنی هیچ یەک لەو قۆناغانە نەگیراوەتە بەر، ئەمەش وای کردووە ئایندەی ئەو ناوچانە تا دێت بەرەو گرژی و ئاڵۆزیی زیاتر هەنگاو بنێت. پاش سڕکردنی ئەنجامەکانی گشتپرسی و دەستلەکارکێشانەوەی مەسعوود بارزانی، پەیوەندییەکانی نێوان هەولێر و بەغداد تا ڕادەیەک ئاساییبوونەوەی بەخۆیەوە بینی. سەرباری ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند، بە هۆی ناکۆکیی نێوان لایەنە جیاوازەکانەوە دۆخی شەنگال تا دەهات ئاڵۆزتر دەبوو. بە مەبەستی ئاساییكردنەوەی دۆخی شەنگال و گەڕانەوەی ئاوارەکانی ناوچەكە بۆ زێدی خۆیان، شاندێكی باڵای حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتیی “ڕێبەر ئەحمەد” وەزیری ناوخۆ، لە ڕۆژی ٩ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٠ سەردانی بەغدادیان کرد. پاشان هەردوو حکومەت لە ڕاگەیەنراوێکی هاوبەشدا، بەفەرمی ڕێککەوتننامەی شەنگالیان ڕاگەیاند. دەقی ڕێککەوتننامەکە لە ڕووی ئەمنی و ئیداری و کارگێڕییەوە جەخت لەسەر چەند خاڵێکی بنەڕەتی دەکاتەوە، بەم شێوەیە: ١. لە ڕووی ئەمن و ئاسایشەوە، پاراستنی شەنگال و ناوچەکانی دەوروبەری دەكەوێتە ئەستۆی هێزەكانی پۆلیسی فیدراڵیی عێراق بەهەماهەنگی لەگەڵ هەرێمی كوردستان. هاوکات کار بۆ پێکهێنانی هێزێکی سەربازیی (٢٥٠٠)  کەسی دەکرێت لە دانیشتووانی ناوچەکە، بە مەبەستی لەئەستۆگرتنی ئەرکی پاراستنی شەنگال. لەم سۆنگەیەوە پێویستە سەرجەم هێزەکانی دیکە بچنە دەرەوەی ناوچەکە. ٢. لە ڕووی خزمەتگوزارییەوە هەماهەنگی دەكرێت لەنێوان دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێم، بە مەبەستی سەرلەنوێ‌ بونیادنانەوە و ئاوەدانكردنەوەی شەنگال. ٣. پێکهێنانی ئیدارەیەکی هاوبەش لەنێوان دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێم، بە مەبەستی بەڕێوەبردنی ناوچەکە، پڕکردنەوەی پۆستەکانی ناوچەکە لەسەر بنەمای لێهاتوویی. دوابەدوای ڕاگەیاندنی ڕێككەوتننامەی شەنگال، هەریەک لە نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەمەریکا و تورکیا پشتیوانیی خۆیان بۆ هەردوو حكومەت ڕاگەیاند و ڕێککەوتننامەکەیان بە هەنگاوێکی گرنگ ناو برد لە پێناو گەڕانەوەی ئاشتی و سەقامگیری بۆ ناوچەکە(١٥). سەرباری تێپەڕینی نزیکەی هەشت مانگ بەسەر ڕاگەیاندنی ڕێککەوتننامەی شەنگالدا، تا ئێستا نەتوانراوە بە شێوەیەکی کرداری ڕێککەوتننامەکە بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، بە هۆی ناڕەزایەتیی دانیشتووانی ناوچەی شەنگال، ئەنجوومەنی خۆبەڕێوبەریی دیموكراتیی شەنگال و گرووپە چەکدارەکانی نێو حەشدی شەعبیی نزیک لە ئێران. جێگەی ئاماژەبۆکردنە لە ئێستادا دانیشتووانی ناوچەکە دابەش بوون بەسەر چەندین هێزی جیاوازدا، بەشێک لەوان پشتیوانی لە پارتی دیموکراتی کوردستان و گەڕانەوەی حکومەتی هەرێم دەکەن بۆ ناوچەکە، بەشێکی دیکەیان پشتیوانی لە پەکەکە و بەشێکشیان پشتیوانی لە حەشد دەکەن. ئەم دوو هێزەش لە بنەڕەتدا دژ بە جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگالن. دابەشبوونی ئێزدییەکان سەرباری سەرجەم ئەو هێزە ڕەسمی و ناڕەسمییانەی لە ناوچەکانی شەنگال و دەوروبەری بڵاو بوونەتەوە، ئێزدییەکان پاش پڕۆسەی ئازادکردنی شەنگال چەندین هێزی چەکداریی تایبەت بە خۆیان پێک هێناوە، هەریەک لەو هێزانەش بەسەر هێزە جیاوازەکانی دیکەی وەک پێشمەرگە، پەکەکە، حەشدی شەعبی و دەوڵەتی ناوەندیدا دابەش بوون، بەم شێوەیە: ١. هێزەکانی پاراستنی ئێزیدخان: ئەم هێزە لە ساڵی ٢٠١٤ بە سەرکردایەتیی “حەیدەر شەشۆ” دامەزراوە، ژمارەیان لە نزیکەی ٧ هەزار چەکدار پێک هاتووە و زیاتر لە هەزار چەکداریان ڕاستەوخۆ بە هێزەکانی پێشمەرگەوە بەستراون. هێزەکانی پاراستنی ئێزیدخان لە ناوچەکانی ناوەڕاست و باکووری شەنگال بڵاو بوونەتەوە. ٢. هێزی نەتەوەیی ئێزدییەکان: ئەم هێزە خاوەنی نزیکەی ٤٥٠٠ چەکدارە و لەلایەن “نایف جاسو”ی موختاری گوندی کۆجۆوە سەرکردایەتی دەکرێت. هێزی نەتەوەیی ئێزدییەکان لەلایەن هێزەکانی حەشدی شەعبییەوە ڕاهێنانیان پێ دەکرێت و یارمەتیی ماددی و لۆجستی دەدرێن. ئەم هێزە لە ناوچەکانی باشووری شەنگال بڵاو بوونەتەوە. ٣. یەکینەکانی بەرخودانی شەنگال (یەبەشە): لە کۆمەڵگای خانەسۆری شەنگال و هەندێک لە گوندەکانی باکوور و باشووری ئەم ناوچەیە بڵاو بوونەتەوە و ژمارەیان بە نزیکەی ٧ هەزار چەکداری ژن و پیاو دادەنرێت. لە ڕووی ڕێکخراوەییەوە پەیوەستن بە حەشدی شەعبییەوە و نزیکن لە پەکەکەوە. ٤. فەوجی لالش: لەلایەن “خاڵ علی”یەوە سەرکردایەتی دەکرێن و ژمارەیان بە نزیکەی ٣ هەزار چەکدار دادەنرێت، ئەم هێزانە بەشێکن لە کەتیبەی “ئیمامی عەلی”ی سەر بە دەستەی حەشدی شەعبی، لە ناوەندی شەنگال و هەندێک لە گوندەکانی باشووری قەزاکە بڵاو بوونەتەوە. ٥. هێزەکانی هاوپەیمانیی شەنگال: لە ژمارەیەک هێزی جیاوازی وەک یەکینەکانی ژنانی ئێزیدخان، ئاسایشی ئێزیدخان، یەکینەکانی پاراستنی گەل، یەکینەکانی پاراستنی ژنان، یەکینەکانی بەرخودانی شەنگال؛ لەنێو ئەم هاوپەیمانێتییەدان و سەرجەمی ئەم هێزانە لەلایەن پەکەکەوە ئاڕاستە دەکرێن(١٦). دابەشبوونی ناوچەکە بەسەر چەند هێزی جیاواز و ڕکابەری یەکتردا، نیشاندەری ململانێی قووڵی نێوان لایەنە ڕکابەرەکانی ناوچەکەیە بە مەبەستی پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆیان لە ڕێگەی بەکارهێنانی دانیشتووانی ناوچەکەوە. لە ماوەکانی ڕابردوودا چەندین جار ئاڵۆزی و پێکدادان لەنێوان بەشێک لەو هێزانەدا دروست بووە کە هاوڵاتیانی ئێزدیان بەسەردا دابەش بووە. ا.  پارتی کرێکارانی کوردستان جگە لە دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێم، ژمارەیەک هێزی دیکە لە ناوچەکەدا لە ڕکابەریدان بۆ سەپاندنی باڵادەستیی خۆیان بەسەر شەنگالدا. هەڵکەوتەی جوگرافیی شاری شەنگال لەسەر سنووری ڕۆژئاوا و باشووری کوردستان، وای کردووە ئەم ناوچەیە لە ڕووی جیۆپۆلۆتیکەوە پێگەیەکی گرنگ بێت بۆ پەکەکە و ئیدارەی خۆسەریی ڕۆژئاوای کوردستان. لەدوای ساڵی (٢٠٠٠)ەوە، پارتی کرێکارانی کوردستان هەمیشە لە هەوڵدا بووە بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ گرووپە ئایینییە کوردییەکانی وەک “ئێزدییەکان و عەلەوییەکان”. دوای هێرشی داعش و کشانەوەی هێزەکانی پێشمەرگە (پدک) لە ناوچەی شەنگال، پەکەکە توانیی ئەو دەرفەتە بقۆزێتەوە و بەشێک لە هێزەکانی خۆی بەخێرایی ناردە ناوچەکە لە پێناو پاراستنی ئێزدییەکان، هاوکات لە پڕۆسەی ئازادکردنی شەنگال و ناوچەکانی دەوروبەریدا لە ساڵی ٢٠١٥، توانییان ڕۆڵێکی کارا بگێڕن.  بێگومان ئەمە دەرفەتێکی زێڕینی بۆ پەکەکە ڕەخساند تا سۆزی دانیشتووانی ناوچەکە بەلای خۆیدا ڕابکێشێت، هاوکات لە ڕێگەی دامەزراندنی چەندین هێزی چەکداری نزیک لە خۆیەوە لەنێو دانیشتووانی ناوچەکەدا، توانیویەتی هێز و پێگەی خۆی لە ڕووی سیاسی و سەربازییەوە لە ناوچەکانی باکووری ڕۆژهەڵاتی سووریا و باکووری ڕۆژئاوای عێراق (شەنگال) فراوانتر بکات. پاش ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و کۆنترۆڵکردنی شەنگال و ناوچە جێناکۆکەکان لەلایەن چەکدارانی حەشدی شەعبییەوە لە ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧، هێزەکانی پەکەکە لەنێو شنگالدا مانەوە و لە ئێستادا ناوچەکە لەلایەن چەکدارانی حەشدی شەعبی و هێزەکانی پاراستنی شەنگالی نزیک لە پەکەکەوە بەهاوبەشی بەڕێوە دەبرێت (١٧) . ب. پارتی دیموکراتی کوردستان پارتی دیموکراتی کوردستان (پدک)، شەنگال وەک بەشێک لە ناوچەی ڕکێفی خۆی دەبینێت. ئەم ستراتیجەی پارتی لەدوای ساڵی (٢٠٠٣)ەوە تا ئەمڕۆش بەردەوامە و گۆڕانێکی ئەوتۆی بەسەردا نەهاتووە تەنانەت پاش کشانەوەی هێزەکانی پێشمەرگە (پدک) لە شەنگال لە كاتی پەلاماری داعشدا. پدک فراوانبوونی هەژموونی پەکەکە بە مەترسی بۆ سەر دەسەڵات و پێگەی خۆی دەبینێت لە ناوچەکەدا. پاش واژۆکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگال لەنێوان دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێم، پەکەکە لە ڕێگەی لایەنگران و هێزەکانی نزیک لە خۆیەوە دژایەتیی خۆی بۆ ڕێککەوتننامەکە ڕاگەیاند. سەرباری زیادبوونی فشارەکانی تورکیا و پدک، پێناچێت پەکەکە هەر وا بەئاسانی دەستبەرداری ناوچەکە بێت، بێگومان ئەم دۆخەش کاریگەریی دەبێت لە زیاتر قووڵکردنەوەی ناکۆکی و ململانێکانی نێوان هەردوو لادا(١٨).  ج. حەشدی شەعبی جگە لە پەکەکە و پدک، بەشێک لە گرووپە چەکدارەکانی نێو هێزەکانی حەشدی شەعبیی نزیک لە ئێران، وەک “هێزەکانی بەدر” بە سەرکردایەتیی هادی عامری، هێزەکانی “عصائب أهل الحق” بە سەرکردایەتیی قەیس خز عەلی، ناوچەی شەنگال وەک ناوچەیەکی ستراتیجی دەبینن بۆ پەرەپێدانی نفووزیان لە ناوچەکانی باکووری خۆرئاوای عێراق و پاراستنی بەرژەوەندییەکانی ئێران لە سووریا و عێراق. سەرباری هەوڵدان بۆ بەهێزکردنی نفووزی شیعە لە ناوچەکەدا، هاوکات ئەم هێزە نایەوێت جارێکی دیکە دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ناوچە جێناکۆکەکان بەهێز بێتەوە. بۆیە پاش ڕاگەیاندنی ڕێککەوتننامەی شەنگال، بەتوندی دژایەتیی خۆیان بۆ ڕێککەوتننامەکە ڕاگەیاند و کشاندنەوەی هێزەکانیان لەو ناوچانە ڕەت کردەوە، هاوکات ئێران ئەم هێزانە وەک کارتی فشار بەکار دەهێنێت بە مەبەستی ڕێگریکردن لە دووبارە بەهێزبوونەوەی پێگەی تورکیا لە ناوچەکانی پارێزگای نەینەوا.  دوای ئەوەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆکی تورکیا، لە ٢٢-ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١-دا هەڕەشەی بەکارهێنانی هێز و بەرفراوانکردنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی وڵاتەکەی کرد دژ بە پەکەکە لە چیای شەنگال، دەستەی حەشدی شەعبی لەبەرامبەر هەڕەشەکانی تورکیادا ژمارەی هێزەکانی خۆیان لە ناوچەی شەنگال زیاد کرد و ئامادەیی خۆیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی سوپای تورکیا ڕاگەیاند لە دۆخی ئەنجامدانی لەشکرکێشیی سەربازیدا بۆ سەر ناوچەکە. هاوکات وەک کاردانەوەیەک بەرامبەر هەڕەشەکانی لێپرسراوانی تورکیا، حەشدی شەعبی بە شێوەیەکی فەرمی داوای کردنەدەرەوەی هێزەکانی ئەو وڵاتەیان کرد لەسەر خاکی عێراق(١٩). ٢. هێزە هەرێمییەکان ا. ئێران سەرباری ناکۆکییەکانی نێوان حکومەتی هەرێم-دەوڵەتی ناوەندی، پارتی دیموکراتی کوردستان لەگەڵ پەکەکە و هێزەکانی حەشدی شەعبی، شەنگال لە ئێستادا بووەتە گۆڕەپانی ململانێی بەشێک لە هێزە هەرێمییەکانی وەک “تورکیا و ئێران”. هەریەک لەو دوو وڵاتە لە ڕکابەرییەکی بەهێزدان لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندییە سیاسی و ئابووری و بازرگانییەکانیان لە ڕێگەی سەپاندنی هەژموون و باڵادەستیی خۆیانەوە لە عێراق. لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵیین پرسی شەنگال لە ئێستادا عێراقی کردووەتە ناوەندی ململانێ و پێکدادانی نفووزی بەشێک لە هێزە هەرێمییەکانی وەک تورکیا و ئێران.  ئێران لە ئێستادا بە یەکێک لە دەوڵەتە هەرێمییە بەهێزەکانی ناوچەکە دادەنرێت و خاوەنی پێگەیەکی ئێجگار بەهێزە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و عێراق و سووریا بە شێوەیەکی تایبەتی. ئێران لە ڕێگەی سەپاندنی هەژموونی خۆی و بەرگرتن لە فراوانبوونی نفووزی دەوڵەتانی دیکەی ناوچەکەوە، کار بۆ گەشەپێدانی بەرژەوەندییە سیاسی، سەربازی، دیپلۆماسی و ئابوورییەکانی خۆی و  لاوازکردنی ڕکابەرەکانی دەکات. پاش پڕۆسەی ئازادیی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ و سەرهەڵدانی ڕێکخراوی تیرۆرستیی داعش لە ساڵی ٢٠١٤ و تێکشکانی ئەو ڕێکخراوە لەسەر خاکی عێراق لە ساڵی ٢٠١٧، ئێران تا ڕادەیەکی زۆر توانیویەتی بە سوودوەرگرتن لە لاوازیی دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و دۆخی جەنگ، باڵادەستیی خۆی لە ڕێگەی هێزە شیعییەکانەوە لەنێو پانتای خاکی عێراقدا بچەسپێنێت(٢٠). پاش ئەنجامدانی گشتپرسی و هێرشی هێزە چەکدارەکانی سەر بە دەوڵەتی ناوەندیی عێراق لە ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ بۆ سەر هێزەکانی پێشمەرگەی کوردستان و کۆنترۆڵکردنی بەشێکی فراوانی خاکی ناوچە جێناکۆکەکان (شەنگال) لەلایەن هێزەکانی حەشدی شەعبییەوە، ئێران توانیی نەک بەتەنها لە ناوچە شیعەنشینەکانی باشووری عێراقدا، بەڵکوو لە ناوچە سوننەنشینەکانی ناوەڕاست و بەشێک لە باکووری عێراقدا  باڵادەستی و هەژموونی خۆی فراوان بکات(٢١). پاش ڕاگەیاندنی ڕێککەوتننامەی شەنگال، ئێران لە ڕێگەی گرووپە چەکدارەکانی نزیک لە خۆی، لەنێو ڕیزەکانی حەشدی شەعبی لە ناوچەی شەنگال بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ دژایەتیی خۆی بۆ جێبەجێکردنی ئەم ڕێککەوتننامەیە نیشان دا. ئێران جێبەجێکردنی ئەم ڕێککەوتننامەیە و کشانەوەی گرووپە چەکدارەکانی نزیک لە خۆی لە ناوچەکانی شەنگال و دەوروبەری، وەک بەربەستێک دەبینێت لەبەردەم نزیکبوونەوەی قووڵایی ستراتیجی وڵاتەکەی لە ناوچەکانی موسڵ و حەلەب. هاوکات جێبەجێکردنی ئەم ڕێککەوتننامەیە وەک بەربەستێک دەبینێت لەبەردەم پڕۆژەی “هیلالی شیعی”، گەیشتن بە ئاوەکانی دەریای ناوەڕاست و حزبوڵای لوبنانی، پاراستنی بەرژەوەندییەکانی لە دیمەشق و بەغداد(٢٢). ب. تورکیا لە سۆنگەی تورکیاوە، عێراق لە ڕووی سیاسی، ئابووری، بازرگانی و وزەوە بە یەکێک لە گرنگترین دەوڵەتانی ناوچەکە دادەنرێت. لەدوای ساڵی (٢٠٠٣)ەوە، تورکیا تا ڕادەیەکی باش توانیبووی پەرە بە بەرژەوەندییەکانی خۆی بدات لە ناوچەکانی ناوەڕاست و باکووری عێراقدا. پاش گرتنی بەشێکی فراوان لە خاکی ناوچە سوننەنشینەکان لەلایەن ڕێکخراوی تیرۆریستیی داعش و تێکشکانی ئەو ڕێکخراوە بە هاوکاریی ڕاستەوخۆی ئێران، نفووزی تورکیا لەبەرامبەر گەشەسەندنی نفووزی ئێراندا پاشەکشەی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی، لە کاتێکدا تورکیا تا ئەمڕۆش ئەم ناوچانە بە بەشێک لە جێگەی نفووز و هەژموونی خۆی دەبینێت. تورکیا لە ڕێگەی بەهێزکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندیی عێراقدا، کار بۆ دووبارە بەهێزکردنەوەی پێگە و نفووزی خۆی لە عێراق (پارێزگای نەینەوا) دەکات، بۆ ئەم مەبەستەش کۆمپانیا تورکییەکان دەیانەوێت ڕۆڵێکی کارا بگێڕن لە پڕۆسەی دووبارە ئاوەدانکردنەوەی موسڵ و ناوچە سوننەنشینەکاندا، هاوکات تورکیا لەم ڕێگەیەوە دەیەوێت ڕێگری لە گەشەسەندنی نفووزی ئێران و پەکەکە بکات لە ناوچەکانی پارێزگای نەینەوا (موسڵ).  سەرباری هەوڵدان بۆ بەهێزکردنەوەی پێگەی خۆی لە ناوچەکەدا، وەزارەتی بەرگریی تورکیا بە ئامانجی لەناوبردن و کەمکردنەوەی جموجووڵ و چالاکییەکانی پەکەکە لە نێوخۆ و دەرەوەی تورکیا، زنجیرەیەک ئۆپەراسیۆنی سەربازی بە ناوەکانی چنگ (چڕنووک) ١ – ٢ – ٣، چنگی داڵ لە ١٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٠، چنگی پڵنگ لە ١٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ و چنگی برووسکە لە ٢٤ی نیسانی (٢٠٢١)ەوە بۆ سەر بنکە و پێگەگەکانی ئەو ڕێکخراوە دەستی پێ کردووە و تا ئێستا بەردەوامیی هەیە. لەم سۆنگەیەوە تورکیا بەهێزبوونی پێگە و چالاکییەکانی پەکەکە لە شەنگال و زیادبوونی نفووزی ئەو پارتە لەنێو دانیشتووانی ناوچەکەدا، بەشداریکردنی بەشێک لە ئەندامانی لەنێو ڕیزەکانی حەشدی شەعبی و بەدەستهێنانی هاوکاریی ماددی و چەک لەلایەن دەوڵەتی عێراقییەوە لە چوارچێوەی ئەو هێزانەدا، بە هەڕەشە و مەترسیی ڕاستەوخۆ بۆ سەر ئاسایشی نیشتمانیی وڵاتەکەی دادەنێت، بەتایبەتی بە هۆی هەڵکەوتە و پێگەی ستراتیجیی ناوچەکەوە لەسەر سنووری باشوور و ڕۆژئاوای کوردستان(٢٣).   سەبارەت بەم دۆخە، ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆککۆماری تورکیا لە لێدوانێکیدا بۆ ئاژانسی ڕۆیتەرز، نیگەرانیی وڵاتەکەی نەشاردەوە لەبەرامبەر گەشەسەندنی هێز و فراوانبوونی پانتایی چالاکییەکانی پەکەکە لە ناوچەی شەنگال و لەم بارەیەوە وتی “شەنگال لە سۆنگەی ئێمەوە بە قەندیلی دووەم دادەنرێت، بۆیە هەرگیز ڕێگە بە دروستبوونی قەندیلی دووەم نادەین”. لە ڕۆژی ١٨ی کانوونی دووەمی ئەمساڵدا، وەزیری بەرگریی تورکیا (هلوسی ئاکار) سەردانی بەغدای پایتەختی کرد، بە مەبەستی گفتوگۆکردن و فشارخستنەسەر دەوڵەتی ناوەندیی عێراق، تا هەوڵەکانی چڕ بکاتەوە بۆ جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگال و گەڕانەوەی دەسەڵاتی فیدراڵی بۆ ناوچەکە(٢٤). شەنگال و سیناریۆ ئایندەییەکان   لە سۆنگەی ئەو هۆکارانەی كە ئاماژەی پێ كرا، گرنگترین ئەو سیناریۆیانەی كە بە هۆی بەردەوامیی ڕکابەری و ململانێی نێوان هێزە نێوخۆیی و هەرێمییەکان ئەگەری ڕوودانیان هەیە، لە چەند خاڵێکی سەرەکیدا كۆ دەبنەوە: سیناریۆی یەکەم: یەکێک لە دیارترین سیناریۆکان سەبارەت بە داهاتووی ناوچەکە، خۆی لە جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگال بە شێوەیەکی کرداری لەنێوان دەوڵەتی ناوەندیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا دەبینێتەوە بە مەبەستی ئاساییکردنەوەی دۆخی شەنگال و بەڕێوەبەردنی ناوچەکە بە شێوەیەکی هاوبەش. جگە لە دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێم، هەریەک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، یەکێتیی ئەورووپا و تورکیا پشتیوانی لەم سیناریۆیە دەکەن. جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگال لە ئێستادا بە باشترین بژاردە دادەنرێت بۆ دوورخستنەوەی ناوچەکە لە هەڵگیرسانی ئاگری جەنگێکی نوێ. لە دۆخی جێبەجێکردنی ئەم ڕێککەوتننامەیەدا، پێویستە هێزەکانی سەر بە پارتی کرێکارانی کوردستان و حەشدی شەعبی لە ناوچەکە بکشێنەوە، ئەمەش هۆکارێکی گرنگ دەبێت بۆ کەمکردنەوەی دەستتێوەردانی دەرەکی و ڕکابەریی نێوان هێزە جیاوازەکانی ناوچەکە. سیناریۆی دووەم: سەرباری سەرجەم هەوڵەکانی دەوڵەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێم بۆ جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگال، بەڵام بە هۆی ڕێگرییەکانی ئێران، پارتی کرێکارانی کوردستان و هێزەکانی حەشدی شەعبیی نزیک لە ئێران، تا ئێستا نەتوانراوە هەنگاوی کرداری بۆ جێبەجێکردنی ئەم ڕێککەوتننامەیە بنرێت، چونكە هیچ كام لەم هێزانە ئامادەی دەستەبەرداریی بەرژەوەندییەکانیان نین لەم ناوچەیە. لەم سۆنگەیەوە دەتوانین بڵێین سەرباری سەرجەم ناڕەزایەتییەکانی هەریەک لە دەوڵەتی ناوەندی، حکومەتی هەرێم و تورکیا، یەکێک لە سیناریۆکانی دیکە خۆی لە بەردەوامیی دۆخی شەنگال و ناوچەکانی دەوروبەری دەبینێتەوە بەم شێوەیەی کە ئێستا لەئارادایە، بە هۆی باڵادەستیی حەشد و ئێران بەسەر گۆڕەپانی سیاسیی عێراق و پشتیوانیی بەشێک لە هاوڵاتیانی ئێزدی بۆ پارتی کرێکارانی کوردستان. سیناریۆی سێیەم: لە دۆخی جێبەجێنەکردنی ڕێککەوتننامەی شەنگال و بەردەوامیی باڵادەستیی هێزەکانی حەشدی شەعبی و ئێران، بەهێزبوونی  پێگە و گەشەسەندنی زیاتری چالاکییەکانی پارتی کرێکارانی کوردستاندا، یەکێک لە سیناریۆکانی دیکە بریتی دەبێت لە ئەگەری ئەنجامدانی لەشکرکێشیی سەربازی بۆ سەر ناوچەی شەنگال لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە، بە مەبەستی سنووردارکردنی چالاکی و لەناوبردنی پێگەکانی ئەو ڕێکخراوە. لە ئەگەری ڕوودانی دۆخێکی لەم چەشنەدا، ناوچەکە دەبێتە مەیدانی پێکدادانی نێوان تورکیا و ئەو هێزانەی کە بەرژەوەندییەکانیان لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی ئەو وڵاتەدا یەک ناگرێتەوە. بە مەبەستی ڕێگریکردن لە ئەگەری ڕوودانی دۆخێکی نەخوازراوی لەم چەشنە، پێویستە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بە شێوەیەکی ڕاستەخۆ چاودێریی دۆخی شەنگال بکات. سیناریۆی چوارەم: بریتی دەبێت لە لێكتێگەیشتنێكی ناچاریی هێزە هەرێمییەكان و مامەڵەكردن لەگەڵ واقیعی سەپێنراو بەسەر ناوچەكەدا، لەم ئەگەرەدا پێدەچێت ئێران و توركیا لە پێناو نیگەرانی و بەرژەوەندییە تایبەتەكانی خۆیان و بە سەرنجدان بەوەی كە هیچ لایەكیان توانای یەكلاییكردنەوەی دۆخی ناوچەكەی بە قازانجی خۆی نییە، لە بەشێك لە داوا و ئیمتیازاتی خۆیان بكشێننەوە بۆ ئەوەی دواجار هیچ كامیان دۆڕاوی پرسی شەنگال نەبن. ئەم سیناریۆیە بە ڕادەی یەكەم بە زیانی هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان و دواتر دانیشتووانی شەنگال دەبێت. ئەنجام پاش سەرکەوتنی پڕۆسەی ئازادکردنی شەنگال لە ساڵی ٢٠١٥، دۆخی شەنگال و ناوچەکانی دەوروبەری هیچ پێشکەوتن و گۆڕانێکی بنەڕەتیی بەخۆیەوە نەبینیوە، بەڵکوو لە ئەنجامی ئەو گۆڕانکارییە سیاسی و ئەمنییانەی لە ناوچەکەدا هاتووەتە ئاراوە، شەنگال بووەتە چەقی ململانێی بەشێک لە هێزە نێوخۆییەکان. هاوکات دابەشبوونی دانیشتووانی ناوچەکە بەسەر چەندین گرووپ و ئەجێندای جیاوازدا و قووڵبوونەوەی ناکۆکیی نێوان ئەو لایەنانە لە ئێستادا، ئایندەی ناوچەکە و دانیشتووانەکەی خستووەتە بەردەم مەترسیی شەڕ و پێکدادان. جگە لە هێزە نێوخۆییەکان لەسەر ئاستی هەرێمی، هەریەک لە ئێران و تورکیا کار بۆ سەپاندنی باڵادەستیی خۆیان دەکەن بەسەر ناوچەکەدا، بۆ ئەم مەبەستەش هیچ یەک لەو دوو دەوڵەتە ئامادە نین دەستبەرداری بەرژەوەندییەکانیان بن چ لە ئێستا و چ لە ئایندەدا. بەم جۆرە دەتوانین بڵێین سەرباری ناکۆکییە نێوخۆییەکان، ئەم هەنگاوانەی هەریەک لە ئێران و تورکیا بە یەکێک لە هۆکارەکانی ناسەقامگیریی دۆخی شەنگال و ناوچەکانی دەوروبەری دادەنرێت. بەردەوامیی ململانێی و ناکۆکیی نێوان لایەنە جیاوازەکان ڕێگرە لەبەردەم دابینکردنی ئاسایش و سەقامگیری و ئەنجامدانی خزمەتگوزاریی پێویست، بە مەبەستی دووبارە ئاوەدانکردنەوەی ناوچەکە و گەڕانەوەی دانیشتووانەکەی بۆ زێدی خۆیان. لە پێناو هێنانەدیی ئاشتی و دوورخستنەوەی شەنگال لە ئەگەری هەڵگیرسانی ئاگری جەنگێکی نوێ کە قوربانییەکانی بە پلەی یەکەم دانیشتووانی ئێزدینشینی ناوچەکە دەبێت، پێویستە کۆمەڵگای نێودەڵەتی لە نزیکەوە چاودێریی دۆخەکە بکات و هانی لایەنە جیاوازەکان بدات تا لە ڕێگەی دیالۆگ و گفتوگۆوە هەوڵی چارەسەرکردنی دۆخی شەنگال بدەن، گەرچی لە ئێستادا بە هۆی پەرەسەندنی ململانێکانەوە پێناچێت ئاساییکردنەوەی دۆخی ناوچەکە کارێکی هەر وا ئاسان بێت. ——————————————————————– سەرچاوەکان ١. هاوڕێ یاسین محەمەد، لێکۆڵینەوەیەک لە جوگرافیای هەرێمی کوردستان، چاپخانەی غەزەلنووس، چاپی دووەم، سلێمانی، ٢٠١٣. ٢. د. سەعدی عوسمان هەرووتی، سنووری خوارووی کوردستانی باشوور لە سەدەی نۆزدەهەمدا، چاپخانەی موکریان، هەولێر، ٢٠٠٧. ٣. سەربەست حسێن، ئێزدییەکان لە مێژووی نەتەوەکەیاندا، بڵاوکراوەی مەکتەبی بیر و هۆسیاریی “ی. ن. ک”، چاپی دووەم، سلێمانی، ٢٠٠٦. ٤. د. حەکیم ئەحمەد خۆشناو، کورد و کوردستان لە دیدی گەڕیدە و وڵاتناسیی موسوڵمان، و. شوکر سلێمان، چاپخانەی موکریان، هەولێر، ٢٠١٤. ٥. د. عەبدولڕەحمان قاسملۆو، کوردستان و کورد، و: عەبدوڵا حەسەنزادە، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ڕۆژهەڵات، چاپی هەشتەم، هەولێر، ٢٠١٤. ٦. د. وەدیع جوەید، جووڵانەوەی نەتەوەیی کورد، و: ی. پ. د. یاسین سەردەشتی، چاپخانەی سیما، چاپی یەکەم، سلێمانی، ٢٠٠٨. ٧. د. عەبدوڵا غەفوور، ئەتنۆ-دیمۆگرافیای باشووری کوردستان، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، چاپی یەکەم، هەولێر، ٢٠٠٦. عدنان زیان فرحان، الکرد الایزیدیون فی اقلم کردستان (١٨٠٠-١٩٠٠)، مرکز کردستان للدراسات الاستراتیجیە، السلیمانیە، ٢٠٠٤. ٨. صوت العراق، “سنجار دولة داخل دولة والسكان العائدون يرومون معاودة النزوح”، https://www.sotaliraq.com/2020/08/04، تاریخ: ٣١/٥/٢٠٢١، ساعە: ١٢.٩. رضا سالم داود، الآقلیە الآیزیدیة في العراق، مجلة مداد الاداب العراق ، ٢٠١٨-٢٠١٩. 9. Emrah Kekilli, Can Acun, “Referandum Sonrası Kerkük ve Tartışmalı Bölgelerin Durumu: Türkiye’nin Pozisyonu”, SETA Perpektif Dergisi, Sayi: 181, 2017. 10. Fehim Taştekin, “Ezidiler bu kez Kürtler arası çelişkiler ve dış müdahalelerin kurbanı”, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-55139789, Erişim Tariti: 30, 5, 2021, Saat: 5:00. ١١. کوردپیدیا، “جینۆسایدی شەنگال و ئێزدییەکان”، https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=20150514110143121115&lng=1، کاتی بینین: ٣٠\٥\٢٠٢١، کاتژمێر: ٥. 12. Şemsettin Erdoğan, “Irak Şam İslam Devleti (IŞİD): Gücü ve Geleceği”, Savunma Bilimleri Dergisi, Cilt: 14, Mayıs 2015. ١٣. ماڵپەڕی ڕۆژنیوز، “ڕیفراندۆم چیی بەسەر باشووری کوردستاندا هێنا؟”، https://rojnews.news/، کاتی بینین: ٣٠\٥\٢٠٢١، کاتژمێر: ٩. 14. EMRAH KEKİLLİ, CAN ACUN, “Referandum Sonrası Kerkük ve Tartışmalı Bölgelerin Durumu: Türkiye’nin Pozisyonu”, SETA Perpektif Dergisi, SAYI: 181, EKİM 2017. 15. Ece Göksedef, ” Sincar Anlaşması: Bağdat ve Erbil’in imzaladığı anlaşma neler öngörüyor ve uygulanabilir mi?” https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-54560308, Erişim Tariti: 31, 5, 2021, Saat: 10:00. ١٦. علي أغوان، “مدينة سنجار العراقية وتدافعات الموقف الجيو أمني-الإقليمي”، https://studies.aljazeera.net/ar/reports/2019/04/190423121610649.html، تاریخ: ٣١/٥/٢٠٢١، ساعە: ١٢. ١٧. مركز الإمارات للسياسات، “التصعيد في سنجار بالعراق: التنافسات الداخلية والأبعاد الجيوسياسية”، https://epc.ae/ar/topic/escalation-in-sinjar-iraq-internal-competition-and-geopolitical-consequences، تاریخ: ٣١/٥/٢٠٢١، ساعە: ١٢. 18. ” Şengal’siz Şengal anlaşması” https://www.ozgurpolitika.com/haberi-sengalsiz-sengal-anlasmasi-5555 , Erişim Tariti: 3, 6, 2021, Saat: 4:00. ١٩. علي أغوان، “مدينة سنجار العراقية وتدافعات الموقف الجيو أمني-الإقليمي”، https://studies.aljazeera.net/ar/reports/2019/04/190423121610649.html، تاریخ: ٣١/٥/٢٠٢١، ساعە: ١٢. 20. Çağatay Balcı “Sincar operasyonu, PKK/YBŞ ve İran destekli milisler”, https://www.aa.com.tr/tr/analiz/sincar-operasyonu-pkk-ybs-ve-iran-destekli-milisler/2150293 , Erişim Tariti: 7, 6, 2021, Saat: 8:00. 21. Cenk Tamer, “Türkiye ve İran’ın Irak’ta Güç Tahkim Etme Çabası: Başika Örneği”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 6, 2016. 22. Kemal İnat, Mustafa Caner CANER, “Ortadoğu’daki Bölgesel Aktörlerin Musul Polotikaları”, Seta Dergisi, Sayı: 177, 2016. 23. Murat Aslan, “Türkiye’nin Terörizmle Mücadelesi | Pençe Harekâtı”, Seta Dergisi, Sayı: 289, 2019. Rengin Arslan, “Türkiye’nin Şengal ve Karaçok operasyonları neden önemli?”, https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-39718224, Erişim Tariti: 8, 6, 2021, Saat: 1:00.  

درەو: لەسەر بنەمای چەند سكاڵایەك كە لەلایەن بافڵ تاڵەبانیەوە جوڵێنراوە بڕیارە دادگا فەرمانی دەستگیركردن بۆ لاهور شێخ جەنگی دەربكات، دوێنێش لاهور شێخ جەنگی سكاڵای لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماركردوەو لە بەریتانیاش رەنج شێخ عەلی سكاڵاى لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماركردووە. دوای ئەوەی شكستیان هێنا لە  رێی پەیڕەوی ناوخۆ و سەركردایەتی یەكێتییەوە كێشەكانی نێوانیان یەكلا بكەنەوە، هاوسەرۆكەكانی یەكێتی بڕیاریاندا پەنا بۆ دادگا ببەن. ئەمڕۆ لاهور شێخ جەنگی لەڕێگەی پارێزەرەكانیەوە، بەمادەی (433)ی یاسای سزادانی عێراقی، سكاڵای لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماركرد، سكاڵاكە تایبەتە بە "ناوزڕاندن"، لاهور شێخ جەنگی پێیوایە لەلایەن بافڵ تاڵەبانییەوە تەشهیری پێكراوەو ناوی زڕێندراوە. سەرچاوەیەكی ئاگادار لەناو یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند، بڕیارە سبەینێ، لەسەر بنەمای سكاڵای چەند كەسێك كە  لەرێگەی بافڵ تاڵەبانییەوە دادگا فەرمانی دەستگیركردن بۆ لاهور شێخ جەنگی دەربكات بە تۆمەتی "داڵدەدانی تۆمەتباران لە ماڵەكەی خۆیدا". فەرمانی دەستگیركردنەكە بە پێی مادەی (273)ی لەیاسای سزادانی عێراقی دەردەچێت كە تایبەتە بەداڵدەدانی تۆمەتباران، حوكمی ئەم مادەیەیاساییە لە  حاڵی ساغ بوونەوەی تۆمەتەكە لەسەر تۆمەتبار ماوەی (7) ساڵ زیندانی كردنەبەڵام هەر بەپێی یاسای سزادانی عێراقی ئەگەر كەسی داڵدەدراو برا یاخود هاوسەر یان ئەندامی پلەیەكی ئەو كەسە بێت كە حەشاری داوە تۆمەتەكە لەسەر كەسی داڵدەدەر پوچەڵ دەبێتەوە.  سەرچاوەیەك لە بەریتانیا بە (درەو)ی راگەیاند: رەنج شێخ عەلی خوشكەزای لاهور شێخ جەنگی، سكاڵای لەسەر بافڵ تاڵەبانی تۆماركردووە، بەتۆمەتی دەستگیركردن و ئەشكەنجەدان و بەزۆر ئیعتراف پێكردنی، ئەو سەرچاوەیەئاماژەی بەوەشكرد، لە رۆژی 8ی تەموزدا رەنج شێخ عەلی و محەمەد شێخ تەحسین لەلایەن بافڵ تاڵەبانیەوە دەستبەسەركران، دواتر رەنج شێخ عەلی لەبەر ئەوەی رەگەزنامەی بەریتانیای هەیە چووەوە بەریتانیا و لەوێ سكاڵای لەسەر بافڵ تاڵەبانی كە ئەویش رەگەزنامەی بەریتانیای هەیە تۆماركردووە.  

درەو:      شیکردنەوەی: یادگار سدیق گەڵاڵی لەماوەی ٧ مانگی ڕابوردوودا داهاتی نەوتی عێراق بەبێ نەوتی هەرێمی کوردستان بریتی بووە لە ٣٩ ملیار و ٦٨٨ ملیۆن دۆلار وەهەر لەو ماوەیەدا داهاتی ٢٥٠ هەزار نەوتی هەرێم کە دەبێت ڕادەستی سۆمۆی بکات و لە بوجەی هەرێم دەبڕدرێت بریتیە لە ٣ ملیار و ٣٣٧ ملیۆن دۆلار(نرخی نەوتی کەرکوک بۆ نەوتی هەرێم ئەژمارکراوە، چونکە یەک کوالێتییە لە بەندەری جیهان). بەیەکەوە داهاتی نەوت دەکاتە ٤٣ ملیار و ٢٦ ملیۆن دۆلار وئەم بڕە بەدینار دەکاتە ٦٢ ترلیۆن و ٣٨٨ ملیار دینار. بەتەنها جگە لە داهاتی نانەوتی ڕێژەی ٤٨٪ ی خەرجی بوجەی ٢٠٢١ی دابینکردووە.  هەرێم لە ڕیی لێبڕینی داهاتی ٢٥٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانەوە بەنرخی سۆمۆ لەو داهاتە نەوتییەی عێراق بە ڕێژەی ٧.٧٥٪ بەشدارە. لەم خشتانەی خوارەوە بڕی هەناردەوە نرخی نەوت و داهاتی مانگانەی عێراق  لە گەڵ داهاتی ئەوبڕەی کەلەبوجەی هەرێم دەبڕدرێت بەپێی یاسای بوجەی ساڵی ٢٠٢١ ( داهاتی ٢٥٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە بەنرخی سۆمۆ) روونکراوەتەوە. زانیارییەکان لە کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) وەرگیراوە.   لە یاسای بوجەدا داهاتی نانەوتی بە ٢٠ ترلیۆن و ١٤٩ ملیار دینار دیاریکراوە، گەربێت و ئەم بڕە دابەش بکەین بەسەر مانگەکاندا ئەوا لە حەوت مانگدا داهاتە نانەوتییەکان  دەکاتە ١١ ترلیۆن و ٧٥٣ ملیار دینار. بە زیادکردنی داهاتی نانەوتی بۆ داهاتە نەوتییەکان ئەوا داهاتی ئەم ٧ مانگەی سەرەتای ٢٠٢١ی عێراق دەکاتە ٧٤ ترلیۆن و ١٤١ ملیار دینار کە رێژەی ٥٧٪ ی خەرجی هەموو ساڵەکە پێک دەهێنێت. گەر نرخی نەوت تا کۆتایی ساڵ لەم ئاستەدا بمێنێتەوە ئەوا بەئاسانی ئەو کورتهێنانەی لەیاسای بوجەدا هاتووە پڕدەبێتەوە کە دیاری کراوە بە ٢٨ ترلیۆن و ٦٧٢ ملیار دینار.

راپۆرتی: درەو هەرێمی کوردستان پێویستی بە ( 3هەزار) بینای قوتابخانە هەیە بۆ چارەسەرکردنی كێشەو شێوازی دەوامی قوتابیان لە قوتابخانەکاندا. بەڵام حکومەتی هەرێم لە کابینەی نۆیەمدا بەهاوکاری خێرخوازان و وەبەرهێنەران و ڕێکخراوەکان تەنیا (43) بینای قوتابخانەو باخچەی منداڵان دروست كردووەوبە ڕێژەی (%1.4) کێشەی بینا چارەسەر دەکات.  (هەزارو 458) قوتابخانەی لە هەرێمی کوردستان پێویست بووە لە کابینەی نۆیەمدا نۆژەن بکرێنەوە، بەڵام حکومەتی هەرێم (271) قوتابخانە و ڕێکخراوو خێرخوازان (176) قوتابخانەیان نۆژەنکردووەتەوە بە ڕێژەی (%37)، (981) قوتابخانە و بە ڕێژەی (%67)ی دەمێنێت نۆژەنبکرێتەوە.  بینای قوتابخانەکان بینای قوتابخانەکان وەک بەشێک لە ژینگەی خوێندن لە هەرێمی کوردستاندا، ژینگەیەکی نالەبارە و گونجاو نییە بۆ خوێندن و لەگەڵ  سیستمی نوێی خوێندن یەکناگرێتەوە، سەرباری ئەوەی لە قوتابخانەکان گرفتی بنەڕەتییەکانی (ئاو و دەستشۆر و ئامێرەکانی گەرمکردنەوە و ساردکردنەوە و کۆکردنەوەی ژمارەیەکی زۆری خوێندکار لە پۆلێک و مێز و ڕەحلە و پاک و خاوێنی و کارەباو هۆکارەکانی هاتوو چۆ و نەبوونی باخچە و فرۆشگاو...هتد)ژمارەیەکی زۆری قوتابخانەکان کۆن و داڕزاون و بە کەڵکی خوێندن نایەن و هەندێکیشیان مەترسی ڕوخانیان لێدەکرێت. ئەمە جگە لەوەی ئەو بینایانەی تازە دروستدەکرێن بە هۆی نەبوونی چاودێری پێویست و گەندەڵییەوە هەست بە کەموکورتی زۆر دەکرێت تێدایاندا بە جۆرێک لەگەڵ قوتابخانەو ژینگەی مۆدێرندا ناگونجێن و زۆرجار بە بێ هۆڵی وەرزشی و تاقیگەو کۆمپیوتەر و کتێبخانە دروستدەکرێن، یان دروستدەکرێن و وەک پۆل سوردیان لێ وەردەگیرێت. ئەمە سەرەڕای بوونی دوو دەومی و سێ دەوامی و هەڵبژاردنی شوێنی دروستکردنی قوتابخانە لە ژینگەو ناوچەی جوگرافی نەگونجاوو نازانستی وەکو شوێنی گشتی و ناوبازاڕو سەرشەقامی گشتی ...هتد. بە گوێرەی ڕاپۆرتێکی (ڕوانگەی پەی) لە بارەی (هەڵسەنگاندنی ڕوشی پەروەردە لە کابینەی هەشتەمدا 2014-2018) کە لە ساڵی (2019) بڵاوکراوەتەوە، زیاتر لە نیوەی قوتابخانەکانی هەرێمی کوردستان پێویستیان بە نوژەنکردنەوەیە، تەنانەت لە ساڵی (2018)دا (501) قوتابخانە بە ڕێژەی (%9.6) شورای نەبووە. (30) قوتابخانەش لە (گڵ) دروستکراون و لە هەندێک قوتابخانەدا مەترسی ڕوخانی هەبووە. هاوکات بەپێی سیستمی نوێی خوێندن پێویستە هەر بینایەک یەک قوتابخانەی تێدابێت، بۆ ئەوەی کاتی دەوامی پێویست دابین بکرێت، بەڵام ژمارەیەکی زۆر لە قوتابخانەکان زیاتر لە دەوامێکێیان تێدایە، ئەم گرفتە لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمدا درێژەی هەیە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) هەر بە پێی ڕاپۆرتەکەی (ڕوانگەی پەی) لە ساڵی (2018)دا (194) قوتابخانە لە بینای کرێدابوونە کە بەشی زۆریان مەرجەکانی بینای قوتابخانەیان تێدا نەبووەو لە هەمان ساڵدا (1395) قوتابخانە میوانی قوتابخانە یان فەرمانگەیەکی حکومی بوونە، تەنانەت داخستنی قوتابخانەی گوندەکان بەردەوام ڕووی لە زیادبوون کردووەو لە کابیەنی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان و بە جۆرێک (600) گوند بێ قوتابخانەبوونە و قوتابی چەند گوندێک لە یەک قوتابخانە کۆکراوەنەتەوە، بەڵام ڕاپۆرتەکەی وەزارەتی پەروەردە بە هیچ شێوەیەک باسی چارەسەری ئەم گرفتانەی نەکردووە. پەروەردە لە کابینەی نۆیەمدا لە کارمانەی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا هاتووە" کار دەکەین بۆ چاککردن و بەرزکردنی ئاستی خزمەتگووزارییەکانی پەروەردە و فێرکردن لە کەرتی گشتی و دانانی رێکاری ڕاکێشانی بەشداریی سەرمایەدارانی هەرێم و دەرەکی بۆ بەشداری لە ئاواکردنی قوتابخانەی نوێ لەو شوێنانەی پێویستە. هەروەها کار دەکەین بە پێداچوونەوە بە مەنهەجی پەروەردەیی و گونجاندنی ناوەرۆکیان بە پێی ستانداردە باوەکان. بەبۆنەی تێپەڕبوونی دوو ساڵ بەسەر تەمەنی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێی کوردستان، نوسینگەی ڕاگەیاندنی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان پەرتوکێکی بڵاو کردەوە بە ناوی "كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان چاکسازی و خزمەتگوزاری 10/7/2019-1/5/2021" لاپەڕە (130-147)ی پەرتوکەکەی تەرخان کردووە بۆ چالاکییەکانی "وەزارەتی پەروەردە" لەبەشێکی ڕاپۆرتەکەی وەزارەتی پەروەردەدا تایبەت بە بینای قوتابخانەکانی هەرێمی کوردستان و کارەکانی وەزارەتی پەروەردە تایبەت بەو سێکتەرە هاتووە؛ 1.    لە هەرێمی کوردستان نزیکەی (1 ملیۆن و 750 هەزار) قوتابی هەن. 2.    نزیکەی (130) هەزار مامۆستا هەن، بە فەرمانبەر و مامۆستایانی گرێبەستەوە ژمارەکە بەرز دەبێتەوە بۆ (161 هەزارو 109) موچەخۆر. 3.    (6 هەزار و 710) قوتابخانە هەیە 4.    سێکتەری پەروەردە پێویستی بە (3) هەزار بیناو باڵەخانەی نوێ هەیە. کارەکانی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم تایبەت بە دروستکردن و نۆژەنکردنەوەی بینای قوتابخانەکان  بەپێی ڕاپۆرتەکەی وەزارەتی پەروەردە لە 15/7/2019 ەوە چەند قوتابخانەو باخچەیەکی منداڵان  لە سنوری پەوەردەی پارێزگاکان دروستکراون و نۆژەنکراونەتەوە، لەسەر بودجەی حکومەتی هەرێم و پەرەپیدانی پارێزگاکان و ڕێکخراوو خێرخوازان بووە بە جۆرێک؛ 1.    لە هەرێمی کوردستان تەنها (5) باخچەی منداڵان دروستکراوە، (1) باخچەیان حکومەتی هەرێمی تەمویلی کردووە، (4) باخچەکەی دیکەیان خێرخواز و وەبەرهێنەران دروستیان کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)). 2.    لە سنوری بەڕێوەبەرایەتی گشتی پەروەردەی پارێزگاکان و ئیدارە سەربەخۆکان لە 15/7/2019 بۆ 1/3/2021، (38) قوتابخانە دروستکراون و حکومەتی هەرێم (17)یانی تەمویل کردووە (21)یان خێرخواز و ڕێکخراو و وەبەرهێنەران دروستیانکردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3))، ئەمە لە کاتێکدایە هەرێمی کوردستان پێویستی بە (3) هەزار بیناو باڵەخانە هەیە بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکانی بیناو و قوتابخانەو هۆڵ و شێوازی دەوامی قوتابیان لە قوتابخانەکان. کەواتە حکومەتی هەرێم لە کابینەی نۆیەمدا بەهاوکاری خێرخوازان و ڕێکخراوو وەبەرهێنەرانەوە توانیویەتی (43) بینای قوتابخانەو باخچەی منداڵان دروست بکات ئەمەش ڕێژەی (%1.4) کێشەی بینا چارەسەر دەکات.  3.    لە سنوری بەڕێوەبەرایەتی گشتی پەروەردەی پارێزگاکان و ئیدارە سەربەخۆکان لە 15/7/2019 بۆ 1/3/2021، (447) قوتابخانە بەشێوەی گشتگیر و جوزئی نۆژەنکراونەتەوە، حکومەتی هەرێم خەرجی (271) قوتابخانەیانی لە ئەستۆ گرتووە و (176) قوتابخانەیان ڕێکخراوو خێرخوازان پاڵپشتی ماددییان کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)). بەپێی ڕاپۆرتێکی (ڕوانگەی پەی) لە بارەی (هەڵسەنگاندنی ڕوشی پەروەردە لە کابینەی هەشتەمدا 2014-2018) کە لە ساڵی (2019) بڵاوکراوەتەوە، لەساڵی (2018) (3 هەزار 162) قوتابخانە پێویستیان بە نۆژەنکردنەوە بووەو حکومەتی هەرێم لە کابینەی هەشتەم (1 هەزار 704) قوتابخانەیانی نۆژەنکردووەتەوەو (1 هەزار 458) قوتابخانەیان پێویست بووە لە کابینەی نۆیەمدا نۆژەن بکرێنەوە، (بێگومان ئەو ژمارەیە دوای سێ ساڵ زیادی کردووە) بەڵام لە کابینەی نۆیەم (477) قوتابخانە نۆژەنکراوەتەوەو بە ڕێژەی (%37.2)، (981) قوتابخانە و بە ڕێژەی (%67.3)ی دەمێنێت نۆژەنبکرێتەوە.       

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)   ڕۆژی پێنجشەممە، ٥/٨/٢٠٢١، ئیبراهیمی ڕەئیسی وەک سەرکۆماری هەڵبژێراو، لەبەردەم ڕێبەری باڵای ئێراندا، سوێندی یاسایی دەخوات و "بەڕەئیسی" لەسەر کورسی سەرکۆمار دەستبەکار دەبێت. ئەو لە پرۆسەی هەڵبژاردنێکی سارد و کەشێکی گەرم و بایکۆتێکی زۆر و دنیایەکی ئاڵۆز و چەندین یەخانگیرییی سیاسیی و ئابووریی نێوخۆیی و دەرەکییدا، وەک دواسەرۆکی وڵاتەکەی دەچێتە سەر کورسیی سەرکۆماریی. ئیبراهیم ڕەئیسی(٦١ ساڵ)، ئاخوندێکی موسڵمانی شیعەمەهەبی دوانزە ئیمامی، لەدایکبووی گەڕەکی نوغانی شاری مەشهەدی ئێرانە، لەنێو شۆڕشگێڕانی ئیسلامیی ئێراندا، بە پیاوی بناژۆخواز، دڵسۆز و یەکدیووی نێو شۆڕش و باوەڕدار بە بنەماکانی ئیسلامێتی شۆڕش و ملکەچی ڕێبەر  ناسراوە، بەڵام لای نەیارانی کۆماری ئیسلامی، ناوبانگی بە "پیاوی سێدارە" دەرکردووە، چونکە دەڵێن یەکێکە لە جێبەجێکارانی لەسێدارەدانی بەکۆمەڵی زیندانیانی سیاسی لە هەشتاکاندا و کارنامەیەک لە توندوتیژیی و تۆقاندن. ڕەئیسی لە دواهەڵبژاردنی سەرۆکایەتییدا، وەک کاندیدی متمانەپێکراوی بناژۆخوازانی نێو شۆڕش پەسەند و لەڕێگەی شورای پاسەوانەکانیشەوە بەهۆی ڕەتکردنەوەی ڕکابەرە سەرەکییەکانییەوە لە پرۆسەی پاڵاوتندا جادەکەی بۆ تەخت کرا، لە کۆی ٥٩٢ کاندید تەنها حەوتییان مانەوە کە هیچییان لەو ئاستەدا نەبوون کێبەرکێ بکەن و هەر زووش سیانیان کشانەوە و خۆیان دایەپاڵ ڕەئیسی، ئەوانی دیکەش نوێنەری ڕەسمی هیچ باڵێکی وەک ڕیفۆرمیستان یان بناژۆخوازان نەبوون و نەیارانی کۆماری ئیسلامیش لەبنەڕەتەوە بەشداری پرۆسەکەیان نەکرد. لەڕێگەی ئەم کردەی پاڵاوتنەوە، ئەو پەیامە زوو گەیشت کە دەوڵەتی قوڵی نێو ئێران دەیەوێت ڕەئیسی سەرۆکی ئایندە بێت و ئاماژەکان واوەتریش دەچن کە ئەمە سەرەتایەکە بۆ ڕێگاخۆشکردن بۆ ڕەئیسی تا ببێتە جێگرەوەی خامینەیی و ڕێبەرایەتیکردنی ئێران بۆ پاش خامینەیی. پاشخانی ڕەئیسی تەنها بڕوانامەی ئەو سەرقاڵیی چەندساڵێکی تەمەنییەتی (١٥-١٩ساڵی) بە وانە ئاینی و فیقهییەکانی حەوزە عیلمییەکانی مەشهەد و قوم بووە. پاشتر و لەم ساڵانەی دواتردا لەڕێگەی خوێندنی پاراڵێڵەوە، دەوترێت بڕوانامەی دکتۆرای یاسای لە زانکۆی موتەهەری وەرگرتووە. ڕەئیسی لە شاگردانی پیاوانی ئاینیی وەک نوری هەمەدانی، ئەبولقاسم خەزعەلی و عەلی مشکینی و ...تاد بووە، کە سەرجەمیان لە پیاوانی بناژۆخوازیی نزیک و هاودیدی عەلی خامینەیی ڕێبەری هەنووکەیی بوون، "مەعریفەی مەزهەبی-سیاسی" لەسەردەستی ئەوان فێرکراوە. لەڕووی پێگەی کۆمەڵایەتیشەوە، زاوای ئەحمەد عەلەمولهودای وتاربێژی مەشهەد و نوێنەری ئایەتوڵا خامینەیییە لە خۆراسانی ڕەزەوی. (جەمیلە عەلەمولهودا هاوسەرییەتی)، عەلەمولهودا یەکێکە لە بناژۆخوازە ڕادیکاڵەکان و بە وتارە ئاگرینەکانی ناسراوە، بەجۆرێک بە هەمەکارەی مەشهەدی دەزانن و قسەی ئەو یەکەمە لە نێوەندی سیاسیی و کۆمەڵایەتی ئەو نێوچانەدا. ڕەئیسی لە ٢٠ساڵییەوە، بە چەند مانگێک پاش شۆڕشی١٩٧٩، بێئەوەی هیچ بڕوانامەیەکی یاسایی خوێندنی هەبێت، چووەتە بواری دادەوەرییەوە و کاری خۆی لەدەسەڵاتی دادوەرییدا لە دادگای کەرەج دەست پێکرد و بووە داواکاری گشتی، زۆری نەبرد هاوکات پۆستی داواکاری گشتیی هەمەدانیشی وەئەستۆ گرت. لەساڵی ١٩٨٥یشەوە، ڕاژەکەی بۆ داواکاری گشتیی تاران گواستەوە.  لەساڵی ١٩٨٩وە، بەدەستبەکاربوونی عەلی خامینەیی، پۆستی سەرۆکی داواکاری گشتیی تارانیشی وەرگرت، لەساڵی ١٩٩٤تا ٢٠٠٤یشدا، دیوانی دەزگای چاودێریی گشتی ئێرانی پێ سپێردرا، ساڵی ٢٠٠٤تا ٢٠١٤ سەرۆکی دەزگای داواکاری گشتی هەموو ئێرانی وەرگرت. لە ساڵی ٢٠١٥شدا بە فەرمانێکی ڕێبەر، بەرپرسیارێتی گەورەترین و دەوڵەمەندترین دەزگای ئاینی کە "عەتەبەی قودسی ڕەزەویی" مەشهەدە و مەرقەدی ئیمام ڕەزای ئیمامی ناوازەی شیعەکانی جیهانی وەدەست گرت. هەر لەو ئانوساتەشدا دیسان بەفەرمانی ڕێبەر، کرایە ئەندامی ئەنجوومەنی دیاریکردنی بەرژەوەندییەکان. لە سێ ساڵی ڕابردووشدا، وەک سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەریی وڵات، دەستبەکاربووە. بۆ ماوەی دوو خولی یەکلەدوایەک وەک ئەندامی ئەنجوومەنی شارەزیان، هەڵبژێردراوە و هەنووکە ئەندامی ئەو ئەنجوومەنەیە، هەروەها ئەندامی لیژنەی مادەی ١١١ی دەستوورە لە هەمان ئەنجوومەن، کە کاری یەکلاکردنەوە و چاودێریی ڕێبەر و لە ئەگەری مەرگی ڕێبەردا یاخود لەکارخستنیدا، ئەو لیژنەیە ئەرکی دروستکردنی لیژنەیەکی کاربەڕێکەرە بۆ دیاریکردنی ڕێبەری نوێ. لەپەنای ئەو پۆستانەی باسکران، چەندین پۆستی دیکەی هەبووە، لەوانە بەرپرسی "تیمی جێبەجێکردنی فەرمانەکانی ئیمام" و "بەرپرسی لیژنەی ئەمر بە مەعروف و نەهی لە مونکەر" و یەکێکیش بووە لە دامەزرێنەرانی حەوزەی فاتیمەی زەهرا، لە تاراندا. هەروەها ئەندامی شورای باڵای فەزای مەجازی(ئینتەرنێت و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان)، ئەندامی "شورای دراو و بەها" و ئەندامی شورای بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیی ئابووریی بووە. یەکێکیشە لەوانەی کە بانگەشەی زیندووکردنەوەی پۆلیسی دادوەرییە و داوای کۆنتڕۆڵکردن و ڕێکخستنەوەی تۆڕەکانی ئینتەرنێتە. کارنامەی ئاڵۆز و دیبلۆماسیی سنووردار ئەوەی بە کارنامەی ڕەئیسییەوە گرێدراوە و دەبێتە تەگەرەی ئایندەیی بۆ جوڵە سیاسییەکانی: ١. کاری لەنێوبردنی نەیاران بووە لەڕێی دادگاوە لەدەیەی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو و هەروەها ئەندامبوونیەتی لە لیژنەیەکی لەسێدارەدان کە بە "لیژنەی مەرگ" ناسراوە، لەسێدارەدانی بەکۆمەڵی زیندانیانی سیاسیی نەیارانی نێوخۆیی شۆڕشی لەئەستۆ بوو، کە زۆرترین ڕێژەی لەسێدارەدانی ساڵی ١٩٨٨ بوو، تێیدا سەدان لایەنگری گرووپە ئۆپۆزسیۆنەکان و کەسووکاریانی لە خۆگرتبوو و بە ئیمزای ناوبراو پەتی سێدارە لە ملیان کرا. زۆرترینی قوربانیانی ئەم دۆسێیە چەپەکان و گرووپی موجاهدینی خەڵق و خانەوادەکانیان بوون. ٢. پێشێلکاریی مافەکانی مرۆڤ: لەوەدا کە بەرپرسیار بووە لە دادگاییکردنی دۆسیەی سزادانی هاوڵاتیان بە تۆمەتی نەیاریی و یاخیبوون دژی ڕژێم و سزادانی کەسایەتییە سیاسییەکان و نەیارانی نێوخۆیی وەک دۆسێکانی خۆپیشاندانەکانی ٢٠٠٩- ٢٠١٧-٢٠٢٠ و دەیان پرسی دیکە. لەسەرجەمیاندا، ڕەئیسی یان فەرمانی لەسێدارەدانەکانی دەرکردووە، یاخود پشتیوانی پرۆسەکە بووە و بە کارەباشەکانی خۆی لەقەڵەم داون.  هەروەها خراپی دۆخی زیندانیان لە نێو کۆماری ئیسلامی ئێرانیشدا بەشێکی بەرپرسیارێتیەکەی لەلایەن ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەکانەوە خراوەتە ئەستۆی ڕەئیسی. ٣. یەکێکیشە لەسزاداراوانی زنجیرە گەمارۆکانی وەزارەتی خەزێنەی ئەمریکا. هەر ئەم کارنامەیەشە، کە دوورنیە لە ئایندەدا، ببێتە بەربەست لەبواری دیبلۆماسیی سەرۆکی نوێدا و ڕێگر بێت لە سەردانە نیودەوڵەتی و هەرێمایەتییەکانی، چونکە لە چەندین دەزگا و کەناڵی جیاجیاوە داوای لەسەر تۆمارکراوە و لە لیستی تۆمەتباراندایە، دووریش نییە هاوشێوەی سەرۆکی پیشووی سودان لە جوڵەی سیاسییەکانیدا بەتۆمەتی بەشداری لەتاوانە مرۆییەکاندا، هاتوچۆی دیبلۆماسی سنووردار بکرێت. چەندین وڵاتی ئەورووپی، ئیسرائیل، ئەمریکا و هی دیکەش لەگەڵ دەرچوونی ڕەئیسیدا، ئەو دۆسێ و کارنامە ئاڵۆزانەیان زیندوو کردەوە و هەندێکیش وەک "قەساب" لەقەڵەمیاندا. لە پرسی ئەتۆمی و سیاسەتی دەرەوەشدا، ناوبراو ئەزموونی دیبلۆماسی کەمە، زۆرێک لەوباوەڕەدان بەهۆی ئەوەی لەلایەن بناژۆخواز و سوپاییەکانەوە پشتیوانی کراوە، ڕەنگە سیاسەتی دەرەکی ئێرانیش لەم چوارساڵەی ئایندەدا هەمان دیدگای سوپایی و بناژۆخوازەکان ئیدارەی بکات  کە داخران و هەناردەکردنی شۆرش و بەردەوامبوون بێت لەسەر سیاسەتی ڕابردووی شۆڕش. جێنیشینی گریمانەیی ڕێبەر زۆربەی ئاماژەکان، بەو ئاراستەیەدان کە ڕئیسی ساڵانێکە ئامادەسازی بۆ دەکرێت بۆ جێگرتنەوەی ڕێبەری ئێستا. نیشانەکان و هاوکارییەکانی دەزکاگانی دیکەی دەوڵەت و بناژۆخوازەکانیش نیشانەی تەواو و گڵۆپی سەوزی ئەم پرۆسەیەن. دواهەڵبژاردنیش زۆر هاوشێوەی ئەو ئامادەکارییە بوون کە کاتی خۆی لەڕێی سەرکۆمارییەوە، جادە تەختکرا بۆ ڕێبەری ئێستا و پاش مەرگی خومەینیش، هەمان سەرکۆمار کە لەساڵی ١٩٨١ەوە، کاری بۆدەکرا و ڕێگەی بۆ تەخت کرا، تا کرایە ڕێبەر و وا نزیکەی ٣٢ ساڵە ڕێبەری باڵای وڵاتە. چوار ساڵی ئایندە، دوور نییە یەکێک لەپایەکانی جێگرەوەی ڕێبەر، سەرکۆماری ئێران بێت، لەم حاڵەتەدا ناکرێت کەسێک بێت لەنێو مەحرەم و باوەڕدارەکان بە بنەماکانی توندئاژۆکانی نێوشۆڕش نەبێت و وەلای بۆ خامینەیی ڕەها نەبێت. لەدەستووری ئێرانیشدا، لەو سێ دەزگایەی ئەرکی بەڕێکردنی کارەکانی ڕێبەر لە نەبوونیدا ڕادەپەڕێنن، تەنها سەرۆکایەتی کۆمار مابوو بەدڵی بەیتی ڕێبەری نەبێت (چونکە ڕۆحانی زۆرتر بەرهەمی هاوپەیمانێتیی ناچاریی بەرژەوەندیگەراکان+ موحافیزکارە میانڕەوەکان و ڕیفۆرمیستەکان بوو). دووساڵی ڕابردوو بەهۆی فلتەرکردنی کاندیدەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانەوە، توندئاژۆکان ئەوێیان لەدەستی ڕیفۆرمیست و میانڕەوەکان دەرهێنا، ئەنجوومەنی شارەزایانیش دەمێکە وەلایەکی موتڵەقی بۆ ڕێبەرایەتی و توندئاژۆکان یەکلاکردووەتەوە. وا سەرکۆماریش لەبەرژەوەندی توندئاژۆکان یەکلابوویەوە. بەم پێیە، لە کۆی شەش کۆڵەکە بنەڕەتییەکەی دەسەڵات لە ئێراندا: سەرۆکایەتی کۆمار، پەرلەمان، دادوەریی، ئەنجوومەنی شارەزایان، شورای پاسەوان و سوپا، بە یەک هارمۆنی و یەک ڕەوت لەم مانگەوە کۆرسێکی هەماهەنگ بۆ بەڕێوەبردنی وڵات پێکدەهێن بە مایسترۆی ڕێبەرەکەی دەکەونەوە کار و ئیتر لە دیاریکردنی ڕێبەری ئایندەش دژواری نایەتەپێش، کە یار و نەیاری نێوخۆیی و دەرەکی گرەویان لەسەر ئاڵۆزیی یەکلاکردنەوەی ئەو پۆستە بوو. (بۆ زانیاریی زیاتر لەبارەی پێگەی سەرکۆمار لەسیاسەت و بەڕێوەبردنی وڵاتدا، بڕوانە: درەومیدیا، ئێراننامە٢ : سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی)   بابەتی پێشتر: ئێراننامە (1) .. هەڵبژاردن لەئێراندا ئێراننامە (2) سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە (3) ..شورای پاسەوان؛ پێگەی لە سیسستەمی سیاسی و ڕۆڵی لەهەڵبژاردنەکاندا ئێراننامە (4): ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامیی ئێران؛ پێگە و دەسەڵاتەکانی ئێراننامە (5): سێ هەڵبژاردنەکەی ٢٠٢١ی ئێران؛ ئامار و تێبینیی گشتی ئێراننامە (6): سوپا و سیاسەت؛ کاندیدانی سوپایی و سەرکۆمارێتی ئێران ئێراننامە (7): هەڵبژاردنێکی بێڕەنگ بۆ قۆناغێکی سەخت ئێراننامە (8): کورد و هەڵبژاردنی سەرکۆماری ئێران ئێراننامە (9): سەرکۆماری نوێ و یەخانگیرییەکانی سیستەمی سیاسیی ئێران  ئێراننامە (10): هەڵبژاردنی سەرۆککۆماری ئێران؛ براوە و دۆڕاوە ڕاستینەکان لەئەنجامەکانەوە ئێراننامە (11): ئەنجوومەنی شارەزایانی ڕێبەریی؛ پێشینە و ڕۆڵ و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە 12: کۆڕبەندی دیارییکردنی بەرژەوەندیییەکان؛ پێگە و سروشتی دەسەڵاتی ئێراننامە (13): ئەهواز ڕادەپەڕێت... لە ئاوی خۆڕایی شۆڕشەوە، تا شۆڕشی تینووەکان  

درەو: راپۆرتی: نەوژین   ئەگەرچی پارێزگای هەڵەبجە بەوە ناسراوە ژنان لە روی ئیداریەوە باڵادەستن، بەڵام لە پارێزگای دهۆکیش لە ماوەی ٧ مانگدا ژنان توانیویانە ٥ پۆستی گرنگی ئیداری بەدەست بهێنن کە سەرجەمیان یەکەمین جارە ژنان لەم پارێزگایە بەدەستی بهێنێت.   سەرۆکی داواکاری گشتی یەکێک لەو پۆستە گرنگانە  پۆستی  سەرۆکی داواکاری گشتی پارێزگای دهۆکە کە یەکەمین جارە ژنێک ئەو پۆستە لەو پارێزگایە وەربگرێت هەوەک دوای ئیدارەی گەرمیان دەبێتە دوەم ژن کە لە هەرێم ئەو پۆستە وەردەگرێت. خانمە دادوەر هەدار عەبدولمەجید، کە لە کۆتایی ئەم مانگەدا وەک سەرۆکی  داواکارای گشتی دەستبەکاربوە  لە پێشتردا لە دادگاکانی شاری دهۆک و چەندین دادگای قەزاو ناحیەکانی ئەو پارێزگایە کاری کردوە.   بەڕێوبەری گشتی هەروەک ژنان گەشتن بە پۆستی بەڕێوبەری گشتی کاروباری مینن لە پارێزگاکەو رۆژی(١٤/١/٢٠٢١) بە کۆی دەنگی ٢٣ ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆک شیلان سامر، وەک  بەڕێوبەری گشتی کاروباری مین و تەقەمەنی لە پارێزگاکە هەڵبژێردرا. شمعون شلیمون ئەیشو، جێگری پارێزگاری دهۆک لە مەراسیمەکەدا باسیلەوەکرد ئەم خاتونە دەبێتە بەڕێوبەری یەکێک لە دەزگا مەتریسدارەکانی کە کارێکی قورسیان هەیە، بەگرنگیشی زانی بەم شێوەیە دەستیان بە گۆڕانکاری کردوە لە پۆستەکانی پارێزگاکەیان. شیلان سامر، ساڵی (١٩٧٦) لەدایک بوە، لە ساڵی (٢٠٠٠) دەبێتە مامۆستا و دواتر لە ساڵی (٢٠١٠) بڕوانامەی ماستەر لە مێژو بەدەست دەهێنیت، لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠١٨ پەرلەمانی عێراق، کاندیدی لیستی پارتی بو، توانی ٦٢٥٩ دەنگ بەدەست بهێنێت. شیلان سامر، بەڕێوبەری گشتی مین لە پارێزگای دهۆک سەرۆکی زانکۆ لە بواری ئەکادیمیشدا جێ پێی خۆیان جێگیردەکەن و بۆ یەکەم جار ژنێک دەبێتە سەرۆکی زانکۆی پۆلیستەکنیک، کە ئەویش مامۆستا ئاری عادلە. هەروەک لەسەر ئاستی کوردستانیش بەهەمان شێوەیە یەکەم ژنە ئەو پۆستە بەدەستبهێنێت. ئاری عادل، سەرۆکی زانکۆی پۆلیستەکنیکی دهۆک   بەڕێوبەری ناحیە یەکێکی دیکە لەو پۆستە گرنگانەی ژنان لەم پارێزگایەدا بۆ ئەم ساڵ بە دەستیان هێناوە ئەوەیە بۆ یەکەم جار لە مێژوی پارێزگای دهۆک، ژنێک وەک بەڕێوبەری ناحیە دەستبەکاربو، هەر ئەوکاتیش لە مەراسیمی دەستبەکاربونیدا  پارێزگاری دهۆک وتی:  ”ئومێدەکەم ببێتە دەسپێکی هاتنەپێشەوەی ئافرەتان“. لە سەرتای مانگی شوباتی ئەمساڵ  میران عەبدولرەحمان تاها، وەک بەڕێوبەری ناحیەی بامەڕنێ دەستبەکاربو، بەمەش بوە یەکەم ژن لە پارێزگای دهۆک پۆستی بەڕێوبەری ناحیە وەربگرێت.  علی تەتەر، پارێزگاری دهۆک، لە ماراسیمی دەستبەکاربونی رایگەیاند: ”ئەمە بۆیەکەم جارە لە پارێزگای دهۆک ئافرەتێک ببێتە بەڕێوبەری ناحیە، هیوادارم لە ئەرکەکەیدا سەرکەوتوبێت و ببێتە نمونەو رێخۆشکەر بۆ ئەوەی زیاتر ئافرەتان لە سیستەمی کارگێڕی رۆڵببین“. میران عبدولرحمان، لە کاتی ئەرکدا وەک بەڕێوبەری ناحیەی بامڕنێ لە پارێزگای دهۆک   بەڕێوبەری چاکسازی  تەنانەت ژنان دەستیان بۆ ئەو پۆستانەش بردوە کە بەمافی خۆیانی دەزانن  بەڕێوەی ببەن وەک بەڕێوبەری چاکسازی ژنان و نەوجوانان. رۆژی (٢٨/٧/٢٠٢١) لە مەراسیمێکدا هەڵات عبدولکەریم، وەک بەڕێوبەری گستی چاکسازی ژنان و نەوجوانن لە دهۆک دەستبەکاربو، لە مەراسیمەکەدا بەڕێوبەری گشتی چاکسازی و کۆمەڵایەتی پارێزگای دهۆک، رایگەیاند: ئومێد دەکەن وەک یەکەم خانم کە ئەم پۆستە وەردەگرێت ببێتە نمونەیەکی باڵا. مەراسیمی دەستبەکاربونی هەڵات عبدولکەریم وەک بەڕێوبەری چاکسازی ژنان و نەوجوانان لە دهۆک بەمەش ژنان لە ماوەی ٧ مانگی ئەمساڵدا بەشێکی  بەرچاوی ئەو پۆستانەیان وەرگرت کە سەرجەمیان رێچکەشکاندنبون  بەمەش دەرگا دەکەنەوە بۆ پۆستە گرنگەکانی دیکەی پارێزگاکەیان کە بتوانن بە دەستی بهێنن.

درەو: راپۆرتی: هێمن خۆشناو به‌گوێره‌ی زۆربه‌ی ناوه‌نده‌كانی راپرسی (به‌لایه‌نگر و دژبه‌ری ئه‌ردۆغان) له‌ توركیادا ده‌نگه‌كانی پارتی داد و گه‌شه‌پێدان (AKP) زۆر به‌ خێرایی رۆژ له‌دوای رۆژ له‌ كوورتی ده‌دات. به‌شێك له‌ ناوه‌نده‌كان پێیانوایه‌ له‌ ئێستادا ده‌نگه‌كانی ئاكپارتی له‌خوار رێژه‌ی 30٪ دایه‌ و پێشبینی زیاتر له‌ كوورتیدانیشی بۆ ده‌كرێت. ئه‌م ئه‌نجامانه‌ ده‌مانگه‌ینێته‌ ئه‌و باوه‌ڕیه‌ی كه‌ ئه‌ردۆغان به‌ گوێره‌ی سیسته‌می نوێی توركیا ناتوانێ له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی توركیادا رێژه‌ی (50+1) به‌ده‌ست بێنێت. ئه‌م ئه‌نجامانه‌ رووبه‌ڕووی ئه‌م پرسیاره‌مان ده‌كه‌نه‌وه‌: ئایا ئه‌ردۆغان ئه‌م بارودۆخه‌ نابێنێت؟ بێگومان ده‌بینێت. ئه‌گه‌ر ئێمه‌ ته‌نیا ئه‌نجامی هه‌ندێك ناوه‌ندی راپرسی ده‌بینین، ئه‌وه‌ ئه‌ردۆغان ئه‌نجامی هه‌موو ناوه‌نده‌كانی راپرسی ده‌بینێت. كه‌ ده‌سته‌وه‌ستان دانیشتنیش له‌گه‌ڵ سروشتی سیاسیانه‌ی ئه‌ردۆغان ناگونجێت. كه‌واته‌ بژارده‌كانی به‌رده‌م ئه‌ردۆغان چین بۆ ده‌ربازبوونی له‌م بارودۆخه‌دا؟ ئایا كامه‌ بژارده‌ بۆ ئه‌ردۆغان ئه‌وله‌ویه‌ته‌ و كامه‌یان ناچاریه‌؟ بۆ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه‌ ئه‌نجامی ناوه‌نده‌ موعته‌به‌ره‌كانی راپرسی (متڕۆپۆڵ، ئاڤراسیا) وه‌كو فاكت له‌م شیكاریه‌دا به‌كاردێنین و هه‌وڵده‌ده‌ین بژارده‌كانی به‌رده‌م سه‌ركۆماری توركیا و و رێزبه‌ندی بژارده‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌گه‌ری لێكه‌وته‌كانیان بخه‌ینه‌ڕوو له‌ كۆتایشدا پێشبینی ئه‌وه‌ بكه‌ین كه‌ ئایا له‌ ئه‌گه‌ری هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت یان ئاساییدا ئه‌ردۆغان ده‌توانێت به‌م بژاردانه‌ رێژه‌ی (50+1) ده‌نگه‌كان به‌ده‌ستبێنێت و جارێكی دیكه‌ پۆستی سه‌ركۆماری ده‌سته‌به‌ر بكاته‌وه‌. ‌  بژارده‌ی (A)  یان بژارده‌ی ئابووری گرنگترین بژارده‌ له‌به‌رده‌م ئه‌ردۆغان گۆڕینی سیاسه‌ت و ئاماری ئابووریه ‌. له‌ ئه‌گه‌ری ‌باشتركردنی باری ئابووری توركیا ئه‌ردۆغان درێژه‌ به‌ هاوپه‌یمانیه‌تی له‌گه‌ڵ پارتی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رست (MHP) به‌ سه‌رۆكایه‌تی (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) ده‌دات كه‌ رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی به‌ ٪6-7 پێشبینی ده‌كرێت. له‌ ئێستادا ئه‌ردۆغان كار بۆ سه‌رخستنی ئه‌م بژارده‌یه‌ ده‌كات كه‌ له‌ ریزبه‌ندی بژارده‌كاندا یه‌كه‌مینیانه‌. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش پڕۆسه‌ی پێكوتانی دژه‌ په‌تای كۆڕۆنا خێراتر ده‌كات، به‌دوای دۆزینه‌وه‌ی رێگاكانی په‌یداكردنی پاره‌ی نه‌ختینه‌یی ده‌گه‌ڕێت. له‌گه‌ڵ ئه‌م كاره‌شیدا هه‌وڵده‌دات ناكۆكیه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان قوڵتر و توندتر بكات، به‌ تایبه‌تی كار ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی ره‌وتی نه‌ته‌وه‌په‌رستی تورك دژ به‌ كورد خیك بدات.  ئایا ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی ئه‌ردۆغان له‌ بژارده‌ی (A) له‌ ئارادایه‌؟ هه‌رچه‌ند له‌ رووی تیۆری و لۆژیكی‌ سه‌ركه‌وتنی ئه‌م بژارده‌یه‌ لاوازیش بێت، ناكرێت له ریشه‌وه‌ ئه‌مه‌ ره‌تكه‌ینه‌وه‌. چونكه‌ توركیا به‌شێكه‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، كه‌ زۆرجار ئه‌نجامه‌كان پێچه‌وانه‌ی ئامار و ئاماژه‌كانن، زۆربه‌ی جار سوپرایزێك له‌ پشت رووداوه‌كاندا سه‌ری خۆی ده‌ردێنێت و لێمان قیت ده‌بێته‌وه‌.  بۆچی سه‌ركه‌وتنی ئه‌م بژارده‌یه‌ زه‌حمه‌ته‌؟ ئه‌گه‌ر بڵێین ئه‌ردۆغان توانی ئاماره‌ ئابووریه‌كان كه‌مێك به‌رز بكاته‌وه‌، قه‌رزی بچووك بۆ خاوه‌ن پیشه‌ و دوكانداره‌كان دابین كرد! ئه‌ی چۆن ده‌توانێ چاره‌ی بێكاری (سیاسه‌تی ره‌خساندنی ده‌رفه‌تی كار) بكات، كه‌ به‌گوێره‌ی ئاماره‌ فه‌رمیه‌كان 14٪، ئه‌ی چۆن ده‌توانێ سه‌رمایه‌دار په‌لكێشی ناو پڕۆسه‌ی وه‌به‌رهێنان بكات كه‌ متمانه‌ی نه‌ماوه‌. له‌ كاتێكدا كه‌ ئه‌كته‌ره‌ سه‌ره‌كیه‌ پاره‌داره‌كانی تورك به‌ سه‌رمایه‌دار و كه‌رتی بانكی متمانه‌یان نه‌ماوه‌ و باوه‌ڕ ناكه‌ن له‌ژێر سێبه‌ری ده‌سه‌ڵاتی ئه‌ردۆغاندا هیچ پڕۆسه‌یه‌كی ریفۆڕم درێژه‌ بكێشێت. بۆیه‌ له‌ ئه‌گه‌ری راكێشانی به‌شێكی كه‌می ده‌نگده‌ر ئایا یاریه‌كه‌ی ئه‌ردۆغان سه‌رده‌كه‌وێت؟ وه‌كو چاودێرێكی كاروباری توركیا ئه‌وه‌ لای من نیشانه‌ی پرسیار و گومانه‌. كه‌واته‌ ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی بژارده‌ی (A) لاوازه‌. بژارده‌ی (B) یان بژارده‌ی رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ (İYİ Parti) به‌بێ (MHP) یان له‌گه‌ڵ(MHP)! كاتێك چاوی ئه‌ردۆغان له‌سه‌ر ئه‌نجامه‌كانی بژارده‌ی ئابووریه‌، مێشكی له‌سه‌ر چۆنیه‌تی جێبه‌جێكردنی بژارده‌ی (B)‌، كاتێك زانی ناتوانێ رێژه‌ی (50+1) به‌ بژارده‌ی (A) ده‌سته‌به‌ر بكات، په‌نا ده‌باته‌ به‌ر رێككه‌وتن له‌گه‌ڵ پارتی خێر (İYİ Parti) به‌ سه‌رۆكایه‌تی مه‌ڕاڵ ئاكشه‌نه‌ر.  ئه‌ردۆغان له‌ماوه‌ی رابردوو هه‌وڵیدا، له‌ رێگای ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی، مه‌ڕال ئاكشه‌نه‌ر بێنێته‌ ناو هاوپه‌یمانیه‌كه‌ی، فیگوڕه‌كانی ناو (MHP) به‌ باخچه‌لیشه‌وه‌، به‌ پشتبه‌ستن به‌ ئه‌رگومێنتی نه‌ته‌وه‌په‌رستی و دژایه‌تیكردنی كورد، داوایان له‌ ئاكشه‌نه‌ر كرد، بگه‌ڕێته‌وه‌ ناو پارتی باوك. به‌ڵام دیاره‌ ده‌سته‌واژه‌ی پارتی باوك و داوای فیگوڕه‌كانی  (MHP) كاریگه‌ری له‌سه‌ر ئاكشه‌نه‌ر نه‌بوو، چۆن كاریگه‌ری هه‌بێ، كاتێك ده‌نگی پارتی كۆرپه‌ (پارته‌كه‌ی ئاكشه‌نه‌ر)‌ سێ قاتی ده‌نگی پارتی باوكه‌. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ئه‌گه‌ری زۆره‌ ئه‌مجاره‌ ئه‌ردۆغان به‌بیانووی ئه‌وه‌ی رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی (MHP) دابه‌زیووه‌، هه‌روه‌ها به‌بیانووی ئه‌وه‌ی به‌شێك له‌ ده‌نگده‌ره‌ عه‌له‌ویه‌كان به‌هۆی هاوپه‌یمانیه‌تی له‌گه‌ڵ (MHP) له‌ (AKP) دووركه‌وتوونه‌وه‌،كه‌ له‌ ساڵی 2002 تا 2015 به‌رده‌وام ده‌نگیان بۆ ‌(AKP) داوه‌، هاوپه‌یمانیه‌تی كۆمار له‌گه‌ڵ  (MHP) هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌. ئایا ئاكشه‌نه‌ر ده‌چێته‌ ناو هاوپه‌یمانیه‌تیه‌ك له‌گه‌ڵ ئه‌ردۆغان دوای ئه‌وه‌ی له‌ (MHP) جیاده‌بێته‌وه‌؟  هه‌وڵده‌ده‌ين به‌م سێ ئاماژه‌ی خواره‌وه‌ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌ بده‌ينه‌وه‌: یه‌كه‌م: ئاكشه‌نه‌ر له‌و كاته‌ی له‌ناو (MHP) بوو، سووربوو له‌سه‌ر وه‌رگرتنی پۆستی سه‌رۆكایه‌تی ئه‌م پارته‌ و بۆ ئه‌مه‌ش به‌رده‌وام داوای به‌ستنی كۆنگره‌ی ده‌كرد، به‌ڵام زه‌لـله‌یه‌كی (AKP)كۆتایی به‌ خه‌ونه‌كه‌ی ئاكشه‌نه‌ر هێنا له‌ناو (MHP) دا. كاتێك (AKP) له‌سه‌ر داوای ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی گوشاریان له‌ دادگا كرد و به‌ستنی كۆنگره‌ی ئه‌م پارته‌یان هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌، هه‌ر ئه‌مه‌ش هۆكاری جیابوونه‌وه‌ی ئاكشه‌نه‌ر بوو له‌ پارتی باوك (MHP).  دووه‌م: ئاكشه‌نه‌ر له‌ رووی ئه‌زموونه‌وه‌ سیاسه‌تمه‌دارێكی ده‌وڵه‌مه‌نده‌. بۆچی ده‌چێته‌ ناو كه‌شتیه‌ك كه‌ خه‌ریكه‌ نقوومی ژێر ئاوی ده‌ریا ده‌بێت. سێیه‌م: ده‌نگده‌ری (İYİ Parti) كه‌ ده‌نگده‌رێكی موحافه‌زه‌كاری نه‌ته‌وه‌په‌رسته‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پارته‌كه‌یان له‌ ریزی ئۆپۆزسیۆن دایه‌ ده‌نگی بۆ ده‌ده‌ن. ئه‌گه‌ر ئاكشه‌نه‌ر بڵێ، ده‌چمه‌ ریزی ئه‌ردۆغان ناتوانێ جه‌ماوه‌ر و ده‌نگده‌ره‌كه‌ی رابگرێت. جه‌ماوه‌ری (İYİ Parti) له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ ئه‌ردۆغان دووركه‌وتۆته‌وه‌ پشتگیری له‌ ئاكشه‌نه‌ر ده‌كات. ئه‌گه‌ر ئاكشه‌نه‌ر ملكه‌چی ئه‌ردۆغان بێت له‌ناو یه‌ك دوو هه‌فته‌دا ده‌نگه‌كانی له‌ كوورتی ده‌دات و له ده‌وروبه‌ری رێژه‌ی 6-7٪ راده‌وه‌ستێت. بۆیه‌ له‌ ئه‌گه‌ری رێككه‌وتن و هاوپه‌یمانیه‌تی له‌گه‌ڵ (İYİ Parti) ئه‌ردۆغان ناتوانێ (50+1) به‌ده‌ستبێنێت.  به‌ڵام ئه‌گه‌ر (AKP)، (İYİ Parti) و (MHP) به‌یه‌كه‌وه‌ هه‌ڵكه‌ن و هاوپه‌یمانیه‌تی بكه‌ن كه‌ ئه‌گه‌ر نه‌مومكینیش بێت زۆر زه‌حمه‌ته‌، ئه‌و كاته‌ دوورنیه‌ به‌ رێگای چه‌ند ئه‌رگومێنتێكی دیكه‌ی جیاوازدا بگه‌نه‌ رێژه‌ی (50+1).  بژارده‌كانی دیكه‌: بژارده‌ی (C) دروستكردنی هاوپه‌یمانیه‌تی ‌له‌گه‌ڵ پارتی ئه‌و وه‌زیرانه‌ی پێشتر له‌ ئه‌ردۆغان جیابوونه‌ته‌وه و پارتی (Saadet)! ئه‌وه‌ی له‌ بژارده‌ی (B) بۆ (İYİ Parti) پێشبینیمان كرد له‌ ئه‌گه‌ری گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ لای ئه‌ردۆغان بۆ هه‌ردوو پارتی (Gelecek Parti) به‌سه‌رۆكایه‌تی ئه‌حمه‌د داودئۆغڵو و (DEVA Parti) به‌ سه‌رۆكایه‌تی عه‌لی باباجان خۆی دووباره‌ ده‌كاته‌وه‌. ده‌نگی ئه‌م دووپارته‌ به‌یه‌كه‌وه‌ له‌ ئێستادا له‌ خوار 4٪ دایه‌، هۆكاری ئه‌م رێژه‌ ده‌نگه‌ش بۆ هه‌ڵوێستی جیابوونه‌وه‌یانه‌ له‌ ئه‌ردۆغان، به‌ واتایه‌كی دیكه‌ ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێنه‌وه‌ لای ئه‌ردۆغان زۆر زه‌حمه‌ته‌ ئه‌م رێژه‌ ده‌نگه‌ به‌ده‌ست بێنن. ئه‌وه‌ی دیكه‌شیان (Saadet Parti)، كه‌ رازیكردنی ئه‌م پارته‌ زۆر زه‌حمه‌ته‌، چونكه‌ سه‌ركرده‌كانی ئه‌م پارته‌ حه‌ز به‌ چاره‌ی ئه‌ردۆغان ناكه‌ن و بانگه‌شه‌ی خیانه‌تكردنی ئه‌ردۆغان له‌ مامۆستا و رابه‌ریان (نه‌جمه‌دین ئاربه‌كان سه‌رۆك وه‌زیرانی پێشووی توركیا و دامه‌زرێنه‌ری Saadet Parti) ده‌كه‌ن، له‌ رووی ئایدیۆلۆژیشه‌وه‌ پێیانوایه‌ ئه‌ردۆغان گه‌وره‌ترین زیانی له‌ ئیسلام داوه‌، هه‌روه‌ها (Saadet Parti) خۆی وه‌كو فریادره‌سی ئیسلامی سیاسی تورك به‌ناو ده‌كه‌ن. ئه‌گه‌ر ئه‌م پارته‌ رازیشبێ به‌ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ لای ئه‌ردۆغان ئه‌وه‌ رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی كه‌ له‌ ئێستا به‌ 2.50٪ پێشبینی ده‌كرێت به‌شی قورتاركردنی ئه‌ردۆغان ناكات. بژارده‌ی (D) و كۆتایی‌؟ ئه‌گه‌ری رێككه‌وتنه‌ له‌گه‌ڵ پارتی دیموكراتی گه‌لان (HDP)، له‌ ئه‌گه‌ری ئه‌م بژارده‌یه‌ دوو پرسیار دێته‌ ئاراوه‌. یه‌كه‌میان: ئایا (HDP) راسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ ده‌چێته‌ ناو رێككه‌وتنێك كه‌ (MHP) تیایدا فیگوڕێكی سه‌ره‌كی بێت؟ به‌ گوێره‌ی بارودۆخی توركیا مه‌حاڵه‌. دووه‌میان: ئایا رێككه‌وتنێك كه‌ (HDP) له‌گه‌ڵ (AKP) ئه‌نجامی بدات، مومكینه‌ رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی بگاته‌ (50+1)؟ ئه‌مه‌شیان مه‌حاڵه‌. بۆ شڕۆڤه‌ی پرسیاری دووه‌م له‌ گۆشه‌نیگای (HDP) سه‌یری تابڵۆكه‌ ده‌كه‌ین.  ده‌نگی پارته‌ كوردیه‌كان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی توركیادا، له‌ ساڵی 1991 تا هه‌ڵبژاردنی 7 حوزه‌یرانی 2015 كه‌ تیایدا به‌ناوی (HDP) به‌شداریان له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا كرد 7-8٪ بووه‌.  باشه‌ چۆن رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی (HDP) گه‌یشته‌ 12 و 13٪؟ (HDP) له‌سایه‌ی ده‌نگی به‌‌شێك له‌ توێژی چه‌پگر، سۆسیالیستخواز و ناڕازی و ئانارشیستی تورك گه‌یشتۆته‌ ئه‌م رێژه‌یه‌. ئه‌م توێژه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ژماره‌ی ئه‌م پارتانه‌ی له‌ په‌رله‌مان كوورسیان هه‌یه‌ زیاتر بێت و (AKP) به‌ته‌نیا نه‌چێته‌ سه‌ر كوورسی ده‌سه‌ڵات ده‌نگیان بۆ (HDP) داوه‌، واته‌ ده‌نگده‌ری ئایدیۆلۆژی نین. ئه‌گه‌ر سبه‌ی بزانن (HDP) له‌گه‌ڵ (AKP) رێككه‌وتن ده‌كات، به‌ زووترین كات له‌م پارته‌ هه‌ڵده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا ده‌نگ بۆ پارتی گه‌لی كۆمار (CHP) ده‌ده‌ن.  ده‌بێت ئاماژه‌ به‌وه‌ش بكه‌ین، له‌ هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانیه‌كانی پێشووی توركیادا له‌ ساڵی 2018 دا، بۆ رێككه‌وتنێكی له‌م جۆره‌ سه‌ودا داوایه‌ك‌ ئاراسته‌ی (سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش) سه‌رۆكی پێشووی زیندانیكراوی (HDP) كراوه‌. ئه‌گه‌ر به‌بیر خۆمان بێنینه‌وه‌ هه‌ندێك له‌ فیگوڕه‌كانی ناو كۆشكی سه‌رۆكی (AKP) به‌ر له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی شاره‌وانیدا ده‌نگۆی ئازادكردنی (ده‌میرتاش) له‌ ئارادایه‌ بڵاوده‌كرده‌وه‌. جه‌ختیان له‌وه‌ ده‌كرده‌وه‌ كه‌ هه‌بوونی زیندانی سیاسی له‌ توركیادا له‌ ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا زیان به‌ سیمای وڵاته‌كه‌مان ده‌گه‌ینێت. ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌ هاوكات بوو له‌گه‌ڵ نووسینی نامه‌یه‌ك له‌لایه‌ن (عه‌بدولڵا ئۆجالان) و به‌شداری (عوسمان ئۆجالان) له‌ به‌رنامه‌یه‌كی كه‌ ناڵی (TRT) كه‌ داوایان له‌ ده‌نگده‌ری كورد كرد له‌ نێوان (AKP) و (CHP)  دا بێلایه‌ن بن. له‌م ساته‌ وه‌خته‌دا داوا له‌ ده‌میرتاش ده‌كرێت‌ ‌: ئه‌گه‌ر ده‌نگده‌ری (HDP) بایكۆتی هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانی بكات، ئه‌وان ده‌میرتاش ئازاد ده‌كه‌ن. به‌ڵام ده‌میرتاش بێ سێ و دوو ئه‌م سه‌ودایه‌ ره‌تده‌كاته‌وه‌. بۆیه‌ له‌ ئه‌مڕۆدا له‌ رووی ئه‌خلاقی بێ یان له‌ رووی سیاسی زه‌مینه‌ی رێككه‌وتنی (HDP) و (AKP) له‌ ئارادانیه‌.  له‌ چوارچێوه‌ی شڕۆڤه‌كردنی ئه‌م بژاردانه‌دا، ده‌گه‌ینه‌ ئه‌م ئه‌نجامه‌ی كه‌ باشته‌په‌ (كۆشكی سه‌ركۆماری توركیا) له‌ناو بێچاره‌یدا گوزه‌ر ده‌كات. بێچاره‌یه‌ك نه‌سه‌ری دیاره‌ نه‌بن، هه‌رچیه‌ك بكات، ئه‌نجامه‌ پێشبینكراوه‌كانی پێ ناگۆڕێت، مه‌گه‌ر ...

راپۆرتی: ڕێکخراوت ڕوونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەکانی نەوت حكومەتی هەرێمی كوردستان لە مانگی ئایاری 2021دا بڕی (163 ملیۆن) دۆلاری داوە بە(8) كۆمپانیای وەبەرهێنی نەوت كە لە (5) كێڵگەی هەرێمی كوردستان كار دەكەن.      شایستەکان بەم شێوەیەی خوارەوە وەرگیراوە: ١-  کێڵگەی تاوکی ( تاوکی – پیشخاپور) هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی DNO نەرویجی وکۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی لە کێڵگەی تاوکی خاوەن پشکن. شایستە دارایی ئەو دوو کۆمپانیایە لەو کێڵگەیە بۆ مانگی ئایار بریتی بووە لە ٨١,٩ ملیۆن دۆلار . تەنها پشکی کۆمپانیا نەرویجییەکە (دی ئێن ئۆ) ٥٦ ملیۆن و ٩٠٠ هەزار دۆلارە، لەو بڕە ٤٢ ملیۆن دۆلار پشکی فرۆشی نەوت و شایستەی  مانگی ئایاری کۆمپانیاکە بووە. کۆی شایستەی گەنێڵ ئەنێرجی لە کێڵگەکە بریتی یە لە ٢٥ ملیۆن دۆلار لەم بڕە   ١٣,٦ ملیۆن دۆلار شایستەی فرۆشی نەوتی ئایاری کۆمپانیاکە بووە و وەرگیراوە،  هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ٥,٦ ملیۆن دۆلاری  داهاتی ٣٪ ی کۆی بەرهەمی کێڵگەکە و کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجیش ٤,٥٪ ی کۆی داهاتی کێڵگەکە کە بریتی بووە لە ٨,٣ ملیۆن دۆلار(بە پێی ڕیکەوتنێک لە  ساڵی ٢٠١٧ دا کۆمپانیاکان لەگەڵ هەرێم کردویانە، لە ناوچەی گرێبەستی تاوکی لەیەکێک لە بڕگەکانیا مافی ئەوە دەدات بە گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆ ٧,٥٪ کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ ماوەی  ٥ ساڵ وەربگرن [ ٣٪ بۆ دی ئێن ئۆ و ٤,٥٪ بۆ گەنێڵ] لەبری ئەو قەرزانەی لای حکومەت هەیان بووە تا پێش ئابی ٢٠١٧   ).  هەروەها دی ئێن ئۆ بڕی ٩,٣ ملیۆن دۆلار و گەنێڵیش بڕی ٣,١ ملیۆن دۆلاری ئەو شایستەی دواخراو یان قەرزی ساڵی ٢٠٢٠ یان وەر گرتووە کە ئەم دوو جۆرە شایستە ٢٦,٣ ملیۆن دۆلار دەکات.  لەم مانگەدا داهاتی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەدا ١٤٪ زیادی کردووە بەراورد بە مانگی پێشوو، ئەمە پێنجەم گوژمە یە کۆمپانیاکان وەری دەگرنەوە.  بالانسی شایستە دواخراوەکانی  کۆمپانیای دی ئێن ئۆ  DNO لە ٢٥٩ ملیۆن دۆلارەوە کەم بووەتەوە بۆ ٢١٤ ملیۆن دۆلار ، هەروەها باڵانسسی شایستە دواکەوتووەکانی گەنێڵ ئەنێرجی ئێستا بریتییە لە ١٤١ ملیۆن دۆلار. بە پێی میکانیزمێک کە حکومەتی هەرێم لە مانگی ئازارەوە پەیڕەوی دەکات بۆ دانەوەی قەرزی کۆمپانیاکان کاتێک نرخی نەوتی برێنت لەسەرو ٥٠ دۆلارەوەبێت بۆ هەر سەنتێکی زیادە ٢٠٪  بۆ ئەو شایستە دوا خراوانە دەبێت. پێشتر لە دوو مانگی سەرەتای ساڵدا ئەم رێژەیە ٥٠٪ بووە .  تێبینی دەکرێت لەبری ئەوەی شایستە دواخراوەکان بەم میکانیزمە نوێیە کەم بکات لە هەموو کیڵگەکاندا زیادی کردووە جگە لەکێڵگەی ئەتروش،ئەم خاڵە جێی تیبینی و سەرنجە! کۆمپانیای دی ئێن ئۆ  DNOخاوەنی ٧٥٪ پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی Genel Energy خاوەنی ٢٥٪ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکی لە پارێزگای دهۆکە و پێک دێت لە کێڵگەی تاوکی بەرهەمی رۆژانە بە تێکڕا لە چارەکی دووەمی ٢٠٢١دا بریتیی بووە  لە ٤٧٫٣٠٠ بەرمیل و بەرهەمی فیشخاپور ٦٣٫٠٠٠ بەرمیل بەسەریەکەوە هەردوو کێڵگەکە بەرهەمیان  لە ١١٠٫٣٠٠ بەرمیل نەوت. بەهۆی ئەوەی ماوەی ساڵێک زیاترەر بیری نوێ لێنەدراوە لەڕیگەی داخڵ کردنی رۆژانە ٢٠ ملیۆن پێ سێجا گازی سروشتییەوە  لە کێڵگەی فیشخاپورەوە پارێزگاری لە کەمکردنی بەرهەمی کێڵگەکە کراوە. ٢- کێڵگەی شێخان     لە کێڵگەی شێخان کۆمپانیای ( ئێم ئۆ ئێڵ) ی هەنگاری و گۆڵف کیستۆنی بەریتانی پێکەوە٣٥,٨ملیۆن دۆلار یان وەرگرتووە، لەم بڕە کۆمپانیای گۆڵف کیستۆنی بەریتانی  ٢٤ملیۆن دۆلاری وەر گرتووە بۆ شایستەی نەوتی فرۆشراوی مانگی ئایاری ٢٠٢١  و بڕی  ٦,٧ ملیۆن دۆلار بۆ ئێم ئۆ ئێڵ MOL. هەروەها بڕی ٥,١ ملیۆن دۆلار وەکو شایستە دواخراواکان وەرگیراوە ،لەم ىڕە ٤ ملیۆن دۆلار بۆ کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن و بڕی ١,١ ملیۆن دۆلار بۆ  ئێم ئۆ ئێڵ وەکو شایستەی مانگە دوا خراوەکان وەر گرتووە. داهاتی کۆمپانیاکان لەم مانگەدا بەراورد بە مانگی پێشو ٤,٩ ملیۆن دۆلار زیادی کردووە کە دەکاتە رێژەی ١٤٪. باڵانسی شایستە دواخراوەکانی کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن دابەزیوە بۆ ٥٤,٨ ملیۆن دۆلار  بەڵام باڵانسی کۆمپانیای ئێم ئۆ ئێڵ نەزانراوە بۆ ڕێکخراوی ڕوونبین.  لە کانوونی دووەم دا بەرهەمی رۆژانە بریتی بووە لە ٤٠٥ ,٤٤ بەرمیل نەوت و بڕیارە لە لە چارەکت چواری ٢٠٢١ دا بەرهەمی کێڵگەکە بگاتە ٥٥ هەزار بەرمیل نەتی ڕۆژانە.  کێڵگەی شێخان  دەکەوێتە پارێزگای دهۆک،کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن ٨٠٪ ی پشکەکان و ( ئێم ئۆ ئێڵ) پشکی ٢٠٪ ی هەیە لە و کێڵگەیەدا. ٣- کێڵگەی ئەتروش کۆی شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان لە کێڵگەی ئەتروش  لەم مانگەدا بریتی بووە لە ٣٣,٤٧ ملیۆن دۆلار. کۆمپانیای شاماران کە پشکی ٢٧,٦%کێڵگەکەی هەیە بڕی ١٢,٣١ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووە و کۆمپانیای تاقەی ئیماراتی کە خاوەنی ٤٧,٤%ی پشکەکانە بڕی  ٢١,١٦ ملیۆنی وەرگرتووە.. شایستەی فرۆشی نەوتی مانگی ئایاری کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بریتی بووە  لە ٣١ملیۆن دۆلار  لەم بڕە پشکی شامارەن بریتی بووە لە ١١,٤ ملیۆن دۆلار و تاقە ١٩,٦ملیۆن دۆلار هەروەها بڕی ئەو شایتسە دواخراوانەی لەم مانگەدا  وەرگیراوەتەوە بریتی بووە لە ٢،٤٧ ملیۆن دۆلار ، کۆمپانیای شاماران بڕی ٠,٩١ ملیۆن دۆلار و تاقەش ١,٥٦ ملیۆن دۆلاری وەرگرتووەتەوە. لە کاتێکدا لەمانگی نیساندا بڕی ١٠,٧٣  ملیۆن دۆلار یان وەرگرتووە. شایستەی فرۆشی نەوتیبەرێژەی ١٠٪ زیادی کردووە بەڵام شایستەە دواخراوەکان بەرێژەی ٧٥٪ کەمی کردووە لەم کێڵگەیە. باڵانسی شایستە دواکەوتووەکانی کۆمپانیای شاماران کەمی کردووە بۆ ٣٢,١ملیۆن دۆلار بەڵام زانیاری لەسەر باڵانسی کۆمپانیای تاقە لەبەردەستی روونبین نییە. تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا بریتی بووە لە ٤٧٫٤٥٠  هەزار بەرمیل. بەرزترین ڕێژەی بەرهەم لە ٢٧/٣/٢٠٢٠دا بووە کە گەشتووەتە ٥٤ هەزار و٥٥ بەرمیل نەوت. ٤- کێڵگەی سەرتە کێڵگەی سەرتە شەشەمین مانگە شایستەی فرۆشی نەوت وەردەگرێت  یەکەم جار  کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی  و شێڤرۆن شایستەی دارایی مانگی کانونی یەکەمی کێڵگەی سەرتە وەرگرت. شایستەی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بۆ مانگی ئایار بریتی بووە لە ٨,١  ملیۆن دۆلار . پشکی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی   ٣  ملیۆن دۆلار بووە و ئەو    ٥,١  ملیۆن دۆلارەی دەمێنێتەوە پشکی کۆمپانیای شیڤرۆنە ( پشکی شیڤرۆن لەسەر بنەمای پشکی کۆمپانیاکە لە کێڵگەکە وەرگیراوە).   ئەم کێڵگەیە لە مانگی تشرینی دووەم ٢٠٢٠ بەفەرمی وەک کێڵگەیەکی بەرهەمهێنی بازرگانی ڕاگەیەنرا، بەرهەمی کێڵگەکە زیاتر لە ١٠٫٠٠٠ بەرمیل نەوتە لەڕۆژێکدا. داهاتی کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە بەڕێژەی ٢٧٪ بەراورد بەمانگی پێشوو زیادیکردووە. کێڵگەی سەرتە دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە و کۆمپانیای شیڤرۆنی ئەمەریکی پشکی ٥٠٪ و گەنێڵ ئەنێرجی ٣٠٪ و هەرێم ٢٠٪ ی هەیە. ٥ – کێڵگەی تەق تەق کۆمپانیاکان لەم کێڵگەیە نزیکەی ٤ ملیۆن دۆلاریان وەرگرتووە. کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی خاوەن پشکی ٤٤% ی کێڵگەی تەق تەقە  بڕی ٢,٤ ملیۆن دۆلاری وەکو شایستەی  مانگی ئایار وەرگرتووە و بڕی ٤٠٠ هەزار دۆلاری لەبری شایستە دواکەوتووەکان وەرگرتووەتەوە، هەروەها کۆمپانیای ئاداکس پەترۆلیۆم پشکی ٣٦% هەیە بەو پێیە بێت کۆمپانیاکە بڕی شایستەی بۆ مانگی ئایار کردوویەتییە  ١,٣٣ ملیۆن دۆلار و  شایستەی  دواخراویش دەبێت ٢٦٠هەزار دۆلار بووبێت. بەرهەم لەم کێڵگەیە ٧,٠٠٠ بەرمیل دابەزیوە لە کاتێکدا لە چارەکی سێهەمی ٢٠٢٠ دا رۆژانە بڕی ١١,٢٦٠ بەرمیل بووە واتە بەڕێژەی ٣٧٪ بەرهەم کەمی کردووە. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە لەساڵی ٢٠١٥ دا  ڕۆژانە ١٢٨ هەزار بەرمیل  بووە، بەڵام بەهۆی هاتنە ناوەوەی ئاوێکی زۆر بۆ ناو حەشارگە نەوتییەکە بەرهەمی  زۆر کەمی کرد و بەردەوامیش بەرهەمی لەکەم کردندایە. ئەو کێڵگە و کۆمپانیایانەی شایستەکانیان ڕانەگەیاندووە: ١- سەرسەنگ لە کێڵگەی سەرسەنگ هەریەک لە کۆمپانیاکانی ئێچ کەی ئێنی HKN  ئەمەریکی  خاوەنی ٦٢٪ی پشکەکانە و کۆمپانیای شامارانی کەنەدی ١٨٪ ی پشکەکان (کۆمپانیای شامارانی کەنەدی لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ەوە پشکاکانی  تۆتاڵی فەرەنسی کریوەتەوە، بەمەش شاماران لە هەردوو کێڵگەی ئەتروش و سەرسەنگ خاوەن پشکە).  زانیاری لەسەر شایستەی دارایی مانگی ئازار و نیسان و ئایاری  ئەم دوو کۆمپانیایەمان لەبەردەست نییە. ڕوونبین پەیوەندی بەهەردوو کۆمپانیاکەوە کرد بۆ زانینی شایستە وەرگیراوەکانیان بەڵام  تا ئامادەکردنی ئەم ڕاپۆرتە وەڵاممان دەست نەکەوتووە. کۆمپانیای HKN  بەشێوەی وەرزی ڕاپۆرتی دارایی و چالاکییەکانی بڵاو دەکاتەوە، چاوەڕێ دەکرێت کۆمپانیای شاماران هەروەک لە کێڵگەی ئەتروش بەشێوەیەکی بەردەوام چالاکی و ڕاپۆرتەکانی بڵاودەکاتەوە لە سەرسەنگیش بەهەمانشێوە بەردەوامبێت . کێڵگەی سەرسەنگ لە پارێزگای دهۆکە و ئاستی بەرهەمی لە کانوونی دووەمی ٢٠٢١ دا  رۆژانە بریتی بووە لە ٣١٫٥٠٠ بەرمیل نەوت. ٢- هەولێر   لە کێڵگەی هەولێر و کۆمپانیای فۆرزا پێترۆلیۆم  کاردەکات و پشکی ٦٥٪ لە کێڵگەکەدا هەیە، لە ئێستادا شایستەکانی بۆ مانگی ئازار و نیسان و ئایاری ٢٠٢١ ی ڕانەگەیاندووە. ئاستی بەرهەمی ئەم کێگەیە لە مانگی شوباتدا ١١٫١٠٠ بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا بەڵام لە مانگی نیساندا بۆ ١٢،٤٠٠ بەرمیلی رۆژانە بەرزبووەتەوە واتە رێژەی ١٠٪ی بەرهەم زیادی کردووە . زۆر جار ئەم کۆمپانیایە بەشێوەی وەرزی ڕاپۆرتی چالاکییەکان و شایستەکانی ڕادەگەیەنێت. لەوەڵامی  روونبیندا کۆمپانیای فۆرزا دەڵێت بڕیارە ڕاپۆرتی چالاکییەکانیان لە ١٠ی ئابی ٢٠٢١ دا بڵاو بکەنەوە. کۆمپانیای فۆرزا لە پێش مانگی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ دا  لە ژێر ناوی Orex Petroleum  دا کاری دەکرد و لە ٢٧ ی تشرینی دووەم ناوەکەی گۆڕی بۆ  Forza Petroleum ئێستا لەژێر ئەو  ناوەدا کاردەکات. زانیارییە نافەرمییەکان باس لەوە دەکەن کۆمپانیای کار  بەشێکی زۆری پشکەکانی کۆمپانیای فۆرزای کڕیوە و خاوەندارێتی دەکات، باس لە سەر و ٩٠٪ ی پشکەکان دەکرێت. ٣- خورمەڵە کۆمپانیای کار لە کێڵگەی خورمەڵە کار دەکات و گرێبەستی لە گەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان هەیە بۆ پەرەپێدن لە کێڵگەکەدا. جۆری گرێبەستی ئەم کۆمپانیایە تائێستا ڕانەگەیەنراوە، بەڵام ئەم کێڵگەیەی کاری تێدا دەکات کێڵگەیەکی ئامادەبووە و لە بەرهەمدابووە کاتێک کۆمپانیاکە وەریگرتووە. ئاستی بەرهەم لەکێڵگەی خورمەڵە بە ١٧٠ بۆ ١٨٠ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە مەزەندە دەکرێت، نزیکەی ٣٧٪ ی هەموو بەرهەمی نەوتی کوردستانە. کۆمپانیاکە تا ئێستا هیج ڕاپۆرتێکی لەسەر ئاستی بەرهەم و شایستە داراییەکانی بڵاو نەکردووەتەوە. ڕوونبین تا ئێستا هیچ هۆکارێکی پەیوەندی کردنی دەستنەکەوتووە بۆ پەیوەندیکردن بە کۆمپانیای کارەوە بۆ دەستخستنی زانیاری و کۆمپانیاکەش هیچ پێگەیەکی ئەلەکترۆنی نییە بۆ چالاکییەکانی.  ئەم کۆمپانیایە کۆمپانیایەکی خۆماڵییە و کارکردنی لە بواری نەوتدا نوێ یە و لە گەڵ دامەزراندنی وەزارەتی سامانە سروشتییەکاندا کار ئاسانی بۆ کراوە، ئێستا بە یەکێکە لە گەورەترین کۆمپانیا ناوخۆییەکانی بواری وزە دادەنرێت لە هەرێم. کۆمپانیای کار ئێستا لە گەڵ کۆمپانیای رۆسنەفتی روسیدا خاوەندارێتی  بۆری گواستنەوەی هەرێمیش دەکات و  پشکی ٤٠٪ ی هەیە و کۆمپانیا روسییەکەش ٦٠٪ . کرێی گواستنەوەی بەرمیلێک نەوت بەم بۆرییەدا لە ناو خاکی کوردستاندا بە پێێ ڕاپۆرتی دیلۆیت کە لە ٢٨/٦/٢٠٢١ بڵاوکراوەتەوە  ٤ دۆلار و ٨٦ سەنت بووە لە چارەکی چوارەمی ساڵی ٢٠٢٠ دا، لە کاتێکدا کرێی گواستنەوە  و ئەمبارکردنی بەرمیلێک نەوت لە ناو خاکی تورکیادا ١ دۆلار  و ٢٨ سەنت بووە بەپێی هەمان ڕاپۆرت. هەروەها کۆمپانیای کار خاوەندارێتی گەورەترین پاڵاوگەی هەرێمی کوردستانیش دەکات کە رۆژانە نزیکەی ٢٥ هەزار بەرمیل نەوت بۆ وەزارەتی سامانە سرو شتییەکان دەپاڵێوێت بە نرخێک کە دوو هێندەی ئەو نرخەیە کە پاڵاوگەکە بۆ وەزارەتی نەوتی عێراقی دەپاڵێوێت! ٤- گەرمیان ئەم کێڵگەیە کەو تووەتە ناوچەی گەرمیانەوە هەریەک لە کۆمپانیای گازپرۆم روسی  و وێستێرن زاگرۆسی کەنەدی وەبەرهێنانی تێدا دەکەن و هەریەکە خاەنی ٤٠٪ ی پشکەکانن. ڕوونبین پەیوەندی بەهەردوو کۆمپانیاکەوە کردووە بۆ دەستخستنی زانیاری نوێ بەڵام بەداخەوە تا ئەم ساتە هیچ وەڵامێکمان دەست نەکەوتووە. ئەم کێڵگەیە ئێستا ئاستی بەرهەمی نزیکەی ٣٣ هەزار بەرمیلی ڕۆژانەیە جۆری نەوتی ئەم کێڵگەیە نەوتێکی سوک و شیرینە وAPI  یەکەی لە ٤٥ دایە. بەهەمان شێوەی کۆمپانیای کار ئەو کۆمپانیایەنەی کە لێرە کاردەکەن شایستە داراییەکانیان ڕانەگەیاندووە بەڵام ساڵی چەند جرێک زانیاری لەسەر چالاکی و ئاستی بەرهەمیان ڕادەگەیەنن.  تائێستا چەند جارێک کێشە بۆ گواستنەوەی نەوتی ئەم کێڵگەیە دروست بووە، وەکو ناڕەزایی لە لایەن شۆفێری گواستنەوەی نەوت و خەڵکی ناوچەکەوە. کۆی بەرهەمی نەوتی ئەو کێڵگانەی کە شایستەی مانگی ئایاریان ڕاگەیاندووە بریتییە لە ٢١٩ هەزار بەرمیل نەوت کە دەکاتە ٤٧٪ ی کۆی بەرهەمی هەرێم.  شایستەی دارایی ئەو کۆمپانیایەنە لەو پێنج کێڵگەدا وەرگیراوە بریتییەلە ١٦٣.٨٧ ملیۆن دۆلار . لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوتدا لە مانگی ئازاری ٢٠٢٠ دا حکومەتی هەرێمی کوردستان بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاند کە بەشێوەی مانگانە شایستە داراییەکانیان پێ دەدات، لە وکاتەوە تاوەکو ئێستا هەرێم بەشێوەیەکی بەردەوام هەموو مانگێک و لەکاتی خۆیدا شایستەی کۆمپانیا نەوتییەکان بەبێ دواکەوتن دەدات. تا ئێستا چواردە (١٤ )مانگ لەسەر یەک شایستەکان وەرگیراوە، دواترینیان شایستەی مانگی نیسانە. وەهەر لە مانگی ئازاری ٢٠٢٠دا حکومەتی هەرێم بە کۆمپانیا نەوتییەکانی ڕاگەیاند شایستەی مانگەکانی تشرینی دووەم و کانوونی یەکەم ٢٠١٩ و کانوونی یەکەم و شوباتی ٢٠٢٠ دوادەخات تا ئەوکاتەی نرخی نەوتی برێنت دەگاتە ٥٠ دۆلار.  کۆمپانیا نەوتییەکان لە گەڵ شایستەی کانوونی دووەمی ٢٠٢١دا یەکەمین بڕی شایستە دواخراوەکانیان وەرگرتەوە و ئەم مانگەش بۆ جاری پێنجەم شایستە دواخراوەکانیان وەرگرت بەڵام لەبری ئەوەی مانگانە شایستەکان وەربگرن هەر ٦٠ ڕۆژ جارێک وەری دەگرن و رێژەی وەرگرتنەوەکەش کەم کرایەوە بەم شێوەیە؛ کاتێک نرخی نەوتی برێنت لەسەروو ٥٠ دۆلارەوەیە تەنها رێژەی ٢٠٪ ی ئەو  زیادەی نرخە دەدرێتەوە بەقەرزی کۆمپانیاکان لە کاتێکدا لە مانگەکانی پێشودا ئەم رێژەیە ٥٠٪ بوو. بەپێی ئەم میکانیزمە نوێیە کۆمپانیاکان ماوەی وەرگرتنەوەی قەرزەکانیان درێژ دەبێتەوە، پێشتر چاوەڕییان دەکرد تاکۆتایی ساڵی ٢٠٢١ زۆربەی قەرزەکانیان وەربگرنەوە بەڵام ئێستا چاوەڕێ دەکەن لە چارەکی سێهەمی ساڵی ٢٠٢٢ دا قەرزەکانیان بە تەواوی وەربگرنەوە.

عەدنان ئەحمەد/ توێژەر لە سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی بەرایی جیهان لە کۆتایی سەدەی بیستەمدا هەنگاوێکی گەورەی نا، ئەویش پێشخستنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بوو. هەر چەندە درۆنەکان مێژوویەکی کۆنتریان هەیە، بەڵام هەشتا و نەوەدەکانی سەدەی بیست سەرەتای قۆناغێکی نوێ بوو لە جیهانی درۆنەکاندا، ئیتر فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بوون بە چەکی یەکلاکردنەوەی جەنگ و پێکدادانە گەورەکان، سوپاکان بەبێ ئەوەی سەربازەکانیان بنێرنە بەرەکانی جەنگ، توانییان جەنگەکان لە بەرژەوەندیی خۆیان کۆتایی پێ بهێنن. جیهانی هەنووکە لە قۆناغی چوارەمی شۆڕشی پیشەسازیدایە، پێشکەوتنەکان لە هەر کاتێک خێراترن و گۆڕانکارییەکانیش وردترن. پیشەسازیی فڕۆکە بێفرۆکەوانەکان یەکێکن لە پێشکەوتنەکانی ئەم قۆناغە. تورکیا یەکێک لەو وڵاتانەیە لە پێشخستنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان قۆناغی گەورە و وردی بڕیوە، لەم بوارەشدا هەوڵی داوە لە ئاستی جیهاندا کێبڕکێ لەگەڵ وڵاتە هەرە پێشکەوتووەکان بکات و دەرەئەنجامەکانیش دەریدەخەن کە لە بواری فڕۆکەی بێفڕۆکەواندا پێش دراوسێکانی کەوتووە، بەتایبەت ئێران و لە ئێستاشدا دەیەوێت شان لە شانی ئیسرائیل بدات، لە کاتێکدا تا ١٥ ساڵ لەمەوپێش پشتی بە فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی ئەم وڵاتە دەبەست. تورکیا کە ئامانجی ئەوەیە پارێزگاری لە هەژموون و پێگە سەربازییەکەی بکات و ببێت بە هێزی تاک و تەنیای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەردەوامە لە پێشخستنی درۆنەکانی و جگە لەوەی بووە بە سەرچاوەیەکی گەورەی داهات، پێگەکەی بەهێزتر و تواناکانی فراوانتر کردووە. بەپێی دەرئەنجامەکان، تورکیا (جگە لە ئیسرائیل) لە هەموو وڵاتەکانی دیکەی ناوچەکە زیاتر توانیویەتی لەگەڵ شۆڕشی چوارەمی پیشەسازیدا هەنگاو بنێت و دوا نەکەوێت. ئەگەر هیچ ڕێگرییەکی گەورە و گەمارۆیەکی قورس ڕووبەڕووی ئەنقەرە نەبێتەوە، چاوەڕوان دەکرێت تا چەند ساڵی داهاتوو تورکیا وەک پێشەنگی بواری فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بمێنێتەوە. سەرهەڵدانی درۆنەکان یەکەم هێرشی درۆن كە لە جیهاندا تۆمار کرابێت ساڵی ١٨٤٩ بووە، لەم ساڵەدا ئیمپڕاتۆریەتی نەمسا تەقەمەنیی لە باڵۆنە هەواییەکان دەبەست و بەسەر شاری ڤینیسیادا بەری دەدانەوە، لەگەڵ ئەوەی ئەم کارە بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان نەکراوە و باڵۆن بەکار هێنراوە، بەڵام بە یەکەم هێرشی درۆن دادەنرێت لە مێژوودا. بە هۆی ئەوەی باڵۆنەکان کۆنترۆڵنەکراو بوون و وزەی با کاریگەریی لەسەر ئاراستەکەیان هەبووە، ژمارەیەکی زۆریان ئامانجەکانیان نەدەپێکا. لە ساڵی ١٨٩٩دا لە “کۆنفڕانسی ئاشتیی لاهای”، بۆردوومانکردن بە باڵۆن بە نایاسایی دانرا، بەڵام لە ساڵانی داهاتوودا بە ڕێگای دیکە بۆردوومان بەردەوامیی پێ درا کە بەشێکە لە مێژووی درۆنەکان. لە ساڵانی دواتردا ئەمەریکا بە هەلیکۆپتەر مووشەکی ئاراستەی کەشتییەکانی سوپای ڕووسیا دەکرد و دواتریش و لە جەنگی ڤێتنامدا دەست كرا بە تاقیکردنەوەی بەکارهێنانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان. لە سەرەتای ساڵی (٢٠١٠)شەوە قۆناغێکی نوێ لە جیهانی درۆنەکاندا دەستی پێ کرد و پێشکەوتنێکی تەکنۆلۆجیی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی(1). یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی بەکارهێنانی درۆنەکان و گەشەپێدانیان، ئەوە بوو کە سوپاکانی جیهان لە شەڕەکاندا و بە هۆی کەوتنەخوارەوەی فڕۆکەکانیانەوە ژمارەیەکی زۆر فڕۆکەوانیان لەدەست دەدا، ئەم مەترسییە بە هۆی دروستکردنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانەوە ڕەوییەوە. فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان لەلایەن کەسێکەوە و لە شوێنێکی پارێزراوەوە کۆنترۆڵ دەکرێت و ژیانی فڕۆکەوان لە مەترسیدا نییە، هەر کەوتنەخوارەوەیەکی فڕۆکەکەش هیچ زیانێک بە کەسی کۆنترۆڵکار ناگەیەنێت. مانەوەی درۆنەکان بۆ ماوەیەکی زۆر لە ئاسماندا، یەکێکی دیکەیە لە سوودە هەرە گەورە و بەرچاوەکان، چونکە فڕۆکە ئاساییەکان ناتوانن ماوەیەکی درێژ لە ئاسماندا بمێننەوە. بەشێک لە درۆنە زۆر پێشکەوتووەکان دەتوانن خۆیان بفڕن و بشگەڕێنەوە فڕۆکەخانە و بەبێ هیچ دەستێوەردانێکی مرۆڤ بنیشنەوە، بۆیە لە کاتی پچڕانی پەیوەندیی ناوەندی کۆنترۆڵکردن لەگەڵ درۆنەکەدا، هیچ مەترسییەک لەسەر کەوتنەخوارەوەی درۆنەکە دروست نابێت(2). دوو جۆری سەرەکیی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان هەیە: فڕۆکە بێفڕۆکەوانە ئاساییەکان: کە لە چەندین بواری وەک چاودێریکردن، دۆزینەوە و ئاشکراکردن، گواستنەوەی تایبەت، ڤیدیۆ، دەرمانکردنی کشتوکاڵی و چەندین بواری دیکەی مەدەنی. فڕۆکە شەڕکەرە بێفڕۆکەوانەکان: لە جەنگەکان و بۆ هێرش و پێکانی ئامانجەکان بەکار دەهێنرێن(3). لە بارووتەوە بۆ درۆن ئەو کاتەی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی ڕووخا و دەوڵەتی کۆماریی تورکیا دروست بوو، وڵاتێکی تێكشكاو بوو كە پێویست بوو سەرلەنوێ خۆی بونیاد بنێتەوە. سەرجەم كەرتەكانی وڵات لە قەیراندا بوو و لە بواری پیشەسازیی جەنگی و چەک بەخاوی هەنگاوی دەنا. کۆماری تورکیا تاکوو کۆتایی سەدەی بیستەم پشتی بە وڵاتانی دیکە دەبەست، بەڵام لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوودا، تورکیا دەستی بە پێشخستنی بواری چەک کرد و بناغەکانی پیشەسازیی چەکی ناوخۆیی دانا. یەکەم هەنگاوی تورکیا بۆ پێشخستنی بواری چەک، گرنگیدان بوو بە دروستکردنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، لەبەر ئەوەی سەرەتا فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی لە ئەمەریکا و ئیسرائیل دەکڕی؛ هەنگاوەکانی خاو بوون، بەڵام لەگەڵ سەرهەڵدانی کێشەکان لەگەڵ ئەم دوو وڵاتە، ئیتر تورکیا هەنگاوەکانی خێراتر و هەوڵەکانی فراوانتر کرد. لەگەڵ ئەوەی  گەشەدان بە درۆنی ناوخۆیی لەلایەن تورکیاوە لە سەرەتای هەزارەی دووەمەوە هەنگاوی باشی نا، بەڵام دەرگای سەرەکیی ئەم پێشکەوتنە لەنێوان ساڵانی ٢٠٠٨ بۆ ٢٠١٠دا کرایەوە، بەتایبەت کاتێک داواکارییەکانی ئەنقەرە بۆ کڕینی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی “Predator” لە ئەمەریکا ئەنجامی دڵخۆشکەریان نەبوو، ئەو درۆنانەشی لە ئیسرائیلەوە دەهاتن بەمەبەست دوا دەخران، ئەمەش هێندەی دیکە تورکیای خستە سەر ڕێگای بەرهەمهێنانی درۆنە ناوخۆییەکانی(4). بەدیاریکراوی یەکەم گرووپی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکان لە ئەڵمانیا و دواتر لە ئەمەریکاوە هێنرا، بەڵام هەندێکیان بە هۆی کێشەی تەکنیکییەوە بەکارهێنانیان ڕاگیرا، یەکەم فڕۆکەش خرابێتە ناو سیستمی بەرگریی تورکی لە ساڵی ١٩٩٣دا بوو. لەگەڵ ئەوەی هەر لە سەرەتای نەوەدەکانەوە تورکیا دەستی بە هەوڵەکانی بەرهەمهێنانی درۆنی ناوخۆیی کرد، بەڵام ئەنجامەکەی تاکوو دوای ٢٠١٠ دوا کەوت. تورکیا ساڵی ٢٠٠٥ یەک درۆنی “Heron”ی بە بەهای چوار ملیۆن دۆلار لە ئیسرائیل کڕی، بەڵام دوای سێ ساڵ لە بەکارهێنان؛ گەڕاندیەوە بۆ ئیسرائیل. دواتر و لە ساڵی ٢٠٠٧، سێ درۆنی لە ئیسرائیلەوە بە کرێی ١٥ ملیۆن دۆلار هێنا کە لە جۆری هێرۆن بوون، کە دەیانتوانی ٦ بۆ ٨ کاتژمێر لە ئاسماندا بمێننەوە، بەڵام بە شێوەیەکی چالاک بەکار نەهێنران و هەمووشیان کەوتنە خوارەوە. ساڵانی دواتر تورکیا بە بەهای ١٨٨ ملیۆن دۆلار، ١٠ درۆنی دیکەی لە جۆری هێرۆن لە ئیسرائیل کڕی. یەکێک لە کێشە گەورەکان ئەوە بوو کە کۆنترۆڵی فڕین و نیشتنەوەی هێرۆنەکان لەدەستی ئیسرائیلدا بوو، هەموو ئەو وێنانەشی کە درۆنەکان لە هێزەكانی پەكەكە (گەریلا) دەیگرت؛ دەگەیشتنەوە ئیسرائیلیش، ئەمەش سەرەتای دوورکەوتنەوەی تورکیا بوو لە ئیسرائیل و درۆنەکانی(5). تورکیا پێشتر و ساڵانی ١٩٩٠، درۆنی هێرۆنی لە ئیسرائیل و “GNAT” لە ئەمەریکا کڕی. دوای ساڵی ٢٠٠٠، کۆنگرێسی ئەمەریکا ڕێگای نەدا ڤێرژنە نوێیەکانی “GNAT” بە تورکیا بفرۆشرێت کە بریتی بوون لە “Predator” و “Repaer”، ئەمەش هانی تورکیای دا دەست بە دروستکردن و گەشەدان بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ناوخۆیی بکاتەوە، تاکوو گەیشت بە بەرهەمهێنانی “Bayraktar TB2” و “Anka” کە دوو درۆنی زۆر پەسەندکراو و پێشکەوتووی تورکیان(6). هۆکاری سەرەکی كە وای کرد تورکیا پەرە بە پیشەسازیی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بدات، ئەو گەمارۆ ئابوورییە بوو کە لە ساڵی (١٩٧٥)ەوە لەلایەن ئەمەریکاوە خرابووە سەری، جگە لەوەی ئەمەریکا فرۆشتنی فڕۆکەکانی جۆری “Predator” و “Reaper”ی بە تورکیا سنووردار کرد. تورکیا لە ساڵانی ١٩٤٠دا وەک بەرهەمهێنەرێکی چالاکی فڕۆکەی مەدەنی چووە ناو ڕێکخراوی فڕۆکەوانیی مەدەنیی نێودەوڵەتی و ساڵانی دواتر پاشەکشەی کرد، بەڵام لە چەند ساڵی ڕابردوودا بە بەرهەمهێنانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانە بەهێزەکانی، توانیی سەرنجی هەموو جیهان بەلای خۆیدا ڕابکێشێت .گێتینگەر پسپۆڕی بواری درۆنەکان دەڵێت: لەنێو نەوەی نوێی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکاندا تورکیا پێگەی خۆی هەیە، ئەمە لە کاتێکدایە لە ئێستادا ٩٥ وڵاتی جیهان دەستیان بە دروستکردن و گەشەپێدانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان کردووە و ٦٠ وڵاتیش نزیکەی ٢٦٧ جۆر فڕۆکەی بێفڕۆکەوانیان بەرهەم هێناوە. گوینتای شیمشەک پسپۆڕی بواری فڕۆکەوانی دەڵێت: لە ڕووی پڕۆگرام و مۆدێلی بەکارهێنانەوە، تورکیا لە لیستی پێنج وڵاتی پێشکەوتووی بەرهەمهێنەری فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکاندایە. بەپێی توێژینەوەکانی دامەزراوەی “Drone Wars” کە بارەگاکەی لە بەریتانیایە، تورکیا لەو وڵاتانەیە کە لە بواری فڕۆکەی بێفڕۆکەواندا لە ئاستێکی زۆردا پشت بە خۆی دەبەستێت. پێگەی “The Intercept” لە بابەتێکیدا بە ناوی “سەردەمی دووەمی درۆن، تورکیا چۆن لەبەردەم ئەمەریکادا وەستا و بوو بە هێزێکی بکوژ و شەڕکەری درۆن”، باسی ئەوە دەکات تورکیا لە ئاستی جیهاندا لە بەکارهێنانی درۆنە هێرشبەرەکانیدا ڕکابەریی ئەمەریکا و بەریتانیا دەکات(7). کۆمپانیای بایراکتار ساڵی ٢٠١٥ لە بارەی فڕۆکەی “Bayraktar TB2” ڕایگەیاند، ئەم فڕۆکەیە توانای هەڵگرتن و گواستنەوەی ٢٥٠ کیلۆگرام کەلوپەل و مووشەکی هەیە. ساڵی ٢٠١٦، فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی “Anka” توانای گواستنەوەی شمەک و مووشەکی نەبوو، بەڵام ساڵی ٢٠١٧ و لە ڤێرژنە نوێیەکەدا توانرا مووشەکی لێ ببەسترێت و توانای هەڵگرتنی چەکی بگەیەنرێتە ٢٠٠ کیلۆگرام. هەردوو درۆنەکەی تورکیا مووشەکی بەرهەمهێنراوی کۆمپانیای “Roketsan” بەکار دەهێنن و دەتوانرێت لە هەر ناوچەیەکدا بەکار بهێنرێت کە مانگە دەستکردەکانی “TÜRKSAT”  پێی بگەن .سەرەڕای ئەوەی درۆنەکانی تورکیا دروستکراوی ناوخۆیین، بەڵام هەندێک پارچەی بەشە گرنگ و ئاڵۆزەکانی، بۆ نموونە ماتۆڕەکەی، لە دەرەوەی وڵاتەوە دەهێنرێت، بۆیە کەرتی پیشەسازیی تورکی لە هەوڵی بەردەوامدایە تاکوو خۆیان ئەم ماتۆڕانە بەرهەم بهێنن. خاوەن پشکەکانی پیشەسازیی ئاسمانیی تورکیا بریتین لە وەقفی بەهێزکردنی هێزە ئاسمانییەکانی تورکیا، ڕاوێژکاریەتیی پیشەسازیی بەرگری و دەزگای ئاسمانیی تورکی. ساڵی ٢٠١٧، کۆمپانیای ڤێستڵی تورکی مۆدێلێکی درۆنی بە ناوی “Karayel” پێشکەش کرد، کە  توانای هەڵگرتنی ١٢٠ کیلۆگرام چەک و شمەکی هەبوو(8). پێگەی “Army Technology”، پۆلێنی ١٠ فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی بەهێزی لە جیهاندا کردووە، لە ڕیزبەندیی دەیەمدا فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ئانکای تورکی دانراوە، کە بەرهەمی پیشەسازیی ئاسمانی و فڕۆکەوانیی تورکیایە و دەتوانێت زیاتر لە ٢٤ کاتژمێر لە ئاسماندا بمێنێتەوە و خێراییەکەی ٢١٧ کیلۆمەترە لە کاتژمێرێکدا(9). درۆنە تورکییەکان لە چاوی فۆکویاماوە فرانسیس فۆکویاما لە وتارێکیدا باس لە کاریگەرییە گەورە و بەهێزەکانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان و ڕۆڵیان لە یەکلاکردنەوەی ململانێکانی ئایندە لە جیهاندا دەکات و بەوردییش تیشک دەخاتە سەر پێشکەوتنەکانی تورکیا لەم بوارەدا و بە باسکردنی هێرشەکانی تورکیا لە سووریا و لیبیا، ئاماژە بە بەهێزی، پێشکەوتن و توانای فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا دەکات و ئەوە دەخاتە ڕوو تورکیا لە ڕێگای فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانەوە توانیویەتی هێز و هەژموونی خۆی بەسەر ناوچەکەدا بسەپێنێت و کاریگەریی لەسەر یەکلاکردنەوەی جەنگە گەورەکان هەبێت، ئەمەش کردوویەتی بە هێزێکی دیاری ناوچەکە. فۆکویاما دەڵێت یەکێک لە یاریزانە سەرەکییەکانی ئەم پێشکەوتنەی لە بواری فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان هەیە لە جیهاندا، تورکیایە لە سەردەمی ڕەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆککۆماری وڵات. فوکویاما لە وتارەکەیدا دەڵێت: من ١٠ ساڵ پێشتر لە ڕۆژنامەی “Financial Times” وتم: “ئەگەر من توانام هەبێت ببمە خاوەن درۆن، ئەوا هەر کەسێکی دیکە دەتوانێت، ئەمەش کاریگەریی گەورەی لەسەر سیاسەتی جیهانی دەبێت.” ئەو سەردەمە وڵاتانی ئەمەریکا و ئیسرائیل بە شێوەیەکی فراوان کۆنترۆڵی تەواوەتیی تەکنەلۆجیای فڕۆکەی بێفڕۆکەوانیان کردبوو، هەر ئەو کاتە باسم لەوە کرد ئەم جۆرە تەکنۆلۆجیایە لە ئایندەدا لە ئاستێکی فراواندا بڵاو دەبێتەوە و تەواوی سروشتی ململانێی نێوان دەوڵەتەکانی جیهان دەگۆڕێت. بەر لە پێشکەوتنی درۆنەکان، فڕۆکەکان لە ئاسمانەوە نەیاندەتوانی ئامانجەکانیان بپێکن و جەنگەکان یەکلا بکەنەوە. بۆ نموونە؛ لە جەنگی ١٩٦٧دا تەنها دوو تانکی میسری لەلایەن فڕۆکەکانی ئیسرائیلەوە تێک شکێنران، چونکە فڕۆکەکان نەیاندەتوانی لە ئاسمانەوە و بەوردی ئامانجەکانیان بپێکن و زۆربەی هێرشەکان هەڕەمەکی بوون(10). پشتبەخۆبەستن و هەناردە بەپێی زانیارییەکانی گرووپی شیکاری و لێکۆڵینەوەی سەربەخۆی “Blue Melange”، تاکوو سەرەتای ٢٠٢١ ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانەی ڕادەستی هێزەکانی تورکیا کراون گەیشتوونەتە ١٧٤، ئەمە لە کاتێکدا ساڵێک پێش ئەم ڕێکەوتە ژمارەی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان ١٤٠ دانە بوو، ئەمەش زیادبوونێکی خێرایە. لەم ژمارەیەش ١٢٤ دانەیان لە جۆری “Bayraktar TB2″، ٤٠ دانەیان لە  جۆری “Anka”یە و ١٠ دانەشیان لە جۆری “Heron”ی ئیسرائیلییە. بایراکتار و ئانکای دروستکراوی ناوخۆ لە ئەنجامدانی هێرش و چاودێرییشدا بەکار دەهێنرێن، بەڵام هێرۆنی ئیسرائیلی تەنها بۆ چاودێریکردن بەکار دەهێنرێت. ئیسماعیل ئۆزدەمیر سەرۆکی پیشەسازیی بازرگانیی تورکیا، لە مانگی ئایاری ٢٠٢٠دا ڕایگەیاند سێ فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی دیکەی “Bayraktar TB2” ڕادەستی فەرماندەیی گشتیی جەندرمە کراوە، بەم جۆرەش ژمارەی بایراکتارە بەکارهێنراوەکان گەیشتە  ١٠٧(11). هەناردەی کەرتی فڕۆکەوانی و بەرگریی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٩ لەچاو ساڵی پێشووتر ٦,٣٤٪ بەرز بووەوە و گەیشتە دوو ملیار و ٧٤ ملیۆن دۆلار و ئامانجی تورکیاش ئەوەیە لە ساڵی ٢٠٢٣ بەهای هەناردەی چەک بگەیەنێتە ١٠ ملیار دۆلار. بەپێی لێکۆڵینەوەکانی پەیمانگای ستۆکهۆڵم، لەگەڵ ئەوەی هەناردەی چەک لەنێوان ساڵانی ٢٠١٥ بۆ ٢٠١٩؛ ٤٨٪ کەمی کردبوو، بەڵام بەراورد بە ساڵانی نێوان ٢٠٠٩ بۆ ٢٠١٣، هەناردەی چەک لەنێوان ساڵانی ٢٠١٤ بۆ ٢٠١٨، نزیکەی ١٧٠٪ بەرز بووەتەوە. هۆکاری کەمبوونەوەی هەناردە لەنێوان ٢٠١٥ بۆ ٢٠١٩، بە هۆی ئەوەوە بووە کە تورکیا لەو ماوەیەدا هەوڵی داوە گرنگی بە پێشخستنی تەکنۆلۆجیای چەکی تایبەت بە خۆی بدات و هاوردەی چەکەکانیشی لە وڵاتانی دەرەوە دوا کەوتبوو. گێتینگەر پێی وایە هۆکاری ئەوەی وڵاتان ڕوو لە کڕینی درۆنی “Bayraktar TB2” دەکەن، ئەوەیە کە لە درۆنی وڵاتانی دیکە هەرزانتر دەکەوێت، ئەمەش بۆ ئەو وڵاتانەی باری داراییان زۆر باش نییە زۆر گرنگە. یەکێک لەو خاڵانەی بەردەوام بەرپرسانی تورکیا وەک شانازی باسی دەکەن ئەوەیە کە فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانیان، بەتایبەتی “Bayraktar TB2″، بەتەواوی دروستکراوی ناوخۆیین، بەڵام دانیەڵ گاتینگەر دەڵێت بەشی هەستەوەریی فڕۆکەکە لە کەنەدا و تەکنۆلۆجیای ئامانجپێکانی مووشەکەکانی فڕۆکەکە لە ئەڵمانیاوە هاوردە دەکرێت، بەڵام ئەمە خاڵی لاواز نییە، چونکە تەنانەت ئەمەریکاش بەشێک لە تەکنۆلۆجیاکانی لە دەرەوە دەهێنێت، بەڵام پێبەستراوەیی تورکیا بە دەرەوە خاڵی لاوازە. سامیۆل براونسوۆرد کە یەکێکە لە توێژەرانی دامەزراوەی کۆمەڵگای مەدەنی “Drone Wars”ی بەریتانی، پێی وایە دروستکردنی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی “Akıncı” پێگەی تورکیای وەک بەرهەمهێنەرێکی درۆنەکان بەهێز کرد و ئاستی هەناردەکردنی چەکی تورکییشی بەرز کردەوە (12). سەلچوک بایراکتاری لە ئێستادا کەسی یەکەم و دیاری ناو پیشەسازیی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانە لە تورکیا و ڕۆڵی گەورە و دیاری بەرهەمەکەشی کە “Bayraktar TB2” لە جەنگەکانی سووریا، لیبیا و ئازەربایجان هێندەی دیکە ناوبانگەکەی گەورەتر کردووە. بایراکتار دەیەوێت خەونی خەزووری بەدی بهێنێت کە تورکیایەکی خاوەن چەکی درۆنی پێشکەوتووە و پێویستی بە هیچ وڵاتێک نییە، بەتایبەت ئەمەریکا، هەر هەنگاوێکی تورکیاش لەم مەیدانەدا کاریگەریی خراپی لەسەر پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەو وڵاتانە دەبێت کە خۆیان بە ڕکابەری تورکیا دەزانن، لەگەڵ ئەوەشدا دەرگا بۆ ئەنقەرە دەکاتەوە کە بە فرۆشتنی درۆنەکانی پەیوەندیی بەهێز لەگەڵ چەند وڵاتێکدا دابمەزرێنێت. تورکیا وەک چۆن لەبەردەم سەردەمێکی نوێدایە، بە هەمان شێوە لەبەردەم ئەگەری تەنیاکەوتن و گۆشەگیرکردندایە. رالوکا سێرناتۆنی لە دامەزراوەی هزریی “Crnegie Europe”دا دەڵێت: تورکیا لە بازاڕی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکاندا بەخێرایی ڕێگا دەبڕێت و بەردەوام بەهێزتر دەبێت، ئەمەش بەشێکە لە ئامانجی ئەردۆغان کە دەیەوێت وڵاتەکەی بە وڵاتانی دیکەوە پەیوەست نەبێت و خاوەن چەکی خۆیان بن، بەتایبەت کە هەناردەی چەک لە ٢٠٢٠دا گەیشتە دوو ملیار دۆلار، بەڵام ئەم ڕێگایە ئاسان نییە، بەتایبەت دوای ئەوەی کەنەدا ڕایگەیاند بە هۆی ئەگەری بەکارهێنانی ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانەی کە تەکنۆلۆجیای کەنەدیی تێدا بەکار هێنراوە، هەناردەی پارچەکانی ئەم فڕۆکانەی بۆ تورکیا هەڵپەسارد و دواتریش بەتەواوی ڕایگرت(13). یەکەم فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی جۆری “Bayraktar Mini” لە مانگی تەممووزی ٢٠١٢ بە قەتەر فرۆشرا. گەشەدان بە بایراکتار بەردەوامیی هەبوو، لە هەر ڤێرژنێکی نوێدا ئاستی مانەوەی لە ئاسمان زیاتر و کاریگەرییەکەی بەهێزتر و توانای هەڵگرتنی مووشەک و شمەکی زیاتر دەکرا، تاکوو ساڵی ٢٠١٩ گەیشتە ئەو ئاستەی بتوانێت ٢٧ کاتژمێر لە ئاسماندا بمێنێتەوە. بایراکتار تیبی ٢ لە ساڵی ٢٠١٩ بە ئۆکرانیا و قەتەریش فرۆشرا(14). تورکیا ھەنگاوێکی گرنگ و مێژوویی ناوە، دوای سەرکەوتنەکانی لە لیبیا و کاراباخ، سەرنجی ھەمووانی بەلای خۆیدا ڕاکێشا، بە ڕێککەوتن لەگەڵ پۆڵۆنیای ئەندامی ناتۆش؛ قۆناغێلی گەورەی بڕی. لە ٢٤ی ئایاری ٢٠٢١، بە ئامادەبوونی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان؛ سەرۆککۆماری تورکیا، ئاندرزێژ سێباستیان دودا؛ سەرۆکی پۆڵۆنیا، واژۆ لەسەر ڕێککەوتنی نێوان ھەردوو وڵات لە بارەی کڕین و فرۆشتنی درۆنەکانی تورکیا کرا. بەپێی ڕێککەوتنەکە، تورکیا ٢٤ دانە فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی شەڕکەری جۆری “Bayraktar TB2” بە پۆڵۆنیا دەفرۆشێت، بەم جۆرەش پۆڵۆنیا بوو بە یەکەم ئەندامی ناتۆ و یەکێتیی ئەورووپا کە درۆن لە تورکیا بکڕێت. بەم جۆرە لەدوای ئۆکرانیا، قەتەر و ئازەربایجان، پۆڵۆنیا بوو بە چوارەم وڵات کە تورکیا تەکنۆلۆجیای زۆر بەرزی سەربازیی “درۆن” واتە جۆری “Bayraktar TB2″ی پێ بفرۆشێت، ئەگەرنا جۆری دیکە بە تونسیش فرۆشراوە. ١٦ی تەممووزی ٢٠١٩، تورکیا لە ئاسمانە وشک، گەرم و تەپوتۆزاوییەکەی کوێت فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی “Bayraktar TB2″ی تاقی کردەوە، فڕۆکەکە توانیی بەبێ پچڕان ٢٧ کاتژمێر و سێ چرکە لە ئاسماندا بفڕێت. لە ئێستادا ١٨٠ فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی جۆری “Bayraktar TB2″ی تورکی لە ئاسمانەکانی ئۆکرانیا، قەتەر و ئازەربایجاندان، دوای چەند مانگێکی دیکەش ٢٤ فڕۆکەی دیکەش دەچنە ئاسمانی پۆڵۆنیا(15). بەپێی هەندێک سەرچاوەی هەواڵگری و ڕۆژنامەوانی، ئۆکرانیا بەشێک لەو بایراکتارانەی لە تورکیای کڕیوە؛ لە شەڕ و ناکۆکییەکانی هەرێمی خۆبەڕێوەبەریی “Donetsk” لەگەڵ ڕووسیا بەکاری هێناوە(16). بەپێی هەندێک زانیاری کە لەلایەن هیچ کام لەم دوو وڵاتەوە پشتڕاست نەکراوەتەوە، سعودیە چەند فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی لە تورکیا کڕیوە و چەند سەرچاوەیەکیش باس لەوە دەکەن بۆ کڕینی درۆنە تورکییەکان داواکاریی پێشکەشی ئەنقەرە کردووە(17). بەشێک لە میدیا عەرەبییەکان باس لەوە دەکەن تورکیا چەند فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی بایراکتار تیبی ٢ی بە سعودیە فرۆشتووە تاکوو لە ڕووبەڕووبوونەوەی حوسییەکاندا بەکاری بهێنێت، ئەم هەواڵانەش دوای ئەوە هات لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٠ هەردوو وڵات لە یەکتر نزیک بوونەوە و تا ئاستێکی سنووردار کۆتاییان بە جەنگی ساردی نێوانیان هێنا، هەندێک سەرچاوەش دەڵێن ئەوەی تورکیا بە سعودیەی داوە؛ “VestelKarayel-SU”ە(18). بەشێک لە میدیاکانی تورکیا باس لەوە دەکەن چەند وڵاتێکی ئەورووپی بیریان لە کڕینی بایراکتار لە تورکیا کردووەتەوە و تەنانەت بەریتانیا داوای کڕینی کردووە. بەریتانیا بیری لەوە کردووتەوە لەبریی درۆنە ئەمەریکییەکان کە پارەیەکی زۆریان دەوێت، هەر بایراکتارێک بە ملیۆنێک و ٦٠٠ هەزار یۆرۆ بکڕێت(19).   ترسی ئەمەریکا و درۆنی گرووپەکان لە عێراق دەستڕاگەیشتنی گرووپە چەکدارەکان بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، نیگەرانیی قووڵی لای ئەمەریکییەکان و سەرجەم ئەو وڵاتانە دروست کردووە کە هێزەکانیان لە ئەفەریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدان، چونکە لە چەند مانگی ڕابردوودا بەشێکی هێرشی گرووپە چەکدارەکان لە ڕێگای فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە بووە، وەک ئەوەی لە عێراق و هەرێمی کوردستانیش لە ڕێگای درۆنەوە چەند جارێک هێرش کراوەتە سەر هێزە بیانییەکان و حوسییەکانیش لە یەمەن بەردەوام لە ڕێگای درۆنەوە هێرش دەکەنە سەر دامەزراوە نەوتی و ئەمنییەکانی سعودیە. دوای هێرشە درۆنییەکان بۆ سەریان لە عێراق، کینس ماکێنزی فەرماندەی فەرماندەیی ناوەندیی هێزەکانی ئەمەریکا، لە مانگی نیسانی ئەمساڵدا هۆشداریی لە بەهێزبوونی توانای گرووپە چەکدارەکان لە بواری بەکارهێنانی درۆنەکان دا و ئاماژەی بەوە کرد گرووپە چەکدارەکانی سەر بە ئێران دەستیان بە بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان کردووە و ئەم دەستڕاگەیستنەی گرووپە چەکدارەکانیش مەترسیی لەسەر ئاسایشی ئایندەی جیهان هەیە(20). بەرپرسە حکومی و سەربازییەکانی عێراقیش لە زیادبوونی توانای گرووپە چەکدارەکان لە بواری بەکارهێنانی درۆنەکان نیگەرانن و دەڵێن کێشەی گەورە ئەوەیە نازانن سروشتی ئەم درۆنانە چۆنە ئەم گرووپە چەکدارانە بەکاریان دەهێنن و ناشزانن کێ کاریان پێ دەکات. زانیارییە بەردەستەکان جۆربەجۆرن، بەڵام ئەوەی لای ئەوان ڕوونە ئەوەیە کە لایەنی دەرەکی لەپشت ئەم بابەتەوەیە. بەشێک لە سەرچاوە عێراقییەکانیش دەڵێن ئەو درۆنانەی گرووپە چەکدارەکان بەکاریان دەهێنن؛ دروستکراوی ئێرانن و بەشێکیشیان جۆری سەرەتایی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی ئێرانن. ئەوەی نیگەرانییەکانی زۆرتر کردووە بچووکیی ئەم درۆنانە وای کردووە بەئاسانی لەلایەن سیستمی بەرگری و ڕادارەوە نەناسرێنەوە و نەتوانرێت کۆنترۆڵ بکرێن(21). کاراباخ، لیبیا و سووریا؛ هەلی دەرکەوتن سەرهەڵدانی شەڕی کاراباخ لەنێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان، هەلێکی گەورە بوو بۆ تورکیا تاکوو هێز و کاریگەریی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی بۆ هەموو جیهان بسەلمێنێت. هەموو زانیارییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا ڕۆڵی گەورەیان هەبوو لە یەکلاکردنەوەی جەنگەکەدا(22). ئیلهام ئالیەڤ سەرۆککۆماری ئازەربایجان، لە چاوپێکەوتنێکیدا لەگەڵ کەناڵی “France 24″، لە ١٥ی تەممووزی ساڵی ڕابردوو، لە وەڵامی ئەو پرسیارەی “چەند فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی شەڕکەری تورکیتان هەیە؟” وتی: “بەشی پێویستمان هەیە. بۆ ئەوەی بە ئامانجەکانمان بگەین، دەبێت ئەو زانیارییە پارێزراو بێت کە چەند دانەمان هەیە و پێمان باش نییە ئاشکرای بکەین.” لە بارەی ئەوەشی درۆنە تورکییەکان چ گۆڕانکارییەکیان بەسەر شەڕەکاندا هێناوە، ئالیەڤ وتی: “بێگومان ئەم فڕۆکانە چەکی زۆر مۆدێرن و پێشکەوتوون، بەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانەی لە تورکیامان کڕیوە، بایی یەک ملیار دۆلار چەکی ئەرمەنستانمان وێران کردووە.” تورکیا یەکێک بوو لە لایەنە سەرەکییەکانی شەڕی لیبیا، ڕاپۆرتە هەواڵگری و ڕۆژنامەوانییەکان باس لەوە دەکەن فڕۆکە بێفڕۆکەوانە شەڕکەرەکانی تورکیا ڕۆڵێکی گرنگیان لە سەرکەوتنەکانی حکومەتی ویفاقی نیشتمانیی لیبیا دژی خەلیفە حەفتەر بینیوە و هەر ئەم بەشدارییەی تورکیاش هێرشەکانی حەفتەری بۆ سەر ناوچەکانی لیبیا ڕاگرت. مارک گارنو وەزیری دەرەوەی کەنەدا ڕایگەیاند ئەو ڕاپۆرتەی لەسەر بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی وڵاتەکەیان لەلایەن تورکیاوە ئامادە کراوە، دەریدەخات تورکیا لە جەنگە ناوچەییەکاندا سوودی خراپی لە فڕۆکەکانیان وەرگرتووە، بۆیە هەناردەی ئەو فڕۆکەیە بۆ تورکیا ڕاگیراوە. مارک گارنو باسی لەوەش کردبوو پێشتر پەیوەندییان بە مەولوود چاوشئۆغلۆ؛ وەزیری دەرەوەی تورکیاوە کردووە و نیگەرانیی قووڵیان نیشان داوە لە بەکارهێنانی ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانانە لەلایەن سوپای ئازەربایجانەوە لە شەڕەکانیدا لە قەیرانی قەرەباغ کە لەلایەن تورکیاوە پێیان دراوە، ئەم هەنگاوەش ناکۆکە لەگەڵ سیاسەتی دەرەوەیان. پێشتر بەشێک لە هەناردە سەربازییەکانی کەنەدا بۆ تورکیا لە پاییزی ساڵی ڕابردوو هەڵپەسێردرابوو، بەڵام ئێستا بەتەواوی فرۆشی ئەو جۆرە فڕۆکە بە تورکیا هەڵوەشاوەتەوە. ئارۆن شتاین بەڕێوەبەری لێکۆڵینەوەکان لە پەیمانگای لێکۆڵینەوە دەرەکییەکان کە بارەگاکەی لە فیلادلفیایە، دەڵێت ڕێککەوتنی کەنەدا و تورکیا بەو جۆرە بووە کە نابێت ئەو چەکانە بە لایەنی سێیەم بدرێن. ئەوەی کەنەدییەکانی نیگەران کرد ئەوە بوو کە هەناردەی کەلوپەلی سەربازیی تورکیا بۆ ئازەربایجان لە ساڵی ڕابردوودا شەش هێندە زیادی کرد و تەنها لە مانگی ئەیلوولدا واتە پێش شەڕی کاراباخ، تورکیا بە بڕی ٧٧ ملیۆن دۆلار چەکی بە ئازەربایجان فرۆشت(23). تورکیا لە سووریاش بەچڕی درۆنەکانی بەکار هێنا، دوای ئەوەی ٣٤ سەربازی تورکیا لەلایەن ڕژێمی بەشار ئەسەدەوە کوژران، وای کرد تورکیا ئاراستەی درۆنەکانی بکاتە سووریا. بەپێی زانیارییە هەواڵگرییەکان، سەرەڕای ئەوەی ئاسمانی ناوچەکە لەلایەن ڕووسیاوە کۆنترۆڵ کرابوو، بەڵام درۆنە تورکییەکان توانیویانە کەلەبەری سیستمی بەرگریی ڕووسیاش تێبپەڕێنن و گورزی کوشندە لە هێزەکانی دیمەشق بوەشێنن. ئەوەی مایەی سەرنجە، درۆنە تورکییەکان لە شەڕی سووریا، کاراباخ و لیبیاشدا لەو شوێنانەیان داوە کە سیستمی بەرگریی ڕووسیی لێ بووە، ئەمەش وەهای کردووە ڕووسەکان بە چاوێکی دیکەوە لە هێزی ئاسمانی و توانای درۆنەکانی ئەنقەرە بڕوانن(24). لە جەنگی کاراباخیش لەنێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا، تورکیا دەستوەردانی سەربازیی کرد. فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا هێرشیان کردە سەر سوپای ئەرمینیا، نزیکەی ٢٠٠ تانک، نۆ زرێپۆش و ١٨٢ یەکەی بەرگرییان تێک شکاند، ئەمەش سوپای ئەرمینیای ناچار کرد لە بەشێکی گەورەی بەرەکانی شەڕ بکشێتەوە و تا ئاستێکی زۆر جەنگەکە لە بەرژەوەندیی ئازەربایجانی هاوپەیمانی یەکلا بکاتەوە(25). کورد لەژێر درۆنەکانی تورکیادا تورکیا لە باکوور، ڕۆژئاوا و باشووری کوردستان بەچڕی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی بەکار هێناوە. بەرپرسە سەربازییەکانی تورکیا و میدیای تورکییش ئاماژە بە ڕۆڵی کاریگەری درۆنەکان لە ڕووبەڕووبوونەوەی گەریلاکانی پەکەکەدا دەکەن، ئەمەش ڕۆڵی هەبووە لە کەمکردنەوەی جووڵە و چالاکییەکانی گەریلا لە دژی هێزە ئەمنییەکان و سوپای تورکیا لە باکووری کوردستان، هەر چەند پارتی کرێکارانی کوردستان باس لەوە دەکات لە ناوخۆی تورکیادا چەند جارێک بە درۆن هێرشیان کردووەتەوە سەر بارەگا ئەمنی و سەربازییەکان. هێزە چەکدارەکانی تورکیا لە باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا (باکووری کوردستان) و هەرێمی کوردستان، دژی گەریلاکانی پەکەکە؛ بایراکتار تیبی ٢ و ئانکای بەکار هێناوە(26). بەپێی لێدوانی ئیسماعل دەمیر؛ ڕاوێژکاری پیشەسازیی بەرگریی تورکیا، تاکوو مانگی ئەیلوولی ٢٠١٧، فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بەشدار بوون لە کوشتنی سێ هەزار گەریلای پارتی کرێکارانی کوردستاندا(27). تورکیا بە بیانووی لێدان لە گەریلاکانی پەکەکە، لەناو خاکی خۆیدا درۆنەکانی بەکار دەهێنێت، ئەمەش کردوویەتی بە یەکێک لەو وڵاتە دەگمەنانەی کە درۆنەکانی لەناو سنوورەکانی خۆیدا بەکار دەهێنێت و هاوڵاتییەکانی خۆی پێ دەکوژێت، بەڵام تورکیا تاکە وڵات نییە ئەم کارە دەکات و یەکەم وڵات کە بە درۆنەکانی هاوڵاتیی خۆی کوشتبێت، ئەمەریکایە. ئەمەریکا لە ٣٠ی ئەیلوولی ٢٠١١، لە یەمەن بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان سەمیر خانی کوشت کە هاوڵاتییەکی بە ڕەگەز ئەمەریکی و لەدایکبوونی سعودیە بوو(28). پسپۆڕانی بواری چەکی تورکیا دەڵێن یەکێک لە هۆکارەکانی سەرکەوتنی تورکیا لە بواری درۆنەکان ئەوەیە کە ئەم وڵاتە لەناو خاکی خۆیدا و دژ بە پەکەکە بەکاری هێناوە و ئەمەش کردوویەتی بە یەکێک لەو وڵاتە دەگمەنانەی کە درۆنەکانی دژ بە هاوڵاتیانی خۆی بەکار هێناوە و تەنانەت سامیۆل براونسوۆرد دەڵێت تورکیا یەکەم وڵاتە کە درۆنەکانی لەناو خاکی خۆیدا بەکار هێناوە، ئەم هەنگاوەش ڕووبەڕووی ڕەخنەی توندی کردووەتەوە. زۆر جار لەلایەن ڕێکخراوە مرۆییە نێودەوڵەتییەکان و تەنانەت پەرلەمانتارە بەرهەڵستکارەکانی ناو تورکیاشەوە ڕەخنەی ئەوە گیراوە کە فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان خەڵکی مەدەنییان کردووەتەوە ئامانج، بەتایبەت لە ڕۆژئاوا و هەرێمی کوردستان(29). فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا لەو ناوچانەی ڕۆژئاوای کوردستان کە ئۆپەراسیۆنی تێدا ئەنجام داون، بە شێوەیەکی چڕ و کاریگەر فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تێدا بەکار هێناوە. چەند ساڵێکە تورکیا بەکارهێنانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی لە هەرێمی کوردستان زیاتر کردووە، درۆنەکانی تورکیا لە چەند ئۆپەراسیۆنێکدا چەند بەرپرس و کەسێکی دیاری پەکەکەیان لە هەرێمی کوردستان کردووەتەوە ئامانج، چەند جارێکیش هاوڵاتیانی مەدەنی لە هەرێمی کوردستان بەر هێرشی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان کەوتوون، بەڵام ئەوەی مایەی سەرنجە، فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بەوردی ئامانجەکان لە هەرێمی کوردستان دەپێکن و تەنانەت دەتوانن ئەو ئۆتۆمبێلە مەدەنییانەش بپێکن کە گەریلایان تێدایە، ئەمەش جگە لە بەهێزیی توانای هەواڵگریی تورکیا لە هەرێم؛ بۆ وردیی درۆنەکان دەگەڕێتەوە. سیناریۆکان یەکەم: ناکۆکی و ئاڵۆزییەکانی تورکیا لەگەڵ ئەمەریکا و ئیسرائیل هۆکاری سەرەکی بوون، وایان لە تورکیا کرد ڕوو لە بەرەوپێشبردنی درۆن بکات، ئەم ناکۆکییانە بەردەوامییان هەیە و تورکیا ناتوانێت پشتیان پێ ببەستێت، ئەمەش وەها دەکات لە هەر کاتێک زیاتر سوور بێت لەسەر بەرەوپێشبردنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی و تەنانەت ڕکابەریکردنیان. دووەم: ساڵ لەدوای ساڵ داهاتی فرۆشتنی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان بۆ تورکیا زیاتر دەبێت، ئەگەر تورکیا ڕووبەڕووی سزا و گەمارۆ نەکرێتەوە، لە ساڵانی ئایندەدا فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان دەبن بە یەکێک لە دەروازە گەورەکانی داهات بۆ تورکیا. سێیەم: ئاستی درۆنەکانی تورکیا، وردی و پێشکەوتنیان بەردەوام زیاتر دەبێت، چاوەڕوان دەکرێت لە چەند ساڵێكی دیکەدا درۆنەکانی تورکیا ببنە ڕکابەری سەرەکیی درۆنە پێشکەوتووەکان، بە مەرجێک ئەم هەوڵانە بە سزا و گەمارۆ خاو نەکرێنەوە. چوارەم: ڕۆڵی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا لە یەکلاکردنەوەی جەنگەکانی لیبیا، کاراباخ و سووریا، پێگە و هەژموونی تورکیای لە ناوچەکەدا بەهێز کردووە، ئەمەش وەها دەکات لە ساڵانی ئایندەدا لە ناکۆکی و یەکلاکردنەوەی کێشە و قەیرانەکانی ناوچەکەدا پێگەی بەهێزتر و دەستڕۆیشتووتری بکات. پێنجەم: پشتبەخۆبەستنی تورکیا بە درۆنەکانی کاریگەریی دەبێت لەسەر ئاستی پەیوەستییەکانی بە ئەمەریکا و هێزە گەورەکان و سەربەخۆیی لە بڕیارەکانیدا، ئەمەش بۆ دەستوەردان لە جەنگ و ململانێ هەرێمییەکان بۆ تورکیا گرنگ و بۆ وڵاتانی دیکە مایەی نیگەرانییە. شەشەم: درۆنەکان پێگە و هێزی تورکیایان بەرامبەر گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستان چەند هێندەی جاران زیاتر و کاریگەرتر کردووە، تورکیا لە ئێستا و ئایندەدا ئاسانتر، وردتر، بەهێزتر و خێراتر بنکەی گەریلا و بەرپرسەکانی پەکەکە دەكاتە ئامانج، ئەمەش پەکەکە ناچار بە گۆڕینی ستراتیژ، تەکتیک، شوێن، شێواز و تەنانەت ئاراستەی ململانێ و شەڕەکانی لەگەڵ تورکیا دەکات. حەوتەم: لە ساڵانی داهاتوودا ئەگەر هەیە تورکیا کەمتر هێرشی ئاسمانی بکاتە سەر هەرێمی کوردستان و زیاتر بە درۆنەکان و بەبێ ئامادەبوونی سەرباز شەڕ لە دژی پەکەکە درێژە پێ بدات، بەم جۆرە هەم ژمارەی سەربازە کوژراوەکانی کەم دەکاتەوە، هەم ئامانجی زیاتر دەپێکێت و هەم کەمتر خۆی تووشی ناکۆکی دەکات لەگەڵ هەرێمی کوردستان و عێراق. سەرچاوەكان: (1) SİHA nedir? Nasılortayaçıktı?sonerişim tarihi-9-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor1 (2)  SİHA’larnedentercihediliyor? Nasılkullanılıyor?sonerişim tarihi-10-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor2 (3) SİHA nedir? SİHA ve İHA arasındakifarknedir?TürkSİHA’larınınözellikleri- son erişim tarihi-8-6-2021 https://www.ensonhaber.com/gundem/siha-nedir-siha-ve-iha-arasindaki-fark-nedir-turk-sihalarinin-ozellikleri?fbclid=IwAR2tJiretHoKB3spKapqZRItwr8A5pE5l6mezRcCGbULJ_55hvPv21POc70 (4) (Harp tarihivegüçdengesindedeğişiminaktörü: TürkSİHA’ları) son erişim tarihi-14-6-2021 https://www.aa.com.tr/tr/analiz/harp-tarihi-ve-guc-dengesinde-degisimin-aktoru-turk-siha-lari/2209876?fbclid=IwAR21pxLG4VZq7YjkB7Dn9MkSxkkXZ6-3SiUUDhYF660YdlqpxJowz6MRpz4 (5) Türkiye’ningökyüzündekibaşarıimzası: Yerli İHA veSİHA’lar son erişim tarihi-7-6-2021 https://www.trthaber.com/haber/gundem/turkiyenin-gokyuzundeki-basari-imzasi-yerli-iha-ve-sihalar-464449.html?fbclid=IwAR3ZvdsLuprGYaoz_2BtqOSN_-IcgvifeF0PhMNAEkuzAEgaHIwwLceZ3iw (6) Türkiye’ninSİHA’larınınözelliklerinedir? sonerişim tarihi-14-6-2021 http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor3 (7) İHA ve SİHA üretimindeTürkiyedünyadayükselenbirgüçmü?sonerişim tarihi-19-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54533620?fbclid=IwAR2Vlg9cXMIhXMBm7Y5RPJxJeiPjT9ncCxWVUwEctK7u32nBRXG12MZFhLc (8) Türkiye’ninSİHA’larınınözelliklerinedir? sonerişimtarihi- 14-6-2021 http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor3 (9) Dünyanıneniyi 10 savaşçıİHA’larıhangileri? sonerişimtarihi- 5-6-2021- 17-6-2021 https://tr.euronews.com/2020/07/04/dunyanin-en-iyi-10-savasci-ihalari-hangileri-ukrayna-siha-bayraktar-akinci-turk-savunma?fbclid=IwAR0wz76Prb5KT6ws3mdfR9JSaFkJd9O8F9h3dsPxUO9ilFdINmZojh3vjaY (10) Droning On in the Middle East 1-6-2021 https://www.americanpurpose.com/blog/fukuyama/droning-on/ (11) Türkiye’nin SİHA gücü ne kadar? Hangimodellerdekaçtanevar?Çatışmalardahangileritercihediliyor?İştecevapları.sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.indyturk.com/node/342926/haber/t%C3%BCrkiyenin-si%CC%87ha-g%C3%BCc%C3%BC-ne-kadar-hangi-modellerde-ka%C3%A7-tane-var-%C3%A7at%C4%B1%C5%9Fmalarda   (12)  İHA ve SİHA üretimindeTürkiyedünyadayükselenbirgüçmü? sonerişim tarihi-19-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54533620?fbclid=IwAR2Vlg9cXMIhXMBm7Y5RPJxJeiPjT9ncCxWVUwEctK7u32nBRXG12MZFhLc (13) Bloomberg: Erdoğan’ın SİHA üreticisi, Türkiye’ninmüttefiklerinirahatsızediyor. sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56649615?fbclid=IwAR1nei-0k5ww1gD4CroI_nV_hKBJ-WPh3zSDBXrrY1JjO01rEn1U5Fr7sD8 (14) Türkiye’ningökyüzündekibaşarıimzası: Yerli İHA veSİHA’lar. sonerişimtarihi- 16-6-2021 https://www.trthaber.com/haber/gundem/turkiyenin-gokyuzundeki-basari-imzasi-yerli-iha-ve-sihalar-464449.html?fbclid=IwAR3ZvdsLuprGYaoz_2BtqOSN_-IcgvifeF0PhMNAEkuzAEgaHIwwLceZ3iw (15) Polonyaile SİHA imzalarıatıldı: Türkiyetarihinde ilk. sonerişimtarihi- 12-6-2021   https://www.indyturk.com/node/364166/haber/polonya-ile-si%CC%87ha-imzalar%C4%B1-at%C4%B1ld%C4%B1-t%C3%BCrkiye-tarihinde-ilk (16) Türkiye’nin SİHA gücü ne kadar? Hangimodellerdekaçtanevar?Çatışmalardahangileritercihediliyor?İştecevapları.sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.indyturk.com/node/342926/haber/t%C3%BCrkiyenin-si%CC%87ha-g%C3%BCc%C3%BC-ne-kadar-hangi-modellerde-ka%C3%A7-tane-var-%C3%A7at%C4%B1%C5%9Fmalarda (17) Bloomberg: Erdoğan’ın SİHA üreticisi, Türkiye’ninmüttefiklerinirahatsızediyor. sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-56649615?fbclid=IwAR1nei-0k5ww1gD4CroI_nV_hKBJ-WPh3zSDBXrrY1JjO01rEn1U5Fr7sD8 (18) مصدران تركيان يوضحان لـ”الحرة” حقيقة مشاركة مسيرات “بيرقدار” في حرب اليمن،  ١٩/٦/٢٠٢١.   https://www.alhurra.com/turkey/2021/03/09/%D9%85%D8%B5%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%B1%D9%83%D9%8A%D8%A7%D9%86-%D9%8A%D9%88%D8%B6%D8%AD%D8%A7%D9%86-%D9%84%D9%80%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A9-%D8%AD%D9%82%D9%8A%D9%82%D8%A9-%D9%85%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D9%83%D8%A9-%D9%85%D8%B3%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%A8%D9%8A%D8%B1%D9%82%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%8A-%D8%AD%D8%B1%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D9%8A%D9%85%D9%86%C2%A0 (19) Dünyatersinedöndü… AvrupaTürkSİHA’larıiçinsırayagirdi.sonerişim tarihi-5-6-2021 https://www.sozcu.com.tr/2021/dunya/dunya-tersine-dondu-avrupa-turk-sihalari-icin-siraya-girdi-6195879/?fbclid=IwAR2yD5cuz9hooIj_qvDoZAdk2xVSar6wimN5oJSn9TLkMryWWtlFizvMavY (20)  حرب بلا جنود.. الأمن العالمي في خطر بسبب “الدرونز”، ١٥/٦/٢٠٢١. https://www.skynewsarabia.com/world/1441085-%D8%AD%D8%B1%D8%A8-%D8%A8%D9%84%D8%A7-%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%94%D9%85%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A-%D8%AE%D8%B7%D8%B1-%D8%A8%D8%B3%D8%A8%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%B2?fbclid=IwAR3y6OHcWyfTkYdJspgSMXZtzUMsJB9iZVRBM4-85LEFzfNQ7E6Y696yiwY “جهات خارجية” وبحث عن أدلة.. خطر الدرونز يتصاعد في العراق، ١٣/٦/٢٠٢١. (21) https://www.alhurra.com/iraq/2021/06/08/%D8%AC%D9%87%D8%A7%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%8A%D8%A9-%D9%88%D8%A8%D8%AD%D8%AB-%D8%A3%D8%AF%D9%84%D8%A9-%D8%AE%D8%B7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%B2-%D9%8A%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%B9%D8%AF-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82 (22) Wall Street Journal: DüşükmaliyetliTürkSİHA’larıçatışmabölgelerinivejeopolitiğiyenidenşekillendiriyor. sonerişim tarihi-19-6-2021 https://tr.sputniknews.com/abd/202106041044655740-Wall-street-journal-dusuk-maliyetli-turk-sihalari-catisma-bolgelerini-ve-jeopolitigi-yeniden/ (23) İHA ve SİHA üretimindeTürkiyedünyadayükselenbirgüçmü? sonerişim tarihi-19-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54533620?fbclid=IwAR2Vlg9cXMIhXMBm7Y5RPJxJeiPjT9ncCxWVUwEctK7u32nBRXG12MZFhLc (24) Harp tarihivegüçdengesindedeğişiminaktörü: TürkSİHA’ları. sonerişim tarihi-14-6-2021 https://www.aa.com.tr/tr/analiz/harp-tarihi-ve-guc-dengesinde-degisimin-aktoru-turk-siha-lari/2209876?fbclid=IwAR21pxLG4VZq7YjkB7Dn9MkSxkkXZ6-3SiUUDhYF660YdlqpxJowz6MRpz4 (25) Droning On in the Middle East. 1-6-2021 https://www.americanpurpose.com/blog/fukuyama/droning-on/ (26) Türkiye’nin SİHA gücü ne kadar? Hangimodellerdekaçtanevar?Çatışmalardahangileritercihediliyor?İştecevapları.sonerişimtarihi- 14-6-2021 https://www.indyturk.com/node/342926/haber/t%C3%BCrkiyenin-si%CC%87ha-g%C3%BCc%C3%BC-ne-kadar-hangi-modellerde-ka%C3%A7-tane-var-%C3%A7at%C4%B1%C5%9Fmalarda (27)Türkiye’ninSİHA’larınınözelliklerinedir? sonerişim tarihi-14-6-2021 http://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor3 (28) Dünyadahangiülkelerkullanıyor? sonerişim tarihi-20-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41275429#anchor4 (29) İHA ve SİHA üretimindeTürkiyedünyadayükselenbirgüçmü? sonerişim tarihi-19-6-2021 https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54533620?fbclid=IwAR2Vlg9cXMIhXMBm7Y5RPJxJeiPjT9ncCxWVUwEctK7u32nBRXG12MZFhLc   ژمارە (8)ی ته‌مووزی 2021ی گۆڤاری ئایندەناسی

(درەو): لەسەر راكێشانی كارەبای حكومی، كێشە لەنێوان كۆمپانیای (نالیا)و پرۆژەی كارمەندانی (شاری دایك)ی کۆمپانیای (ساوس کوردستان) رویدا، هەردوولا سكاڵای یاسایی لەسەر یەكتر تۆمار دەكەن. كەناڵی (NRT)ی سەربە کۆمپانیای (نالیا) راگەیاند، خاوەن پرۆژەیەك لە شاری سلێمانی تەقەی بەسەر تیمێكی راكێشانی كارەبادا كردووە، لەكاتێكدا تیمەكە سەرقاڵی راكێشانی تۆڕێكی كارەبای حكومیدا بوون و رەزامەندی بەڕێوەبەرایەتی گشتی كارەباو شارەوانی سلێمانیان هەبووە. (درەو) پەیوەندی كرد بە كاوە حاجی فایەق خاوەنی پرۆژەی نیشتەجێبونی شاری (دایك)ەوە کرد، كێشەكەی پشتڕاستكردەوەو رایگەیاند:"ئەوان هاتوون تەعەدامان لێدەكەن و شەڕمان پێدەفرۆشن". وتی:"گرێبەستێك لەنێوان ئێمەو كۆمپانیای نالیا هەیە، بەڵام ئەوان گرێبەستەكەیان جێبەجێ نەكردووەو هاتوون لەناو پرۆژەكەی ئێمەوە هەشت حەفارەیان هێناوەو چاڵیان هەڵكەندووەو كارەبا رادەكێشن". بەپێی قسەی خاوەنی پرۆژەی شاری (دایک)، ئەوان پێشتر داوای کارەبای حکومییان کردووە بۆ پرۆژەکەیان، بەڕێوەبەرایەتی كارەبای سلێمانی وتویانە دەبێت (33) كەیڤی رابكێشن، لە كاتێكدا ئەوان پێویستمان بە (11) كەیڤی هەبووە، بەهای (33) كەیڤیەكە (یەك ملیۆن) دۆلار بووە. کاوە حاجی فایەق باسی لەوەکرد، بەڕێوەبەری كارەبای سلێمانی ئەوكات پێی وتوون، ئێوە کارەباکە رابكێشن ئاساییە، بەڵام ئەگەر كۆمپانیای (نالیا)و كۆمپانیای (قەیوان) پێویستیان بەكارەبا هەبوو، دەبێت سێیەكی پارەكە بۆ ئێوە بگەڕێننەوە. "ساڵی رابردوو نوێنەری كۆمپانیای نالیا هاتە لامان و داوای ئەو كارەبایەیان كردو رێككەوتین لەسەر ئەوەی پشكی خۆیان كارەبا ببن و بڕی (300 هەزار) دۆلارمان بدەنێ، چونكە ئێمە پێشتر ئەو كارەبایەمان كڕیبوو، بەڵام ماوەی ساڵێكە رێككەوتن كراوەو بڕیاربوو کۆمپانیای نالیا ئەو (300 هەزار) دۆلارە بە سێ وەجبە بدەنە شاری دایك، سەرەتا (100 هەزار) دۆلار و دواتر (100 هەزار) دۆلاری تر و كە تەواویش بوو (100 هەزار) دۆلار، بەڵام تائێستا یەك دیناریان نەداوە، بەبێ ئەوەی یەك دۆلار بدەن ئەمڕۆ هەشت حەفارەیان هێناوەتە ناو پرۆژەكەمان و چاڵ هەڵدەكەنن بۆ راكێشانی كارەباكە" بەڕێوەبەری پرۆژەی شاری دایک وادەڵێ. كەناڵی (NRT) رایگەیاند، داوای یاسایی لەسەر خاوەنی ئە پرۆژەی (دایک) تۆماركراوە، چونکە تەقەی كردووە، خاوەنی شاری (دایك)یش دەڵی" ئێمەش سكاڵایان تۆمار دەکەین". لەبەرامبەردا خاوەنی كۆمپانیای ساوس كوردستان دەڵێت ئەوەی روویداوە كارمەندێكی سكیوریتی بووە كەدوو فیشەكی موختار كوژی تەقاندووە بۆ هیوركردنەوەی دۆخەكە، ئێمەش سكاڵامان تۆماركردووە.

راپۆرت: درەو لاهور شێخ جەنگی چاوی لەوەیە چەند رۆژی داهاتوو ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی كۆبونەوە بكات، بەڵام  بافڵ تاڵەبانی هێشتا متمانەی تەواوەتی بە  بارودۆخەكە نییە‌و دەیەوێت ئیشی زیاتری تێدا بكات، ئێستا كە نەتوانرا لاهور شێخ جەنگی رەوانەی دەرەوەی وڵات بكرێت، لەڕووی پەیڕەوییەوە بافڵ تاڵەبانی چۆن دەتوانێت لە ئەنجومەنی سەركردایەتییەوە لاهور شێخ جەنگی لە پۆستی هاوسەرۆكایەتی دوربخاتەوە ؟ دۆخی نوێی یەكێتی دوای كێشەی نێوان ئامۆزاكان چی بەسەر  دێت ؟ جەمسەرەكانی تری ناو  یەكێتی پێگەیان لەم دۆخە نوێیەدا چۆن دەبێت ؟ زانیاری زیاتر  لەم راپۆرتەدا.     گەڕانەوە بۆ پەیڕەو نزیكەی سێ هەفتە تێدەپەڕێت بەسەر رووداوەكانی (8)ی تەموزی سلێمانیدا، روداوگەلێك كە ماڵباتی تاڵەبانی ناویان لێناوە "چاكسازی"‌و لاهور شێخ جەنگی‌و لایەنگرەكانی بە "كودەتا" ناوی دەبەن. روداوەكانی (8)ی تەموزو رۆژانی دواتری ناو یەكێتی، پێگەی لاهور شێخ جەنگی لاواز كرد، بەڵام تائێستا نەیتوانیوە لە گۆڕەپانەكەدا بیسڕێتەوە. لە 18 رۆژی رابردوودا، بافڵ تاڵەبانی سەركەوتوو بوو لەوەی جڵەوی (دەزگا زانیاری، دەزگای دژەتیرۆر) لەدەستی لاهور شێخ جەنگی وەرگرێتەوە‌و لەپاڵ ئەمەشدا لەڕووی میدیاییەوی گورزێكی گەورەی لێدا، بەڵام تائێستا سەركەوتوو نەبووە لەوەی بەتەواوەتی لەسەر شانۆی رووداوەكانی ناو یەكێتی دوری بخاتەوە.  بافڵ تاڵەبانی لەدوای رووداوەكانی (8)ی تەموزەوە تائێستا بەردەوام پێداگری لەسەر ئەوە دەكات دەبێت لاهور شێخ جەنگی ئامۆزای لە كوردستان بچێتە دەرەوە، بەڵام ئەمە روینەدا، لە قۆناغێكی تردا جەختی لەسەر كۆتایهێنان بە هاوسەرۆكایەتی لاهور شێخ جەنگی دەكرد، ئەمەش بە نیوەناچڵی جێبەجێ كرا، چونكە لاهور شێخ جەنگی لە كۆبونەوەكەی ئێوارەی 17ی تەموزی مەكتەبی سیاسیدا، تەنیا دەستبەرداری دەسەڵاتەكانی هاوسەرۆك بوو، نەك پۆستی هاوسەرۆك، بەمشێوەیە لاهور شێخ جەنگی گەمەكەی بردەوە ناو سەركردایەتی یەكێتی‌و رادەستی پەیڕەوی ناوخۆی حزبی كرد، دۆخەكەی گەڕاندەوە بۆ سەردەمی دوای كۆنگرەی چوارەم كە كۆتا رۆژەكانی ساڵی 2019 بەڕێوەچوو. سەركردایەتی‌و گەڕێكی نوێی ناكۆكی ! گەڕاندنەوەی كێشەكان بۆ ناو ئەنجومەنی سەركردایەتی، دەرگا لەسەر ناكۆكی جەمسەرەكانی تری یەكێتی لەگەڵ ماڵباتی تاڵەبانی دەكاتەوە، بەدیاریكراویش (ماڵی كۆسرەت رەسوڵ)‌و (گروپی كەركوكییەكان)‌و (مەكتەب سیاسییەكانی پێشتر)، زۆرینەی كارەكتەرە سیاسییەكانی ناو ئەم سێ جەمسەرەی یەكێتی، لە ململانێی نێوان بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگیدا بەلای ماڵی مام جەلالدا شكانەوە یاخود بە بێدەنگبوونیان پاڵپشتییان لە دورخستنەوەی لاهور شێخ جەنگی كرد، بەڵام ئێستا ئیتر رەنگە نەیانەوێت لاهور شێخ جەنگی لەوە زیاتر لاواز بكرێت‌و ماڵباتی تاڵەبانی بەتەواوەتی كۆنترۆڵی حزب بكەن، چونكە ئەمە لە داهاتوویەكی نزیكدا رەنگە كێشە بۆ پێگەو دەستڕۆیشتووی ئەوانیش دروست بكات، بۆیە بەردەوامبوونی ناكۆكی نێوان ئامۆزاكان‌و هێشتنەوەی كێشەكانی نێوانیان بە چارەسەر نەكراوی، لەسودی ئەم جەمسەرانەی تری ناو یەكێتی كۆتایی دێت.  ئێستا كە كێشەكانی یەكێتی دەبرێنەوە ناو ئەنجومەنی سەركردایەتی، ئیتر ئەم جەمسەرانەش دەگەڕێنەوە بۆ سەرەتای گەمەكانی دوای كۆنگرەی چوارەم‌و ئەمجارەیان بە هێزێكی زیاترەوە شەڕ لەسەر دیاریكردنی پێگەو چارەنوسی سیاسی خۆیان لەناو حزبەكەیان دەكەن، لە كۆنگرەی چوارەمدا، ماڵباتی تاڵەبانی بە هەردوو لقەكەیەوە (كوڕەكانی مام جەلال‌و شێخ جەنگی) توانیان پێگەی ئەم جەمسەرانە لاواز بكەن، بەڵام ئێستا ماڵباتی تاڵەبانی لەنێوان ئامۆزاكاندا دابەشبووە‌و ئەو گوڕەی سەردەمی كۆنگرەی چوارەمی نەماوە، هەردوولا (بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی) بۆ یەكلاكردنەوەی گەڕی كۆتایی ململانێكانیان، پێویستیان بە پاڵپشتی ئەم جەمسەرانەی تری ناو یەكێتی هەیە، ئەمە دەرفەت لەبەردەم ئەو جەمسەرانە خۆش دەكات، داواكاری زیاتری خۆیان بسەپێنن.   سەركردایەتی یەكێتی كۆدەبێتەوە ؟ بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بافڵ تاڵەبانی هەوڵی كۆكردنەوەی سەركردایەتی‌و هەمواكردنی پەیڕەوە پەسەندكراوەكەی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتی دەدات، بەجۆرێك لەم هەموارەدا كۆتایی بە سیستمی هاوسەرۆكایەتی بهێنێت، چونكە چەسپاندنی سیستەمی هاوسەرۆكایەتی لە ئەنجومەنی سەركردایەتی پەسەندكراوە نەك لە كۆنگرەدا.  ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی لە (124) كەس پێكدێت، پێشترو بەر لە ناكۆكییەكانی نێوان، بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی پێكەوە زیاتر لە (90) دەنگیان لە سەركردایەتیدا هەبوو، نزیكەی (80) ئەندامی سەركردایەتی سەربە لاهور شێخ جەنگی بوون‌و بافڵ تاڵەبانیش نزیكەی (15) ئەندامی هەبوو. ئێستا بافڵ تاڵەبانی هەوڵی كێشكردنی دەنگی لایەنگرانی لاهور شێخ جەنگی دەدات لە ئەنجومەنی سەركردایەتی، بەبێ زامنكردنی ئەم دەنگانە نایەوێت سەركردایەتی هیچ گۆڕانكارییەك بكات. بافڵ تاڵەبانی كە لەسەرەتای رووداوەكانی (8)ی تەموزەوە رێوشوێنەكانی خۆی بە خێرایی جێبەجێ دەكرد، ئێستا كە دۆخەكە براوەتە ناو ئەنجومەنی سەركردایەتی، رێوشوێنەكانی هێواش كردوەتەوە، نایەوێت دەنگە ناڕازییەكانی ناو یەكێتی خۆیان رێكبخەنەوە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا تا ئێستا باس لەوەدەكرێت نزیكەی (50) لە ئەندامانی سەركردایەتی هێشتا لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی ماون و پشتیوانی لێدەكەن. لەبەرامبەردا ئەمجارەیان لاهور شێخ جەنگی پەلەیەتی، دەیەوێت سەركردایەتی كۆببێتەوە‌و بڕیاری كۆتایی لەبارەی چارەنوسی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی حزبەكەوە بدات، تا ئەو رادەیەی چاوەڕێی ئەوە دەكات لەم چەند رۆژەدا سەركردایەتی كۆببێتەوە. كەسە نزیكەكانی لاهور شێخ جەنگی پێیانوایە هێشتا ئەنجومەنی سەركردایەتی بۆ بافڵ تاڵەبانی تەخت نەبووە، بەڵام درێژكردنەوەی زیاتری كاتەكە رەنگە لەبەرژەوەندی لاهور شێخ جەنگی نەبێت، چونكە ئەمە دەرفەت لەبەردەم ماڵی مام جەلال خۆش دەكات زیاتر كار لەسەر ئەندامانی سەركردایەتی بكەن‌ بەتایبەتیش كە ئێستا ئیتر هێزو زانیاری لەژێر كۆنترۆڵی بافڵ تاڵەبانیدایەو لەگەڵ جەمسەرەكانی تری ناو یەكێتی لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنەوەی كێكی دەسەڵات بگەنە رێككەوتن. هه‌مواری په‌یڕه‌وی ناوخۆو كۆتایهێنان به‌ سیستمی هاوسه‌رۆكایه‌تی، به‌گوێره‌ی مادده‌ی (69)ی په‌یڕه‌وی ناوخۆی یه‌كێتی پێویسته‌ له‌سه‌ر داوای (50) ئه‌ندامی سه‌ركردایه‌تی بخریته‌ به‌رنامه‌ی كارو په‌سه‌ندكردنی هه‌ر جۆره‌ هه‌موارێكیش پێویستی به‌ ده‌نگی (چوار له‌سه‌ر پێنج)ی ئه‌ندامانی سه‌ركردایه‌تی هه‌یه‌، واتا له‌ كۆی (124) ئه‌ندام ده‌بێت (100) ئه‌ندام پشتیوانی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سیستمی هاوسه‌رۆكایه‌تی بكه‌ن، سه‌رباری ئه‌مه‌ نابێ هه‌مواره‌ په‌یڕه‌و سه‌ر بۆ ده‌ستكاریكردنی بنه‌ما گشتییه‌كان بكێشێت، هه‌موو ئه‌مان به‌ربه‌ستن له‌به‌رده‌م كاره‌كانی بافڵ تاڵه‌بانیدا.  لە هاوسەرۆكایەتییەوە بۆ سەرۆكایەتی چوار رۆژ دوای رووداوەكانی (8)ی تەموزو بە دیاریكراوی لە رۆژی 12ی مانگدا، بافڵ تاڵەبانی بەفەرمی خۆی وەكو "سەرۆك"ی یەكێتی ناساند، بەڵام ئەمە تەنیا چەند كاتژمێرێكی خایاندو وەكو بەشێك لە هەڵمەتی میدیایی بوو دژی لاهور شێخ جەنگی، ئێستا لە میدیای فەرمی یەكێتیدا بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی هەردووكیان وەكو "هاوسەرۆك" دەناسرێن، یەكلاكردنەوەی ئەم بابەتە لە ئەنجومەنی سەركردایەتیدا دەبێت. رۆژی 13ی ئەم مانگە، واتا پێنج رۆژ دوای رووداوەكانی (8)ی تەموز، بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ ماڵی كۆسرەت رەسوڵ‌و گروپی كەركوكییەكانی ناو سەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاسی كۆبووەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەم كۆبونەوەیەدا بۆ یەكەمجار ماڵی مام جەلال‌و ئەو دوو جەمسەرەی تری ناو یەكێتی باسیان لەوە كردووە:  •    سیستمی هاوسەرۆكایەتی هەڵوەشێندرێتەوە •    ئەنجومەنی سەركردایەتی كە ئێستا ژمارەیان (124) كەسە، ژمارەی ئەندامەكانی بۆ خوار (50) كەس كەمبكرێتەوە، هاوشێوەی سەركردایەتییەكەی بەر لە كۆنگرەی چوارەمی لێبكرێت •    مەكتەبی سیاسی سەرلەنوێ دروست بكرێتەوە •    هەندێك لەم هەنگاوانە بەپێی پەیڕەوی ناوخۆ لە دەسەڵاتی سەركردایەتیدا نین، بۆیە بسپێردرێن بە (پلنیۆم) یاخود كۆنگرەیەكی نائاسایی. بەگوێرەی ماددەی (19)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی، كۆنگرەی نائاسایی لەسەر داوای (دوو لەسەر سێ)ی ئەندامانی سەركردایەتی دەبەسترێت، بەمدواییانە لە سۆسیال میدیای نزیك لە ماڵی مام جەلالەوە باس لەوەدەكرا، یەكێتی ئامادەكاری بۆ بەستنی پلنیۆم‌و كۆنگرەیەكی پێشوەختە دەكات.   واتا لە هەموو حاڵەكاندا، بۆ دورخستنەوەی لاهور شێخ جەنگی، دەبێت بافڵ تاڵەبانی بگەڕێتەوە بۆ سەركردایەتی‌و لەوێ زۆرینە دروست بكات، لەمەشدا جگە لە راكێشانی لایەنگرانی لاهور شێخ جەنگی بەلای خۆیدا، دەبێت جەمسەرەكانی تری یەكێتیش لەناو سەركردایەتی قایل بە گۆڕانكارییەكان بكات.  گۆڕینی پەیڕەو سازدانی كۆنگرەی پێشوەختە، كاتێكی زیاتر دەخایەنێت، دورخستنەوەی یاسایی لاهور شێخ جەنگی لەپۆستەكەی، لەئێستادا جگە لە ئەنجومەنی سەركردایەتی هیچ رێگایەكی تری لەبەردەمدا نییە. بەپێی پەیڕەوی پەسەندكراوی كۆنگرەی چوارەم، لێسەندنەوەی متمانە لە هاوسەرۆكێك بەدەنگی (51) ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی دەخرێتە بەرنامەی كارەوە، بەڵام پەسەندكردنی لێسەندنەوەی متمانە پێویستی بە دەنگی (دوو لەسەر سێ)ی ئەندامان هەیە، ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی لە (124) كەس پێكدێت، دوو لەسەر سێی ئەم ژمارەیە واتا (83) ئەندام. لە پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیدا كێشەیەك هەیە، كە ئەمڕۆ لەناكۆكی نێوان هاوسەرۆكەكاندا كاریگەرییەكەی دەردەكەوێت، پەیڕەوەكە لە پرسی گۆڕینی هاوسەرۆكدا باسی لە دەنگی دوو لەسەر سێ كردووە، بەڵام دەستنیشانی نەكردووە ئایا مەبەست لە دوو لەسەر سێ، كۆی ئەندامانە یان دوو لەسەر سێی دەنگی ئەو ئەندامانەی كە دەچنە ناو كۆبونەوەكەوە، رەنگە لێكدانەوەی جیاواز لەسەر ئەم بڕگەیەی پەیڕەوی ناوخۆ، هەندێك كێشە بۆ گۆڕانكارییەكانی بافڵ تاڵەبانی لەناو یەكێتی دروست بكات.  هەر بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی، ئەگەر هاوسەرۆك بە ویستی خۆی دەستلەكاربكێشێتەوە، بەزۆرینەی سادە واتا (50+1) دەستلەكاركێشانەوەكەی پەسەند دەكرێت، لەم حاڵەتەدا دورخستنەوەی لاهور شێخ جەنگی پێویستی بە دەنگی (63) ئەندامی سەركردایەتی دەبێت، بەڵام ئایا لاهور شێخ جەنگی بە ویستی خۆی‌و بەبێ هیچ رێككەوتنێكی پێشوەختە دەست لە پۆستەكەی دەكێشێتەوە ؟ ئەگەر هاوسەرۆك متمانەی لێ وەرگیرایەوە ؟ ئەگەر بافڵ تاڵەبانی‌و هاوپەیمانەكانی لەناو یەكێتی سەركەوتوو بن لە دروستكردنی زۆرینە لە ئەنجومەنی سەركردایەتی بۆ سەندنەوەی متمانە لە لاهور شێخ جەنگی وەكو هاوسەرۆك، هێشتا لاهور شێخ جەنگی وەكو ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی دەمێنێتەوە، چونكە بە دەنگی ئەندامانی كۆنگرە هەڵبژێردراوە بۆ ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی. كۆكردنەوەی زۆرینە بۆ سەندنەوەی متمانە لە لاهور شێخ جەنگی كۆتایی بە ململانێكان لەناو یەكێتی ناهێنێت، بەڵكو جارێكی تر قسەوباسی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی حزب گەرم دەكاتەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەحاڵی وەرگرتنی پۆستی "سەرۆك"ی یەكێتیدا، تائێستا بافڵ تاڵەبانی رەتیدەكاتەوە سەرۆك هیچ جێگرێكی هەبێت، ئەمە لەحاڵێكدایە، بۆچونێكی تر هەیە سەرۆك دوو جێگری هەبێت‌و یەكێكان كەسێك بێت لە ماڵی كۆسرەت رەسوڵ‌و ئەوی تریان كەسێك بێت لە گروپی كەركوكییەكان، لەم نێوەندەشدا ناوی هەریەكە لە ( رەفعەت عەبدوڵا و دەرباز كۆسرەت رەسوڵ) دەهێنرێت. سەرباری ئەمە، قسەوباس هەیە لەبارەی نوێكردنەوەی مەكتەبی سیاسی‌و هێنانەوەی ژمارەیەك لە مەكتەب سیاسییەكانی پێشتری حزب بۆ ناو كایەكە، لەوانە ( عەدنان حەمەی مینا، مەحمود سەنگاوی، عیماد ئەحمەد...). ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندییەكانی یەكێتی، كە مەكتەب سیاسییەكانی پێشتری حزبی تێدایە‌و كۆسرەت رەسوڵ سەرۆكایەتی دەكات، بەهۆی باری تەندروستی كۆسرەت رەسوڵەوە كارایی خۆی لەدەستداوە، بەڵام ئەوەی تائێستا لەناو یەكێتی باسدەكرێت، گۆڕانكارییەكان ئەم ئەنجومەنە ناگرێتەوە‌و وەكو خۆی دەمێنێتەوە، بەتایبەتیش كە ئەم ئەنجومەنە بەبڕیاری كۆنگرە دروستكراوە‌و تەنیا بە كۆنگرە دەتوانرێت گۆڕانكاری تێدا بكرێت.  ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییەكان كە كارەكەی پارێزگاریكردنە لە دۆخ‌و بەرژەوەندی یەكێتی، رۆژی (8)ی تەموز كە ناكۆكی نێوان هاوسەرۆكەكان بوو بە هەڕەشە لەسەر بەرژەوەندی یەكێتی، بێدەنگی هەڵبژاردو لە دوورەوە تەماشای بارودۆخەكەی دەكرد، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەم ئەنجومەنە بەمدواییە كۆبونەوەیەكی كردووە‌و لە كۆبونەوەكەدا حاكم قادر حەمەجان ئەندامی ئەنجومەنەكە راسپێدراوە، بەمەبەستی چارەسەركردنی بارودۆخەكە لەگەڵ هەریەكە لە بافڵ تاڵەبانی‌و لاهور شێخ جەنگی كۆببێتەوە، حاكم قادر لەگەڵ هەردوو هاوسەرۆكەكە كۆبوەتەوە، بەڵام (درەو) تائێستا وردەكاری قسەوباسەكان‌و بۆچونی ئەنجومەنی باڵای سیاسی لەوبارەیەوە نازانێت و دیمەنەی ئەو دوو كۆبونەوەیەش لە  میدیا فەرمیەكانی یەكێتیەوە بڵاو نەكراوەتەوە.  

شیكاری: درەو لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە گوژمەی زیاتر لە (700) ملیار دینار (48) پرۆژەی ڕێگاوبان تەواو کراوە، كە (667 ملیار) دینار بەرێژەی (95%)  لە هەولێر و دهۆك و (5%)ی لە سلێمانی گەرمیان خەرجكراوە، كە (38) پرۆژەی لە هەولێرو دهۆك و (10) پرۆژەی لە سلێمانی گەرمیان جێبەجیچكرداوە.   ئەمە لەكاتێكدایە زۆرینەی قوربانیانی رووداوەكانی هاتوچۆ لەپارێزگای سلێمانی بووە بەرێژەی (63%) و قوربانیانی روداوەكانی هاتوچۆ لە هەولێر و دهۆك (37%) بووە، لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی 2021 لە سلێمانی (251) ڕوداوی هاتووچۆ هەبووەو (819) قوربانی لێكەوتووەتەوە، بەڵام لە پارێزگای هەولێر (205) ڕوداوی هاتووچۆو هەبووە (252) قوربانی لێكەوتووەتەوە لە پارێزگای دهۆک (196) ڕوداوی هاتووچۆو (233) قوربانی لێكەوتووەتەوە، كە هۆكاری سەرەكی رووداوەكانی هاتوچۆ خراپی رێگاوبانەكانە.   مەبەست بایەخدان بە ڕێگاوبان هێڵەکانی گواستنەوە بە یەکەم هەنگاوەکانی ئاوەدانکردنەوەو پێشکەوتن دادەنرێت، بەرەوپێشبردنیشی کاریگەری و ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر هەموو بوارە جیاجیاکانی ژیانی ئابوری و بازرگانی و کۆمەڵایەتی. لەم ڕاپۆرتەدا تیشک دەخەینە سەر پرۆژە تەواوکراوەکانی ڕێگاوبان لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بڕو خەرجی و شێوازی دابەشبوونی جوگرافی پرۆژەکان بەسەر پارێزگاو ناوچەکانی هەرێمی کوردستان، دەرخستنی نادادپەروەری دابەشبوونی پرۆژەو بودجەی گشتی هەرێم بەسەر شارو پارێزگاکان. هاوکات ئاماری ڕوداوەکانی هاتووچۆ لە شارو پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان دەخەینەڕوو کە بەشێک لە هۆکارەکانی دەگەڕێتەوە بۆ خراپی ڕێگاوبان و خزمەتگوزییەکانی کەرتەکە. ژمارەی و جۆری ئۆتۆمبێل لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتیی هاتووچۆی هەرێمی کوردستان، لە هەرێمی کوردستان زیاتر لە ملیۆنێک و 915 هەزار ئۆتۆمبێل هەن. بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی هاتووچۆ، سەرباری 19 هەزار ئۆتۆمبێلی بێسەرەتا و ئۆتۆمبێلەکانی وەزارەتی پێشمەرگە کە لە ئامارەکەدا تۆمارنەکراون، ژمارە و جۆرەکانی ئۆتۆمبێلی تۆمارکراو لە هەرێمی کوردستان بەمشێوەیەیە(بڕوانە خشتەی ژمارە (1)):     دابەشبوونی ژمارەی ئۆتۆمبێلەکان بەسەر پارێزگاو شارەکانی هەرێمی کوردستان  زۆرترین ژمارەی ئۆتۆمبێل لە هەرێمی کوردستان دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوەو پارێزگای سلێمانی بە پلەی دووەم و پارێزگای دهۆک بەپلەی سێیەم دێت، (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))   ئامارەکانی ڕووداوی هاتووچۆ بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتیی هاتووچۆی هەرێمی کوردستان، لە چارەکی یەکەمی ساڵی 2021دا، 850 رووداوی هاتووچۆ تۆمارکراون، کە 612 گیان لەدەستدان و هەزار و 416 برینداریان لێکەوتووەتەوە، بەوپێیە بەتێکرای رۆژانە نزیکەی 10 رووداوی هاتووچۆ روویانداوە.  لە 25/4/2021 (ئەسعەد مەلا کەریم)، گوتەبێژی بەرێوەبەرایەتی گشتیی هاتووچۆی هەرێمی کوردستان،  رایگەیاند؛ "بەپێی لێکۆڵینەوەکانمان هۆکارەکانی رووداوەکانی هاتووچۆ و زۆریی ژمارەی قوربانیان لە هەرێمی کوردستان زۆرن، دیارترینیان تیژڕۆیی شۆفێرەکانە، دواتر بەکارهێنانی مۆبایل لەکاتی لێخورینی ئۆتۆمبێل، هەروەها رێگەوبانەکانی دەرەوەی شارەکان بەتایبەت رێگە یەک سایدەکان هۆکارێکی دیکەن، کوالێتی ئۆتۆمبێلەکانیش هۆکارن". هەروەها نەبوونی هاتووچۆی گشتی، بە یەکێک لە هۆکارەکانی زۆربوونی ژمارەی ئۆتۆمبێل و رووداوەکانیش لە هەرێمی کوردستان دەزانێت.  سەبارەت بە ئامارو قوربانیانی ڕووداوی هاتووچۆ لەماوەی سێ مانگی یەکەمی ساڵی 2021، پارێزگای سلێمانی پێشەنگە (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) لەو خشتەیەی سەرەوە ئەوە ڕوندەبێتەوە کە زۆرترین ڕوداوەکانی هاتووچۆ لە سنوری پارێزگای سلێمانیدان، سەرباری ئەوەی ژمارەی ئۆتۆمبێلەکانی ئەم پارێزگایە کەمترە لە ژمارەی ئۆتۆمبێلەکانی پارێزگای هەولێر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)). بە مانایەکی تر ڕوداوەکانی هاتوچۆ و قوربانییەکان لە پارێزگای سلێمانی زۆر زیاترن لەو ڕوداوانەی لە پارێزگاکانی هەولێرو دهۆک ڕوودەدەن، کە بەشێکی هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ خراپی ڕێگاوبان و خزمەتگوزارییەکانی لەسنوری پارێزگای سلێمانی (بڕوانە چارتی ژمارە(1))     پرۆژە تەواوکراوەکانی وەزارەتی ئاوەدانکردنەوە لە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک لە بەشی پێشتری ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، یەکێک لە هۆکارەکانی ڕوداوی هاتووچۆ لەپاڵ کۆمەڵێک هۆکاری دیکە، دەگەڕێتەوە بۆ خراپی ڕێگاوبانی خزمەتگوزارییەکانی کەرتەکە، دەرکەوت کە زۆرترین ڕوداوی هاتوچۆ و قوربانییەکانی دەکەوێتە پارێزگای سلێمانییەوە بەراورد بە سەرجەم پارێزگاو شارەکانی دیکەی هەرێمی کوردستان، ئەمە سەرباری ئەوەی لە زۆری ژمارەی ئۆتۆمبێلدا لەدوای پارێزگای هەولێرەوە دێت، پرسیارەکە ئەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان چی کردووە بۆ پێشکەشکردنی پرۆژەکانی ڕێگاوبان؟ بەتایبەت لە پارێزگای سلێمانی؟ بەبۆنەی تێپەڕبوونی دوو ساڵ بەسەر تەمەنی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێی کوردستان، نوسینگەی ڕاگەیاندنی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان پەرتوکێکی بڵاو کردەوە بە ناوی "كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان چاکسازی و خزمەتگوزاری 10/7/2019-1/5/2021" لاپەڕە (90-98)ی پەرتوکەکەی تەرخان کردووە بۆ چالاکییەکانی "وەزارەتی ئاوەدانکردنەوەو نیشتەجێکردن" لەبەشێکی ڕاپۆرتەکەی وەزارەتی ئاوەدانکردنەوە پرۆژە تەواکراوەکانی کەرتی ڕێگاوبان خراوەتەڕوو، تێدا هاتووە؛   پرۆژەکانی ڕێگاوبان بەپێی ڕاپۆرتەکەی ئەنجومەنی وەزیران، لە سەردەمی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان (48) پرۆژەی ڕێگاو بان تەواوکراون بە گوژمەی (407 ملیارو 397 ملیۆن دینار)، بەشی هەرە زۆری پرۆژەکان دەکەوێتە سنوری پارێزگای هەولێرەو بەدوای ئەویشدا پارێزگای دهۆک و پاشان پارێزگای سلێمانی دێت (بڕوانە خشتەی ژمارە(4)). ئەوەی جێگای سەرنجە (%5) ئەو گوژمەیەی بۆ پرۆژەکانی ڕێگاوبان تەرخان کراوە لە زۆنی سەوزدا بووە، (%95) لە زۆنی زەرد و لە پارێزگاکانی هەولێرو دهۆک خەرج کراون (بڕوانە چارتی ژمارە(2))، بە هەمان شێوەی گوژمەی پرۆژەکان ئەو ڕێگاوبانانەی لە سەردەمی کابینەی نۆیەم تەواو کراون لە ڕووی پێوانەوە لە زۆنی سەوز دەگاتە (182.5) کیلۆمەتر بە ڕێژەی (17%) بەڵام لە زۆنی زەرد (925.82) کیلۆمەترن بە ڕێژەی (83%)، (بڕوانە چارتی ژمارە(3)).  وەردەکاری پرۆژە تەواو کراوەکانی ڕێگاوبان پرۆژە تەواو کراوەکانی ڕێگاوبان لە کابینەی نۆیەمدا دابەشبوون بەسەر پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی و دهوک) و ئیدارەی گەرمیان، بەم شێوەیە؛ یەکەم: پرۆژە تەواوکراوەکانی ڕێگاوبان لە پارێزگای هەولێر زۆرترین پرۆژەکانی ڕێگاوبان لەبوارەکانی (بونیادنان و دروستکردن و چاککردن و نۆژەنکردنەوە و خزمەتگوزارییەکان) لەپارێزگای هەولێر تەواو کراون، کە ژمارەیان (29) پرۆژەیە و گوژەمەی تێچونەکەیان (409 ملیارو 662 ملیۆن) دینارە، پێوانەی گشتی ڕێگاکان بریتییە لە (714.57)کیلۆمەتر. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (5)). دووەم: پرۆژە تەواوکراوەکانی ڕێگاوبان لە پارێزگای سلێمانی پارێزگای سلێمانی لە ڕووی پێشکەشکردنی پرۆژەکانی ڕێگاوبان لەدوای هەریەک لە پارێزگاکانی هەولێرو دهۆکەوە دێت و بەجۆرێک ئەو پرۆژانەی لەپارێزگای سلێمانی تەواو کراون، ژمارەیان تەنها (7) پرۆژەیە و گوژەمەی تێچونەکەیان (20 ملیارو 48 ملیۆن) دینارە، پێوانەی گشتی ڕێگاکان بریتییە لە (173.95)کیلۆمەتر. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (6)). سێیەم: پرۆژە تەواوکراوەکانی ڕێگاوبان لە پارێزگای دهۆک پارێزگای دهۆک لە ڕووی پێشکەشکردنی پرۆژەکانی ڕێگاوبان لەدوای پارێزگاکانی هەولێرو لە پێش پارێزگای سلێمانییەوە دێت و بەجۆرێک ئەو پرۆژانەی لەپارێزگای دهۆک تەواو کراون، ژمارەیان (9) پرۆژەیە و گوژەمەی تێچونەکەیان (258 ملیارو 201 ملیۆن) دینارە، پێوانەی گشتی ڕێگاکان بریتییە لە (211.25)کیلۆمەتر. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (7)). چوارەم: پرۆژە تەواوکراوەکانی ڕێگاوبان لە ئیدارەی گەرمیان ئیدارەی گەرمیان ڕووی پێشکەشکردنی پرۆژەکانی ڕێگاوبان لەدوای هەرسێ پارێزگای (هەولێر، سلێمانی و دهۆک)ەوە دێت و ئەو پرۆژانەی لە ئیدارەی گەرمیان تەواو کراون، ژمارەیان تەنها(3) پرۆژەیە و گوژەمەی تێچونەکەیان (16 ملیارو 486 ملیۆن) دینارە، پێوانەی گشتی ڕێگاکان بریتییە لە (8.1)کیلۆمەتر. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (8)).

شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو) خراپ بەڕێوەبردنی نەوت و سەرمایەکەی، ڕژێمی پەهلەوی کۆتایی پێهێنا و سەری شای پەهلەوی خوارد، خومەینی بە کاسێت تەنگی بە ڕژێمەکە هەڵچنی و تا نەکەوت وازی نەهێنا. ئەمجارە خراپ بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی ئاو، یەخەی حکومەتە ئیسلامیەکەی ئێرانی گرتووە، ئایا شۆڕشی تینووەکانی ئەهواز (بە ئینتەرنێت لەبری کاسێت) بە کوێ دەکات؟ لای شیعەکان، مەزڵوومترین وێنای شەهیدکرانی، تینووێتی خۆی و یارانییەتی لای شیعەکان، تا شەهیدبوونی. خومەینی ڕێبەریش لە ساڵی ١٩٧٩دا بەڵێنی دا ئاوی ماڵان بکاتە خۆڕایی، بەڵام وائێستا نەک خۆڕایی نەکرا، پارێزگایەک بە مرۆڤ و سروشت و ئاژەڵەکانی لەتینوێتیدا بەدەستی یارانی مەزڵوومی حوسەینەوە، لێو و ژینگەیان وشک هەڵگەڕاوە، ڕووبارەکانی وشک کراوون، نەک لەبەرئەوەی ئاوییان نییە، بەڵکوو لەبەرئەوەی خراپ بەڕێوەبراوە و ڕەوانەی ئەسفەهانی دراوسێیان کراوە و لەوێ پیشەسازیی مەزنی لێ سازکراوە.  ئەهواز (احواز)، شارێکی دێرینی زۆرینە عەرەب، بە ڕووبەری ٦٤کم٢ و ٤،٧٠٠٠٠٠ دانیشتووانەوە، دەکەوێتە باشووری ڕۆژئاوای ئێرانەوە، باکوور و باشووری ڕۆژهەڵاتی بە کوردانی لوڕ و باکووری ڕۆژئاوای بە کوردانی ئیلام دەورە دراوە و باشووریشی لکاوە بە کەنداوەوە، لەساڵی ١٩٢٥ەوە بەهۆی سیاسەتی ئینگلیزەوە، خرایە سەر دەوڵەتی ناوەندگەرای هاوچەرخی ئێران و ناوەکەشی لە عەرەبستانەوە کرایە خوزستان، لەکاتێکدا لەسەردەمی سەفەوییەوە بە عەرەبستان ناوی دەهات و بەدرێژایی مێژووش جۆرێک لە نیمچەسەربەخۆیی و خۆبەڕێوەبردنی عەشایەریی و میرایەتی وەک میرنشینەکانی کەنداو هەبوو. ناوچەکە دەوڵەمەندە بە سەرچاوەی ئاویی و نەوت و غاز و باشوورەکەشی ڕێک لکاوە بە کەنداوی عەرەبی(فارسی)یەوە، بەڵام ئێستا بەهۆی جیاکاریی و خراپ بەڕێوەبردنەوە، وا سروشتەکەی وشک و کشتوکاڵەکی بێبەر و ئاژەڵەکانی قڕ دەبن و مرۆڤەکانی شۆڕشی تینووەکانیان بەڕێ خستووە.  جیاکاریی بەڕێوەبردن و پەراوێزخستنی شوناس گەرچی ناڕەزایی ئەهوازییانی عەرەب مێژووەکەی نزیکەی سەدساڵێکە بەرامبەر دەوڵەتی ناوەندگەرا و لکانییانە بە ئێرانەوە بەردەوامە، بەڵام خۆپیشاندانەکانی ئێستا، کە نۆ ڕۆژە بەردەوامە، لە خۆپیشاندانی کۆی ناوچەکانی دیکەی ئێران جیاوازە، چونکە ڕادیكالترە لە دروشمدا و ئاڵای تایبەت بە خۆیان هەیە و بەشێکی زۆریان داوای سەربەخۆیی دەکەن و دروشمەکانیان عەرەبییە و توڕەشن لەهەموو ئەوانەی لەبری "ئەحواز"، خوزستان بەکاردەهێنن. هەروەها ئازاتر و ڕێکخراوترن و سەرەڕای ماتییەکی میدیایی و پچڕاندنی ئینتەرنێت، هەر بەردەوامن و نەک هەر ئەوە بگرە عەرەبەکانی دەرەوەشیان کردووەتە هاوپشتی خۆیان و لە چەندین پایتەختی ڕۆژئاوایی و ئەمریکییدا خۆپیشاندانی هاوپشتییان وەڕێ خستووە و دەنگی بەشێک لە سیاسیی و دەوڵەتانی جیهانیان هێناوەتەپاڵ خۆیان. ئەوان کاتێک لەڕووی سامان و جیۆپۆلەتیکەوە ۆخیان بە دراوسێ ئیماراتی و قەتەری و بەحرەینیەکان و بگرە عێراقییەکانی بەراورد دەکەن، هەست بە کەمی دەکەن و پێیانووایە ناوجەکانی ئەوان دەوڵەمەندترە، بەڵام ژیان بۆچی خراپترینە لە ئاستی ئەواندا. پرسی ئەهوازییەکان راستەوخۆ بەرامبەر سیستەم وەستاوە، نەک حکومەت و کابینەکان، دروشمەکانیان ڕاستەوخۆ دژی خودی ڕێبەری کۆمارن و لە ئانووساتی ڕادەستکردنی پۆستی سەرکۆمارییدایە، کە بڕیارە لەسەرەتای مانگی ئابدا ڕۆحانی کۆتایی بە ماوەی سەرۆکایەتی بێت و ئیبراهیم ڕەئیسی وەک سەرکۆماری نوێ لە پۆستەکەدا دەستبەکار بێت. بە دوو هۆکار خەڵکی ناوچەکەی هەم لە ئێران و هەم لە سیستەمەکەی توڕەتر کردووە: ١. ئەهوازییەکان لەو باوەڕەدان کە حکومەتە ئێرانییەکان، بە گشتی و کۆماری ئیسلامی ئێران بەتایبەتی لەڕووی خزمەتگووزارییەوە کەمتەرخەم بوون و ئەنقەست ناوچەکەیان پەراوێزخستووە، چونکە بەراورد بە شارە فارسییەکان هەم نیشانەکانی شارستانیی هاوچەرخ و هەم بژێوی خەڵکەکەی لە پاشەکشەدایە، دوایەمین هۆکاری تووڕەییش مەسەلەی کەمئاوییە، کە نیشانەی زەقی خراپ بەڕێوەبردن و جیاکاریی نێوان ئەهوازی عەرەبی و شارە فارسییەکانە، کەمئاوییەکی بێوێنەیە لە مێژوویاندا، ئەمەش دوو هۆکاری لەپشتە: یەکەم دروستکردنی چەندین بەربەستی ئاوی و ڕێڕەوی ئاوی لە ئەهواز و شارە دراوسێکانیدا لەسەردەمی هەرسێ سەرکۆماری پاشیندا(خاتەمی، ئەحمەدینەژاد و ڕووحانی)، دووەمیش: دوایەمین پرۆژەیە کە ئەمساڵ کەوتە واری جێبەجێکردنەوە، گواستنەوەی ئاویی ئەهوازە بۆ پارێزگای ئەسفەهانی فارسی زمان. جیا لەوەش ئەم  پارێزگایە بەپێی ئامارە فەرمییەکانی دەوڵەت، بە یەکێک لە پارێزگا هەژار و بێکارەکان ناسراوە و ڕێژەی بێکاری ئاستێکی باڵای هەیە و لەم ساڵانەشدا زیاتر بووە. ٢. ئەهواز، لە ئێستادا خاوەنی ١٨ نوێنەری پەرلەمان و ٦ی ئەنجوومەنی شارەزایانە، کۆڵەکەیەکی ئابووری گرنگ و بەهۆی پێکهاتەی جیاوازیی نەتەوەیی (عەرەب) و سنووری ئاوی و دراوسێیەتی کورد و عەرەبی عێراق و کەنداوەوە، هەستیارترین خاڵی ئاسایشی-سنووریی ئێرانە، چونکە لەڕووی شوناسییەوە وەک هەرنەتەوەیەکی نافارسی دیکەی ئەو وڵاتە، ڕووبەڕووی جیاکاریی کولتووری بووەتەوە، ئەمەش هەر لە زمانەکەیانەوە بیگرە کە نووسین و خوێندن لە دەزگافەرمییەکاندا پێی قەدەغەیە و ڕێگە لەخوێندنیشی گیراوە لە پەروەردەدا بخوێنرێت، تا دەگاتە مافە سیاسیی و مەدەنییەکانیان و قەدەغەکاریی چالاکیی شوناسی و حزبی تایبەت بەخۆیان. هەرئەمەشە کێرڤی جیاخوازیی و وازهێنانی لە شیعەگەرێتی لەو ناوچەیە پەرە پێداوە. لەوەش زیاتر لە چوارچێوەی سیاسەتی کولتوورییدا، ناوی شوێنەکانیان گۆڕدراوە و سیمای ئێرانێتی لە هونەر و ئەدەب و ئاین و بیناسازیی و ...تاد بەسەر دیزاینی کۆمەڵایەتی و شارستانی ناوچەکەدا سەپێنراوە. ئەهوازییەکان، لە بەشیعەکردنی ئێرانەوە بۆ پشتکردنە شیعە خەڵکی ئەهواز یەکەمین نەتەوەی ئێران بوون کە شیعەیان بردە ئەو وڵاتە و وردەوردە لەوێوە بڵاوبوویەوە، بەڵام هەنووکە هەر لەو خاڵی دەستپێکەوە، وا هەمان گەل لە شیعەمەزهەبی پاشگەز دەبنەوە. ئەهواز، جیا لەوەی ناوچەیەکی زۆرینە عەرەبە، بەڵام زۆرینە شیعەشە، تەنانەت سەرچاوە مێژووییەکانیش بە دەروازەی بەشیعەکردنی ئێرانی دەزانن و لەوێوە ئەم مەزهەبە بڵاوبووەتەوە، خودی خامینەییش ٢٥ ساڵ لەمەوپێش لە وتارێکییدا لە ئەهواز هەمان ناوەندێتی شیعەگەرایی و دەروازەی هاتنی شیعەی بۆ ئێرانی لەلایەن ئەهوازەوە دووپاتکردەوە. لەپێشدا ئەمە دەروازەیەکی باش بوو بۆ تەبایی مەزهەبی لەگەڵ سیستەمی سیاسیی هەنووکەیی ئێراندا، بەڵام ئەوەی ساڵانێکە کۆماری ئیسلامی ئێران لێی دەترسێت و ئەوەی عەرەبەکانی ئەهوازییەکان دەیگرنەبەر، وازهێنانی شیعەکانی ئەهوازە لە مەزهەبەکەیان و ڕووکردنە مەزهەبی سووننەیە، ئەم دیاردەیە سەرەتا لە جەنگی هەشتساڵەی ئێران-عێراقەوە زیادی کرد و لە چوار ساڵی رابردوودا گەیشتە لووتکە کاتێک بە ڕێکخراو و گرووپی کۆمەڵایەتی گەنجانی ناوچەکە بە ئاشکرا پشتیان لە شیعە دەکرد و مەزهەبی سوننەیان هەڵدەبژارد و دیاردەکە تا هەنووکەش ڕوو لەهەڵکشانە، چەندین توێژینەوەی زانستیی دەزگا زانستی و زانکۆیی ئێران ڕوون ئەم وەرچەرخانە مەزهەبییەیان ڕووماڵ کردووە. وەک کردەیەکی وازهێنانی گرووپی و ڕێکخراوەییش لە مەزهەبی شیعە بۆ ڕێکخراوێک دەگەڕێتەوە کە سەید عەبد نزاری دروستی کرد و لەگەڵ ١٠ کەسی هاوڕێیدا لە ئەهواز وازهێانی خۆیان لە شیعە ڕاگەیاند و بوونە سووننەی حەنبەلی. ئەڵبەت پێش و پاشی ئەمەش دیاردەی بانگەوازیی سوننەگەرایی بەردەوامە. زۆرترین ڕێژەی مەزهەب گۆڕینیش لەنێو عەرەبەکاندایە بە ڕێژەی ٩٢٪ی وازهێنانەکان و ٨٪ی ناعەرەب، لە کۆی وازهێنانەکان لە شیعە و خودی شاری ئەهوازیش دیارترین شارە کە بەڕێژەی ٪٢٢ مەزهەبگۆڕێنەکەی لەخۆگرتووە و بە گوێرەی ئاماری دوو ساڵی ڕابردوو، لە نزیکەی ١٠ هەزار کەس لە پارێزگای ئەهوازدا لەم چوارساڵەی دواییدا بوونەتە سوننە. ئەم مەزهەبگۆڕینە، بۆ ئاسایشی کۆماری ئیسلامی ئێران مەترسیی دووقاتە، چونکە هەم عەرەبن و هەم دەبنە شیعەش کە دیسانەوە لە دووخاڵی سەرەکییدا (مەزهەبی-نەتەوەیی)دەکەونە بەرامبەر شوناسی ڕەسمی سیستەمی سیاسیی ئێران کە شێعەمەزهەبی فارسیی میحوەرە، هەر ئەمەش وای کردووە، هەست و گووتاری جیاخوازیی لەنێو عەرەباندا زیاتر و پەرەسەندووترە لە هەر نەتەوەیەکی دیکەی نێو ئێران. خۆپیشاندانەکانی پێشتر ئەهوازییەکان، گەرچی ساڵانی ڕابردوو، وەک هاوڵاتیانی دیکە بەشداری سەرجەم ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەکانی ئێرانییان کردووە و لە توڕەترینی پارێزگاکان بوون، لەسەردەمی کۆماری ئیسلامی ئێرانیشدا، یەکەمین خۆپیشاندان و چالاکی دژە حکومەتییان دەگەڕێتەوە بۆ خۆپیشاندانی ساڵی ١٩٧٩ کە تێیدا، عەرەبانی ئەهوازی داوای ئۆتۆنۆمییان لە تاران دەکرد، بەڵام ڕووبەڕووی توندووتیژیی دەوڵەتی بوویەوە و سەرکوتکرا، ساڵی ١٩٨٠ش بۆ  پشتیوانی خواستی خۆپیشاندەران ئەهوازییەکانی تاراوگە گەمارۆیان خستەسەر باڵیۆزخانەی ئێران لە لەندەن و داوای جێبەجێکردنی خواستی نەتەوەیی ئەهواز و ئازادکردنی ٩١ خۆپیشاندەرییان لە دەسەڵاتی تاران دەکرد. لەوکاتەوە تا هەنووکە هەم خۆپیشاندان و ناڕەزایی پەیتا پەیتا بەردەوامە و هەم حزب و گرووپی جیاخواز و ئۆتۆنمییخوازیی عەرەبیی بێچەک و چەکدار ڕێکخراوە و لە چالاکی خۆیاندان. بەڵام لەماوەی بیست ساڵی ڕابردوودا، سێ خۆپیشاندانی کاریگەر و دیاری تایبەتە بە خۆیان هەبووە: ١. خۆپیشاندانێکیان دەگەڕێتەوە بۆ کۆتاساڵی حکومەتەکەی محەمەد خاتەمی، لە مانگی ٤ی ٢٠٠٥دا کە چوار ڕۆژی خایاند، ١٥-٢٠ کەسی تێدا کوژرا و ڕووداوی تووندووتیژی لێکەوتەوە، هۆکارەکەشی دەگەڕایەوە بۆ بڵاوبوونەوەی نامەیەکی نهێنی یاریدەدەری سەرکۆمار (عەلی ئەبتەحی) کە تێیدا، پێشنیاری ڕێکارەکانی گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچەکەی لە پێکهاتە عەرەبییەوە بۆ ناعەرەب تێدایە، ئەمەش خەڵکی توڕەکرد و دواجار بە توندووتیژی و فشار سەرکووت کرا. ٢. دووەمین خۆپیشاندانی دیاری ٢٠ ساڵی ڕابردووش، دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١١ی سەردەمی سەرکۆماری ئەحمەدی نەژاد و هاوکات بوو لەگەڵ خرۆشانی دنیای عەرەبی و بەهاری عەرەبی، هۆکارەکەی بۆ یادکردنەوەی خۆپیشاندانی ٢٠٠٥ دەگەڕایەوە، کە تێیدا نزیکەی پانزەکەس بوونە قوربانی و دیسانەوە بە هێز سەرکوت کرایەوە. ٣. دوایەمین خۆپیشاندان ئەمەی ئێستایە و کە لە ١٥ی ٧ی٢٠٢١ەوە دەستی پێکردووە و تا هەنووکەش درێژەی هەیە و چەندین کوژراو و بریندار لێکەوتووەتەوە، نەک هەر ئەوە بەڵکو خەڵکانی شارەکانی تاران و مەشهەد و لوڕستان و سنە و چەندانی دیکەی هێناوەتە سەرشەقام بۆ پشتیوانی لە خۆپیشاندەران.   بابەتی پێشتر: ئێراننامە (1) .. هەڵبژاردن لەئێراندا ئێراننامە (2) سەرۆک کۆماری ئێران؛ مێژوو، پێگە و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە (3) ..شورای پاسەوان؛ پێگەی لە سیسستەمی سیاسی و ڕۆڵی لەهەڵبژاردنەکاندا ئێراننامە (4): ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامیی ئێران؛ پێگە و دەسەڵاتەکانی ئێراننامە (5): سێ هەڵبژاردنەکەی ٢٠٢١ی ئێران؛ ئامار و تێبینیی گشتی ئێراننامە (6): سوپا و سیاسەت؛ کاندیدانی سوپایی و سەرکۆمارێتی ئێران ئێراننامە (7): هەڵبژاردنێکی بێڕەنگ بۆ قۆناغێکی سەخت ئێراننامە (8): کورد و هەڵبژاردنی سەرکۆماری ئێران ئێراننامە (9): سەرکۆماری نوێ و یەخانگیرییەکانی سیستەمی سیاسیی ئێران  ئێراننامە (10): هەڵبژاردنی سەرۆککۆماری ئێران؛ براوە و دۆڕاوە ڕاستینەکان لەئەنجامەکانەوە ئێراننامە (11): ئەنجوومەنی شارەزایانی ڕێبەریی؛ پێشینە و ڕۆڵ و شێوازی هەڵبژاردنی ئێراننامە 12: کۆڕبەندی دیارییکردنی بەرژەوەندیییەکان؛ پێگە و سروشتی دەسەڵاتی