ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) لەم کورتەنووسینەدا باس لە سێ جۆر مۆدێل لە کۆمەڵگا دەکەم کە ماندوێتیی تیایدا خەسڵەتی سەرەکیی پێکدەهێنێت. مۆدێڵی یەکەمیان ئەو مۆدێلەیە کۆمەڵگاکانی خۆرئاوا بەرهەمیان هێناوە کە گەشەسەندنی ئابووریی و کردەی ئیشکردن تیایداڕەهەندێکی پیرۆز وەردەگرێت، چونکە تەواوی کەسایەتی مرۆڤ بە کارەوە بەندە. مرۆڤی بێکار نە دەتوانێت وەک مرۆڤێکی خاوەن کار بژیی، نە دەتوانێت وەک مرۆڤێکی خاوەن کار مافی تەواوەتیی هەبێت. مرۆڤی سەردەم کۆیلەی کارە، نەک لەبەرئەوەی کارەکەی خۆشدەوێت، بەڵکو لەبەرئەوەی بەرزیی و نزمیی بوون و پێگە کۆمەڵایەتییەکەی پێوە بەندە. مرۆڤی مۆدێرن هەموو شتێکی زیاد لە پێویست هەیە، شمەک، زانیاریی، خواردن، ئازادیی هەڵاوێرد، خەونی زۆر، ئەوەی مرۆڤی سەردەم لێی بێبەرییە، خەوە، چونکە زۆر ماندووە. مرۆڤی مۆدێرن لەبەر ئیشی زۆر تووشی شترێس دەبێت و هەموو سترێسێکیش مانای فشارە بۆ سەر دەروون و عەقڵی، ئەم فشارە زۆرەش کە مرۆڤی سەردەم هەیەتی، تەنها ماندووی ناکات، بەڵکو تووشی جەڵدەی دەروونی دەکات. جەڵدەی دەروونیش لە شێوەی کەئابە و هایپەر ئەکتیڤیتی و "بێرن ئاوت"دا بەرجەستەدەبێت. ئەمانە هەمووی نەخۆشیی سەردەمن و دەرئەنجامی ئەو دۆخە کۆمەڵایەتیی و پەیوەندیی کارەیە کە مرۆڤ تیایدا دەژیی. لە وڵاتێکی وەک ژاپۆن ناوێکی تایبەت داهێنراوە بۆ مردن لە ئەنجامی کاری زۆرەوە و پێیدەگوترێت کارۆشی "Karoshi". جەڵدەی مێشک و جەڵدەی دڵ دوو دیاردەی نوێی مردنن بەهۆی کاری زۆرەوە، چونکە سترێس هۆکارە سەرەکییەکەیەتی.  مۆدێلی دووەمیان کە ماندوێتی تیایدا خەسڵەتی پیرۆز وەردەگرێت، بریتییە لەو مۆدێلەی کە دەتوانین بە کۆمەڵگای ڕۆژوو ناودێڕیبکەین. لەم کۆمەڵگایانەدا عیبادەت، پیشەی سەرەکیی و پیرۆزی مرۆڤە، ئەم پیشەیە کاتی ئیشکردن و بەهاکەی بە پارە ناپێورێت، وەک پیشەی مۆدێرن، بەڵکو بە قووڵی و نزیکیی کەسی ئیماندار لە خوداوەندەکەیەوە دەپێورێت. مەبەست لە کۆمەڵگای ڕۆژوو ئەو مۆدێلەیە لە کۆمەڵگا کە توانای چالاکیی تاکەکان تیایدا دەچێتە نزمترین ئاستیی بەرهەمهێنان. واتە پشوودان و خەوتن دەبن بە دیارترین خەسڵەت و چالاکیی ئیمانداران. ئەم جۆرە کۆمەڵگایە بەرهەمی ماندووبوونە بۆ خودا نەک بۆ پارە، واتە مرۆڤ کاتێک نە نان دەخوات و نە ئاو دەخواتەوە، ناتوانێت هەمان ئەو ووزە و چالاکییە عەقڵیی و ئامادەگییە دەروونییەی هەبێت کە لە کاتی ئاساییدا هەیەتی. بۆیە ڕەمەزان مۆدێلێک لە کۆمەڵگا بەرهەمدەهێنێت کە لە ساڵێکدا لانی کەم بۆ مانگێک ماندووە و توانای بەرهەمهێنان و خزمەتگوزاریی دەزگا و تاکەکانی زۆر لاواز دەبێت و نزمدەبێتەوە. مرۆڤی ئیماندار ئەم ماندوێتیەی وەک پاداشتێک دەبینێت کە خودا لەو دونیا پێیدەبەخشێت. بێگومان ئەم فۆرمە لە کۆمەڵگای ماندوو هیچ هاوتاییەکی نییە لەگەڵ ئەو مۆدێلە لە کۆمەڵگای ماندوو کە لە خۆرئاوا و خۆرهەڵاتی ئاسیادا دەیبینین.  کۆمەڵگای ماندوو ئەو چەمکەیە کە فەیلەسوفی کۆریای باشووریی - ئەڵمانیی، بیونگ - چول هان لە. دووتوێی کتێبێکی 72 لاپەڕەیی تاووتوێی دەکات. مەبەستی هان لە ماندووبوون ڕەتکردنەوەی چالاکیی و تەمەڵیی نییە، بەڵکو تەواو بەپێچەوانەوە لەبەر بوونی چالاکیی زیاد لەو سنوور و ووزەیەی کە مرۆڤ هەیەتی. هان باس لە دوو قۆناغ دەکات کە جەستەی کۆمەڵایەتیمان پەکدەخات. قۆناغی یەکەم قۆناغی پێش سەردەمی ئەنتیبیۆتیکا بوو، کاتێک بەکتریا لە دەرەوەڕا هێرشی دەکردە سەر جەستەمان و لە ماوەیەکی کورتدا پەکی دەخست و وێرانی دەکرد. بە دۆزینەوەی ئەنتیبیۆتیکا سەدەی بەکتریا و هێرشە دەرکییەکان کۆتاییان هات، واتە ئەنتیبیۆتیکا ئەو قەڵغانی بەرگرییە بوو کە ژیانی مرۆڤی بەشێوەیەکی جەوهەریی لە مردن پاراست و خستییە قۆناغ و ئاستێکی تری گەشەسەندن. قۆناغی دووەمیش قۆناغی کۆمەڵگای ئینجاز یان کۆمەڵگای بەرهەمە.  بەبۆچونی هان مرۆڤی سەردەم لەبەردەم هەڕەشەی دەرەکییدا نییە، بەڵکو لەبەردەم هەڕەشەی ناوەکییدایە کە مرۆڤ خۆی بەرهەمهێنەرێتی. ئەو بە پێچەوانەی میشێل فوکۆوە بڕوای وایە کە سەردەمی بەندیخانە و سەربازخانە و خەستەخانە و دەسەڵاتی دیسپلینکەر لە ئێستادا گۆڕاوە بۆ تەلاری ئۆفیسی هەروڕبڕ و شوێنی وەرزش و جیم و مۆڵەکانی بازاڕکردن. ئەو بۆچوونی وایە کە مۆدێلە فوکۆییەکەی کۆمەڵگای دیسپلینکراو گۆڕاوە بۆ کۆمەڵگای ئینجاز، واتە کۆمەڵگای کاری بەردەوام و بەرهەمی بەردەوام و خزمەتگوزاری بەردەوام و فرۆشی بەردەوام و کڕینی بەردەوام و هتد. کۆمەڵگای ئینجاز مرۆڤی تەمەڵی ناوێت، بەڵکو مرۆڤێکی دەوێت هەمیشەئامادەی کاربێت و ئیشەکەی لە خێزان و منداڵەکەی لا خۆشەویستتر بێت و تەنانەت کۆتایی هەفتەش، کە کاتی پشوە، ئامادەی کار بێت. هان باس لە دروشمی "Yes, we can" دەکات کە لە چرکەی یەکەمدا مژدەبەخش و هیواهێنەرە، بەڵام دوایی دەردەکەوێت ئەوکەسەی نەتوانێت، ئەو کەسەی دواکەوێت و فریانەکەوێت، دەچێتە خانەی دۆڕاوەکانەوە. بۆئەوەی مرۆڤ وەک کارمەندێکی کارامەی بەردەوام بتوانێت زیاد لە پێویست کاربکات، دەبێت وەرزشبکات تاوەکو جەستەی خاونەبێتەوە و ماسولکەی بەهێز بێت و تەحەمولی هەموو فشارێک بکات. مۆدێلی سێیەمی کۆمەڵگای ماندوو، ئەو فۆرمەیە لە ماندووبوون کە تاکەکان هیچ شتێکیان لا پیرۆز نامێنێت و چالاکیی و خزمەتگوزاریی و بەرهەمهێنان لە نزمترین ئاستی خۆیدایە و هەموو شتێک تیایدا پەکی کەوتووە. مرۆڤەکانی ئەم مۆدێلە لە کۆمەڵگای ماندوو، بەپلەی یەکەم ماندووی سیاسەتن. ماندووی سیاسەتن بەو مانایەی کە بروانەبوون بە حیزب و مژدەکانی هەڵبژاردن خەسڵەتی سەرەکیی پەیوەندیی نێوان تاک و سیاسەت پێکدەهێنێت. گەر تەماشایەکی پانۆرامایی کۆمەڵگای هەرێمی کوردستان بکەین، دەبینین کۆمەڵگا لە هەموو سێکتەرەکاندا نەک ماندووە، بەڵکو پەکی کەوتووە. کۆمەڵگای ئێمە قۆناغی ماندووبوونی تێپەڕاندووە چووەتە قۆناغی پەککەوتنەوە. هەروەک چۆن پەککەوتن لە بواری کارکردندا دەشێت توشی خەمۆکێ، کەئابە و بێرن ئاوتت بکات، ئاوهاش ماندووبوونی تەواوەتیی کۆی جومگەکانی کۆمەڵگا توشی شەلی گشتیی دەکات. لەم مۆدێلەی کۆمەڵگای ئێمەدا کەس بە کاری خۆی هەڵناسێت، چونکە موچە نییە، کەس رێز لە کارەکەی ناگرێت، چونکە دەسەڵات رێز لە کات و هێز و ووزەی کارمەند و فەرمانبەران و دکتۆر و مامۆستایان و هتد ناگرێت. کەس پارەی ئاووکارەبا نادات، چونکە حکومەت موچەی خەڵک دەخوات. خەڵک دەزانێت کە بایکۆت و خۆپیشاندان نرخێکی نەماوە، چونکە بۆ حکومەت و دەسەڵاتێک کە تەنها لەسەر فرۆشی نەوت ئابووریی نیشتیمانیی پایەدارکردووە، هیچ بەهایەکی نییە. رێساکانی هاموشۆ سەرپێچییان بەرامبەر دەکرێت، چونکە هیچ منداڵێکی خێزانە سوڵتانییەکان ڕێز بۆ هیچ یاسا و رێسایەک دانانێت. هەرێمی کوردستان لە ئێستادا بووە بە زبڵخانەیەکی گەورە هەم بە ماناواقیعییەکەی و هەم بە مانا ئەخلاقییەکەی. بایکۆتکردنی هەڵبژاردن لە کردەیەکی ڕەخنەگرانەوە گۆڕاوە بۆ ماندووبوون و تاقەت نەمان لە دەموچاوی سیاسەتمەدار و حیزبەکانیان. چەمکی ماندووبوون لە کۆمەڵگای ئێمەدا لە ماندووبوونە دەرەکییەکانەوە، لەوێنەی جەنگ و ئەنفال و دەربەدەریی و ئاوارەبوونەوە، گۆڕاوە بۆ ماندووونێکی ناوەکیی، لەوێنەی گەندەڵیی و چەتەیی و بێڕێزیی و یاساشکێنی و لاموبالاتێکی گشتگیر.  

(درەو): ئاوات شێخ جەناب ناگەڕێتەوە، بەمەرجی ئەوەی گۆڕان لە پرسی ھەڵبژاردندا پشتیوانی پارتی بکات، مەسرور بارزانی قایل بووە وەزارەتی دارایی بداتەوە بە گۆڕان. وەفدی پارتی و بزوتنەوەی گۆڕان دوور لە چاوی کامێراکان لە ھۆڵی (سەعد عەبدوڵا) لە ھەولێر کۆبونەوە. ئەم کۆبونەوەیە بۆ یەکلاکردنەوەی چارەنوسی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی بوو لەسەر پشکی گۆڕان، کە ماوەی زیاتر لە مانگێکە نیگەرانەو نەچوەتەوە بۆ وەزارەتەکەی. بەگوێرەی زانیارییەکانی (درەو)، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی کە بەشداربووە لە کۆبونەوەکدا، رەتکردوەتەوە بگەڕێتەوە بۆسەر کارەکەی لە وەزارەتی دارایی. (درەو) زانیویەتی، وەفدی گۆڕان کە لە مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆکی ھەرێم و دانا عەبدولکەریم وەزیری ئاوەدانکردنەوە پێکھاتوون، داوایان کردووە بزوتنەوەی گۆڕان شوێنەکەی ئاوات شێخ جەناب بە کەسێکی تر پڕ بکاتەوە، بەڵام مەسرور بارزانی رەتکردوەتەوە ئەو پۆستە بە گۆڕان بداتەوە. مستەفا سەید قادرو دانا عەبدولکەریم دواجار  بە دوو بەڵێن مەسرور بارزانییان قایلکردووە پۆستی وەزارەتی دارایی بداتەوە بە بزوتنەوەی گۆڕان: * بزوتنەوەی گۆڕان لە پرسی ھەڵبژاردن و یاسای ھەڵبژاردندا کە ئێستا لەنێوان پارتی و یەکێتی و لایەنەکانی تردا مشتومڕی لەسەرە، پشتیوانی لە ھەڵوێستی پارتی بکات. * میدیای بزوتنەوەی چارەسەر بکرێت و گۆڕان لە میدیاکەیەوە پشتیوانی لە حکومەت بکات و ئەو "ھەڵانەی بەمدواییە لە میدیای گۆڕان بەرامبەر بە حکومەت کراوە، چارەسەر بکرێن و دووبارە نەبنەوە". بەپێی زانیارییەکانی (درەو)، لەبەرامبەر ئەم دوو بەڵێنەی وەفدەکەی بزوتنەوەی گۆڕان، مەسرور بارزانی قایل بووە بەوەی دوای ئاوات شێخ جەناب، پۆستی وەزارەتی دارایی بداتەوە بە کەسێک لە بزوتنەوەی گۆڕان، بەمەرجێک کاندیدەکە بە رەزامەندی خۆی دابنرێت. لە کۆبونەوەی ئەمڕۆی ھۆڵی (سەعد عەبدوڵا)دا، لە لایەنی پارتی ھەریەکە لە (مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت، پشتیوان سادق سەرۆکی تیمی پارتی لە حکومەت، ئومێد سەباح سەرۆکی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران) بەشداربوون، وەفدەکەی گۆڕانیش پێکھاتوون لە (مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆکی ھەرێم، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی، دانا عەبدولکەریم وەزیری ئاوەدانکردنەوە).

درەو: زاک کۆپلن ئەو رۆژنامەنوسە ئەمریکییەی کە بە ئاشکراکردنی موڵکێکی نهێنی مەسرور بارزانی لەسەر کەناراوەکانی شاری میامی هەڵایەکی گەورەی نایەوە، لە نوێترین راپۆرتیدا نێچیرڤان بارزانی تۆمەتبار دەکات بە گەندەڵی و سپیکردنەوەی سەدان ملیۆن دۆلارو گواستنەوەی خاوەندارێتییان بۆ سەر ناوی کەسە نزیکەکانی. لە راپۆرتێکدا گۆڤاری (زە ئەمریکان پرۆسپێکت) ئاماژە بەوە دەکات بە پێی ئەو بەڵگەنامانەی دەستیان کەوتووە دەرکەوتووە کە دەوڵەتی کوردی چۆن بەشێوەیەکی سیستەماتیک گەندەڵی دەکات. 🔻 نێچیرڤان بارزانی هەروەک ئامۆزاکەی پەیوەندی بە چەندین موڵکی نهێنی دەرەوەی وڵاتەوە هەیە بەڵام ناوەکەی ڕاستەوخۆ لەسەر هیچ کام لە بەڵگەنامەکانی خاوەنداریەتی دەرناکەوێت. 🔻 گۆڤاری زە ئەمریکان پرۆسپێکت نزیکەی 300 کۆشک و موڵک و ڤێلای نێچیرڤان بارزانی ئاشکرا کردووە کە نرخی سەرجەمیان نزیکەی 100 ملیۆن دۆلارە. 🔻 بە پێی بەڵگەکان نێچیرڤان بارزانی ژمارەیەکی زۆر موڵکی لە  دوبەی و ویلایەتی ڤێرجینیای ئەمریکادا هەیە 🔻 تەنها لە شەقامی مۆتترۆم، لە باکوری ڤێرجینیا 4 موڵک کە بە تەنیشت یەکەوەن و نرخەکەیان دەگاتە 20 ملیۆن دۆلار لەلایەن پارێزەرەکەی نێچیرڤان بارزانی، (دان ویزەرس)ەوە هەوڵدراوە خاوەندارێتییەکەیان بشاردرێتەوە 🔻 یەکێک لە موڵکەکان لەلایەن نەبیلە مستەفای ژنی نێچیرڤان بارزانییەوە گوازراوەتەوە بۆ سەر ناوی (دان ویزەرس)ی پارێزەر، ئەمە لە کاتێکدایە کە ناوێکی دیکەی هەیە بە ناوی نەبیلە بارزانی و ئەمەش لادانێکی دیکەیە لە یاسا 🔻بەپێی داتایەکی دزەکراوی موڵکداری دوبەی کە لەلایەن سەنتەری لێکۆڵینەوەی بەرگری پێشکەوتووەوە دەستکەوتووە سالار حەکیم هاوسەری پوری کۆچکردووی نێچیرڤان بارزانی خاوەنی زۆرترین موڵک و ماڵی عێراقیە لەو شارەدا. 🔻موڵکەکانی سالار حەکیم خۆی لە 288 شوقەی هەوربردا دەبینێتەوە کە بەلایەنی کەمەوە نرخەکانیان بە زیاتر لە 100 ملیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت  🔻کاتێک پەیوەندی پێوە کرا، حەکیم خاوەندارێتی ئەو موڵکانەی پشتراست کردەوە بەڵام رەتی کردەوە هیچ لێدوانێکی تر بدات. 🔻 نوێنەرانی نێچیرڤان بارزانی و پارێزەرەکەی وەڵامی داواکارییەکانی زە ئەمریکان پرۆسپێکتیان نەداوەتەوەو ئامادە نەبوون هیچ لێدوانێک بدەن   دەقی راپۆرتەكە بەڵگەنامەكان 

راپۆرت: ئالان بەرزنجی (58) كورسی پەرلەمانی كوردستان پشتیوانی ئەوە دەكات هەڵبژاردن هاوشێوی رابردوو بەشێوەی (یەك بازنەیی) بەڕێوەبچێت، لەبەرامبەردا (53) كورسی پەرلەمان داوا دەكات هەڵبژاردن بكرێت بە فرە بازنەیی، حزبە سیاسییەكانی كوردستان چۆن دابەشبوون بەسەر ئەم دوو بەرە جیاوازەدا، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  ناكۆكی لەسەر بازنە ! سەرۆكی هەرێمی كوردستان رۆژی (1ی ئۆكتۆبەر)ی ئەمساڵی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكردووە.  لایەنە سیاسییەكان لەبارەی هەڵبژاردنەوە لەسەر چەند پرسێك ناكۆكن، لەوانە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەروەها هەمواری یاسای هەڵبژاردن‌و كورسی پێكهاتەكان، بەڵام دیاترین كێشەی نێوان لایەنەكان لەسەر شێوازی هەڵبژاردنە.  لە شێوازی هەڵبژاردندا لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان دابەشبوون بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەك داوا دەكات لە یاساكەدا شێوازی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان لە (یەك بازنە)ی هەڵبژاردنەوە بگۆڕدرێت بۆ (فرە بازنەیی) هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی عێراق، واتە هەرێمی كوردستان دابەشبكرێت بەسەر چوار بازنەدا‌و هەر پارێزگایەك بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت، لەبەرامبەردا بەرەكەی تر داوا دەكەن (یەك بازنەیی) هەڵبژاردن وەكو خۆی بمێنێتەوە‌و دەستكاری نەكرێت، واتە هەرێمی كوردستان یەك بازنە بێت.  لایەنگرانی فرەبازنەیی  ئەوانەی پشتیوانی ئەوە دەكەن هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بكرێت بە فرەبازنەیی، بریتین لە (یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان+ یەكگرتووی ئیسلامی+ كۆمەڵی دادگەریی+ جوڵانەوەی نەوەی نوێ+ 3 پەرلەمانتاری سەربەخۆ كە لە نەوەی نوێ جیابونەتەوە).  ئەم بەرەیە بەتێكڕا لە كۆی (111) كورسی پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (53) كورسین، ئەمانە پێیانوایە هەڵبژاردن بەشێوەی (فرە بازنەیی) وادەكات حزبێك نەتوانێت بەتەنیا خۆی "زۆرینە"ی پەرلەمان كۆنترۆڵ بكات، هاوشێوەی ئەوەی ئێستا لە خولی پێنجەمی پەرلەماندا هەیە، كە پارتی لەگەڵ كورسی كۆتای پێكهاتەكاندا زۆرینەی دروستكردووە‌و دەتوانێت بەبێ لایەنەكانی تر بڕیار‌و یاساكان تێپەڕێنێت.  لایەنەكانی ناو ئەم بەرەیە، لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا كە ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو بەشێوەی فرە بازنەیی بەڕێوەچوو، هەندێكیان سودمەندبوون، بەتایبەتی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و یەكگرتووی ئیسلامی، بەڵام كۆمەڵی دادگەریی‌و بزوتنەوەی گۆڕان لە فرە بازنەییەكی عێراقدا زیانیان بەركەوت. ئەوەی لەبارەی شێوازی فرەبازنەییەوە زانراوە ئەوەیە كە حزبە بچوكەكان زیانی لێدەكەن، چونكە دەنگەكانیان لەناو بازنەكانی هەڵبژاردندا بەفیڕۆ دەچێت‌و توانای سەرخستنی كاندیدەكانیان بۆ پەرلەمان زۆر كەمتر دەبێتەوە.  لایەنگرانی یەك بازنەیی هەڵبژاردن ئەوانەی پشتیوانی ئەوە دەكەن شێوازی هەڵبژاردن لە كوردستان وەكو خۆی بەشێوەی "یەك بازنەیی" بمێنێتەوە برتین لە (پارتی+ 11 كورسی پێكهاتەكان+ حزبی سۆسیال دیموكراتی كوردستان+ بزوتنەوەی ئیسلامی+ حزبی زەحمەتكێشان). ئەم بەرەیە بە تێكڕا لە پەرلەمانی كوردستان خاوەنی (58) كورسین، پارتی وەكو لایەنی بەهێزی ئەم بەرەیە، دەیەوێت لەرێگەی هێشتنەوەی شێوازی هەڵبژاردن وەكو خۆی، بۆ جاری دووەم‌و لە خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندا "زۆرینەی پەرلەمان" كۆنترۆڵ بكات، پارتییەكان چاویان لەوەیە لەم هەڵبژاردنەدا ژمارەی كورسییەكانیان لە (45) كورسییەوە بۆ نزیكەی (50) كورسی زیاد بكەن، شێوازی فرەبازنەیی رێگر دەبێت لە بەدیهاتنی ئەم خەونەی پارتی، چونكە لەم شێوازەدا پارتی ناتوانێت لە پارێزگایەكی وەكو هەڵەبجەوە دەنگ بۆ سەرخستنی كاندیدێكی بدات لە پارێزگای دهۆك، ئەمە تەكتیكێكە كە لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا پارتی لێی سودمەند بووە.  ئەو لایەنانەی كە پشتیوانی پارتی دەكەن بۆ ئەوەی شێوازی هەڵبژاردن وەكو خۆی بمێنێتەوە، واتە كوردستان یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت، لەڕوانگەی بەرژەوەندی خۆیانەوە بڕیاریانداوە نەك بەرژەوەندی پارتی، ئەم لایەنانە كە ژمارەی دەنگەكانیان كەمە، بەشێوازی فرەبازنەیی چانسی سەرخستنی تاكە كاندیدێكیش بۆ پەرلەمانی كوردستان لەدەستدەدەن، چونكە دەنگە كەمەكانیان دابەش دەبێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن‌و دەنگەكانیان بەفڕۆ دەڕوات، بەتایبەتیش بزوتنەوەی ئیسلامی كە پێگەیەكی جەماوەریی جێگیری لە پارێزگای هەڵەبجە هەیە‌و بە پشتیوانی دەنگدەرەكانی لەناوچەكانی تری هەرێمی كوردستان رەنگە بتوانێت كاندیدێكی بۆ پەرلەمانی كوردستان سەربخات، هەمان دۆخ بۆ حزبی شیوعی‌و حزبی سۆسیال دیموكراتی كوردستانیش دروستە.  لەنێوان هەردوو بەرەكەدا  ژمارەكان دەریدەخەن ئەو بەرەیەی كە پارتی سەرۆكایەتی دەكات‌و پشتیوانی شێوازی (یەك بازنەیی) دەكات، لە پەرلەمانی كوردستان دەنگی لەو لایەنانە زیاترە كە داوای (فرەبازنەیی) دەكەن‌و یەكێتی سەرۆكایەتییان دەكات، بەرەكەی پارتی (58) كورسی هەیە، بەرەكەی یەكێتی‌و لایەنەكانی تر بە تێكڕا (53) كورسییان هەیە ئەگەر یاسای هەڵبژاردن بخرێتە بەردەم پەرلەمانی كوردستان بەمەبەستی هەمواركردن، بەرەی نەیارانی (فرە بازنەیی) بەسەر پشتیوانەكانیدا سەردەكەون‌و رێگر دەبن لە گۆڕینی شێوازی هەڵبژاردن بۆ (فرەبازنەیی).  ئەمە هۆكارەكەیە كە پارتی هەڕەشەی ئەوە دەكات زۆرینەی پەرلەمانی بەكاربهێنێت بۆ تێپەڕاندنی پرسی هەڵبژاردن، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا لە واقعی سیاسی هەرێمی كوردستاندا تەنیا بە زۆرینەی پەرلەمانی دەتوانرێت هەڵبژاردن بكرێت یاخود نا ؟ دابەشبوونی كوردستان بەسەر دوو ناوچەی دەسەڵاتدارێتی (پارتی‌و یەكێتی)دا ئەوە نیشان دەدات، لە پرسی هەڵبژاردندا پارتی تەنیا بە زۆرینەی پەرلەمانیی ناتوانێت هەڵبژاردن رێكبخات، چونكە لەڕووی واقعییەوە ئەگەر یەكێتی رێگر بێت لە هەڵبژاردن لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆیدا، پرۆسەكە دەكەوێت‌و سەركەوتوو نابێت.  لەبارودۆخێكی لەم شێوەیەدا، لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان، جگە لە رێككەوتن، هیچ دەرفەتێكی تریان لەبەردەمدا نییە‌و چارەنوسی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بە ناڕوونی دەمێنێتەوە، بەردەوامبوونی ئەم بارودۆخەش رەنگە هەرێمی كوردستان هاوشێوەی عێراق توشی "بنبەستی سیاسی" بكات.  یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان دەڵێن بەمەرجی ئەوە لەگەڵ پارتیدا بەشداری پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان كردووە، یاسای هەڵبژاردن هەموار بكرێتەوە، لەبەرامبەردا پارتی بۆ دەستكاریكردنی یاسای هەڵبژاردن باس لە دەنگی پەرلەمان‌و زۆرینە‌و كەمینە دەكات.   

(درەو):  وەفدی پارتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان لە كۆبونەوەدان بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنوسی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی، وەزیری دارایی بەشدارە لە كۆبونەوەكەدا.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، وەفدی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و بزوتنەوەی گۆڕان لە هۆڵی (سەعد عەبدوڵا) لە هەولێر، لە كۆبونەوەدان.  ئەم كۆبونەوەیە بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنوسی ئاوات شێخ جەناب وەزیری داراییە كە سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە‌و ماوەی زیاتر لە مانگێكە نیگەرانە‌و ناچێتەوە بۆ وەزارەتەكەی.  لە كۆبونەوەكەی هۆڵی (سەعد عەبدوڵا)دا، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و هەریەك لە پشتیوان سادق سەرۆكی تیمی پارتی لە حكومەت‌و ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بەشدارن، لە بزوتنەوەی گۆڕانیش  مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم‌و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی‌و دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوە. بەر لە كۆبونەوەی نێوان وەفدی پارتی‌و گۆڕان، ئەنجومەنی وەزیرانی لە كۆبونەوەدا بوو، سەرباری ئەوەی لە هەولێر بوو، بەڵام ئاوات شێخ جەناب بەشداری لە كۆبونەوەكەی حكومەتدا نەكرد.  لەپاڵ یەكلاكردنەوەی كێشەكەی وەزیری داراییدا، پێشبینی دەكرێت تیمی پارتی‌و گۆڕان تاوتوێی چەند پرسێكی تری هاوبەشی نێوانیان بكەن لەوانە لەمپەرەكانی بەردەم جێبەجێكردنی تەواوەتی رێككەوتنی نێوان هەردوو حزبەكە بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم‌و پرسی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان كە ئێستا مشتومڕی لەنێوان پارتی‌و لایەنەكانی تردا دروستكردووە. لە پرسی هەڵبژاردندا، بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ پارتیدا نییە‌و هاوشێوەی یەكێتی‌و لایەنەكانی تر داوای هەمواری یاسای هەڵبژاردن دەكات، بەجۆرێك هەڵبژاردنی داهاتوو بەشێوەی فرەبازنەیی بەڕێوەبچێت.

درەو: عەدنان ئەحمەد - گۆڤاری ئایندەناسی   دوای ئەوەی ھەرێمی کوردستان لە ڕێگەی بۆرییەوە نەوتی ھەناردەی بازاڕەکانی جیھان کرد و سەربەخۆ نەوتەکەی فرۆشت لە ناوخۆ و دەرەوەی عێراق، چەند جارێک سکاڵا تۆمار کرا. عێراق لە چەند ساڵی ڕابردوودا لە ڕێگای دادگا و چەند ڕێگایەکی دیکەوە ھەوڵی داوە دۆسێی نەوت لەژێر دەستی ھەرێمی کوردستان دەربھێنێت، ھەرێمیش بەردەوام بەرگریی لە سیاسەتی نەوتی خۆی کردووە و بە مافی خۆی زانیوە خۆی نەوتەکەی بەڕێوە ببات. ناوەڕاستی مانگی شوبات، دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق بڕیارێکی دەرکرد و ڕایگەیاند یاسای نەوت و گازی ھەرێمی کوردستان نادەستوورییە، ئەمەش گەورەترین و بەھێزترین ھەوڵی عێراقە لە چەند ساڵی ڕابردوو دژ بە یاسای نەوت و غازی ھەرێمی کوردستان، چونکە بڕیارەکەی دادگا تانەی لێ نادرێت. دوای کاردانەوە توندەکانی سەرۆکایەتییەکانی ھەرێمی کوردستان، دادگاکە ڕوونکردنەوەیەکی بڵاو کردەوە و ڕایگەیاند دادگاکەیان سوورە لەسەر بڕیاركەی لە بارەی نادەستووریبوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان و پێشتریش لە دادگایەكی ئەمەریكا لەسەر سکاڵایەکی وەزارەتی نەوتی عێراق، بڕیارێكی هاوشێوە بەرامبەر هەرێم دراوە. دادگای فیدراڵیی عێراق دەڵێت سکاڵای تۆمارکراو بە ژمارە (59/فیدراڵی/2012) و یەکلاییکردنەوەی لە (15/2/2022) کە تایبەت بووە بە نادەستووریبوونی یاسای نەوت و غازی کوردستان، لەسەر بنەمای مادەکانی (110، 111، 110، 115، 121 و 130)ی دەستووری عێراق بووە. لە ڕوونکردنەوەکەی دادگای فیدراڵیدا ھاتبوو، ئەو کاتەی دادگا ئەمەریکییەکە بڕیارەکەی دەرکرد، حکومەتی هەرێم تانەی لە بڕیارەکەی دادگاكەی ئەمەریکا داوە و دادگای ئەو وڵاتەش لە 21ی کانوونی یەکەمی ساڵی 2015 تێهەڵچوونەوەی بۆ دۆسێکە کردووە، بە هەمان ناوەرۆکی پێشتر بڕیاری لە بەرژەوەندیی وەزارەتی نەوتی عێراق دەرکرد. سەرۆکایەتییەکانی ھەرێمی کوردستان بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیی عێراقیان ڕەت کردەوە و بە پێشێلکردنی دەستوور و داژایەتیکردنی مافەکانی ھەرێمی کوردستان ناویان برد.   بژاردەکانی عێراق لە ئێستادا باس لە چەند بژاردەیەک دەکرێت کە عێراق پەنای بۆ ببات بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگا و تەنانەت ھەندێک شیکردنەوە دوورتر دەڕۆن و باس لە ئەگەری کۆنترۆڵکردنی ئەو بیرەنەوتانە دەکەن کە لەنزیک ھێزە عێراقییەکانەوەن. لە ھەرێمی کوردستان دوو بۆچوونی سەرەکی لە بارەی بڕیارەکەی دادگاوە ھەیە، بۆچوونێکیان ئەوەیە کە بڕیارەکە یاسایی و دەستوورییە و بۆچوونەکەی دیکەش بڕیارەکە بە سیاسی و دژایەتیکردنی قەوارەی ھەرێمی کوردستان ناو دەبات. زۆرینەی ھەڵگرانی ھەردوو بۆچوونەکەش بەنزیکەیی کۆکن لەسەر ئەوەی کە پێویستە ھەرێم لەگەڵ حکومەتی عێراق گفتوگۆ بکات لە پێناو ڕێککەوتنێکی سوودمەند بۆ ھەردوو لا.    پەیمان عیزەدین لە بارەی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵییەوە دەڵێت، لە ڕووی یاساییەوە بە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییەوە پابەندن و دەبێت لە سەرتاسەری عیراقدا جێبەجێ بکرێن، حکومەتی عیراقیش لایەنی جێبەجێکارە. ئەو بژاردانەی لەبەردەم حکومەتدایە بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە؛ زۆرن و دەوەستنە سەر ئاستی بەدەنگەوەچوونی هەرێمی کوردستان. بژاردەی یەکەم حکومەتی کازمی دەستی پێ کرد، ئەویش ڕاسپاردنی وەزارەتی نەوتی عێراق بوو بۆ گفتوگۆکردن لەگەڵ هەرێمی کوردستان. لە کاتی سەرکێشیکردنی هەرێم، ئاستی بژاردەکان بەرز دەبنەوە بۆ بڕینی ئەو ٢٠٠ ملیارەی کە عێراق مانگانە دەینێرێت بۆ هەرێم. حکومەتی هەرێمیش سەرباری فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت، هێشتا بێ ئەو بڕە پارەیە توانای خەرجکردنی مووچەی فەرمانبەرانی نییە. ئەمە جگە لەوەی ئەگەری بڕینی بەشەبودجەی هەرێم هەیە لە کاتی گفتوگۆی بودجەی ٢٠٢٢. ئەم بژاردانەش جێبەجێکردنیان ئاسانترە لەوەی حکومەتی هەرێم پێشبینیی بۆ دەکات. دانا جەزا عەلی کاتب بژاردەکان بە لاستیکی ناو دەبات و دەڵێت: ڕاستە بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق مولزەمە، بەڵام بڕیاری کۆتایی نییە، دەتوانرێت گفتوگۆی لەسەر بکرێتەوە و دەکرێت خودی دادگا تەفسیرەکەی بگۆڕێت. بە بۆچوونی ئەو، ئەمەش لە ڕێگەی حکومەتەی عێراقەوە دەکرێت کە پەیوەندی بە حکومەتی ھەرێمەوە بکات و پێکەوە ڕێگاچارەیەک بدۆزنەوە و ڕێک بکەون لە بارەی چۆنێتیی دەرھێنانی نەوت و بابەتە پەیوەستەکانی دیکە، بەڵام بەڕێوەبردنی کێڵگە نەوتییەکان ھەر لە دەستی ھەرێمدا دەمێنێتەوە و ڕەنگە ڕێککەوتنەکەش لەسەر ئەم بنەمایە بکرێت.   محەمەد حسێن چەند بژاردەیەک ڕوون دەکاتەوە و ئاماژە بەوە دەکات بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی، هەردوو حکومەتی عێراق و هەرێمیش پابەند دەکات بە جێبەجێکردنی. بەگشتی حکومەتی عێراق ئەم بژاردانەی هەیە بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە. بژاردەی سیاسی، ئەمە بریتییە لە ڕێککەوتن لەگەڵ هەرێمدا لەسەر میکانیزم و چۆنێتیی جێبەجێکردنی بڕیارەکە بە جۆرێک کە هەردوو لایان ڕازی بکات. ئەمە ئاسان نییە، بەڵام مەحاڵیش نییە. تا بازاڕی نەوت بەم جۆرەی ئێستای لەژێر فشاری خواستی زیادبووی ئابوورییە پیشەسازییەکان بێت و نەوت گران بێت، ئەم بژاردەیە لایەنگری زۆرە. کەس نایەوێت ئەو ٤١٥ هەزار بەرمیلە نەوتەی هەرێم ڕۆژانە دەیخاتە بازاڕەوە؛ کەم بکات و ئەمەش جارێکی تر نرخی نەوت بەرز بکاتەوە. هاوکات بژاردەی دیپلۆماسی و یاسای بازرگانیی نێودەوڵەتییشی هەیە کە دەتوانێت ئەم بڕیارە بەکار بهێنێت لە دژی تورکیا لەو کەیسەی کە لە دادگای ناوبژیوانی ژووری بازرگانیی پاریس هەیە، بەمەش هەوڵ دەدات وا لە تورکیا بکات ئیتر نەتوانێت بۆریی نەوتی عێراق-تورکیا بۆ هەناردەکردنی نەوتی کوردستان بەکار بهێنێت. کە لەمەدا لایەنی عێراقی سەرکەوتوو بوو، دەتوانێت بۆریی نەوتی کوردستان دابخات. ئیتر هەرێم دەرگای بازاڕە جیهانییەکانی لێ دادەخرێت و تەنها بە تەنکەر و لە ڕێگەی ئێرانەوە (ئەگەر ئێرانیش ڕێگەی پێ بدات) دەتوانێت نەوتەکەی بفرۆشێت. وا چاوەڕێ دەکرێت دادگاکەی پاریس مانگی ٧ی ئەمساڵ بڕیار لەسەر ئەم کەیسە بدات. بژاردەیەکی تری بەغدا، فشاری سەر کۆمپانیا و وەبەرهێنەرەکانی نەوتی کوردستانە. حکومەتی عێراق دەتوانێت بڕیارەکەی دادگا بەکار بهێنێت لە دژی کۆمپانیا و بازرگانە نەوتییەکانی هەرێم و هەراسانیان بکات، یان بیانخاتە لیستی ڕەشی وەزارەتی نەوتەوە وەک ئەوەی لە ساڵانی ٢٠١٤ و ٢٠١٥ دواتریش کردی. ڕاستە سێکتەری نەوتی کوردستان هەر لە سەرەتاوە یاخی بووە لە حکومەت و دەزگا فیدراڵییەکانی عێراق، ئەو کۆمپانیانەش کە هاتوون بۆ کوردستان ئامادە بوون مامەڵە لەگەڵ ئەم ڕیسکانە بکەن، بەڵام ئەم بڕیارە هێندەی تر مەترسییەکانی ژینگەی کار و بەرهەمهێنان لە کەرتی نەوتی کوردستاندا زیاد دەکات. دەرەنجامی ئەم مەترسییە زیادبووانەش ئەوەیە کە تێچووی وەبەرهێنان زیاتر دەکات، بەمەش کۆتا داهاتی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم هێندەی تر کەم دەبێتەوە. بژاردەیەکی تر فشاری سەربازی و ئەمنیی لایەنی عێراقییە. بۆ نموونە؛ حکومەتی بەغدا دەتوانێت بەئاسانی ئاسایشی کێڵگە گازییەکانی کۆرۆمۆر (کە نزیکەی ٤٠کم دوورە لە سوپای عێراقەوە) تێک بدات. ئەمە تەنها کێڵگەی غازی بەرهەمهێنەرە لە کوردستاندا. هاوکات نزیکەی نیوەی نەوتی کوردستان لە کێڵگەکانی خورمەڵە و سەرقەڵا بەرهەم دەهێنرێت، کە هەر وا ٤٠ تا ٥٠کم دوورن لە سنوورەکانی سوپای عێراقەوە. بەگشتی پەیوەندییە سیاسییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا و دینامیکیەتەکانی حکومەت و سیاسەتکردن لە هەردوو پایتەخت ئەوە دەستنیشان دەکات کە چ بژاردەیەک بەکار دەهێنرێت. ڕەنگە جێبەجێنەکردنی بڕیارەکەش بۆ خۆی بژاردەیەک بێت، چونکە بڕیاری دادگا ئەگەر حکومەتێکی بەهێز و توانایەکی پۆلیسیی باش نەبێت،  هەمیشە جێبەجێنەکردن ئەگەرێکە.   کازمی لەنێوان دادگا و ھەرێمدا مستەفا کازمی کە بە پشتیوانیی کورد پۆستی سەرۆکوەزیرانی وەرگرت، کەوتووەتە ژێر تاقیکردنەوەیەکی قورسەوە، لە لایەک بڕیاری ڕەتنەکراوەی باڵاترین دادگای عێراقی خراوەتەوە بەردەست، لە لایەکیشەوە چاوی لەوەیە بە پشتیوانیی کورد جارێکی دیکە پۆستی سەرۆکوەزیران وەربگرێتەوە. ھەر بۆیە خێرا داوای لە وەزارتی نەوت کرد لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی ھەرێم دەست بە گفتوگۆ بکەن. کازمی ھەوڵ دەدات دۆخەکە بەم جۆرە درێژ بکاتەوە، تا ئەو کاتەی حکومەتی نوێی عێراق پێک دێت و پۆستەکەی بەدەست دەھێنێتەوە. محەمەد حسێن بە دووری دەزانێت حکومەتەکەی کازمی ئەم بڕیارەی دادگا جێبەجێ بکات و دەڵێت ئەوە ڕوونە کە حکومەتی کاربەڕێکەری مستەفا کازمی نە دەتوانێت و نە دەشیەوێت ئەم بڕیارەی دادگا جێبەجێ بکات لە ئێستادا. ماوەتەوە بزانین حکومەتی ئایندە هیی کێ دەبێت و چی دەکات. ئاستی هاوبەشیی کورد لە حکومەتی فیدراڵ و هاوکێشە سیاسی و سەربازییە هەرێمایەتییەکان ڕۆڵیان دەبێت لەوەی کە چ حکومەتێک، کەی و چۆن و کام لەم بژاردانە بەکار دەهێنێت بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکە. بە بۆچوونی دانا جەزا عەلی کاتب، ئەم حکومەتەی ئێستا عێراق زەحمەتە بڕیارەکە جێبەجێ بکات و ئەرکەکە دەکەوێتە ئەستۆی حکومەتی داھاتوو، ڕێککەوتنەکەش لەگەڵ ئەو حکومەتە بە ئاڕاستەی ئەوە دەبێت کە حکومەتی ناوەند بەشدار بێت لە ژمارە و بەبازاڕکردن، بەڕێوەبردن، دەرھێنان و گواستنەوەش لە دەستی حکومەتی ھەرێمدا بمێنێتەوە، بەڵام بە ئاگاداری و چاودێریی حکومەتی عێراق. پەیمان عیزەدین دۆخی سیاسیی ئێستا و ھەوڵی کازمی بە دوو لەمپەری بەردەم جێبەجێکردنی بڕیارەکە لەلایەن حکومەتی ئێستا بە دوور دەزانێت، باس لەوە دەکات حکومەتی ئێستای عێراق نییەتی جێبەجێکردنی پیشان داوە، بەڵام بە حوکمی بارودۆخی ئێستای عێراق و هەوڵدانی کازمی بۆ دووبارە وەرگرتنەوەی پۆستی سەرۆکی حکومەت، ئەگەری نەرمینواندن لە جێبەجێکردنی بڕیارەکە هەیە، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەک پێش دەرچوونی بڕیارەکە دەستکراوە بێت بۆ فرۆشتنی نەوت و غاز.   کاردانەوەی ھەرێم سەرۆکایەتییەکانی ھەرێمی کوردستان بە زمانێکی توند و ڕەق وەڵامی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیی عێراقیان دایەوە و بە پێچەوانەی دەستوور و بڕێکی سیاسی و دژ بە مافەکانی ھەرێم ناویان برد. بەشێک لە چاودێران کاردانەوەکانی ھەرێم بە پێویست دەزانن و بەشێکیشیان بە مەترسیداری دادەنێن بۆ ئێستا و ئایندەی ھەرێمی کوردستان. جەزا عەلی کاتب کاردانەوەی حکومەتی ھەرێم بە چاوەڕوانکراو دادەنێت، چونکە پێی وایە بڕیارەکەی دادگا ناکۆکە لەگەڵ تەفسیری دەستوور و دەڵێت لە ڕاستیدا کاردانەوەکان چاوەڕوانکراو بوون، چونکە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی لەگەڵ تەفسیری دەستوور یەک ناگرێتەوە و ناکۆکن، چونکە مادەی یەکی دەستوور دەڵێت عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵییە، فیدراڵیەتیش واتە شۆڕکردنەوەی دەسەڵاتەکان بۆ ھەرێمەکان نەک کۆکردنەوەیان لە دەستی حکومەتی ناوەند. مادەی ١١٢؛ مادەیەکی تایبەتە بە بابەتی دەرھێنان، بەڕێوەبردن، وەبەرھێنان و گەشەپێدانی سامانە سروشتییەکان. وەک دەزانین دەستوور ئەم دەسەڵاتانەی لە مادەی ١١٠ دانەناوە کە تایبەتە بە دەسەڵاتە حەسرییەکانی حکومەتی ناوەندی، ئەمەش واتای ئەوەیە ئەم بابەتە بەشێک نییە لە دەسەڵاتە حەسرییەکانی حکومەتی ناوەندی، بەڵکوو لە مادەی تایبەت بە دەسەڵاتە ھاوبەشەکانی ھەرێمەکان و ناوەند دانراوە، کەچی دادگا بە پێچەوانەی دەستوور؛ دەسەڵاتەکانی گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی ناوەندی، کە ئەمەش پێشێلکردنی دەستوور و ڕۆحی فیدراڵیەتە. مادەیەکی دیکەش ھەیە دەڵێت ھەر بابەتێک لە دەسەڵاتەکانی حکومەتی ئیتیحادی نەنووسرابێت کە لە مادەی (١١٥)دا ھەن، واتای ئەوەیە دەبێت بە دەسەڵاتی ھەرێمەکان، ھەر ناکۆکییەکی یاساییش ھەبێت ئەولەویەت بۆ ھەرێمەکانە. ئەمانە مادەی ڕوون و ئاشکران، بۆیە کاردانەوەکانی حکومەتی ھەرێم چاوەڕوانکراو بوون. پەیمان عیزەدین دەڵێت کاردانەوەکانی سەرۆکایەتییەکانی هەرێم وەک هەمیشە چاوەڕوانکراو بوو لە ڕووی یاساییبوون و نالۆژیکیبوونیەوە، بۆ نموونە کە دەڵێن ئەم بڕیارە نادەستوورییە، لە  کاتێکدا ئەو لایەنەی کە بڕیار لەسەر دەستووریبوون و نادەستووریبوون دەدات؛ دادگای فیدراڵییە کە هەرێمی کوردستان پشتیوانیی لێ کردووە و یەکێتی و پارتی دادوەریان هەیە تیایدا. دەسەڵات لە هەرێمی کوردستاندا لە ڕێی ئەو کاردانەوە نەرێنییانەیەوە وێنەیەکی خراپی هەرێم دەخاتە ڕوو کە ئەم جۆرە سەرکێشییانە هەموو هەرێمەکە دەخاتە بەردەم مەترسیی گەورە. تەنیا هۆکاریش پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی هەردوو حیزبی دەسەڵاتە، ئەگەرنا ئێمە بینیمان هەمان دەسەڵات چۆن ملیان دا ئەو کاتەی نادەستووریبوونی ڕیفراندۆم بڕیاری لەسەر درا، ئەو بڕیارەی کە پەیوەندیی بە خەونی چەند ساڵەی گەلێکەوە هەبوو، بینیمان چۆن بەخێرایی ڕیفراندۆم بوو بە تاقیکردنەوەی مەزاجی خەڵکی کورستان و بە یەک وشەش پارتی دیموکرات دژی ئەو بڕیارە نەوەستایەوە و پەرلەمانی کوردستان نەیانوت بڕیارێکی نادەستوورییە.   محەمەد حسێنیش پێی وایە ئەم کاردانەوانە چاوەڕوانکراو بوون، چونکە ئەم بڕیارە یاسای نەوت و غازی کوردستانی بە نادەستووری ناساند، ئەمەش کۆتایی بەو بنەما یاساییە هێنا کە هەموو سێکتەری نەوت و غازی کوردستانی لەسەر بونیاد نرابوو. تەواوی کەرتی نەوت و غازی کوردستان لەلایەن وەبەرهێنەر و کۆمپانیای بیانییەوە دروست کراوە (بە هەڵاوێردی کار گرووپ). بۆ ئەم وەبەرهێنەرە بیانییانە گرنگە یاسایەک هەبێت کە ماف و سەرمایەکەیان بپارێزێت. بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی ئەم بنەما یاساییەی بەجارێک هەڵتەکاند. هەر بۆیە کاردانەوەکانی بەرپرسانی هەرێم چاوەڕوانکراو بوو لەوەی بڕیارەکەیان بە نادەستووری و نادادپەروەر ناساندووە، بەڵام ئەوەیان باشە کە لە دواجاردا جەخت لە هاریکاریی نێوان هەردوو حکومەت دەکەنەوە بۆ چارەسەری پرسەکە.   بژاردەکانی ھەرێم شیکەرەوە و چاودێران باس لە چەند بژاردەیەک دەکەن کە لەبەردەست ھەرێمی کوردستاندایە، ئەو بژاردەشی کۆدەنگیی لەسەرە گفتوگۆکردن و ڕێککەوتنە لەگەڵ حکومەتی عێراق. پەیمان عیزەدین ڕێککەوتن و جێبەجێکردنی بڕیارەکە بە بژاردەی ھەرێم ناو دەبات: “لە ڕاستیدا تەنیا بژاردەیەک لەبەردەم حکومەتی هەرێمدا هەیە، ئەویش ڕێککەوتنە لەگەڵ حکومەتی عێراق و جێبەجێکردنی بڕیارەکە، هەر بژاردەیەکی تر لە دەرەوەی ئەمە یاریکردنە بە چارەنووسی خەڵک و ئایندەی هەرێمی کوردستان. کاتی ئەوە هاتووە پارتی و یەکێتی خاڵی کۆتایی بۆ هەڕاجکردنی نەوت و غازی هەرێم دابنێن و یاسای نەوت و غاز بە جۆرێک هەموار بکەنەوە لەگەڵ دەستووری عێراق بگونجێت”. محەمەد حسێن باس لە دوو بژاردەی سەرەکی دەکات و دەڵێت حکومەتی هەرێم دوو بژاردەی سەرەکیی هەیە: یەکەم، پابەند بێت بە بڕیارەکە و هەوڵ بدات لە ڕێگای هاریکاری و گفتوگۆکردن لەگەڵ بەغدا زیانەکانی بڕیارەکە کەم بکاتەوە و کۆنترۆڵی بکات. بەڵام ئەمەش هەر وا ئاسان نییە و بەشێکی گەورەی پشت بەوە دەبەستێت کێ حکومەتی بەغدای بەدەستەوەیە. بژاردەی دووەم، ئەوەیە کە پابەند نەبێت و درێژە بە سیاسەتی ئەمری واقع بدات تا ئەو شوێنەی بڕ دەکات. ئەمەش مەترسیی زۆرە و هەر وا ئاسان نییە. وەک چۆن لە کوردستان توێژە دەسەڵاتدارەکە و هەندێک خەڵکی تریش هەیە ناشادن بە بڕیارەکە و ڕەنگە نەیانەوێت پێیەوە پابەند بن، لە بەرامبەردا شەقامی عێراقی و چینە دەسەڵاتدارەکەیان هاوڕان لەسەر ئەوەی کە ئەم بڕیارە دەستکەوتێکی گەورەی نیشتمانییە و سەروەری و هەیبەتی دەوڵەتی عێراق دەگەڕێنێتەوە و بەهەدەردان لە نەوت و سەرچاوە سروشتییەکاندا سنووردار دەکات. هەر بۆیە لەوە ناچێت بژاردەی دووەم، سەرپێچیکردنی بڕیارەکەی دادگا، بۆ هەرێم ڕێگایەکی دروست و سەلامەت بێت. بە باوەڕی من، باشترین بژاردەی هەرێم ئەوەیە کە بڕیارەکەی دادگا بکاتە دەرفەتێک بۆ ئەوەی ناکۆکییە نەوتییەکانی لەگەڵ بەغدا کۆتایی پێ بهێنێت. ئاشکرایە ئەمە دەستکەوتی بازرگانی و دارایی ڕاستەوخۆی تێدایە. لانی کەم هەرێم پێویستی بەوە نامێنێت نەوتەکەی ١١ دۆلار کەمتر لە بازاڕ بفرۆشێت، ئەگەر سۆمۆ (کۆمپانیای بەبازاڕیکردنی نەوتی عێراق) بۆی بفرۆشێت. بەڵام ئەم پڕۆسەیە هێندە ئاسانیش نییە. هێشتا دیار نییە وەزارەتی نەوت چۆن مامەڵە لەگەڵ گرێبەستەکانی هەرێم دەکات و تا چەند دەتوانێت کۆمپانیا نەوتییەکان ڕازی بکەن. ئەم وردەکارییانە، ئەگەر ویستێکی بەهێز نەبێت بۆ چارەسەر و ڕێککەوتن، دەرگای زۆر کێشە و ناکۆکیی تر دەکاتەوە. بەگشتی لە بەرژەوەندیی هەرێمدایە کە کەرتی نەوت و غاز لەم ئاڵۆزییە سیاسییانە دوور بخاتەوە هێندەی پێی دەکرێت و چاوی لەوە بێت کە چۆن بیکاتە بنەمایەک بۆ گەشەی ئابووریی کوردستان، ئەمەش بەوە دەکرێ لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق هاریکاریی هەبێت و سنوورێک دابنێت بۆ ئەم ناکۆکییە سیاسی و یاساییانە. دانا جەزا عەلی کاتب ڕێککەوتن بە تاکە بژاردەی بەردەم ھەرێم دادەنێت و باس لەوە دەکات بژاردەی حکومەتی ھەرێم ئەوەیە لەگەڵ حکومەتی ناوەند ڕێک بکەوێت و بتوانن لەسەر بابەتەکانی دەرھێنان، وەبەرھێنان، گەشەپێدان، بەڕێوەبردن و فرۆشتنی نەوت بگەنە ڕێککەوتن، چونکە ئەمە بابەتێکی قووڵە و باسکردنە لە کێڵگەکانی ئێستا، کێڵگەکانی پێش و پاش ٢٠٠٣، فرۆشتنی نەوت لە ناوخۆ و دەرەوە، گواستنەوە، نرخەکەی، قەرزی کۆمپانیاکان و چەندین بابەتی دیکەش، بۆیە پێویستە ھەردوو لا بە جۆرێک ڕێک بکەون زیانی بۆ ھیچ لایەکیان نەبێت و نەگاتە بنبەست.   “ئابووریی سەربەخۆ” بەرەو کوێ؟ لەدوای ھەناردەکردن و فرشتن نەوتی ھەرێم، بەشێک لە بەرپرسانی ھەرێم باسیان لە ئابووریی سەربەخۆ کرد و بە بناغەی ئایندەیەکی “گەش” ناویان برد و بەشێک لە توێژەرانیش ڕەخنە لە لەو سیاسەتە دەگرن و دەشڵێن حکومەتی ھەرێم خاوەن ئابووریی سەربەخۆ نییە. محەمەد حسێن پێی وایە شتێک نییە ناوی ئابووریی سەربەخۆ بێت و دەڵێت لە ڕاستیدا هەرێمی کوردستان هەرگیز ئابووریی سەربەخۆی نەبووە. ئەوەی بە ئابووریی سەربەخۆ ناو دەبرا، تەنها نەوت فرۆشتنی سەربەخۆ بووە. ئەم نەوت فرۆشتنەش هەرگیز نەبووە هۆی سەربەخۆیی دارایی کوردستان. تۆ باش دەزانیت هەر مانگێک بەشەبودجەکەی هەرێم (یان ٢٠٠ ملیار دینارە سلفەکە) نەیەت، چۆن لێرە دۆخی دارایی حکومەتی هەرێم کاریگەر دەبێت. یان ئەوەی کە هەموو نەوت فرۆشتنەکە لەژێر ڕەحمەتی حکومەتی تورکیا و بۆرییەکی نەوتی کێشەلەسەرە (مەبەستم بۆریی نەوتی عێراق-تورکیایە کە لە فیشخاپورەوە تا بەندەری جەیهان نەوتەکە دەگەیەنێت)، قورسە بەمە بوترێت سەربەخۆیی دارایی. زۆر بەسادەیی، بۆ ئەوەی ئابوورییەکی سەربەخۆی هەبێت، هەرێمی کوردستان لانی کەم دەبووایە بانکی ناوەندیی خۆی، دراوی خۆی، نرخی سووی جیاوازی خۆی هەبێت، ئینجا سەرچاوەی دارایی سەربەخۆ. هەموو ئەمانە پێکەوە وڵاتێک دەکاتە خاوەن ئابوورییەکی سەربەخۆ. بەهەرحاڵ، ئەمەیان پرسێکی ترە و جیاوازە لەم کێشەیەی کە بڕیارەکەی دادگای باڵای فیردراڵی دروستی کردووە. ئەم بڕیارەی دادگا (ئەگەر هەرێم پێیەوە پابەند بێت) زۆر بەڕوونی کۆتاییەک دادەنێت بۆ ئەو سەربەخۆ نەوت فرۆشتنەی لە (٢٠١٤)ەوە هەرێمی کوردستان دەستی پێ کردووە. پەیمان عیزەدین ڕەتی دەکاتەوە ئابووریی سەربەخۆ پایەی لەسەرپێوەستانی ھەرێم بووبێت و دەڵێت نەخێر، ئابووریی سەربەخۆ بە هیچ جۆرێک پایەی لەسەرپێوەستانی هەرێم نەبووە، کام لەسەر پێوەستانە؟ لەسەرپێوەستان بونیادنانی ژێرخانێکی ئابووریی بەهێزە، بەرزکردنەوەی یەدەگ و نەختینەی بانکییە، بەکارهێنانی ئابووریی سەربەخۆیە بۆ بونیادنانی هێزێکی پێشمەرگەی تۆکمەی یەکگرتوو، پاراستنی سەقامگیری و ئاشتیی کۆمەڵایەتییە. حکومەتی هەرێم نەک هیچ کام لەمانەی نەکردووە، بەڵکوو ئەوەی هەشبووە تێکی داوە، بانکەکانی بەتاڵتر کردووە، متمانەی بە حکومەت نەهێشتووە، هێزی پێشمەرگەی کردووتە میلیشیا و هێزی تایبەتی بەرپرسان، مووچەی فەرمانبەرانی بڕیوە و خەڵکی برسی کردووە. بۆیە بڕیاری ئابووریی سەربەخۆ بۆ لەسەرپێوەستانی یەکێتی و پارتی بووە، حسابی بانکیی ئەوانی پێ گەورە و گەورەتر بووە و بوونەتە خاوەنی زانکۆ، کۆمپانیا، بازاڕ و پاپۆڕی نەوت. بۆیە ئەم بڕیارە ئابووریی ئەوان تێک دەدا و ئابووریی خەڵک باشتر دەکات.   لە نەوتەوە بۆ غاز دوای ئەوەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان؛ سەرۆککۆماری تورکیا خواستی وڵاتەکەی بۆ وەبەرھێنان و کڕینی غازی سروشتی لە عێراق و ھەرێمی کوردستان، چاوەکان کەوتنەوە سەر ھەرێمی کوردستان، تەنانەت بەشێک لە چاودێرانیش بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی بە مەترسیی عێراق لە ئایندەی غازی سروشتیی ھەرێم دەزانن. لە بارەی پەیوەندی و کاریگەریی نێوان بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی و ئەگەری فرۆشتنی غازی سروشتیی ھەرێم بە تورکیا، پەیمان عیزەدین دەڵێت ئەم بڕیارە ئەگەر کاریگەرییەکانی لەسەر گرێبەست و ڕێککەوتنەکانی هەرێم و تورکیا خێرا نەبن، ئەوا بەدڵنیاییەوە کاریگەریی خێرای هەیە لەسەر فرۆشتنی غازی هەرێم، چونکە ئەگەر هەرێمیش ئامادەیی ئەو سەرکێشییەی هەبێت، ئەوا زەحمەتە هیچ دەوڵەت و کۆمپانیایەک خۆی تووشی کێشە بکات، بەتایبەتییش تورکیا کە تا ئێستا سکاڵای پێشووتری عێراقی لەسەر لا نەچووە تا خۆی گیرۆدەی سکاڵایەکی نوێ بکات. بەدڵنیاییەوە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی پەیوەندیی بەو لێدوانە و کۆی هەوڵدانی هەرێمەوە هەبوو بۆ فرۆشتنی غازی سروشتی، دەسەڵاتی سیاسیی هەرێم و بەتایبەتی پارتی پێی وایە ئەو سەردارییەی لە هەرێمدا هەیەتی، بەسەر کۆی پارتەکانی تر و دامەزراوە و دەسەڵاتەکانی هەرێمدا بۆ عێراقیش ڕاستە، بەڵام دەرکەوت کە سەرەتاکانی گێڕانەوەی پارتی بۆ سەر سکەی پابەندێتی بە دەستوور و یاساوە دەستی پێ کردووە. بەپێچەوانەوە دانا جەزا عەلی کاتب پێی وا نییە ھیچ پەیوەندییەک لەنێوان غاز فرۆشتن و بڕیارەکەی دادگادا ھەبێت: “بۆچوونم وا نییە بابەتی غازی سروشتی لەگەڵ تورکیا کاریگەریی لەسەر بڕیارەکەی دادگا ھەبێت یان بەپێچەوانەوە، چونکە ھیچ لێکتێگەیشتن و ڕێککەویتنێک لەم بارەیەوە لەنێوان تورکیا و ھەرێمدا نییە و تا ئێستا ھیچ بنەمایەکی یاساییشی نییە. ھەر چەندە غازی سروشتییش بەشێکە لە سامانە سروشتییەکان، بەڵام پێم وا نییە ئەم بابەتە و بڕیارەکەی دادگا پەیوەندییان بە یەکترەوە ھەبێت.” محەمەد حسێن لە بارەی کاریگەریی بڕیارەکەی دادگا لەسەر دۆسێی غازی سروشتی و پەیوەندیی بە ھەوڵەکانی تورکیا بۆ کڕینی غازی ھەرێم، پێی وایە هێشتا ڕوون نییە تورکەکان چ هەڵوێستێکیان دەبێت. ئەوانیش هەر لەسەر هەمان پرس تووشی سکاڵایەکی حکومەتی عێراق بوون، کە داوای ٢٥ ملیار دۆلار قەرەبوویان لێ دەکات لەسەر ئەوەی گرێبەستی نێوان هەردوو وڵاتی پێشێل کردووە و ڕێگەی بە خۆی داوە بۆریی نەوتی عێراق-تورکیا بۆ هەناردەکردنی نەوتی کوردستان بەکار بهێنرێت. تورکەکان ئەگەر نەتوانن یارمەتیی هەولێر و بەغدا بدەن، بە ئاشتی ناکۆکییە نەوتییەکانیان چارەسەر بکەن، دەکەونە دووڕیانی ئەوەی کە پشتگیریی یەکێکیان بکەن لە دژی ئەوەی تر. ئەمەش بڕیارێکی هێندە ئاسان نییە. عێراقی عەرەبی بازاڕێکی ٣٤ ملیۆن کەسییە بۆ کاڵا و خزمەتگوزارییە تورکییەکان، بەڵام هەرێمی کوردستان دەروازەی ئەم بازاڕەیە. ئەمە جگە لەوەی حکومەتی تورکیا و کۆمپانیا تورکییەکانیش بەرژەوەندیی زۆر گەورەیان هەیە لە سێکتەری نەوت و غازی کوردستاندا. بۆ تورکیا ئاسان نییە دەستبەرداری هیچ کام لە هەرێم و عێراقی عەرەبی ببێت. لە بەرامبەردا هەرێمی کوردستان و عێراقیش پێویستیان بە تورکیایە و هەڵوێستێکی لاوازی سیاسی و سەربازییان هەیە بەرامبەری. لێرەدا پرسی ئاوی ڕووبارەکان، دەستتێوەردانی سەربازی و ستراتیژی و ئەمنیی هاوبەشیش هەیە کە هەرسێ لایان کۆ دەکاتەوە، بەڵام زۆر جار ڕووی داوە کە بەرژەوەندییە ئابووری و بازرگانییەکان کراونەتە قوربانیی ناکۆکییە سیاسییەکان و هەندێک حساباتی سیاسی و ئەمنی. کە بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی دەرچوو، زۆر چاودێری سیاسی پێیان وا بوو ئەم لێدوانەی ئەردۆغان وای کرد عێراق و ئێرانیش بکەونە جووڵە و هەر چییان پێ دەکرێت بیکەن بۆ ڕێگری لە هەناردەکردنی غازی سروشتیی کوردستان بۆ تورکیا. هەیشبوو کاتی دەرچوونی بڕیارەکەیان گرێ دەدا بە ڕۆڵی لایەنە کوردییەکان لە ناکۆکییەکانی ناو ماڵی شیعە و پڕۆسەی پێکهێنانی حکومەتی فیدراڵیی عێراق. ئەمانە ڕەنگە هەمووی، یەکێکیان، یان هیچیان ڕاست نەبن، بەڵام ئەمە هیچ لەو ڕاستییە مێژووییانە ناگۆڕێت کە ناکۆکییە نەوتییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا لانی کەم لە (٢٠٠٧)ەوە دەستی پێ کردووە. خودی سکاڵاکە لە ٢٠١٢دا تۆمار کراوە. ئینجا، لێدوانەکەی ئەردۆغان، بۆ ئەو کەسانەی لە پیشەسازیی غازی سروشتیدا کار دەکەن، دیار بوو کە هێندەی پڕوپاگەندەیەکی سیاسی بوو، مژدەیەکی ڕاستەقینە نەبوو. کەرتی غازی کوردستان لانی کەم تا ٣ ساڵی تر هیچی نابێت بۆ هەناردەکردن. ئەگەر هەموو پلانەکانی دانا غاز و هاوبەشەکانیشی بەباشی جێبەجێ بکرێن، وە هیچ ئاستەنگییەکی دارایی، یاسایی، ئابووری و ئەمنییان نەیەتە ڕێگا، تا کۆتایی ٢٠٢٥ هەرێمی کوردستان هێندە غازی نابێت پێداویستیی ناوخۆی تێر بکات و بۆ تورکیا هەناردەی بکات. لە قۆناغی داهاتووی فراوانکردنی کێڵگە غازییەکانی کۆرۆمۆر و پەرەپێدانی کێڵگەکانی چەمچەماڵدا، دانا گاز و هاوبەشەکانی بەهیوان بەرهەمی ڕۆژانەیان بگاتە سەرووی ٧٠٠ ملیۆن پێ سێجا، ئەمەش لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٣دا. تا ئێرەش غازەکە هەر بەشی پێداویستیی ناوخۆی کوردستان و بەرهەمهێنانی کارەبای پێویست بۆ خەڵکی کوردستان دەکات. لە هەرێمی کوردستاندا توانای بەرهەمهێنانی ٧٠٠٠ مێگا کارەبا هەیە، بەڵام کەمتر لە ٤٠٠٠ مێگا بەرهەم دەهێنرێت، لەبەر ئەوەی حکومەت پارەی نییە سووتەمەنی بۆ وێستگەکان دابین بکات. بۆ نموونە: لە دهۆک وێستگەیەکی بەرهەمهێنانی کارەبا (١٠٠٠ مێگا توانای بەرهەمهێنانیەتی) هەر بەتەواوی کوژاوەتەوە، لەبەر نەبوونی سووتەمەنی و غاز. تۆ تا بڕی پێویست بۆ کارەباکەی خۆت دابین نەکەیت، چی دەفرۆشیت؟ بۆیە لە ڕاستیدا لێدوانەکەی ئەردۆغان هیی ئەوە نەبوو کەسی پێ بترسێنرێت. ڕەنگە بۆ هەندێک مەبەست و حساباتی سیاسیی ناوخۆی تورکیا بووبێت، زیاتر لەوەی کە واقعێکی بازرگانی و ئابووری نوێ نیشان بدات لە شەراکەتی وزەی نێوان هەرێمی کوردستان و تورکیا.   بڕیارێکی یاسایی یان سیاسی؟ دەرچوونی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لە کاتێکدا عێراق بە دۆخێکی ھەستیاردا تێدەپەڕێت، پڕۆسەی پێکھێنانی حکومەت بە ھۆی ڕێکنەکەوتنی لایەنەکان دوا کەوتووە و لایەنە کوردییەکانیش بەسەر چەند ئاڕاستەیەکدا دابەش بوون، ئەمەش ئەو گومانەی لای بەشێک لە ھێزە کوردییەکان دروست کردووە کە بڕیارەکە زیاتر لەوەی یاسایی و دەستووری بێت؛ سیاسییە. محەمەد حسێن دەڵێت هەموو شتێک لە بارەی کەرتی نەوت و غازی کوردستان یاسایی بێت یان بازرگانی، ڕاستەوخۆ ڕەهەندێکی سیاسییشی هەیە. یەکەم، لەبەر ئەوەی نەوتی خاو تەنها کاڵایەکە عێراق و کوردستانیش هەیانبێت بۆ فرۆشتن. دووەم، نەوت فرۆشتن سەرچاوەیەکی سەرەکیی داهاتە گشتییەکانی حکومەتەکانی هەولێر و بەغدادە. سێیەم، کەرتی نەوتی کوردستان هەر لە سەرەتاوە لەگەڵ کێشە و ناکۆکییە سیاسییەکاندا لەدایک بووە. حکومەتی هەرێمی کوردستان باجێکی زۆر زۆر گەورەی ئەم بەسیاسیکردنەی کەرتی نەوت و غازی داوە. ئەوەی کە زیاتر لە نیوەی داهاتە نەوتییەکانی دەڕوات بۆ تێچووی بەرهەمهێنان، هەناردەکردن و فرۆشتن بەزۆری لەبەر ئەم ناکۆکییە سیاسییانەیە، ئەگینا نەوتی کوردستان ڕێک هەمان کوالێتیی نەوتی کەرکووکی هەیە کە هەر بەرمیلێکی بە ٩ دۆلار زیاتر لە نەوتی هەرێم دەفرۆشرێت. دەکرێت فاکتەرە سیاسییەکان ڕۆڵیان هەبووبێت لە دیاریکردنی کاتی بڕیارەکەی دادگا. لە هەموو سەردەمێکدا هەرێمی کوردستان دۆست و دوژمنی سیاسیی دەبێت و ڕەنگە دادگای دیکە و کەیسی دیکەی لە دژ بجووڵێنن. بۆ نموونە: کەیسێکی دیکە هەیە هەر وەزارەتی نەوتی عێراق لە دادگای باڵای فیدراڵی سکاڵای تۆمار کردووە لە دژی هەرێم لەسەر کێڵگەی کۆرۆمۆر. ئەوان دەڵێن ئەم کێڵگەیە پێشتر و لەلایەن کۆمپانیای نەوتی باکوورەوە دۆزراوەتەوە و ناحیەی قادرکەرەمیش بەشێکە لە ناوچە جێناکۆکەکان، نەک سنووری پێش ٢٠٠٣ی هەرێمی کوردستان. دوور نییە هەر وا لە کاتێکی هەستیاردا ئەم کەیسەش بجووڵێنرێت لە دژی هەرێم. کەواتە باشترین ڕێگا، دۆزینەوەی دەروازەیەکە بۆ چارەسەری تەواوی ناکۆکییە نەوتییەکان و دەستپێکردنی هاریکاری و شەراکەتێکی پڕ بەرهەم. پێویستە بە عەقڵیەتێکی بازرگانی و پیشەسازیی ڕووت نەوت و غازی کوردستان ئیدارە بکرێت، نەک بەسیاسی بکرێت.   پەیمان عیزەدین لەگەڵ ئەوەی پێی وایە زۆربەی بابەتەکان لە عێراقدا ڕەهەندی سیاسییان هەیە، چونکە عێراق خۆی لە هەوڵی گەڕانەوەی سەروەریی خۆیدایە و تا ئێستا ئەمەریکا و ئێران کاریگەریی گەورەیان هەیە لەسەر کۆی بڕیارەکان، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت کە ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی یاسایی نییە، چونکە ڕاست و دروستە کە هەرێم سەربەخۆ ناتوانێت پڕۆسەی گەڕان، دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت و غاز بەڕێوە ببات، ئەوەی تا ئێستا بێدەنگیی لێ کراوە و لە ساڵی (٢٠١٢)وە یەکلاییکردنەوەی سکاڵا لەسەر ئەم بابەتە دوا خراوە، ئەوەیان زۆرتر ڕەهەندە سیاسییەکە بووە. دانا جەزا عەلی کاتب پێی وایە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی ڕەھەندی سیاسیی ھەیە و بۆنی ئەوەی لێ دێت کە بڕیارێکی سیاسی بێت. پێشتریش ھەندێک لە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی بە تێگەیشتنی سیاسییەوە دەرکراون، ناڵێم دادگا سیاسییە، بەڵام خوێندنەوەی بۆ دۆخی سیاسی کردووە. ئەوەش ڕوونە کە ھەندێک لایەن و دەوڵەتی دراوسێ بوونی ھەرێمی کوردستانیان پێخۆش نییە، ئەگەریش ھەیە ئەمانە ھەموویان بەریەک بکەون و یەک بگرن و لە ئەنجامدا ئەم بڕیارانە و شتی دیکەی لێ دەربچێت.   غازی ھەرێم، لەنێوان ھەل و مەترسیدا دوای دۆزینەوەی غازی سروشتی لە ناوچەکانی ھەرێمی کوردستان و خەمڵاندنی بڕە زۆرەکەی، کۆمپانیاکان چاویان تێ بڕی. وڵاتە خاوەن غازەکان وەک ڕکابەرێکی نوێ و تەنانەت مەترسیداریش تەماشای دەکەن کە دوور نییە پێگە و قورسایی ئەوان بخاتە مەترسییەوە و لە ماوەیەکی دووریشدا ئاڕاستەی وڵاتان بەرەو ھەرێم بگۆڕێت. ھەندێک لە شیکردنەوەکان بڕیارەکەی دادگای فیدراڵیی عێراقیش دەبەستنەوە بە ترسی عێراق لە ئایندەی ھەرێم و بەشێک لە فشارەکانی وڵاتە خاوەن غازەکانی دۆستی ئێران و ڕووسیا. د. کاروان حەمەساڵح؛ پسپۆڕی گشتی لە کارگێڕی و ئابووری، بڕیارەکەی دادگا دەبەستێتەوە بە فشاری ھێڵی خاوەن غاز و ھاوپەیمانیی ئێران-چین-ڕووسیا و دەڵێت ئەم بڕیارە ھێندەی بڕیارێکە لەسەر ھێڵی ئێران-چین-ڕووسیا دەرکراوە، ھێندە بڕیارێکی عێراقی نییە، چونکە ئێستا سەدەی شەڕی وزەی غازی سروشییە، لە ئێستاشدا نەوتەکەی ھەرێم بەرەو کەمبوونەوە دەچێت و ئەوەی ئیستا زۆرتر چاوی لەسەرە غازە سروشتییەکەیەتی، غازیش ئەو چەکە بەھێزەیە کە لەدەستی ھێڵی ئێران، ڕووسیا و چینەوەیە، ھەرێمی کوردستانیش دوای قەتەر دووەم ناوچەی دەوڵەمەند بە غازە، ئەمەش یان دەبێت بە سەرئێشە بۆ ھەرێمی کوردستان، یان دەبێتە دەوازەی خێر، دەرئەنجامی ئەمەش دەکەوێتە سەر توانای سیاسی، دیپلۆماسی و عەقڵی نشتمانیی حوکمڕانانی ھەرێم، بۆ ئەوەی پرسی غازیش وەک پرسی نەوتی لێ نەکرێت. ئەم بڕیارەشی لە دادگای باڵای فیدراڵییەوە دەرچووە، بەرگرتنە لە ھەر جۆرە جموجووڵێکی ھەرێم لەسەر ھێڵی قەتەر و وڵاتانی ڕۆژئاوا لەسەر بابەتی وزە لەلایەن ھێڵی ئێران، ڕووسیا و چین. لەم ھاوکێشەیەدا ھەرێم بکەر نییە و کارلەسەرکراوە کە چاوی لەسەرە، یاریکەرە سەرەکییەکە دوو ھێڵەکەیە کە دانوستان و کێبڕکێ دەکەن. زۆر گرنگە بۆ ھەرێمی کوردستان ببێتە پردێکی پەیوەندی نەک گۆڕەپانی ململانێی غاز، چونکە دواجار غازەکە دەبرێت و ئەوەی دەمێنێتەوە کاریگەری و لایەنە خراپەکانیەتی کە گرنگترینیان گەندەڵی و دوورکەوتنەوەی زیاترە لە بەغداد. د. کاروان حەمەساڵح سەرکەوتنی پرسی غازی سروشتی دەبەستێت بە دوو مەرجی سەرەکییەوە و دەڵێت لە دوای بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی و دوای ھەناردەکردنی ھەر بەرمیلێک نەوت و پێشخستنی کەرتی غاز، ھاوڵاتییانی ھەرێمی کوردستان قەرزار دەبن، چونکە وەک چۆن قەرەبووی جەنگی کوێت لەسەر گیرفانی ھاوڵاتییانی ئێستای عێراق بوو، لە داھاتووشدا دەتوانرێت لە ڕووی یاساییەوە ئەم قەرزانە لە بودجەی وڵات و ھاوڵاتییان ببڕدرێت. بۆیە زۆر گرنگە بە دوو ئاڕاستە کار بکرێت: یەکەم، ھەرێمی کوردستان لەگەڵ بەغداد گفتوگۆ بکات لە پێناو دۆزینەوەی چارەسەرێکی ناوەند، بە مەرجێک پڕۆسەی غازیش وەک پڕۆسەی نەوتی لێ نەکرێت و بخرێتە خزمەتی ھاوڵاتییانەوە. ئاڕاستەی دووەم ئەوەیە ھاوڵاتییان، ڕۆشنبیران و چالاکانی مەدەنی فشار بخەنە سەر دەسەڵاتدارانی ھەرێم کە جددی بن لە پرسی نەوت و غاز و کۆتایی بە گەندەڵی بھێنن لەم دۆسێیەدا، تاکوو نەوەکانی داھاتوو ناچار نەبن قەرزی ئێستا بدەنەوە.   چاوەکان لەسەر ھەرێمن دەبێت بزانین بۆچی چاوەکان لەسەر غازی سروشتیی ھەرێمە؟ ساڵی ٢٠٢٦ گرێبەستی غازی نێوان ئێران و تورکیا کۆتایی پێ دێت، ئەمەش یەکێک لە بابەتە ھەستیارەکان سەبارەت بە ئێران، بەتایبەت ئەگەر کەرتی غازی سروشتیی ھەرێم پێش بخرێت و وەبەرھێنانی تێدا بکرێت ساڵی ٢٠٢٥ دەتوانرێت دەست بە ھەناردەکردنی بکرێت. بە پێی خەمڵاندنەکان ساڵی ٢٠٣٥، بەرھەمھێنانی غازی سروشتیی ھەرێم دەگاتە ٤٠ ملیار مەتر سێجا، لەگەڵ ئەوەی ئەم بڕە ناتوانێت ببێتە شوێنگرەوەی غازی سروشتیی ڕووسیا، بەڵام دەکرێت کێشە بۆ پێگەی وزەی ئێرانی ھاوبەشی ڕووسیا دروست بکات و بەشێک لە پێداویستیی غازی سروشتیی ئەورووپا دابین بکات، ئەگەر بە بڕێکی کەمیش بێت، بۆیە ڕووسیا لە بەغدادەوە ھەرێمی ئاگادار کردووەتەوە لەم ھەنگاوە، واتە ھێڵی بەرامبەر نایانەوێت ئەم پێشکەوتنە ڕوو بدات. لە ئێستادا غازی ڕووسیا نەک ھەر کارتێکی ئابوورییە، بەڵکوو کارتێکی سیاسیی بەھێزیشە و دەکرێت بوترێت تاکە کارتی بەھێزە کە توانیویەتی مامەڵەیەکی سیاسی و سەربازیی پێوە بکات و ژێرخانە ئابووری و سەربازییەکەی بەھێز بکات. وەک دەرکەوت توانرا ھێڵی گواستنەوەی غازی سروشتی لە قەتەر و سووریاوە بۆ وڵاتانی دیکە پەک بخرێت و تەنھا پشت بە غازی سروشتیی ڕووسیا ببەسترێت. بینیشمان ھاوبەرژەوەندییەکانی ڕووسیا وەک ئێران و چین سەرکەوتوو بوون لەوەی ڕێگە نەدەن ئەسەد بکەوێت، کە سووریاش جگە لە پرسە مەزھەبی و سیاسییەکە پرسی غازیش بوو. لێرەوە گرنگە ھەرێمی کوردستان نەبێتە قوربانی، بەڵکوو ببێتە پردێکی پەیوەندی، چونکە ئێستا چاوەکان لەسەر ھەرێمی کوردستانە کە چۆن دەکرێت ببێت بە خاڵێکی بەھێز، بە ھەمان شێوەش ئەگەر ھەیە ببێتە خاڵی لاواز و تەنانەت لەناوچوونی ھەرێمی کوردستان.     د. کاروان حەمەساڵح ساڵی 1982 لە سلێمانی لەدایک بووە. پسپۆڕی گشتی لە کارگێڕی و ئابووری، پسپۆڕی تایبەت لە بواری سەرکردایەتیکردن و بەڕێوەبردنی نێودەوڵەتیدا. ئەندامی دامەزراوەی نێودەوڵەتیی سەرکردایەتیکردنە کە بارەگای سەرەکیی لە نیویۆرکی ئەمەریکایە.   پەیمان عیزەدین عەبدولڕەحمان ساڵی ١٩٧٠ لەدایک بووە. ھەڵگری بڕوانامەی بەکالۆریۆس لە یاسا.   محەمەد حسێن ماستەر لە ئابووریی سیاسەتە گشتییەکان، قوتابخانەی بەرشەلۆنە بۆ زانستە ئابوورییەکان (Barcelona School of Economics). لە (٢٠١٣)ەوە لە سێکتەری نەوتی هەرێمدا کار دەکات بۆ دەزگای ئیراک ئۆیڵ ڕیپۆرت. پێشتر کاری کردووە بۆ گرووپی قەیرانە نێودەوڵەتییەکان، گۆڤاری فۆرین پۆڵەسی، دەزگای ئەڵمانی بۆ هەڵسەنگاندنی گەشەپێدان و کۆمپانیای ئاوێنە.   بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (12)ی ئازاری 2022ی گۆڤاری ئایندەناسی

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ئەوەی سەیری پرۆسەی سیاسیی چەقبەستو و کایەی سیاسیی داخراوی عێراق بکات بە ئاسانی بۆی دەردەکەوێت، لە پاڵ زۆر ھۆکاری تردا، ڕق یەکێکە لە ھۆکارە ھەرە سەرەکییەکانی ئەو چەقبەستن و داخرانە. ڕق تەنھا وەک ھێزێکی دەرونیی نا بەتەنھا، بەڵکو وەک وەزەیەکی سیاسیی بھەێز و بەربڵاو، بەڵام تێکدەر و پەکخەر. ڕق لە عێراقدا لەوە کەوتووە تەنھا دیاردەیەکی سایکۆلۆژیی بێت، بەڵکو گۆڕاوە بۆ دیاردەیەکی سیاسیی، گۆڕاوە بۆ یەکێک لە دیاردە سیاسییە ھەرە بەرچاو و دەستنیشانکەرەکان لەو وڵاتەدا. ڕقەکان فرەجۆر و فرەدەرکەوتن، ڕقی سەدر لە مالیکی و شیعەکانی تر، ڕقی مالیکی لە سەدر و لە سونە، ڕقی ئالی حەکیم لە ئالی سەدر، ڕقی گروپە جیاوازەکانی ناو حەشدی شەعبی لە زۆرینەی ھێزەکانی تر. ئینجا ڕقی ئەم باڵی سونەکان لەو باڵیتریان و ڕقی ئەوان بەرامبەر بە شیعە و بە کورد، لە کۆتایشدا ڕقی ھەمەجۆری ھێزە کوردییەکانیش لەیەکتری و ڕقیان لە ھێزەکانی تری ناو کایەی سیاسیی عێراقی.   لە ھەموو ئەو دۆخانەدا ڕق لەناو ئەم کایە سیاسییەدا ڕقێکی فرەلایەنە، تەنھا ڕقی یەک لایەن یان یەک کەس نییە بەرامبەر بە لایەن و کەسەکانی تر، بەڵکو زۆربەی لایەنەکانە لەیەکتر. ئەم دۆخە بە ڕادەیەکە دەکرێت قسە لە ”ئیرادەی ڕق“ بکەین لای ئەم ھێزانە، ئیرادەی ڕقێک کە بە دەیانشێوە بە ئیرادەی ھێزەوە گرێدراوە، بە ڕادەیەک بووە بە یەکێک لە  دەستنیشانکەرەکانی کردەی سیاسیی لە عێراقدا. ئەوەی بەشی ھەرەزۆری پەیوەندییە سیاسییەکان و پەیوەندیی ھێزەکان لەگەڵیەکدا دەستنیشاندەکات ئەم ئیرادەی ڕقبوونەوەیەیە،  ئەوەی دەیانجوڵێنێت ستراتیژیەتی ڕقبوونە لەیەکترە، یان ئیرادەی ڕقبوونە لە کەسایەتییەکی تایبەتی ناو ئەم یان ئەو ھێزە. ھاوکات ڕقی ئەم ھێزانە لەیەکتری بووە بە بەشێک لە شوناسیی ئەو ھێزانەش، قووڵ ڕۆچووە بەناو ڕوانینایاندا بۆ خۆیان و ڕوانینیاندا بۆ ھێزەکانی تر، بووە بە وزەیەکی سایکۆلۆژیی بزۆک و لەناو زیاد لە ڕەھەندێکی ژیانی شەخسیی و ژیانی حیزبایەتی ئەو ھێزانەدا ئامادەیە. ئەم دۆخەش بەڕادەیەکە بووە بە بەشێک لە بوونیان بەو شێوەیەی لە ئێستادا ھەن و ئامادەن. ڕق لەم ژینگەیەدا تەنھا ھەستێکی ئاسایی نییە، سایکۆلۆژییایەکی گشتیی بێگوناھ نییە، بەڵکو ھەستێکی دروستکەر و تێکدەرە، ھەم شوناسی ئەو ھێزانە دروستدەکات و ھەم سەرجەمی ئەو پەیوەندییانەش تێکئەدات کە ئەو ھێزانە بە دەرەوەی خۆیانەوە، گرێئەدت.  بەڵام بەڕاست ئەم ھەموو ڕقە لە کوێوە دێت؟ ئەم ھێزانە بۆ بەو شێوەیە و بەو ڕادەیە ڕقیان لەیەکە؟ بۆ ڕق بووە بە وەزەیەکی سیاسیی گەورەی ناو کایەی سیاسیی لە عێراقدا؟ بێگومان مرۆڤ دەتوانێت چەندان ھۆکاریی ئابوریی و سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و دینیی بۆ بەرھەمھێنان و بڵاوبوونەوەی ئەم ڕقە بدۆزێتەوە. گرێیبدات بە تەماحی دەسەڵات و خواستی ئیھانەکردنی یەکترەوە، یاخود بیبەستێتەوە بە سایکۆلۆژیای شەخسی ئەم یان ئەو سیاسیی فاشیل و نیمچەفایلەوە. بەڵام، بە بۆچوونی من، دەشێت لە پاڵ فەیلەسوفی ئەڵمانی فریدریک نیتشەدا، ھۆکارێکی دیکە و بنەڕەتی بدۆزینەوە، کە بریتییە لە ”ڕقی کۆیلەکان لەیەکتری“. لای نیتشە ڕق ئاکاری سەرەکیی و بەرچاوی کۆیلەیە. ڕقی کۆیلەش بەرلەوەی ڕقبێت لەوانیتر، ڕقە لە خۆد خۆی. کۆیلە ڕقێکی گەورەی لە خۆیەتی. ئەم ڕقەش ھاوکات ھە ڕقە لە ژیان و ھەم ڕقیشە لە ئیرادە، ئیرادەی ژیان، ئیرادەی بوون و مانەوە وەک بوونەوەرێکی ئازاد و سەربەخۆ. ڕقە لەو ھێز و لەو ئیرادە ناوەکییەی دەتوانێت دەسکاریی مرۆڤ بکات و بیکات بە بوونەوەرێکی تر، بە کەسێکی خاوەن ئیرادە و خاوەن ھەڵبژاردن و خاوەن بڕیار.  لەسەر ئەم ھێڵی بیرکردنەوەیە دەکرێت بڵێین کایەی سیاسیی لە عێراقدا کایەیەکە پڕ لە کۆیلەی سیاسیی ھەمەجۆر، پڕ لەو پارت و ڕێکخراو و کەسایەتیی و سەرکردە، کە ئیرادەی سیاسیی سەربەخۆی خۆیان نییە، ئەوەی دەیکەن و دەیڵێن دەنگدانەوەی خواست و ویست و ئیرادەیەکی دەرەکییە. بەشێکی گەورەی کایەکە، سایکۆلۆژیا و کولتوری کۆیلەبوون دەیبات بەڕێوە: کۆیلەی ئێران، کۆیلەی تورکیا، کۆیلەی سعودیە و وڵاتانی خەلیج، کۆیلەی ئەمریکا، کۆیلەی ئیسرائیل، یان لەیەککاتدا کۆیلەی زیاد لە لایەنێک لەو لایەنانە دەرەکییانە. ئەمانە دەزانن ئەوان لە داشی دامەیەک زیاتر نین کە ھێزە ئیقلیمیەکان لەسەر تەختەی دامەی سیاسیی لە عێراقدا دەیانجوڵێنن، ھەستکردنی ئەم ھێزانە بەم کۆیلایەتییە ھەستکردنێکی ڕۆژانە و ھەمەلایەنە، بەڕادەیەکیش بەناوەکیی کراوە ھەریەکێک لەو ھێزانە ئەویتریان وەک کۆیلە مامەڵەدەکات. ئەمەش وادەکات مەوداویەک بۆ قبووڵکردنی یەکتر نەمێنێتەوە و یەکتر وەک ڕکابەر و ھێزی خاوەن ھەمان ماف و ھەمان کەرامەت و ھەمان ئینسانبوون نەبینن. مەگەر تەنھا لەناو پلان و ستراتیژیەتێکی ئیقلمی دەرەکیی دیاریکراودا، نەبێت. لەناو ئەم دۆخەدا تۆڵەکردنەوە، تۆڵەی ئەم ھێز لەو ھێز، یان تۆڵەی ئەم سەرکردە لەو سەرکردە، دەبێت بە یەکێک لە دەرکەوتە سەرەکییەکانی ئەم بەکۆیلەبوونە گشتییەی کایەی سیاسیی لە وڵاتەکەدا. لەم دۆخەدا کولتوری تۆڵەکردنەوە دەبێتە درێژکراوەیەکی ئاسایی کولتوریی ڕق و ھەردوکیشیان لەسەر ئەو ھەست و واقیعی بەکۆیلەبوونە ڕاوەستاون کە باسمانکرد.  لە ڕاستیدا ڕق وەک وزەیەکی سیاسیی گەورەیە و لە دۆخی ئەمڕۆکەی عێراقدا، تەنھا بەناو ڕقبوونەوە و بە سوک تەماشاکردنی ئەویتردا تێناپەڕێت، بەڵکو بەناو ڕقبوونەوە لە خود خۆی و بەناو بە بچوک و بە ھیچنەزانینی خود خۆیشیدا تێدەپەڕێت، ھێزە سیاسییەکانی ناو عێراق دەزانن ئەوان بەبێ درێژکراوە ئیقلیمییەکانیان قورساییەکی ناوەکیی ڕاستەقینەیان نییە. گەر تەنھا لەسەر دۆخی ھەرێمی کوردستان بوەستین ئەم ڕاستییە بە ئاشکرا دەبینین . لە دواھەمین ھەڵبژاردندا یەکێتی نیشتیمانی کورستان تەنھا ٨% ، ھەشت لە سەدی. دەنگی خەڵکی کوردستان و پارتی دیموکرات ١٣% ، سیازدە لە سەدی، دەنگی خەڵکی کوردستانیان بەدەستھێنا. ھەردووکیان نوێنەرایەتیی کەمایەتییەکی ھێجگار بچووکی خەڵکی کوردستان دەکەن. ھێزی ئەوان لەناو ھاوکێشە سیاسییەکاندا ڕەنگدانەوەی ئەم  پێگەی ناوەکیە لاوازەی ئەوان نییە، بەڵکو وابەستەی ھێزی ئەو دەوڵەتە ئیقلیمیانەن کە ھەریەکێکیان لەناو ھاوکێشە و خواستە سیاسییەکانیدا ئیشدەکەن. بۆیە ھەستکردنی ئەم ھێزانە بە بچووکی ھەستێک سەیر و نامۆ نییە، بەڵکو ھەستێکی واقیعییە، ئەو دۆخی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی ناوەکییە دروستیکردوە کە ئەم ھێزانە لەناویدا ئامادەن. دۆخی لەدەستدانی باوەڕڕ و متمانەی زۆرینەی ھەرەزۆری خەڵکی کوردستان. ئەوەتا بە ئاشکرا دەبینین ئەمیان لەبەردەمی تورکیادا و ئەویتریان لەبەردەمی ئێراندا چ خزمەتکارێکی گوێڕایەڵن. زۆرینەی ھێزە عێراقییەكانی تریش لەناو ھاوکێشەیەکی ئیقلیمیی لەو شێوەیەدان.

شیكاری: درەو   بەپێی داتاکانی دیلۆیت نەوتی هەرێمی كوردستان بەردەوام (11 - 12) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان دەفرۆشرێت  سەربارەی ئەوەی بەردەوام پرۆسەی نەوتی هەرێم خەرجی و تێچووەکانی گەورەترە لەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) بەهاکەی زیاتر بووە لە (9 ملیار) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (5 ملیار) دۆلاری بە ڕێژەی (56%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە، تەنها نزیکەی (4 ملیار) دۆلاری بە ڕێژەی (44%) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. (دیلۆیت) كێیە و چۆن و بۆچی هاته‌ هه‌رێمی کودستان به‌پێی ئه‌و زانیارییانه‌ی که‌ له‌ ماڵپه‌ڕی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان بڵاوکراوه‌ته‌وه‌، كۆمپانیای (دیلۆیت تۆش تۆهامتسۆی سنووردار)، كە ناسراوە بە (دیلۆیت)، یەكێكە لەو "چوار گەورە" كۆمپانیایەی بواری ژمێریاری و وردبینی كە گەورەترین تۆڕی خزمەتگوزاری جیهانین لە بواری ئەژماركردنی داهات و ژمارەی كەسانی پسپۆڕەوە. لەگەڵ زیاتر لە (244 هه‌زار و 400) ئەندامی پسپۆڕ لەو كۆمپانیایانەی كە خزمەتگوزاری لە بواری وردبینی و باج و ڕاوێژكاری و ڕاوێژكاری دارایی و ڕاوێژكاری پەیوەندیدار بە كاری سەركێشی و خزمەتگوزارییە پەیوەندیدارەكان لە زیاتر لە (150) وڵات و ناوچەی جیاجیا پێشكەش دەكەن، (دیلۆیت) كۆمپانیایەكی باوەڕپێكراوە لە سەرتاسەری جیهان و وەك پێوەر و خاوەن بڕیار لە بواری كارەكەیدا پشتی پێ دەبەسرێت. ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێم بە بڕیاری (ژمارە ٧٣) لە ٣ی شوباتی 2016 دەرچووە، كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتی بواری وردبینی ڕاسپارد بۆ پێداچوونەوە بە سێكتەری نەوت و گاز لە هەرێم و ئاشكراكردنی ئەنجامەكەی لە پابەندبوونی حكومەتی هەرێم بە شەفافیەت و خواستی حكومەت بۆ پتەوكردنی متمانەی خەڵك بە سێكتەری نەوت و گاز، هەوڵە بەردەوامەكانی بۆ بەرەوپێشردن و چاكسازیی لە سامانی گشتی سەرچاوەی گرتووە. جگە لەوەش جێبەجێكردنی بڕگەی (شەشەم)ە لە ماددەی (١٥) لە یاسای ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧ كە تایبەتە بە نەوت و گازی هەرێمی كوردستان كە دەخوازێت پێداچوونەوە بكرێت بە داهاتەكانی نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان و بخرێتە بەردەم ڕای گشتی، لە هەمان كاتدا سندوقی داهاتی نەوت و گاز بەرپرسیارێتی خۆی جێبەجێ بكات بە پێی پرەنسیپ و پێوانەی دەستپێشخەریی نێودەوڵەتی بۆ شەفافیەت لە بواری پیشەسازییە دەرهاتووەكان (EITI) كە لە بەندی 4 - 9ی دەستپێشخەرییەكەدا هاتووە: •    پێویست دەكات خەرجی و داهاتەكان لەلایەن دامەزراوەیەكی متمانەپێكراوی سەربەخۆوە بەراورد بكرێن كە پێوەرەكانی وردبینی نێودەوڵەتی پیادە دەكات، و ڕای ئەو دامەزراوەیەش بڵاوبكرێتەوە سەبارەت بە بەراوردكردنەكە بە دەرخستنی دەرئەنجامەكان •    پێویستە بەراوردكردن ئەنجام بدرێت لە نێوان شایستەی خەرجكراو بۆ كۆمپانیا نەوتییەكان لەگەڵ داهاتی بەدەستهاتوو بۆ حكومەت لەلایەن دامەزراوەیەكی سەربەخۆ كە پێوەرە پیشەییە نێودەوڵەتییەكان پیادە دەكات. سەرەڕای ئەوەش، ماددەی ٧ لە یاسای پەرلەمانی كوردستان ژمارە 2ی ساڵی 2015 تایبەت بە سندوقی كوردستان بۆ داهاتە نەوتی و گازییەكان ئەوە دەخاتە ڕوو كە پێویستە سەرجەم داتاكانی تایبەت بە ژمێرە و چالاكییەكانی سندوقی كوردستان بۆ داهاتە نەوتی و گازییەكان ئاشكرا بكرێن و لەلایەن كۆمپانیای ژمێریاریی جیهانیی لێهاتوو و متمانەپێكراو پێداچوونەوەیان پێدابكرێت و ئەژمێرەكانیان وردبینی بكرێنەوە، هەروەها پێویستە چالاكی و ڕاپۆرتی كۆمپانیاكانی ژمێریاریی جیهانی بدرێتە ئەنجومەنی وەزیران. سەرەڕای ئەوەش، لە بڕگەی (4)ی ماددەی (7)ی ئاماژەپێدراوی سەرەوەدا هاتووە كە پێویستە ستاندەردی ژمێریاریی پەیڕەوكراوی جیهانی جێبەجێ بكرێت بۆ مسۆگەركردنی شەفافیەت و دركاندن لە پرۆسە داراییەكاندا. حكومەتی هەرێم كۆمپانیای (دیلۆیت)ی هەڵبژارد لەسەر بنەمای تەندەرین بە كەمرتین نرخ و بە پێی بڕیاری ژمارە (73)ی ئەنجومەنی وەزیران كە لە بەرواری 3/2/2016 دەرچووە و تیایدا داوا كرابوو پێداچوونەوەیەكی نێودەوڵەتی ئەنجام بدرێت لەلایەن "هەر چوار گەورە كۆمپانیاكە"؛ (دیلۆیت، PwC، EY  وKPMG) كە پێشنیارە هونەری و داراییەكانیان پێشكەش بكەن، ئەمەش لەسەر بنەمای پێوەرە نێودەوڵەتییە وردەكانی بانكی نێودەوڵەتی پێداچوونەوە و هەڵسەنگاندنیان بۆ كراوە، بۆ ئەوەی لەسەر بنەمایەكی ڕوون و بە پێی پێوەرە سەرەكییەكانی كاركردن كۆمپانیایەك بۆ ئەو پڕۆژەیە دەستنیشان بكرێت. ئامارەکانی ئامارەکانی دیلۆیت بۆ ساڵی (2021) ڕۆژی (31/3/2022) کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتەکانی خۆی بۆ تەواوی ساڵی (2021) بڵاو کردەوە، ئەمە لە کاتێکیدا سێ مانگی ساڵی (2022) تێپەڕیووە. ئەمە لەکاتێکدایە وەزارەتی نەوتی عێراق مانگانە دوو جار بەشێوەی ڕاپۆرتی (سەرەتایی و کۆتایی) فرۆش و داهاتی مانگانەی نەوت لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە ڕادەگەیەنێت، واتە لەو ماوەیەی حکومەتی هەرێم و کۆمپانیای دیلۆیت هیچ زانیارییەکی فەرمی ئەوتۆیان لەبارەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمەوە بڵاو نەکردبویەوە، وەزارەتی نەوتی عێراق لە (تەموزی 2021 – شوباتی 2022) (16) ڕاپۆرتیان لەبارەی هەناردەو داهاتی نەوتەوە بڵاوکردووەتەوە. داهات و خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم بۆ ساڵی (2021) بەپێی ئەو ئامارو وردبینیانەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ساڵەکەدا بڕی (152 ملیۆن و 1 هەزار و 154) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بازاڕوکانی جیهان کردووە، بە تێکڕا بەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (59) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (9 ملیار و 37 ملیۆن و 887 هەزار و 22) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) بڕو داهاتی نەوتی هەرێم بۆ ساڵی 2021 ئەوەی جێگەی سەرنجە، بەردەوام پرۆسەی نەوتی هەرێم خەرجی و تێچووەکانی گەورە ترە لەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) بەهاکەی بریتی بووە لە (9 ملیارو 107 ملیۆن و 309 هەزار و 205) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (5 ملیار و 161 ملیۆن و 172 هەزار و 554) دۆلاری بە ڕێژەی (56%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە، تەنها بڕی (3 ملیار و 964 ملیۆن و 814 هەزار و 502) دۆلاری بە ڕێژەی (44%) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) داهات و خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2021 کرێی بۆری نەوتی هەرێم بۆ ساڵی (2021) بەپێی وردبینیەکانی کۆمپانیای دیلۆت، کرێی بۆری و گواستنەوەی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهانی تورکی، یەکێكە لەو خەرجییانەی گەورانەی سەرنجی چاودێرانی بوارەکەی ڕاکێشاوە، چونکە بە تێکڕا لە تەواوی ساڵەکەدا نزیکەی (10%)ی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ کرێی گواستنەوە بۆری خەرج کراوە، گواستنەوەی هەر بەرملێک نزیکەی (6) دۆلار تێچوونەکەی بووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). بەجۆرێک ئەو (152 ملیۆن و 1 هەزار و 154) بەرمیل نەوتەی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بازاڕوکانی جیهان کردووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (9 ملیار و 37 ملیۆن و 887 هەزار و 22) دۆلاری ئەمریکی بڕی (870 ملیۆن و 174 هەزار و 286) دۆلاری دراوە بە خاوەن پشکەکانی بۆری نەوتی کوردستان (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) کە لە خاکی هەرێمی کوردستاندا هەردوو کۆمپانیای (کار و رۆسنەفت)ن لە خاکی تورکیاشدا خاوەندارێتییەکەی بۆ (کۆمپانیای وزەی تورکی) دەگەڕێتەوە. سەرنج ڕاکێشتر لەوە خەرجکردنی داهاتی زۆرتر بۆ (بۆری نەوتی کوردستان) لە سنوری هەرێمی کوردستان زۆر گەورەترە لەو خەرجییەی کە لە سنوری تورکیادا دەکرێت، لە کاتێکدا نزیکەی (75%) بۆرییەکە لە سنوری تورکیادایە. خشتەی ژمارە (3) نەوتی فرۆشراو و کرێی بۆری (2021) خشتەی ژمارە (4) فرۆش و داهات و کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە ساڵی (2021) هەراج کردنی نەوتی هەرێم  بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت هەرزان فرۆشتن و هەڕاجکردنی نەوتی هەرێم بەردەوامی هەیە و بەپێی داتاکان نەوتی هەرێم بەردەوام (10 - 12) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان دەفرۆشرێت (خشتەی ژمارە (5)) ئەو ڕاستییە زۆرتر ڕووندەکاتەوە خشتەی ژمارە (5) هەرزان فرۆشکردنی نەوتی هەرێم بەراورد بە بازاڕەکانی جیهان نەوتی هەرێم و پاڵاوگەکانی ناوخۆ پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کە ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی پێویستیان بۆ دابین ناکات. بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو دەدات بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان و لە بەرامبەردا حکومەت بڕێک پارە دەدات بە پاڵاوگەکان بۆ مەبەستی پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ، بەڵام بڕەکە زۆر لەوە کەمترە کە پێداویستییەکانی ناوخۆ پڕ بکاتەوە (بڕوانە خشتەی ژمارە (6)) کە بڕی ئەو نەوتە خاوە نیشان دەدات کە پاڵاوگەکان لە ماوەی ساڵی (2021) پێیان دراوە، کە بۆ تەواوی ساڵەکە (8 ملیۆن و 357 هەزار و 27) بەرمیل نەوتی خاو بووە. واتە بە جۆرێک ئەو ماوەیە کە دەکاتە (365) ڕۆژ و ئەگەر ئەو بڕە نەوتە دابەشی ڕۆژەکان بکەین دەکاتە (22 هەزار و 896) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. خشتەی ژمارە (6) ڕاده‌ستکردنی نه‌وتی خاو له‌ له‌یان وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌کان بۆ پاڵاوتن 2021 جگە لەوەی پاڵاوگەکان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەپاڵێون (وەک لە خاڵی پێشتر ئاماژەی پێکراوە)، ڕۆژانە بڕێکیش نەوتیان پێ دەفرۆشێت، بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵی (2021) دا بڕی(1 ملیۆن 581 هەزار و 979) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (57) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (4 هەزار و 334) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (88 ملیۆن و 100 هەزار و 34) دۆلار بووە، بۆ بەرچاو ڕونی زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (7)) خشتەی ژمارە (7) شیکاری پاڵاوگه‌و فرۆشتنه‌کانی ناوخۆ (2021) سەرچاوەکان -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢١ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q1%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی نیسانی ٢٠٢١ تاکو ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q2%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تەمموزی ٢٠٢١ تاکو٣٠ ئەیلوولی ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q3%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ تاکو٣١ کانونی یەکەمی ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q4%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf -    Average monthly Brent crude oil price from February 2020 to February 2022 https://www.statista.com/statistics/262861/uk-brent-crude-oil-monthly-price-development/

ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم  كۆی داهاتی مانگی ئازاری حكومەتی هەرێمی كوردستان ( ترلیۆنێك و 220 ملیار) دینارە، بە جۆرێك هەرێمی كوردستان لە مانگی ئازاردا (12 ملیۆن و 219 هەزار) بەرمیل نەوتی لە بەندەری جەیهانی توركیا فرۆشتووە، نرخی بەرمیلێك نەوت بە تێكڕا بە (106) دۆلار فرۆشتووە، كۆی داهاتی نەوتی هەرێم ( ملیارێك و 291 ملیۆن) دۆلار، (723 ملیۆن) دۆلاری بۆ خەرجی و ( 568 ملیۆن) دۆلاری بۆ حكومەت ماوەتەوە.   پوختە داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی ئازار = (164 ملیار) دینارە (کە بۆ موچە خەرج دەکرێت ، بەپێی زانیارییەکان بڕەکەی 370 ملیار ) دینارە •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینار •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = (200 ملیار) دینار داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی ئازاری (2022)دا  بڕی (12  ملیۆن و 219 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای  بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  ئازار (117.7) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (105.7) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (12  ملیۆن و 219 هەزار) بەرمیل X (105.7) دۆلار = (1 ملیار و 291 ملیۆن و 548 هەزار  و 300) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (1 ملیار و 291 ملیۆن و 548 هەزار  و 300) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 872 ملیار و 745 ملیۆن و 35 هەزار) دینار. •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (44%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (1 ملیار و 291 ملیۆن و 548 هەزار  و 300) دۆلار  X (56%) = (723 ملیۆن و 267 هەزارو 48) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (723 ملیۆن و 267 هەزارو 48) دۆلار X ((1450 دینار = (1 ترلیۆن و 48 ملیار و 737 ملیۆن و 219 هەزار و 600) دینار خەرجی نەوتە. -    (1 ملیار و 291 ملیۆن و 548 هەزار  و 300)  دۆلار  X (44%) = (568 ملیۆن و 281 هەزارو 252) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (568 ملیۆن و 281 هەزارو 252) دۆلار X (1450) دینار= (824 ملیار و 7 ملیۆن و 815 هەزار و 400) دینار. کۆی داهات لە مانگی ئازار 2022 (دینار) •    (824 ملیار و 7 ملیۆن و 815 هەزار و 400) داهاتی نەوت + (200 ملیار) پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق + (164 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (1 ترلیۆن و 219 ملیار و 507 ملیۆن و 815 هەزار و 400) دینار   

(درەو)- فرانس پرێس لەنێوان حكومەتی زۆرینە‌و حكومەتی تەوافوقی، عێراق روبەڕووی گرێیەكی سیاسی دەبێتەوە كە سێ هەوڵی شكستخواردووی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار لێكەوتوەتەوە، دواترینیان دانیشتنی رۆژی چوارشەممەی پەرلەمان بوو، لەگەڵ بەردەوامبوون لەسەر پێشێلكردنی دەستور دوای شەش مانگ لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیی پێشوەختە، بەبێ بوونی هیچ چارەسەرێك لە ئاسۆدا.  رۆژی چوارشەممە پەرلەمانی عێراق تا "كاتێكی نادیار" دانیشتنەكەی خۆی هەڵگرت، كە بڕیاربوو تێیدا سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت.  بۆچی تائێستا یەرلەمان سەرۆك كۆماری هەڵنەبژاردووە ؟ سەرچاوەی ئەم ناكۆكییانە دەگەڕێتەوە بۆ راگەیاندنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە مانگی ئۆكتۆبەردا، ئەوكاتە رەوتی سەدر بە سەرۆكایەتی موقتەدا سەدر كە پیاوێكی ئاینییە، زۆرترین كورسی بەدەستهێنا.  لە عێراق، وەكو نەریتێك دەسەڵات لەسەر بنەمای تەوافوق دابەش دەكرێت، هێزە شیعەكان كۆدەبنەوە‌و پێكەوە كوتلەی گەورەی پەرلەمان پێكدەهێنن، كە پەرلەمانیش لەسەریەتی سەرۆكی حكومەت هەڵبژێرێت، بەڵام سەدر دەیەوێت ئەم نەریتە بشكێنێت.  لەوكاتەوە سەدر سوربوونی خۆی نیشان دەدات لەسەر پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە‌و خاوەنی كوتلەی گەورەیە بە هاوپەیمانێتییەكی سێقۆڵییەوە بەناوی "رزگاركردنی نیشتمان"، لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان‌و گروپێك لە حزبە سونییەكان، كە دیارترینیان حزبێكە بە سەرۆكایەتی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان، بە نزیكەی (155) كورسییەوە.  بەڵام چوارچێوەی هەماهەنگی، كە هاوپەیمانی بەتوانای شیعەیە، كوتلەكانی "دەوڵەتی یاسا"  بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر، كوتلەی فەتح كە گروپەكانی سەربە ئێران لەخۆدەگرێت، ئارەزوو لە حكومەتێكی تەوافوقیە لەنێوان سەرجەم هێزە شیعەكاندا، وەكو ئەوەی پێشتر كراوە.  تا ئەوكاتەی داواكەی بەدی دەهێنرێت، پەرلەمانتارەكانی كە ژمارەیان لە (130) پەرلەمانتار زیاترە، دانیشتنەكانی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بایكۆت دەكەن، ئەمەش وایكرد نیسابی دوو لەسەر سێی دانیشتنی چوارشەممە تەواو نەبێت‌و رێڕەوی سیاسی پەكخست.  ئاسۆی چارەسەری ئەم ناكۆكییانە چییە ؟ دانیشتنی سێیەمی چوارشەممەی پەرلەمان‌و لێدوانە سیاسییەكانی دواتری هەروەها جەختكردنەوەی سەدر لەسەر ئەوەی "تەوافوق"ی ناوێت، سەلمانی چارەسەر هێشتا دوورە.  ئیحسان شەممەری مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی بەغداد بە (فرانس پرێس)ی راگەیاند" دیاری نەكردنی وادە بۆ دانیشتنی داهاتووی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار لەلایەن سەرۆكایەتی پەرلەمانەوە، ئاماژەیە بۆ ئەوەی هیچ ئاسۆیەكی چارەسەر‌و نزیكبوونەوە لەنێوان هاوپەیمانی سێقۆڵی (رزگاركردنی نیشتمان)‌و چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەدا نییە".  لە وڵاتێكدا كە سیاسەت لەسەر بنەمای دابەشكردنی پشكەكان‌و هەژموونی چەكە‌و ناكۆكییە سیاسییەكان لە پشتی پەردەوەن نەك لەناو هۆڵی پەرلەمان، ئەمە بەواتای ئەوەدێت دوو لایەنە سەرەكییەكە سوردەبن لەسەر هەڵوێستەكانیان‌و قەیرانەكە بۆ چەندین مانگی تر بەردەوام دەبێت.  جوان عەبدوڵا عومەر پەرلەمانتاری پارتی دیموكراتی كوردستان لە لێدوانێكدا بۆ دەزگاكانی راگەیاندن وتی" دانوستانەكان بەردەوامن.. بەڵام ناكۆكی جۆراوجۆر لەنێوان هێزە سیاسییەكاندا هەیە لەبارەی تێپەڕاندنی سەرۆك كۆمارەوە".  حەمزە حەداد شیكەرەوەی سیاسی عێراقی دەڵێ" ئەزمونی پێكهێنانی حكومەتەكانی پێشتر ئەوەی بۆ سەلماندوین كە توێژی سیاسی توانای هەیە بۆ ماوەی چەندین مانگ دانوستان بكات، مەگەر لەكاتێكدا هەڕەشەیەكی دەرەكی هەبێت وەكو رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە ساڵی 2014دا، كە وا لە سەركردە سیاسییەكان دەكات بەشێوەیەكی خێرا لەنێوان خۆیاندا بگەنە رێككەوتن".  باسلەوە دەكات" درێژترین كات بەردەوامی پێدەدەن بۆ ئەوەی ئەو شتانە بەدەست بهێنن كە دەیانەوێت، تەنانەت ئەگەر ئەوە بەواتای تێپەڕاندنی وادەی دەستوریش بێت، وەكو ئەوەی لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا لە مانگی شوباتی ئەمساڵەوە روودەدات".  لەبارەی دەستورەوە چی ؟  دەستور جەخت لەسەر هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار دەكات لەماوەی (30) رۆژدا لە یەكەمین دانیشتنی پەرلەمانەوە، واتە لەم حاڵەتەدا لە 9ی كانونی یەكەم.  ئەحمەد سۆفی شارەزای یاسایی بە (فرانس پرێس)ی وت:" تەنیا بەوەی رۆژی 9ی شوباتمان تێپەڕاند، كەوتینە بەردەم سەرپێچی دەستورەوە".  ئەو وای دەبینێت، بەوەی هێشتا پەرلەمان ناتوانێت تەوافوق بكات، واتە سەرپێچی دەستوریی بەردەوامە.. لەم حاڵەتەدا هیچ ئاسۆیەك نییە جگە لە تەوافوقی سیاسی.  بەپێی قسەی سۆفی، لەم حاڵەتەدا دادگای فیدراڵی كە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە لە وڵاتدا، جگە لە نیشاندانی یەك بۆچون، نەیتوانیوە هیچ شتێكی تر بكات، ئەویش ئەوەیە " پەرلەمان سەرپێچی دەستوری كردووە بەوەی لەماوەی 30 رۆژدا لە رۆژی یەكەمین كۆبونەوەی پەرلەمانەوە سەرۆك كۆماری هەڵنەبژاردووە، دەبێت پەرلەمان لەماوەیەكی كورتدا سەرۆك كۆمار هەڵبژێرێت".  باسی لەوەكرد" دادگای فیدراڵی هیچ دەسەڵاتێكی تری نییە، جگە لە دیاریكردنی سەرپێچیی دەستوریی".  لەڕووی یاساییەوە، پەرلەمان تاوەكو رۆژی 6ی نیسانی لەبەردەمدایە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، ئەمەش بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی، بەرزترین دەسەڵاتی دادوەریی لە وڵاتدا.  ئەگەر ئەم رێكەوتە پێشێل كرا، لە دەستوردا نییە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم بابەتەدا بكرێت، بۆیە ئەگەرەكان بە كراوەیی دەمێننەوە لەحاڵەتێكدا ئەگەر لایەنە پەیوەندیدارەكان نەگەیشتنە رێككەوتن. بابەتەكە بەدەست یاساوە نییە، بەڵكو بەدەست چینی سیاسییەوەیە.   ئەگەر بنبەستی سیاسی بەردەوام بوو، رەنگە پەنا ببرێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و رۆشتن بەرەو هەڵبژاردنێكی پێشوەختەی نوێ، ئەمەش پێویستی بەوەیە "یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان، هەڵوەشاندنەوە بخاتە بەردەم پەرلەمان، دواتر پەرلەمان خۆی بە 50+1 دەنگی لەسەر بدات‌و خۆی هەڵوەشێنێتەوە". بەڵام حەمزە حەداد كە شیكەرەوەیەكی سیاسی عێراقە، وای دەبینێت" ئارەزووی سیاسی لەناو حزبەكاندا نییە بۆ ئەم كارە، هەروەك بەشداریی لە دوو هەڵبژاردنی رابردوودا دەریخستووە، لەناوەندی عێراقیدا ئارەزوییەكی زۆر نییە بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردن‌و دەنگداندا". 

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) من لێرەدا قسەم لەسەر ئەوە نییە ئەم جەنگە چ ڕەهەندێکی جیهانیی فراوانی هەیە و  چ کاریگەرییەکی ئابووریی و ئینسانیی گەورەی بەسەر ژیانماندا دروستکردووە و وەک هەموو جەنگەکانی تر نرخی شمەکەکان گران و نرخی ژیان هەرزان دەکات، بەڵکو دەمەوێت هەندێک لە ڕەهەندە مەترسییدارەکانی تری ئەم جەنگە دەستنیشانبکەم، کە پەیوەندی نەک تەنها بە ژیانی ئۆکرانییەکانەوە هەیە، بەڵکو دەشێت پەیوەندی بە ژیانی کۆی مرۆڤایەتییەوە هەبێت لەسەر گۆی زەوی.  لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین لە تێزی یەکەمەوە دەستپێبکەین و بڵێین، لەدوای جەنگی جیهانیی یەکەم و دووەمەوە، ئەم جەنگەی ڕوسیا و ئۆکرانیا بەشێوەیەکی قووڵتر سەلماندی کە لە دونیای ئێستاماندا جەنگی دوور و جەنگی نزیک بوونی نەماوە. کاریگەریی ململانێی توندوتیژی هێزە ئەتۆمییەکان دەتوانێت بگات بە هەموو کیشوەر و دەوڵەت و ناوچە و شار و گەڕەک و ماڵێک. جەنگی هێزە ئەتۆمییەکان جەنگێکی نائاساییە، جەنگێکە نە دوورە و نە نزیک، بەڵکو هەمیشەئامادەگیی هەیە و لەناو ئێستای ئێمەدا دەژیی و داهاتووی مرۆڤایەتیی و ژیان و ژینگە لەسەر گۆی زەوی دیاریدەکات.  تێزی دووەم، ئەم جەنگە نە بە جیهانبینیی ئایدیۆلۆژییانەی بەرەی ئەنتی ئەمریکانیزم و ئەنتی کەپیتالیزم تەفسیردەکرێت و بیرمان بخاتەوە کە کۆلۆنیالیزمی ئەوروپیی و ئیمپریالیزمی ئەمریکیی چەند جەنگی ناڕەوای دژ بە گەلانی دونیا بەرپاکردووە، وە نە بەبێدەنگبوون لە دیکتاتۆرییەتی پوتین و خواستە تۆتالیتارییەکەی و مەترسییەکانی بۆ سەر ئاشتیی جیهانییش ڕاڤەدەکرێت. ئەم جەنگە تەعبیرە لە قەیرانێکی قووڵتر، ئەویش قەیرانی کۆی سیستەمی جیهانیی دوای جەنگی سارد و ئەو رێکخستنە نێونەتەوەییەیە کە ئەمریکا تاوەکو ئەمڕۆ سەرکرایەتیی دەکات.  تێزی سێیەم، یەکێک لە بناغەکانی سیستەمی نوێی دوای ململانێی سۆسیالیزم و کەپیتالیزم، بریتیی بوو لە ڕێککەوتن لەسەر پاراستنی ئاشتیی لە ئەوروپا و بەکارنەهێنانی توندتوتیژیی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان و پاراستنی سەروەریی دەوڵەتیی و ئازادیی لە دروستکردنی هاوپەیمانێتییدا. کارەساتەکە بۆ گەلی ئۆکرانیا ئەوەیە کە نە سەر بە هاوپەیمانێتیی ناتۆیە و نە سەر بە یەکێتی ئەوروپایە بۆئەوەی ئەمریکا و ئەوروپا بەرگریی لێبکەن، بەڵکو تەنها خواستی ئەوەی هەبوو لە ئاییندەدا ببێت بە ئەندامێک لە یەکێتیی ئەوروپا و هاوپەیمانێتیی ناتۆ. ئەم خواستەی ئۆکرانییەکان بوو بە تەڵەیەک بۆ گەلی ئۆکرانیا و هۆکارێک بۆئەوەی ئەو باجە گەورەیە بدات کە ئێستا لەدووتوێی جەنگە داگیرکاریی و خوێناویییەکەی پوتین و ناردنی چەکی ئەمریکیی و ئەوروپیی بۆ بەرگریی لەخۆیان، بەردەوامیی هەیە. تێزی چوارەم، جەنگی ئۆکرانیا نە بەتەنها بە کاڵفامیی سەرانی ئۆکرانیا ڕاڤەدەکرێت کە نەیانتوانی مۆدێلی فینلاند لە ئۆکرانیا دووبارەبکەنەوە و نەبن بە بەشێک لە هاوپەیمانێتییە سەربازییەکانی هەم خۆرئاوا و هەم خۆڕهەڵات و بەو چەشنەش وڵاتەکەیان لەم جەنگە کارەساتبارە رزگاربکردبایە؛ وە نە بەتەنهاش بە خواستی ئیمپریالییانەی ئەمریکا و ئەوروپا لە گەورەکردنەوەی سنوورەکانی یەکێپی ئەوروپا و ناتۆ بەرەو خۆرهەڵات تەفسیردەکرێت. هاوکات ئەم جەنگە بەشێکی دانەبڕاوی خواستی ئیمپریالییانەی ڕوسیای دوای سەردەمی یەکێتی سۆڤیەت و خەونە نیو قەیسەرەییەکانی شەخسی پوتینە. بۆ ئەم مەبەستەش پوتین پێویستی بە سێ گوتار هەبوو، یەکەمیان گوتاری ناسیۆنالیستییە کە گوایە ئەم جەنگە پاراستنی مافی روسەکانی هەردوو هەرێمی دۆنێسک و لوهانسکە، دووهەمیان ئەو پرۆسەیەی پوتین بە پاککردنەوەی ئۆکرانیا لە نازییە نوێیەکان ناودێریدەکات و سێیەمیش ڕاستکردنەوەی مێژووی ڕووسیای نوێیە کە ئۆکرانیا یەکێکە لە قوربانییەکانی.  تێزی پێنجەم، ئوکرانیا چەندین سەدە بەشێکی دانەبڕاوی جوگرافیای ڕوسیای قەیسەری و ڕوسیای سۆڤێتی بوو، دواجار لە ساڵی1991دا بوو بە دەوڵەتێکی سەربەخۆ. ئەم مێژووە درێژەی ناو کیانی سیاسیی ڕوسیی و مێژووە کورتەی سەربەخۆیی ئەم دەوڵەتە نوێیە، پێماندەڵێت بۆچی پوتین وەک ناسیۆنالیستێک کە خەون بە ئیمپراتۆرییەتێکی نوێی ڕوسیییەوە دەبینێت، خولیای غەربزەدەییی ئۆکرانییەکانی پێ هەرسناکرێت. پوتین نەک تەنها ئەم خواستەی ئۆکرانییەکانی پێقووت ناچێت، بەڵکو ڕەخنەی توند لە سیاسەتی (ڤلادیمێر لێنین)یش دەگرێت کە چۆن شەخسی ئەو بەرپرسیارە لە دروستکردنی شوناسی ناڕوسییبوون بۆ ئۆکراینییەکان. لەم ڕوانگەیەوە جەنگی ئۆکرانیا بۆ پۆتین ڕاستکردنەوەی مێژوویەکی تەحریفکراوی ڕوسیایە کە بەتەنها بە داگیرکردن و جیاکردنەوەی نیمچەدورگەی قرم و هەردوو هەرێمی دۆنێسک و لوهانسک کۆتایی نایەت، بەڵکو بە ڕوخاندنی حکومەتی ئۆکرانیی و دانانی ڕژێمێکی هاوشێوەی بێلاڕوسا ئامانجێتی.  تێزی شەشەم، سەرکەوتنی ئەم مۆدێلەی جەنگی پوتین لە ئۆکرانیا مانای کردنێتی بە مۆدێلێک کە لە زۆر شوێنی تری جیهان لاساییبکرێتەوە. سەرکەوتنی سیاسەتی جەنگاوەرانەی پوتین لە ئۆکرانیا مانای ئەگەری داگیرکردنی سەربازیی تایوان لەلایەن دەوڵەتی چین و داگیرکردنی تەواوی هەرێمی کوردستان لەلایەن دەوڵەتی تورکیا دەگەیەنێت. هەردوکیشیان هەمان ئەو پاساو و گوتارانەیان هەیە کە پوتین جەنگەکەی پێهەڵستاند. چین دەوڵەت و گەلی تایوان بە بەشێک لە مێژوو و خاکی خۆی دەزانێت، با تایوانییەکان بەو مافەش ڕازیی نەبن. بەهەمان شێوە تورکیا چەندین پاساوی هەیە بۆئەوەی مودێلی قرم و ئۆکرانیا لە هەرێمی کوردستاندا دووبارەبکاتەوە، هەم بەناوی لەناوبردنی تیرۆری پەکەکە و هەم بە پاساوی پاراستنی تورکمانەکان لە هەرێم و هەم بە تەفسیری پان تورکیی بۆ ویلایەتی موسڵ کە بە بەشێک لە خاک و نیشتیمانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی دەزانێت. تێزی حەوتەم، لەناو جەنگدا ئامادەگیی بۆ پرۆسەی ئاشتیی دەکرێت، چونکە لە کۆتاییدا هەموو جەنگێک بە ڕێککەوتنامە کۆتایی دێت. بەدەر لەو هەموو کارەساتە مرۆییانەی جەنگەکە بەرهەمی هێناوە، ئەم جەنگەی ڕوسیا و ئۆکرانیاش بە ڕێککەوتننامەیەکی ئاشتیی کۆتایی دێت. ئیملاکردنی ئەم ئاشتییە مەرج نییە لە خزمەتی ئۆکرانییەکاندا بێت. هەموو ئەگەرەکان لەبەردەم دۆزینەوەی لێکتێگەیشتن و دامەزراندنی ئاشتیی یان دوورکەوتنەوە لەیەکتر و گەورەکردنەوەی جەنگەکە کراوەیە. ئاشکرایە کە ئامانجی سەرەکیی پوتین داگیرکردنی ئۆکرانیا و هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتێکی سەربەخۆیە بەزەبری هێز. گەر لەشکری ئۆکرانیی توانی بەرگریی لەم پێکهاتە بکات، ئەوا دانوستاندن لەنێوان دوو هێزدا دەکرێت کە هەریەکەیان داواکاریی خۆی هەیە و لە دوادەرئەنجامدا رێکدەکەون. ئۆکرانیا ئامادەگیی خۆی نیشانداوە کە بیر لەوە بکاتەوە وەک دەوڵەت بێلایەن بێت و نەبێت بە بەشێک لەو هاوپەیمانێتییانەی کە دەبن بە مەترسیی بۆ سەر ئاساییشی نەتەوەیی ڕوسیی. بەدیوی ئەودیویشدا شکستی سەربازیی ئۆکرانیا دەرئەنجامی کارەستباری بۆ دەوڵەتی ئۆکرانیی دەبێت و مانای کۆتایی بە بوونی دەوڵەتێکی سەربەخۆی نیشتیمانییە. ئەو کاتەش رێککەوتنامەی ئاشتیی مانای ئیملاکردنی بەرەی براوەیە بۆ پرسی داهاتووی ئاشتیی لەو وڵاتەدا. تێزی هەشتەم، بەدەر لەم سیناریۆیانە، چ ئەمریکا و چ خۆرائاوا لەبەردەم بەرپرسیارێتییەکی گەورەی مرۆڤایەتییدان. هەموو هەڵەیەکی ستراتیژیی لەگەڵ پوتین بەتەنها مانای لەناوچوونی سەروەرێتیی ئۆکرانیا نییە وەک دەوڵەت، بەڵکو مانای لەناوچوونی هەموو بەشەرییەتە بە بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمیی، گەر دۆخەکە بگاتە پێدادانی سەربازیی ناتۆ لەگەڵ ڕوسیا. عەقلانییەت پێماندەڵێت گەر لەسەر پشتی ئازار و کارەساتیی نیشتیمانیی بۆ ئۆکرانییەکانیش بێت، ڕێگاچارەیەک بۆ پاراستنی ئاشتیی جیهانیی دەدۆزرێتەوە. وەکی دی نەک تەنها ئەوروپا لەبەردەم هەڕەشەی جەنگێکی بێئاماندایە، بەڵکو کۆی مرۆڤایەتیی لەبەردەم هەڕەشەی وێرانبوون و لەناوچووندایە.  

نووسینى: د. زولفو داغدەڤیرەن وەرگێڕانی لە تورکییەوە: ڕەنجە عەبدوڵا/  گۆڤاری ئایندەناسی پوختە لەم توێژینەوەیەدا پەیوەندییە مێژووییەکانی وزەى نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق[1] و تورکیا لە ساڵی (٢٠٠٥)ەوە تاوەکوو ئەمڕۆ لە چوارچێوەى تیۆرییەکانی هاووابەستەیی (Interdependence) و هەماهەنگیی ناوچەیی شی کراوەتەوە. جیاواز لە توێژینەوەکانی دیکە، لێرەدا تەنها جەخت لە پەیوەندییەکانی وزە لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و تورکیادا کراوەتەوە. ئەنجامە بەدەستهاتووەکان ئەمانەن: حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥دا و بە گوێرەى دەستوورى عێراقی بووە خاوەنی ستاتۆیەکی فیدراڵی. دەوڵەمەندیی ناوچەکانی هەرێمی کوردستان سەرنجی دەوڵەتانی دیکەى کەمەندکێش کرد. لە ساڵی (٢٠٠٨)ەوە بە هۆى پەیڕەویکردنی سیاسەتی ئاساییکردنەوە و نەرمکردنەوەی پەیوەندی لەنێوان لایەنی تورکی و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا پەیوەندییە ئابوورییەکان چڕبوونەوەى بەخۆوە بینی. بەتایبەتی کاتێک بابەتی وزە وەک پێوەر و نیشانەیەکی نوێ هاتە ناوەندەکەوە و ئەمەش بووە بزوێنەرى پەیوەندییەکانی وزە لەنێوان تورکیاى هاوردەکار و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق. پەیوەندیی وزە لەسەر بنەماى هەماهەنگی و دووبارە بونیادنانەوەى پەیوەندییەکان، وەک خاڵی بەرژەوەندی و سوودی هەردوو لایەنەکە هەڵسەنگێنراوە. دەروازە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆى ڕێژەیی لەنێوان بەکارهێنانی وزە و گەشەى ئابووریی بەردەوامدا هەیە. وڵاتی تورکیا هاوشانی ئەو گەشەکردنە خێرایەى هەیەتی، یەکێکە لەو وڵاتانەى لە دونیادا بە شێوەیەکی خێرا بەکارهێنانی وزە تێیدا بەرز دەبێتەوە. بەڵام تورکیا لە ڕوانگەى سەرچاوەکانی وزەوە لەو وڵاتانە نییە کە پێداویستییەکانی خۆى پڕ بکاتەوە، بە هۆى زیادبوونی خواست لەسەر وزە بە تێپەڕبوونی کات زیاتر وابەستە و شوێنکەوتەى دەرەوە دەبێت. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق (IKBY[2]) لەم دواییانەدا لەگەڵ دۆزینەوەى یەدەگی نەوت و گازی سروشتی، سەرنجى وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتیی بۆ لاى خۆى ڕاکێشا. سیاسەتی وزەی سەرەکیی تورکیا: بەئامانجی دەستەبەرکردنی وزە، پەنا دەباتە بەر زیادکردنی ژمارەى ئەو وڵاتانەى وزە دابین دەکەن، ئەمە دەبێتە هۆى دەستکەوتنی سەرچاوەى جێگرەوە (ئەلتەرناتیڤ) بە نرخێکی گونجاو، بە شێوەیەکی بەردەوام و بەبێ بچڕان و لە هەمان کاتدا سەقامگیرى و دڵنیایی تێدا دەبێت. ئامانجێکی دیکەى بنەڕەتیی تورکیا ئەوەیە ببێتە ناوەندی وزە. سیاسەتی وزەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق: دروستکردنی بونیادێکی ئابووریی بەهێز بەرامبەر حکومەتی ناوەندیی عێراق لە پێناو زیادکردنی داهاتەکەیدا، چونکە بەم هۆیەوە دەستی لە ململانێ سیاسییەکانیشدا بەهێز دەکات. پەیوەندیی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم چوارچێوەیەدا شکڵی گرتووە. بونیادنان لە ئێستاوە، باشترین ڕێگەى پێشبینیکردنی ئایندەیە. هەر بۆیە ئامانجی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە لە ڕێگەى شیکردنەوەى پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، چارەسەرێکی خاکەڕایانە بۆ یەکێک لە بنەڕەتیترین بابەتەکانی ڕۆژەڤمان بخاتە ڕوو، ئەمەش سەرەداومان دەربارەى ئێستا و ئایندە پێ دەدات، لە هەمان کاتدا دیدگایەکی ڕەسەن بۆ ئەوانەى کە ئەم بابەتە بەلایانەوە سەرنجڕاکێشە دەخاتە ڕوو، لەگەڵ سەربارکردنێکی تیۆریى گرنگ بۆ ئەو توێژینەوانەى لەم بوارەدا ئەنجام دەدرێن. کێشەکانی توێژینەوەکە ئەمانەن: پڕۆفایلی وزەى تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق چییە؟ ئەو فاکتەرانە کامانەن کە پەیوەندیی هاووابەستەیی نێوان تورکیا و خۆبەڕێوەبەریى کوردی عێراق پێک دەهێنن؟ ئایا ئامانجەکانى تورکیا بۆ بوون بە ناوەندێکی وزە و ئامانجەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ گەیاندنی وزە بە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، بووەتە هۆى دەستەبەرکردنی هەماهەنگی لەنێوان هەردوو لایەنەکەدا؟ ئایا هیچ بەربەستێکی یاسایی لە ناوخۆى عێراق و یاسا نێودەوڵەتییەکاندا لەمەڕ پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا هەیە؟ لە کاتی لێکۆڵینەوە لە ئەرشیف و توێژینەوەکاندا لە بارەى پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕووى سیاسی، ئابورى و کۆمەڵایەتییەوە کۆمەڵێک توێژینەوەى ئەنجام دراون. بە هۆى ئەوەى وزە لەسەر ئاستی نەتەوەیی و نێودەوڵەتی یەکێکە لەو بابەتە ڕۆژەڤیانەى گەنگەشەى لەسەرە، ئەم توێژینەوەیە جیاواز لە توێژینەوەکانی دیکە، تەنها لە پەیوەندیدا بە وزەوە کنەى بابەتەکە دەکات و لەمەشدا زانیارى و سەرچاوە ڕەسەنەکانی بەکار بردووە. وزە بە هۆى پۆتانشیەڵی زیادکردنی هەماهەنگیی هەرێمی، کۆمەڵێک فاکتەر لەخۆ دەگرێت کە دەبێتە هۆى زیادکردنی هاووابەستەیی لەنێوان کارەکتەرەکاندا. بەم هۆیەوە لێرەدا شیکردنەوە بۆ گریمانە سەرەکییەکانی هەماهەنگی و هاووابەستەیی لە ڕوانگە تیۆرییەکەوە کراوە، لە ئەنجامدا پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە چوارچێوەیەکی تیۆریدا لە لایەنی هاووابەستەیی و هەماهەنگیی هەرێمییەوە شی کراوەتەوە. گریمانە سەرەکییەکانی تیۆرى هەماهەنگیی هەرێمی: هێزە هەرێمییەکان لە تەواوى ناوچە جوگرافییە جیاوازەکاندا لە پێناو زیادکردنی خێرایی گەشەکردندا، مۆدێلی جۆراوجۆى هەماهەنگی پەیڕەو دەکەن. جیاوازیی نێوان ڕژێمەکانی بەڕێوەبردنی کارەکتەر و وڵاتەکان نەبووەتە بەربەست لەبەردەم ئەم هەماهەنگییەدا. لایەنە جیاوازەکان لە چوارچێوەى هەماهەنگیدا، ستراتیژى هاوبەش لە بوارى ڕێککەوتنی بازرگانی و وزە لە تەواوى کایەکانی دیکەدا پەرە پێ دەدەن (Keohane, 2002: 27-29). ڕێبەرانی سەرەکیی ئەم تیۆرییە کەسانی وەک: (ئێرنست هاس، فلیپ شمێتەر، لیۆن لیۆنبێرگ، جۆسێف س. نای، ڕۆبێرت ئۆ. کیەهن، لۆرێنس شایمێن و ئامێتای ئێتزیۆنی)ن. چەمکی هەماهەنگی لە بنەماکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا بریتییە لە پەیوەندیی نێوان کارەکتەرەکان بە شێوەیەک گونجان لە نێوانیاندا هەیە و لەسەر برەودان بە سیاسەتی هاوبەش لە نێوانیاندا کار دەکەن. ئامانجی هەماهەنگی خۆى لە بەرژەوەندی لایەنەکان، بونیادنانی ئاشتییەکی پارێزگاریلێکراو و ئابوورییەکی بەهێزدا دەبینێتەوە. بنەڕەتی هەماهەنگیی هەرێمی ئەمەیە: کاتێک بە هۆى ئەو سوود و قازانجەى کە لایەنەکان لە ئەنجامی هەماهەنگی لە بوارێکدا بەدەستی دەهێنن، دەبێتە پاڵنەرێک و چاوەڕوانیی ئەوەی لێ دەکرێت هەمان ئەزموون لە بوارەکانی دیکەشدا ڕەنگ بداتەوە (Haas, 1964: 30-39). لایەنەکان بە هۆى ئەو سوودەى لە ئەنجامی هەماهەنگیی یەکتردا بەدەستی دەهێنن، کار لەسەر زیاتر ڕەنگدانەوەى ئەو هەماهەنگییە لە بوارەکانی دیکەدا دەکەن. لە کۆتایی پڕۆسەکەدا ئەو دیدگایە خۆى نمایش دەکات لەگەڵ ئەوەى بەرژەوەندییەکان نەتەوەیین، لە هەمان کاتدا بەرژەوەندییەکی هەرێمییە. هەماهەنگیی هەرێمی لەمڕۆدا چالاکیی زیاد بووە، چونکە سیاسەتگەلێک دەرکەوتوون لەسەر بنەماى نۆرمە هاوبەش و لێکچووەکان پەیڕەویی لێ دەکرێت و لە ئەنجامی ئەمەشدا دیاردەى هاووابەستی لەنێوان لایەنەکاندا دروست بووە. گریمانە سەرەکییەکانی تیۆرى هاووابەستەیی “ڕۆبێرت ئۆ. کەیهن و جۆزێف س. ناى” لە کتێبەکەیاندا بە ناونیشانی هێز و هاووابەستەیی (Power and Interdependence) لە ساڵی ١٩٧٧دا، هێڵی چوارچێوە تیۆرییەکانی تیۆرى هاووابەستەییان کێشاوە، لە ساڵانی نەوەکاندا و لەگەڵ پڕۆسەى بەجیهانگیربووندا تیۆرەکە بەهێزیى زیاترى بەخۆیەوە بینی. تیۆرى هاووابەستەیی، بە پێچەوانەى سەپاندنی فکرەى زاڵی یەکێک لە لایەنەکان بەسەر ئەوى دیکەدا و سیاسەتی پەراوێزخستنی ئەوى دی و یەکئاڕاستەیی لە وابەستەیی پەیوەندییەکاندا، لە پێناسەکەیدا جەخت لەسەر کارلێکی بەرامبەرى لە پەیوەندییە ئابوورى، کۆمەڵایەتی، سیاسی و وزەییەکانی نێوان لایەنەکان دەکاتەوە (Dalar, 2015: 50). لەگەڵ کۆتاییهاتنی جەنگی سارد و دەرکەوتنی بەجیهانگیربووندا، ئەو چالاکییانەى سیاسەتی دەرەوەى هەر دەوڵەتێک دیاری دەکات و پێداویستییەکانیان دەستنیشان دەکات؛ زیادی کردووە. ئەم دۆخە بووە هۆی ئەوەى کارەکتەرەکانی سیستمی نێودەوڵەتی جارێکی دیکە لەگەڵ گۆڕانی ئەم بزاوتەدا سیاسەتی دەرەوەى خۆیان دابڕێژنەوە. لەم پڕۆسەیەشدا هەماهەنگی و هاووابەستەیی پاڵپشتیی یەکتریان کردووە (Keohane ve Nye, 2001: 20-21). تیۆرى هاووابەستەیی سەرەڕاى ئەوەى بەزۆرى لە ڕوونکردنەوەى پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتاندا بەکار براوە، بەڵام زۆربەى تیۆریستەکان (بە ناى و کەیهنەوە) جەخت لەسەر بەشداریى هێزە نادەوڵەتییەکان لە سیستمە نێودەڵەتییەکەدا بە هۆى بەجیهانیبوونەوە دەکەنەوە. بەم هۆیەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم توێژینەوەیەدا وەک کارەکتەرێکی نادەوڵەتی پەسەند کراوە. بە گوێرەى ئەو شیکردنەوانەى لە ڕۆژگارى ئەمڕۆماندا لە بارەى بەرەوپێشچوونی هەلومەرجەکانی هاووابەستەیی لە پەیوەندیدا بە بەجیهانیبوونەوە ئەنجام دراوە، بڵاوبوونەوەى زیاتر و بەردەوامی لێ دەخوێنرێتەوە، چونکە ئەو ئاڕاستانەى کە پێشبینی دەکرێ لە ماوەیەکی کورتدا گۆڕان تێیاندا ڕوو نەدات، پاڵپشتیی ئەم پێشبینییە دەکەن. لەم چوارچێوەیەدا کنەى ڕێژەى بەرهەمهێنان و بەکاربردنی تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق کراوە، هەروەها گرنگیی ئەم بابەتە لە ڕوانگەى جیۆپۆلەتیکی وزە و پەیوەندییەکانی وزە لەسەر سیاسەتی دەرەکی شی کراوەتەوە. بەڵام بەرەوپێشچوونی ئەم هەماهەنگییە لەگەڵ ئەوەى پەیوەندیی بە بڕیارەکانی هەردوو لایەنەکەوە هەیە، لە هەمان کاتدا بەندە لەسەر ئەو بەربەستانەى کە دێنە بەردەم پڕۆسەکە. لەم چوارچێوەیەدا، لە دیارترین ئەو بەربەست و گرفتانەى لەبەردەم ئەم پڕۆسەیەدا خۆی دەبینێتەوە، کێشە یاسایی و سیاسییەکانی نێوان حکومەتی ناوەندیی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقە، بۆیە لە ڕوانگەى یاسا ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکانیشەوە شیکردنەوە بۆ ئەم بابەتە کراوە. ئەو ئەنجامانەى کە توێژینەوەکە پێی گەیشتووە، ئەمانەن: حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥دا بە گوێرەى دەستوور بووە خاوەن ستاتۆیەکی فیدراڵی. دەوڵەمەندیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە سەرچاوە سروشتییەکان، سەرنجی دەوڵەتانی ناوچەکەی بەرەو خۆى کەمەندکێش کرد. بەم هۆیەوە بابەتی وزە بووەتە بزوێنەرى سەرەکیی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق. تورکیا سوودی لە هەڵکەوتەى جوگرافیی خۆى وەرگرتووە بۆ گواستنەوەی ئەو نەوت و غازە سروشتییەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەیەتی بۆ بازاڕە جیهانییەکان، چونکە هەرێم دەستی بە گواستنەوەى دەریایی دیکە ڕاناگات. پەیوەندیی وزە لەسەر بنەماى هەماهەنگی و دووبارە بونیادنانەوەى پەیوەندییەکان، وەک خاڵی بەرژەوەندی و سوودی هەردوو لایەنەکە هەڵسەنگێنراوە. ١. پڕۆفایلی وزەى تورکیا تورکیا بەو ڕێژە گەشەکردنە خێرایەى لەنێوان ساڵانی (٢٠٠٢-٢٠١٧) بەدەستی هێنا، بووە سیازدەیەمین وڵاتی خاوەن ئابووریى گەورە لەسەر ئاستی دونیا. بە گوێرەى داتاى “OECD[3]“، تورکیا لە ڕوانگەى پێویستی بە وزەوە لە ڕیزبەندییەکەدا لە پلەى یەکەمدا دێت (Dış İşleri Bakanlığı, 2018: 1). بۆ ئەوەى ئابوورى لە گەشەکردن بەردەوام بێت، دەبێت بە شێوەیەکی بەردەوام و بەبێ پچڕان وزەى پێویست بۆ ئەو سێکتەرانە دابین بکرێت کە گەشەکردنی ئابوورى دەستەبەر دەکەن. تورکیا بە هۆى ئەو گەشەکردنانەى کە لە ڕووى ئابوورییەوە بەدەستی هێناوە، بەکاربردنی وزەى زیاتر کردووە. بە گوێرەى زانیارییەکان، لە ساڵی ٢٠١٨دا لە تورکیادا (٢٥%)ى نەوت لە بوارى پیشەسازی، (٢٤%)ى لە بوارى بەرهەمهێنانی کارەبا، (٢٠%) لە گواستنەوە و گەیاندن، (١٥%)ى لە خانوو و نشینگەکان، (٨%) لە بوارى بازرگانی و سێکتەرەکانی خزمەتگوزاریدا بووە (TPAO, 2020: 30-31). ١,١. دۆخی نەوت یەدەگی نەوتی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٨دا بە ٣٦٦ ملیۆن بەرمیل خەمڵێنراوە. ئەم یەدەگە، بە بەراورد بە ڕێژەى بەکارهێنانی ساڵانە، پێشبینی دەکرێت لە ماوەى ١٨ ساڵدا بەکۆتا بێت. کۆنیی کەرەستە و تەکنەلۆژیاى بەرهەمهێنانی نەوت لە تورکیادا، کاریگەریى لەسەر خێرایی بەرهەمهێنانی نەوت کردووە. بە هۆى بەتەمەنیی کێڵگە نەوتییەکانەوە لە تورکیا، بە تێپەڕبوونی کات بەرهەمیان ڕووى لە دابەزین دەکات. لە ساڵی ٢٠١٩دا لە تورکیا بەنزیکەیی ٢٢ ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو بەر هەمهێنراوە، لە بەرامبەردا نزیکەى ٢٥٠ ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو بەکار براوە. لە ساڵی ٢٠١٩دا، بەرهەمهێنان و بەکاربردنی نەوتی خاوى ناوخۆیی ڕێژەى (٨.٨%)ی پێک هێناوە. بە دەربڕینێکی تر: ڕێژەى هاوردەى نەوت لە ساڵی ٢٠١٩دا بریتی بووە لە (٩١.٢%). تورکیا لە ساڵی ٢٠١٧دا بەم ڕێژانە هاوردەکارى نەوت بووە لەم وڵاتانەوە: ڕووسیا (٣٥.٤%)، عێراق (٢١.٣%)، کازاخستان (٧.١%)، هیندستان (٦.٩%)، ئێران (٤.٧%)، سعودیە (٤.٤%)، نێجیریا (٤.١%)، ئیسرائیل (٣.٤%)، لیبیا (٢.٥%)، بولگاریا (٢.١%)، یۆنان (١.٧%)، تورکمانستان (١.١%). ١.٢. دۆخی غازی سروشتی بە گوێرەى ئەو دیاریکردنەى بۆ ڕێژەى غازى سروشتی لە ساڵی ٢٠١٨ لە تورکیادا ئەنجام دراوە، ڕێژەى یەدەگی غازەکە ٣.٨ ملیار مەتر سێجایە. کاتێک ئەم ڕێژەیە بەراورد بە بەکارهێنانی ڕێژەى ساڵانەی ناوخۆ دەکرێت، پێشبینی دەکرێ لە ماوەى ٩ ساڵدا بەکۆتا بێت. ساڵی ٢٠١٩ لە تورکیا بڕى ٤٨٣ ملیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی بەرهەم هێنراوە. لە بەرامبەردا لە ساڵی ٢٠١٩دا بڕى ٤٥.٧ ملیار مەتر سێجا غازی سروشتی بەکار براوە. تورکیا لە بابەتی دابینکردنی غازی سروشتیدا بە ڕێژەى (٩٨.٩%) پشتی بە هاوردەکردن بەستووە. تورکیا لە ساڵی ٢٠١٧دا بەم ڕێژانە هاوردەکارى غازی سروشتی بووە لەم وڵاتانەوە: ڕووسیا (٣٣.٦%)، ئازەربایجان (٢١.٢%)، ئێران (١٧.١%)، جەزائیر (١٢.٦%)، قەتەر (٥.٤%)، نێجیریا (٥.٤%)، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا (٢.٧%) (TPAO, 2020: 35). تورکیا لە پێشتردا و لە مانگەکانی زستاندا ئەو غازەى کە لە ڕووسیا و ئێرانەوە بۆى دەهات؛ دووچارى پچڕان لە تەوژمی غازەکەدا دەبووەوە، بۆیە ئەمە تورکیاى دووچارى قەیران دەکرد. لەبەر ئەوەى تورکیا بۆ دابینکردنی غازی سروشتی پشت بە دەرەوە دەبەستێت و لە هەمان کاتدا گەنجینەى پێویستی بۆ گلدانەوەى غازەکە نەبوو، بۆیە دووچارى کێشەى جددی بووەوە. هەر بەم هۆیەوە پڕۆژەى زیاترى نوێی گەنجینە و زەخیرەکردن خرایە بوارى جێبەجێکردنەوە (Enerji Bakanlığı, 2018: 2). ٢. پڕۆفایلی وزەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی (٢٠٠٦)ەوە بە هۆى ئەو گرێبەستانەى لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان ئەنجامی دا، بەشێوەیەکی خێرا دەستی بە چالاکییەکانی گەڕان و پشکنین کرد و لە کۆى ١٠ بیرەنەوت، (٨)یان ئەنجامێکی ئەرێنیی هەبوو. ١,٢. یەدەگی نەوت لە ساڵی ٢٠٠٩دا کۆمپانیایەک بە ناوى گۆڵف کیستۆن، لە کێڵگەکانی شێخان لەنزیک سنوورەکانی تورکیا، لە ئەنجامی گەڕانەکانی لە ناوچەکەدا، ناوچەیەکی بەرفراوانی نەوتی دۆزییەوە کە بە گوێرەى پێشبینییەکان بڕى خەمڵێنراو لەنێوان ١٢ بۆ ١٥ ملیار بەرمیل نەوتدایە (Chazan, 2012: 1-2). پێشبینی دەکرێ بڕى ٤٥ ملیار بەرمیل نەوت لە هەرێمی کوردستانی عێراق دۆزرابێتەوە (Ticaret Bakanlığı, 2020: 3). بە گوێرەى ئامارەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لەگەڵ ئەو نەوتەى کە لە ناوچەى شێخان دۆزراوەتەوە، وا پێشبینی دەکرێت بڕى یەدەگی نەوت (٦٠-٦٥) ملیار بەرمیل نەوت ببێت (Balcı, 2014: 12). بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردی بەم شێوەیە دابەش بووە: (٣٦%) لە کێڵگەکانی تەقتەقە، (٣١%) لە کێڵگەکانی خورمەڵەیە، (٢٩%) لە کێڵەگەکانی تاوکیە، (٤%) دەکەوێتە کێڵگە نەوتییەکانی خۆرمۆر و چەمچەماڵەوە. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم ماوانەى کۆتاییدا بەئامانجی دۆزینەوەى کێڵگەی نەوتی زیاتر، لە چەند ناوچەیەکی دیکە دەستی بە گەڕان و پشکنین کردووە (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 13). لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا لە ناوچە جیاوازەکاندا ڕۆژانە بڕى ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرێت، لەبەر ئەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە پلانیدایە ببێتە خاوەن قسە لە بازاڕى وزەدا، ئامانجی ئەوەیە لە داهاتوودا بڕى بەرهەمهێنانی ڕۆژانەى نەوت بۆ دوو ملیۆن بەرمیل بەرز بکاتەوە (Dalar, 2015: 60). لەمڕۆدا نرخی ئەو بڕە یەدەگەى نەوت لە دەوروبەرى ٣ ترلیۆن دۆلاردایە. ئەم داهاتە کە تاوەکوو ساڵی ٢٠٠٣ بۆ تاکەکەس بڕەکەى لەنێوان (٣٠٠-٤٠٠) دۆلاردا بوو، لە ئێستادا بڕەکە بەرز بووەتەوە بۆ (٥-٦) هەزار دۆلار.   ٢.٢. یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی کوردستانی عێراق وەک چۆن لە نەوتدا دەوڵەمەندە، ئاوەهاش یەکێکە لەو ناوچانەى کە بە یەدەگی غازى سروشتی دەوڵەمەندە. غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا بە بڕى ٥.٦٧ ترلیۆن مەتر سێجا خەمڵێنراوە. لە کێڵگە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستانی عێراقدا غازی سروشتی دۆزراوەتەوە. لە هەمان کاتدا لە کێڵگە نوێیەکانیشدا گەڕان بۆ یەدەگی غازی سروشتی بەردەوامە (KRG Ministry of Natural Resources, 2021: 1). کۆمپانیاى هێریتیچ ئۆیلی ئینگلیزی کە لە بوارى گەڕانی نەوتدا کار دەکات، لە کێڵگەکانی میرانی خۆرئاوا (٨،٦-١،٩) ترلۆن مەتر چوارگۆشە غازی سروشتیی دۆزیوەتەوە. کۆمپانیاکە ئەوەشی ڕوون کردووەتەوە کە نرخی ئەم سامانە سروشتییە بە نزیکەى ١ ترلیۆن دۆلار دەبێت. ئەو بۆرییە غازەى میرانی خۆرئاوا پلانی بۆ دادەنرێت لە تورکیاوە بەرەو ئەورووپا بگوازرێتەوە، هەروەها کۆمپانیاکە ئاماژەى بەوە داوە ئەم بڕە بەنزیکەیی پێداویستیی غازی سروشتیی ١٩٠ ساڵی تورکیا پڕ دەکاتەوە. بەشێکی گەورەى ئەو غازە سروشتییەى کە لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا هەیە، ساڵانە تێکڕا ١١ ملیار مەتر چوارگۆشەی غازە سروشتییەکەى بە هۆى نەبوونی ژێرخانی پێویستەوە بیرەکانیان بەسەردا دەڕووخێت و پڕ دەبنەوە. بڕى (%٦٠)ی ئەو غازە سروشتییەى بەرهەم دەهێنرێت، بە هۆى ئەم حاڵەتەوە لەناو دەچێت و زیانی ئابووریى گەورەى دەبێت. بەم هۆیەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەوڵی بەگەڕخستنی پڕۆژەى نوێ لەگەڵ تورکیادا دەدات، بەئامانجی بونیادنانی ژێرخان بۆ غازە سروشتییەکەى (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 14). پسپۆڕانی بوارەکە هەموویان لەوەدا کۆکن بە هۆى ئەوەى لە ساڵانی (١٩٨٠)ەوە بەرهەمهێنان لەم کێڵگانەدا نەبووە، غازی سروشتی و نەوتی خاو زۆر زیاترە لەو بڕە یەدەگەى کە خەمڵێنراوە، بەم هۆیەوە پێگەى هەرێمی کوردستانی عێراق لە داهاتوودا و بە پێی تێپەڕبوونی کات لە تەواوى دونیادا لە ڕووى وزەوە دەکرێت بەرزبوونەوەیەکی گەورە بەخۆیەوە ببینێت (Ayhan, 2009: 2).   ٣,٢. تێچووى بەرهەمهێنانی نەوت تێچووى دەرهێنانی نەوت هێندەى خودی سامانی نەوتەکە لە وڵاتێکدا گرنگە. کاتێک دەڕوانینە سامانی خاکەکانی ئەم ناوچەیە، بە شێوەیەکی چڕ یەدەگی نەوت لە قووڵایی زەویدا نین، ئەمەش دەبێتە هۆى دابەزینی نرخی تێچوونی دەرهێنانی نەوتەکە (İzzeti, 2006: 24). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لەچاو زۆربەى وڵاتانی بەرهەمهێنەرى نەوت، بە تێچوویەکی کەمتر نەوت بەرهەم دەهێنێت. یەدەگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق بەشێکی زۆریان دوورییان لەسەر ڕووی زەوییەوە لە قووڵیی ٥٠٠ مەتردایە. هەر لەبەر ئەم هۆیە، تێچوونی دەرهێنانی یەک بەرمیل نەوت لەنێوان (٢،١-٥) دۆلاردا لە گۆڕاندایە. بڕى ئەم تێچوونە لە زۆربەى شوێنەکانی دونیادا لەنێوان (١٥-٢٠) دۆلاردایە. بۆ نموونە: بەرهەمهێنانی یەک بەرمیل نەوت لە وڵاتی کەنەدا تێچووەکەى لە ٢٥ بۆ ٣٠ دۆلار بەرز دەبێتەوە. وەک چۆن دەکرێ تێچووى دەرهێنانی نەوت کەم بێت، ئاوەهاش دەکرێ تێچووی ناردنەدەرەوەکەشی هەر کەم بێت. وەک ئەوەى لە ڕووسیا هەیە کە پێویستی بە تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو و ئامێرى قورس نییە، بە شێوەیەکی زۆر ئاسان نەوتەکە بۆ بەندەرەکان دەگوازێتەوە و لێرەدا تا بڵێی لە ڕێگەیەکی کورتەوە دەیگەیەنێتە بازاڕە جیهانییەکان (International Energy Agency, 2012: 54-55). ئابووریى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەسەر هەناردەى نەوت دامەزراوە. بۆ نموونە؛ لەگەڵ بەهارى عەرەبیدا نرخی نەوت دابەزی، ئەمەش کاریگەریى لەسەر بەرتەسکبوونەوەى ئابووریى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەبوو. لەگەڵ کەمبوونەوەى مەترسییەکان لە ناوچەکەدا، ئەم فشارى بەرتەسکبوونەوەیە بەرەو کەمبوونەوە چوو.   ٣. پەیوەندییەکانی وزەى تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥ بەدواوە، کۆمەڵێک گۆڕاوى نوێ دەرکەوتن کە کاریگەرییان لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەبوو. ئەم گۆڕاوانە لە هەردوو لایەکەوە پەیوەندییەکانی ڕابردووى گۆڕى و دەروازەیەکی نوێی کردەوە.  هۆکارى سەرەکیی ئەم گۆڕانکارییانەش گۆڕانی ستاتۆى کوردەکان و پێشکەوتنی پەیوەندییەکانی وزەیە، بەتایبەتی کاتێک بابەتی وزە وەک پێوەر و نیشانەیەکی نوێ هاتە نێوەندەکەوە و ئەمەش بووە ڕەگەزێکی گرنگی ئاڕاستەکردنی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق (Balcı, 2014: 7). تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لە ڕووى ماددەی خاو، ئابوورى و سەربازییەوە؛ خاوەنی هێزى جیاواز لە یەکترن. بە ڕاى کەیهن و ناى، ئەو لایەنانەى لە نێوانیاندا پەیوەندیی هاووابەستەیی هەیە، مەرج نییە کە خاوەنی هەمان هێزى سەربازی و ئابووریی لێکچوو بن. کاتێک دوو لایەن لە ڕووى توانا و چۆنێتییەوە لە یەکەوە نزیک بن، ئەوا هاووابەستەیی هاوسەنگ لە پەیوەندییەکانیاندا ڕەنگ دەداتەوە، بەڵام کاتێک دوو لایەن لە ڕووى توانا و چۆنێتییەوە جیاواز بن، ئەوا پەیوەندیی نێوان ئەو دوو کارەکتەرە پەیوەندییەکی هاووابەستەیی ئاڵۆز لە پەیوەندییەکانیاندا ڕەنگ دەداتەوە. ئەو کارەکتەرانەى لە ڕووى ئابوورى و سەربازییەوە زۆر بەهێزن، ڕێی تێدەچێت لە ڕووى سامان و سەرچاوەکانەوە وابەستەى کارەکتەرە لاوازەکان بن. گەر لەم ڕوانگەیەوە بیرى لێ بکرێتەوە، لە دونیادا دەوڵەتێک نییە “خۆى بۆ خۆى بەس بێت[4]“. ئەمەش جەوهەرى پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانە (Dalar, 2015: 48-66). بەم مانایە، ئەم پەیوەندییە لەلای لایەنێکەوە لەسەر هێزى دانوستان و لەلاى لایەنەکەى دیکەشەوە بە گوێرەى ئاستی هەستیارییەکەى شکڵ دەگرێت. لەبەر ئەوەى تواناى ئابووریى لایەنەکان جیاوازە، ئەوا ڕێی تێدەچێت کە هەستیارییان بەرامبەر گۆڕاوە دەرەکییەکان جیاوازیی هەبێت (Keohane ve Nye, 2001: 10-11). هەندێک جار بە هۆى پەیوەندیی هاووابەستەییەوە لایەنە لاوازەکە دەتوانێت ڕەفتارى سیاسەتی دەرەکیى لایەنە گەورەکە بگۆڕێت. بۆ ئەمەش دەکرێ نموونەى تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق پیشان بدرێت، لەبەر ئەوەى تورکیا پێویستی بە نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەیە. لە پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا لەگەڵ هەرێمی خۆبەڕێوەبەرى عێراقدا، هیوا و چاوەڕوانیی سەرەکیی تورکیا ئەوەیە هاوتەریب لەگەڵ گەشەکردنی ئابوورییەکەیدا پێویستییەکانی بە نەوت زیاد دەبێت، بۆیە دەیەوێت بە نرخێکی گونجاو نەوتی دەست بکەوێت و فرەچەشنیی سەرچاوەکانی زیاد بکات، هەروەها لە ڕێگەى تێپەڕینی هێڵی بۆرییەوە بە خاکەکەیدا ببێتە ناوەندی گوێزەرەوەى نەوت. هیوا و چاوەڕوانییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ تورکیادا ئەوەیە لەبەرامبەر حکومەتی ناوەندیی عێراقدا بەهێز بێت، دەیەوێت بونیادە ئابوورییەکەى لە کاتی قەیرانەکاندا کەمترین زیانی بەر بکەوێت و شکستە نەبێت، دووچارى کەمترین زیان ببێتەوە، بۆیە لەم ڕێگەیەوە هەوڵی زیادکردنی داهاتەکەى دەدات و دەیەوێت لە سایەى ئەمەوە دەستی لە هاوکێشە و ململانێ سیاسییەکاندا بەهێز بێت. خواستی زیادکردنی پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم چوارچێوەیەدا شێوەى گرتووە (Balcı, 2014: 8). جگە لەوەش، گەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بتوانێت سەرچاوەکانی وزەى خۆی بگەیەنێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، داهاتێکی سەقامگیر و ڕێکوپێکی دەست دەکەوێت، دواتریش دەکرێت ببێتە کارەکتەرێک کە لە ناوچەکە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش نەتوانرێت فەرامۆش بکرێت (Anaid, 2014: 49). کۆمەڵێک ڕەگەزی زۆر هەن کاریگەرییان لەسەر دڵنیایی وزە هەیە. ئەم ڕەگەزانە لە چوارچێوەی دڵنیایی وزەدا، کاریگەریى لەسەر سیاسەتی دەرەکی دەبێت. لە پەیوەندیدا بەمەوە، کاتێک ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا فشاری لە وڵاتانی کڕیارى نەوتی ئێران کرد بۆ ئەوەى هاوردەی نەوتەکەى نەکەن، تورکیا بۆ ئەوەى لە دابینکردنی وزەدا فشارى لەسەر دروست نەبێت، هەوڵێکی چڕی دا و وزەیەکی زۆرى سەرف کرد بۆ ئەوەى پێداویستییەکانی لە هەرێمی کوردستانی عێراقەوە دابین بکات. جگە لەوەش، کاتێک لە ساڵی ٢٠١٥ لەگەڵ خستنەخوارەوەى فڕۆکە ڕووسییەکەدا پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و ڕووسیا پچڕا، دەرکەوت لە حاڵەتی پچڕانی غازە سروشتییەکەى ڕووسیادا بەدیلێکی ئەوتۆى لەبەردەست نەبوو. ڕووسیا بە هۆى ئەوەى کە خاوەنی سامان و سەرچاوە سروشتییەکانە، کاتێک تووشی کێشە دەبێت وەک چەکێکی کاریگەر لە چەندین قەیراندا بەکارى دێنێت. هەر بەم هۆیەوە لە حاڵەتی پچڕان لە سەرچاوەکانی وزەی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا، کاریگەرییەکى گەورە و چارەنووسسازی لەسەر تورکیا دەبێـت (Aydoğan, 2016: 38-41).   ١,٣. کێشەى گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکاندا خاڵی وەرچەرخان لە پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا لە ڕێکەوتی ١ی حوزەیرانی (٢٠٠٩)ەوە بوو، کاتێک بۆ یەکەم جار بە شێوەیەکی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەگەڵ حکومەتی فیدراڵیی عێراقدا ڕێک کەوتن بۆ ناردنەدەرەوەى نەوتەکەى لە ڕێگەى کۆمپانیا سۆمۆى دەوڵەتی عێراقەوە بە ڕێگەى بۆریى کەرکووک-جەیهان، لێرەوە ناردنی نەوتەکەیان بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان دەست پێ کرد. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەتایبەتی هەوڵی هاندانی کۆمپانیا نەوتییەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و تورکیای دا تاوەکوو گرێبەستی نەوتی لەگەڵدا بکەن. مەسعوود بارزانی لە چاوپێکەوتنەکانی لەگەڵ ئیدارەى ئۆبامادا پێشنیارى دروستکردنی هەماهەنگییەکی تایبەتی کرد و لەم چوارچێوەیەدا داواى پارێزگاریکردنی ستاتۆی هەرێمی کوردستان و پاراستنی لەلایەن ئەمەریکاوە کرد، لە هەمان کاتدا پاڵپشتیی بۆ دروستکردنی هێڵی بۆرى لە تورکیا خواست. بەڵام ئیدارەى ئەمەریکی لەم بابەتەدا پێشنیارى کارکردنی لەگەڵ بەغدادا بۆ کردن و وەڵامێکی نەرێنیی دانەوە. سەرەڕاى ئەمەش حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەو دیدگایەى کە پێی وایە “کۆمپانیا نەوتییەکانی ئەمەریکییەکان یەکسانە بە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا” کاری کرد، لەم ڕێگەیەوە بە ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییە ئەمەریکییەکان هەوڵى بەدەستهێنانی پاڵپشتیی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکای دا. بەم هۆیەوە بەئامانجی بەهێزبوون لەبەرامبەر حکومەتی فیدراڵدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ناوچە جێناکۆکەکان دەستی بە کارکردن لە کێڵگە نەوتییەکاندا کرد و لەمەشدا لەپێشینەیى بە کۆمپانیا ئەمریکییەکان دا (International Crisis Group, 2012: 4). دۆزینەوەى یەدەگە زەبەلاحەکانی وزە لە هەرێمی کوردستانی عێراق، هاندەر و ئاڕاستەکەرى کۆمپانیا گەورەکان بوو بۆ ئەنجامدانی گرێبەست (Balcı, 2014: 11). یەکەمین گرێبەست لە ساڵی ٢٠١١دا کۆمپانیاى ئیکسۆن مۆبێلی ئەمەریکی ئەنجامی دا. لەدواى ئیکسۆن مۆبێلەوە، شیڤۆنی ئەمەریکی، تۆتاڵی فەڕەنسی و گازپڕۆمی ڕووسی گرێبەستیان ئەنجام دا. لەمڕۆدا چوار کۆمپانیاى گەورەى نێودەوڵەتی لە هەرێمی کوردستانی عێراقدان. هەروەها لە ئێستادا کۆمپانیاکانی وەک بریتیش پێترۆڵمی بەریتانی، لۆک ئۆیلی ڕووسی، کۆمپانیاکانی بوارى وزەى چینی لە چاوپێکەوتندان بە مەبەستی ئەنجامدانی گرێبەست (Wildenburg, 2012: 51). هاتنی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی بوارى وزە بۆ هەرێمی کوردستانی عێراق، وەک خاڵی تێکەڵبوون و چوونەناوەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ نێو سیستمی ئابووریى نێودەوڵەتی لێک درایەوە. مەسعوود بارزانی بەهاى ئەنجامدانی ئەو گرێبەستەى لەگەڵ کۆمپانیاى ئیکسۆن مۆبێلدا ئەنجامی دابوو، چوواندوویەتی بە ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ دە بەتالیۆنی سەربازی ئەمەریکی، بۆیە ئەم گرێبەستانەى لە دەرەوەى ڕێککەوتننامە ئابوورییەکەى وەک کردەیەکی سیاسیی گرنگ هەڵسەنگاندووە (Danilovich ve Owtram, 2014: 123). هۆکارى سەرەکیی وەبەرهێنانی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی بوارى وزە لە هەرێمی کوردستانی عێراق ئەوە بوو چالاکیی پشکنین و گەڕان بە ڕێژەیەکی زۆر کەم لە هەرێمەکەدا ئەنجام درابوو، ئەمە لە کاتێکدا زۆربەى شوێنی یەدەگی نەوت و غازی سروشتیی عێراق دیاری کراوە. کۆمپانیاکان سەرەڕاى ناڕوونی و نادیارى لە یاساکاندا، وەکوو هێزە سیاسییەکان چارەسەرى ساتەوەختییان بەرهەم هێناوە. هەر چی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقە، پێی وا بوو ئەو دەوڵەتانەى کە کۆمپانیاکانیان لەوێ کار دەکەن، لە پێناو قازانج و بەرژەوەندییەکانی خۆیاندا پاڵپشتیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەبەرامبەرى حکومەتی ناوەندیی عێراقدا دەکەن (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 27). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە پشتبەستن بە یاساکانی خۆى لە بوارى نەوت و غازی سروشتیدا، کۆمپانیاى بەبازاڕکردنی نەوتی کوردستان (KOMO)ی دامەزراند، لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکاندا گرێبەستی ئەنجام دا (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 18). حکومەتی ناوەندی جەختی لەوە کردەوە ئەم یاسایانە تاک لایەنە دەرکراون و هیچ چاوپێکەوتن و ڕاوێژێک بە ناوەند نەکراوە. لە مادەى ١١٠ى دەستووردا هاتووە: “دەسەڵاتی فیدراڵی ئابوورى دەرەکی و سیاسەتی بازرگانی دیاری دەکات، سیاسەتی دارایی و سیستمی گومرگ دیارى دەکات، سیاسەتی بازرگانی لەسەر سنوورى هەرێمەکان ڕێک دەخات”، هەروەها لە بڕگەى دووەمی مادەى ١١٢دا هاتووە: “حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێم پێکەوە سیاسەتی وزە دیاری دەکەن”، ئەمەشیان وەک پێشێلی دەستوورى ناساندووە (Bell ve Saunders, 2006: 3). لەبەر ئەوەى ئەو گرێبەستانە لەلایەن حکومەتی فیدراڵییەوە پەسەند نەکراون، ئەوا لە ڕووى یاساییەوە بە قبووڵکراو هەژمار ناکرێن، لەم دۆخەدا ئەو کۆمپانیایانەى لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا کار دەکەن دووچارى سزایان دەکاتەوە، هەر بە هۆى ئەم ئامانجەوە بوو کە بە نووسراوى فەرمی کۆمپانیاکانیان ئاگادار کردەوە (Khalil, 2009: 7-8). هەر چی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقە، داکۆکیی لە یاساکانی نەوت و غازی سروشتیی خۆى کردەوە و پێیان وایە هیچ بەربەستێکی یاسایی لەبەردەم ئەم یاسایانەدا نییە. بەم شێوەیە ئەوەیان خستە ڕوو ئەگەر یاسایەکی پێچەوانە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە دەربچێت، ئەوا لە ڕووى یاساییەوە کاریگەریى لەسەر هەرێمی کوردستانی عێراق نابێت (Holland, 2012: 29). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەم لێکدانەوەى خۆى هەوڵی دا ئەو گرێبەستانەى تا ئەو ڕۆژە ئەنجامی دابوون؛ گەرەنتییان بکات و هەروەها ئەو فاکتەرانەى دەبنە جێگەى مەترسیی کار و چالاکیی کۆمپانیاکان لە ناوچەکەدا، لە ڕووى یاساییەوە نەیهێڵێت. پسپۆڕان پێیان وایە مادەى ١١٠ى دەستوور لە پەیوەندیدایە بە جێبەجێکردنی دەستوورەوە. بۆ نموونەى بڕگەى یەکی مادەى ١١٠، بڕیار و حوکمەکانی تایبەتە بە لایەنی ئابوورى، سیاسەتی بازرگانی، سیاسەتی دەرەکی و نوێنەرایەتیی دیپلۆماسی لە پەیوەندیدا بە دەوڵەتانی دیکەوە، هەروەها ئەو حوکمانە لەخۆ دەگرێت کە پەیوەندییان بە ئەنجامدانی ڕێککەوتن و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکانەوە هەیە. لەبەر ئەمە ئەو مادەیەى کە باس کرا، ناوەرۆکی پەیوەندیی نێودەوڵەتیی دەوڵەتەکە لەگەڵ دەوڵەتانی دیکەدا لەخۆ دەگرێت. لە ناوەرۆکی مادەکەدا کە بە دەسەڵاتی دەرەکی ئاماژەى بۆ کراوە، ئاڕاستەى دەسەڵاتی دەوڵەتان کراوە وەک لەوەى ئاڕاستەى کۆمپانیاکان کرابێت. بەم هۆیەوە داکۆکییان لەوە کردووە ئەم مادەیە لە ناوەرۆکەکەیدا ڕێگە بە ئەنجامدانی گرێبەستە تەکنیکییەکان لەگەڵ کۆمپانیاکاندا دەدات (Zedalis, 2009: 255). جگە لەوە، لە مادەکانی ١١٥ و ١٢١ی دەستووردا هاتووە کە ئیدارەى هەرێم دەسەڵاتی هەیە بۆ پیادەکردن و خستنەبوارى جێبەجێکردنی ئەو یاسا و بڕیارە کارگێڕییانەى کە ناچنە نێو سنوورى دەسەڵاتی کارگێڕیى ناوەندییەوە. ئەگەر بێتوو جیاوازیى لێکتێگەشتن لەم بابەتانەدا دروست ببێت، ئەوا لەپێشینەیی بەو ڕێکخستنانە دەدرێت کە ئیدارەى هەرێم دەریکردووە. بۆیە دەتوانین بڵێین بە گوێرەى ڕێکخستنە یاسایی و کارگێڕییەکانی پشتئەستوور بە دەستوورى فیدراڵیی عێراق، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەلایەن دەستوورەوە دەسەڵاتی بۆ بەڕێوەبردن و کاروبارەکانی پەیوەست بە سەرچاوەکانی نەوت و غازی سروشتییەوە پێ دراوە. هەر بۆیە دەتوانرێت ئەو دەرئەنجامە بخرێتە ڕوو کە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق گرێبەستەکانی لەگەڵ کۆمپانیاکانی بوارى نەوت و غازی سروشتیدا خاوەنی چوارچێوەیەکی یاسایی و دەستوورییە (Zedalis, 2009: 53). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەتایبەت لەگەڵ کۆمپانیاکانی دەوڵەتەکاندا گرێبەستی ئەنجام دا، ئەمەش لە پێناو بەدەستهێنانی پاڵپشتیی ئەو دەوڵەتانە لەبەرامبەر حکومەتی ناوەندیدا، بۆ ئەوەى نەچێتە ژێر بارى قبووڵکردنی خواستەکانی ناوەندەوە. لەم چوارچێوەیەدا حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە دروستکردنی پەیوەندییەکى باش لەگەڵ تورکیادا، خواستی بەهێزکردنی خۆى هەبوو لەبەرامبەر دەسەڵاتی فیدراڵیی عێراقدا (Dalar, 2015: 62). بڕیارى کۆمپانیا گەورە و ناسراوەکانی دونیا بۆ سەرمایەگوزارى و ئەنجامدانی گرێبەست و بەبازاڕکردنی نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، فاکتەرێکی گرنگ و کاریگەر بوو لەسەر تورکیا بۆ گۆڕینی سیاسەتی وزەى وڵاتەکەى (Varol, 2013: 12). دواى ئەم بەرەوپێشچوونانە، کۆمپانیا تورکییە حوکمی و تایبەتییەکانی پەیوەست بە بەرهەمهێنانی نەوت گرێبەستیان لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق ئەنجام دا. کۆمپانیایەکی وەک تپاو[5] کە لە ناوچەى بەسڕە کارى بەرهەمهێنانی دەکرد، کاتێک حکومەتەکەى مالیکی گرێبەستەکەى لەگەڵ هەڵوەشاندەوە، لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق گرێبەستی ئەنجام دا. کۆمپانیاى گەنەل ئینێرجی وەک یەکێک لە گرووپی کۆمپانیاکانی چوکرۆڤا هۆڵدین، لە شەش کێڵگە دەستی بە بەرهەمهێنانی نەوت کرد. خاڵی وەرچەرخان لە پڕۆسەى دروستکردنی پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، ئیمزاکردنی یاداشتنامەى لێکگەیشتنی نێوان هەردوو لایەنەکە بوو. لە دەرئەنجامی ئەمەشدا، بازرگانە تورکەکان لەپێش هەمووانەوە بەتایبەت ئەوانەى بوارى وزە لە زۆر بواردا دەستیان بە سەرمایەگوزارى کرد (Çağaptay ve Evans, 2012: 3-8). مەسعوود بارزانی لە ساڵی ٢٠١١دا جەختی لەوە کردەوە گرێبەستەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق گرێبەستێکی تەواوکاریى ئابوورییە. دواى ساڵی ٢٠١١، کاتێک حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەبەرامبەر پێکهاتەکانی دیکەى عێراقدا هەستی بە تەنهایی کرد، زیاتر لە تورکیا نزیک بوویەوە. لەدواى ئەمەوە، هەردوو لایەنەکە بەتایبەت لە ڕووی وزەوە دەستیان بە هەماهەنگی کرد. مشتومڕێکی گەرم لەنێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هاتە ئاراوە کە ئاخۆ دەسەڵاتی ئیمزاکردنی گرێبەستەکان لەلاى کێیە، هەروەها حاڵەتەکانی وەک نەدانی بڕی ١.٥ ملیار دۆلارى حەقی کارى کۆمپانیاکان دەرکەوت. لەسەر ئەمە، لە ٢ى نیسانی ٢٠١٢دا حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق ناردنەدەرەوەى نەوتی ڕاگرت. لە ساڵی ٢٠١٢ بەدواوە، وزە کۆمەکی هەردوو لایەنەکەى کرد تاوەکوو هەماهەنگیی نێوانیان زیاد بکەن. دەستپێکردنى چاوپێکەوتنەکان لەم بوارانەدا، بووە هۆى ئەوەی کە لە بوارە جیاوازەکانی دیکەشدا هەماهەنگی و کارى پێکەوەیی ئەنجام بدرێت، ئەمەش کۆمەکی زیادبوونی پەیوەندییە ئابووری و سیاسییەکانی نێوان هەردوو لایەنەکەى کرد. لە ٢٠ی مایسی ٢٠١٢، سەرەڕاى ڕازینەبوونی حکومەتی ناوەندی، گرێبەستێکی بەرفراوان لە بوارى وزە لەنێوان وەزیرى وزەى تورکیا و وەزیرى سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ئیمزا کرا. بە هۆى ئەم ڕێککەوتنەوە، گەشتنە بڕیارى ناردنی نەوت و غازی سروشتیی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ بازاڕە جیهانییەکان لە ڕێگەى تورکیاوە (Çandar, 2012: 1). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە هۆى ئەو کێشانەى لەگەڵ حکومەتی ناوەنددا دووچارى بوویەوە، ناردنی نەوتەکە بە هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهان لە ڕێگەى سۆمۆوە ڕاگرت. لە ٢٦ى تەممووزى ٢٠١٢، سەرەڕاى ناڕەزاییەکانی حکومەتی ناوەندی، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەستی بە گواستنەوەى نەوتەکەى لە ڕێگەى تەنکەرەوە کرد. بە گوێرەى بانگەشەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، دەبووایە حکومەتی ناوەندی (١٧%)ى نەوتی پاڵفتەکراو بداتە هەرێمی کوردستان، بۆیە ئەمانیش نەوتی خاویان بە تورکیا فرۆشت و لە بەرامبەردا نەوتی پاڵفتەکراویان وەردەگرتەوە (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 25). لە ساڵی (٢٠١٥-٢٠١٦) بە هۆى دابەزینی نەوت بۆ ئاستێکی زۆر نزم و بەرزبوونەوەى تێچووى گواستنەوەى نەوتەکە، کاریگەریى نەرێنیی کردە سەر بەردەوامیی گواستنەوەى نەوتەکە لە ڕێگەى وشکانییەوە. جگە لەوەش، لە مانگی یەکی (٢٠١٤)ەوە لە ڕێگەى هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە فرۆشتنی نەوت دەستی پێ کرد، لە ساڵی ٢٠١٦دا گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەى تورکیاوە بەکۆتا هات (Zhdannikov, 2016: 2). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ئەوەى سامانە سروشتییەکانی بە شێوەیەکی ڕێکوپێک و بە نرخێکی باش بە وڵاتانی کڕیارى نەوتەکەى بفرۆشێت و لە هەمان کاتدا بتوانێت کاری دەرهێنان و بەرهەمهێنانی لێ بکات و خۆی پڕۆسەى پاڵفتەکردنی ئەنجام بدات، پێویستی بە سەرمایەگوزارى لەو پێداویستییانەدا هەیە. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەبێت لەگەڵ هەموو ئەمانەدا پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەدا بەرەو پێشەوە ببات کە هێڵى بۆریى نەوتەکەى پێدا تێپەڕ دەبێت، چونکە ئەمانە تۆڕێکی گرنگی لۆجستیی سەرچاوەکانی وزەن. بە دەربڕینێکی تر: کاتێک باسەکە دێتە سەر سامانی وزە، ئیتر پەیوەندیی هاووابەستەیی دێتە کایەوە (Hinnebusch, 2003: 35). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق پلانی هەبوو لە ڕێگەى بۆتاش (BOTAŞ)[6]ەوە ئەو هێڵە بۆرییەى کە لە کێڵگەکانی تاوکی و تەقتەقەوە دەست پێ دەکات، ببەستێتەوە بە هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە لە فیشخابوور، کە دەکەوێتە بەرامبەر ناوچەى سلۆپی لە تورکیا. ئەو هێڵی بۆرییە بەتەواوى لەو ناوچانەدایە کە لەژێر قەڵەمڕەوى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدان. درێژیى هێڵى بۆرییەکە (٢٥٠کم)ە، ڕۆژانە لە توانایدا هەیە بڕى …,..٤ بەرمیل نەوت بگوازێتەوە. مەوداى دووریى نێوان فیشخابور و سلۆپی، تەنها ٣٠ کیلۆمەترە (İşeri, 2014: 10-13). لەبەر ئەوەى هێڵی بۆریى نەوتی کەرکووک-جەیهان بەتەواوى لەژێر کۆنترۆڵی عەرەبەکاندایە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق چەندین ساڵ پڕۆژەگەلى نوێی خستە ئاراوە بۆ دامەزراندنی هێڵی بۆریى نەوتی نوێ. لە بابەتی بونیادنانی هێڵێکی بۆریى نوێ کە لە ڕێککەوتنەکەدا هاتووە، ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ سەرهەڵدانی گرژیى زیاتر لەنێوان حکومەتی مەرکەزیی عێراق و تورکیادا. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا لە ڕێگەى ڕوونکردنەوەیەکەوە پەیامێکی ئاگادارکردنەوەى ئاڕاستەى تورکیا کرد، کە نابێت بەبێ ڕەزامەندیی حکومەتی ناوەندیی عێراق لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ڕێک بکەون. کاتێک کۆمپانیا ئەمەریکییەکانی بوارى نەوتیش گرێبەستەکانیان ئەنجام دا، دەرکەوت ئەو ئاگادارکردنەوەیە ئەنجامێکی جددیى نابێت. زۆربەى تیۆریستەکان (بە ناى و کەیهن)یشەوە جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە هاووابەستەیی بەگشتی لەنێوان دەوڵەتەکاندایە، بەڵام پێیان وایە پڕۆسەى بەجیهانگیربوون ڕێگەخۆشکەرە بۆ ئەوەى کارەکتەرە نادەوڵەتییەکانیش بێنە ناو سیستمە جیهانییەکەوە. بەم هۆیەوە، کارەکتەرێکی نادەوڵەتیی وەک حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق کە سەر بە دەوڵەتی فیدراڵیی عێراقە، کەوتە ناوانەوە. لەم چوارچێوەیەدا کاتێک لە پەرلەمانی تورکیا لە ڕێکەوتی ١٨ى شوباتی ٢٠١٣دا لەم بارەیەوە پرسیارێک ئاڕاستەى وەزیرى وزە کرا، بەم شێوەیە وەڵامی دایەوە: وەک ئەوەى پێشبینی کراوە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق خاوەن یەدەگێکی زۆرى وزەیە، بۆ کارکردن لەم سەرچاوانەدا کارەکتەرە دیارەکانی بوارى وزە دەستیان بە جووڵە کردووە، لە ٢٠ وڵاتی جیاوازەوە چەندین کۆمپانیاى گەورە دەستیان بە کارکردن لەم ناوچەیە کردووە و چالاکیی خۆیان ئەنجام دەدەن، لە کاتێکدا کۆمپانیا گەورەکانی دونیا گرنگییەکی زۆر بەم بابەتە دەدەن، چیتر پێویست ناکات تورکیا خۆى لەمە بەدوور بگرێت. بەم هۆیەوە بە گوێرەى یاسا نێودەوڵەتی و ناوخۆییەکانی عێراق و پەیوەندییەکانی وزەش، هیچ بەربەستێکی یاسایی لەبەردەم ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا نییە. هەروەها جەختی لەسەر ئەوەش کردەوە کە ئەم ڕێککەوتنانەی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و دامەزراوە تایبەتی و گشتییەکان بە سروشتی خۆیان لە چوارچێوەى ڕێککەوتنی بازرگانیدان، ئەم ڕێککەوتننامانە شوێنکەوتەى حوکمەکانی یاسای تایبەتە و لە چوارچێوەى پەیمانبەستن و ڕێککەوتنی هەمیشەییدا پۆلێن ناکرێن. جگە لەوەش حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕووى ئیدارییەوە سەر بە عێراقە و بە گوێرەى ئەو سنوور و هێڵانەى کە لە چوارچێوەى دەستووردا کێشراون، خاوەنی کیان و دەسەڵاتێکی فیدراڵییە. هەروەها ئاماژەى بەوە دا ئەم ڕێککەوتنەى وەزارەتەکەى ئەنجامی داوە، وەک تەواوى ئەو پەیوەندییانەیە کە دەوڵەتە باڵادەستەکانی دیکە لە چوارچێوەى یاسا و دەستوورى عێراقدا لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ئەنجامیان داوە (Yıldız, 2013: 1). لە یاساى نێودەوڵەتیدا ڕێگە دراوە کە پەیماننامە لەنێوان دەوڵەتان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکاندا لەسەر بنەماى ئیرادەی خۆیان ئەنجام بدەن. ئەو گرێبەستانەى لەنێوان دامەزراوە تایبەتی و گشتییەکانی دەوڵەتێکدا ئەنجام دەدرێت، لە چوارچێوەى پەیماننامەدا پۆلێن ناکرێن. تەنانەت ئەگەر لەنێوان دوو دەوڵەتی خاوەن هەژموون و سەروەریدا ئەنجام بدرێن، دیسانەوە ئەم گرێبەستانە وەک پەیماننامە هەژمار ناکرێن (Dalar, 2015: 65-66). ڕەوانەکردنی نەوتەکەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕێگەى تەنکەرەوە؛ خاو و تێچوویەکی زۆرى هەبوو، لە بەرامبەریشدا پڕۆسەى بەرهەمهێنانی نەوتەکە خێرا بوو، ئەمەش لە ئەنجامدا بیرۆکەى هەڵکەندنی هێڵی بۆریى لەنێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا بەهێز کرد. لە ڕێکەوتی ٢٥ى ئادارى ٢٠١٣دا، ڕێککەوتنێکی دیکە لە پەیوەندیدا بە وزەوە لەنێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ئیمزا کرا (Aydoğan, 2016: 38-41). سەرەڕاى دژایەتییەکانی ئەمەریکا و بەغدا، کەچی تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق مکوڕ بوون لەسەر هەڵوێستەکەیان و لە ڕێکەوتی ١٥ى تشرینی دووەمی ٢٠١٣دا ئەو هێڵی بۆریی نەوتەى دروستیان کرد و بڕى تێچوونەکەى ٤٠٠ ملیۆن دۆلار بوو، تەواو کرا. لە پڕۆسەى دروستکردنەکەدا سەرەتا هێڵی بۆریى تەقتەق-خورمەڵە و دواتریش لە قۆناغی دووەمدا هێڵی بۆریى خورمەڵە-فیشخاپور تەواو کرا. لە یەکەم ڕۆژى ساڵی ٢٠١٤دا نەوتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕێگەى ئەم هێڵەوە ڕەوانەى تورکیا کرا (Genel Energy, 2016: 1). حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق پێکەوە لەگەڵ تورکیادا یەکەمین هێڵی بۆریى نەوتی خۆی بونیاد نا، ئەمەش بۆ ئەوەى کۆتایی بە وابەستەبوونی بە حکومەتی ناوەندییەوە بهێنێت، چونکە پێشتر لە ڕێگەى هێڵی کەرکووک-جەیهانەوە کە لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی عێراقیدایە؛ نەوتەکەى ڕەوانە دەکرد. جگە لەوەش، لە کاتێکدا هەریەک لە حکومەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق گەشتنە ئامانجەکەیان کە ناردنەدەرەوەى یەک میلیۆن بەرمیل نەوتە بەجیاجیا لە هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە، ئیتر پێویستیان بە هێڵی بۆریى نوێ بوو، چونکە تواناى لەخۆگرتن و گواستنەوەى نەوت لە ئێستادا لەم هێڵەوە ١.٦٥ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانەیە کە ئەمەش بەس نییە. بڕی نەوتە هاتووەکە گەیشتە ٢.٥ ملیۆن و لە گەنجینەکانی جەیهاندا هەڵگیران، چونکە چاوەڕوانی ئەنجامی یاداشت و دانوستانەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و حکومەتی ناوەندی دەکرا و لەم ماوەیەدا ناردنەدەرەوەی بۆ بازاڕە جیهانییەکان وەستێنرا. ئەنجامی دانوستانەکان سەرکەوتوو نەبوو و لە مایسی ٢٠١٤دا گەنجینەکانی جەیهان پڕ بوون. بەڵام سەرەڕاى ئەوەى کە هێشتا مشتومڕەکان هەر بەردەوام بوون، دەست کرایەوە بە ناردنی نەوتەکە بۆ بازاڕە جیهانییەکان. بەم شێوەیە بە هۆى ئەو کێشەیەى لە واقیعدا بوونی هەبوو، قەیرانەکە تا دەهات قووڵتر دەبوویەوە. نەوتەکە بۆ وڵاتەکانی دیکە نێردرا، بەڵام تورکیا ئەم نەوتەى نەکڕى بۆ ئەوەى کاریگەرى لەسەر پڕۆسەى ئیمزاکردنی گرێبەستەکانی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا بە زیان نەشکێتەوە. نێچیرڤان بارزانی ڕوونی کردەوە کە گرێبەستێکی پەنجا ساڵەیان لەگەڵ تورکیادا ئەنجام داوە و دەکرێ ئەم ماوەیە درێژتریش بکرێتەوە، هەروەها جەختی لەوەش کردەوە کە ئامانجیان وەرگرتنی بەشەبودجەى خۆیانە بە ڕێژەى (١٧%) کە وەک مافی یاسایی خۆیان دەیبینن، لە هەمان کاتدا پێی وا بوو کە تەواوى پڕۆسەکە زۆر بە ڕوون و ئاشکرایی بەرەوپێشەوە دەچێت، ئەو کێشەیەى کە لەگەڵ حکومەتی ناوەندیدا تووشی بوون بە هۆى نەبوونی کۆنترۆڵی بابەتەکەیە لە دەستی خودی بەغدادا. ئاماژەى بەوە دا لە چوارچێوەى دەستوورى عێراقدا لە حوزەیرانی ساڵی (٢٠١٤)ەوە بایی ٩ ملیار دۆلاریان نەوت فرۆشتووە (Dalar, 2015: 62). دواى ڕێککەوتنی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەگەڵ تورکیا لە تشرینی دووەمی ٢٠١٤دا بە مەبەستی بازرگانیی نێودەوڵەتیی نەوت لە ڕێگەى هێڵی بۆریى جەیهانەوە، دیسانەوە چاوپێکەوتنەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و حکومەتی ناوەندی دەستی پێ کردەوە. ساڵی ٢٠١٤ ساڵێکی گرنگ بوو کە تێیدا لایەنەکان هەنگاوێکی گرنگیان لە پێناو بەرژەوەندی و ئاشتیدا هاویشت. نزیکبوونەوەى نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و حکومەتی ناوەندی و سەرهەڵدانی ڕێکخراوى تیرۆرستیی داعش و گرتنی هەندێک لە ناوچەکانی ژێردەستیان و کردنەوەى بەرەى جەنگ بەرامبەر هەردوو لایەنەکە، کاریگەرییەکی زۆر گرنگی هەبوو. دواى ئەوەى لە ٦ى حوزەیرانی ٢٠١٤ ڕێکخراوى تیرۆرستیی داعش کە پێشتر چالاکییەکانی خۆى لە سووریا ئەنجام دەدا؛ پەلامارى عێراقی دا، موسڵ و بەشێکی دیار و بەرچاوى ناوچە جێناکۆکەکان کەوتنە ژێر دەستیەوە، دیسانەوە دۆخێکی نوێی خوڵقاند. بە هۆى پێشڕەوییەکانی داعشەوە، سوپاى عێراق لە زۆربەى شارەکان کشانەوە. کەرکووک لەلایەن سوپاى عێراقەوە چۆڵ کرا، لەبریى ئەمان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ١٢ی حوزەیراندا لە ڕێگەى پێشمەرگە و هێزە سەربازییەکانیانەوە کۆنترۆڵی کەرکووکیان گرتە دەست. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەکۆنتڕۆڵکردنی کەرکووک و بەشێکی زۆرى ناوچە جێناکۆکەکان، کێڵگە نەوتییەکانی ئەو ناوچانەشیان کەوتە ژێر دەست. لە ڕوانگەى دەسەڵاتی هەرێمییەوە، لەبەر ئەوەى ئەو ناوچانە کەوتبوونە ژێر دەسەڵات و کۆنترۆڵی ئەوانەوە، دەبێت ئەوانیش سوود لە سەرچاوەکانی نەوت و غازی سروشتیی ناوچەکە لە ڕووى ئابوورییەوە وەربگرن، لە کاتێکدا دەسەڵاتی فیدراڵی دەیویست تەواوى سەرچاوەکانی وزە بەناوەندی بکات و بیانخاتە ژێر کۆنترۆڵی خۆیەوە و وەک ئامرازێک بەکاری بهێنێت بۆ سەپاندنی تەواوى هێزى خۆى بەسەر تەواوى وڵاتەکەدا (Zedalis, 2009: 262). لەم ماوەیەدا حکومەتی ناوەندی بابەتی بودجەى هەرێمی وەک کارتێکی فشار بەکار دەهێنا، هەر چی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقیشە بابەتی فرۆشتنى نەوتی بە شێوەى سەربەخۆ وەک کارتی فشار بەکار دەهێنا. لەبەر ئەم هۆیە ململانێ لەنێوان هەردوو لایەنەکەدا هەیە بۆ سەپاندنی هێز و هەژموونی خۆیان بەسەر سەرچاوە سروشتییەکاندا. لە کاتی دانوستان و چاوپێکەوتنەکانی هەردوو لایەنەکەدا، پتر لەوەى هەوڵی لێکنزیکبوونەوە و ڕێککەوتن بە مەبەستی چارەسەرکردن هەبێت، هەر لایەنێک هەوڵی سەپاندنی ئامانج و دیگاکانی خۆى بەسەر ئەوى دیکەدا داوە. بەم هۆیەوە ڕێگرى لەبەردەم بەیاساییبوونی ئەو بابەتانەدا هاتە ئاراوە و جیاوازییەکانیش قووڵتر بوونەوە. لە ماوەى ئەم قۆناغەدا هەندێ کاریگەریى دەرەکی لەسەر بابەتەکە دروست بوون کە فشارى لێکتێگەشتنیان دروست دەکرد، بەڵام ئەم لێکتێگەیشتنانەش کاتی بوو و بۆ ماوەیەکی زۆر بڕی نەدەکرد. تەنانەت لەو بابەتانەشدا کە ڕێککەوتن و لێکتێگەیشتن لە بارەیەوە هەبوو، دیسانەوە لایەنەکان هەوڵی تۆمەتبارکردنی یەکتریان دەدا (Deek ve Burton, 2007: 55). بە گوێرەى پڕۆتۆکۆلی ئەو یاداشتی لێکتێگەشتنەى لە تشرینی دووەمی ساڵی ٢٠١٤ لەنێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و دەسەڵاتی ناوەندیدا لە بوارى وزەدا هاتە ئاراوە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە ناوى دەسەڵاتی ناوەندییەوە ڕۆژانە بڕى ٢٥٠٠٠٠ بەرمیل نەوت لە ڕێگەى هێڵى بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە دەنێرێتە دەرەوە، لە هەمان کاتدا لەسەر ئەوەش ڕێک کەوتن هەرێمی کوردستان لە ڕێگەى تورکیاوە بڕى ٣٠٠٠٠٠ بەرمیل نەوتی دیکە بنێرێتە دەرەوە. تورکیا، لەبریى دەستوەردان لە مشتومڕە یاسایی و سیاسییەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و دەسەڵاتی فیدراڵی ، چاوەڕێی ئەوە بوو کێشەکە لەنێوان خۆیاندا یەکلایی بکەنەوە. بڕیارى دادگاى باڵاى دەسەڵاتی ناوەندی لە بەرژەوەندیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، هەم دەستی هەرێمی کوردستانی عێراقی لە هاوکێشەکەدا بەهێز کرد، هەم ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ ئەوەى تورکیا بە ئاسوودەییەکی زیاترەوە بازرگانیی لەگەڵدا بکات (Dalar, 2015: 66). ڕێککەوتنی ساڵی ٢٠١٤ى نێوان حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە بابەتی ناردنەدەرەوەى نەوتدا، لە ڕەواندنەوەى کێشەکانی نێوانیاندا قۆناغێکی گرنگی بڕى. پێویستیی تورکیا بە نەوت و پێویستیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بە داهاتی نەوتەکە، چونکە سیستمە ئابوورییەکەى پشتی بە نەوت بەستووە، هۆکارى هاتنەئاراى هەماهەنگیی ئابووریى نێوانیان بوو. سەرەڕاى ئەمەش، بە شێوەیەکی گشتی پەیوەندیی سیاسیی نێوان لایەنەکان لە دیدگایەکی ئەمنیی نەریتیدا دەبینرا، بۆیە ئاستی پەیوەندییەکانی نێوانیان ڕووى لە دابەزین کرد (Dalar, 2016: 160). ٢,٣. گەیاندنی وزە بە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەبێ ئەوەى چاوەڕێی چارەسەرى ئەو ناکۆکییانەى کە لە سەرەوە باس کرا بکات، لە ساڵی ٢٠١٣ لەگەڵ تورکیادا دەستیان بە ڕاکێشانی هێڵی بۆریى نەوت کرد، لە ساڵی ٢٠١٤ ناردنەدەرەوەى نەوت لەم هێڵەوە و لە ڕێگەى تورکیاوە دەستی پێ کرد. بەم شێوەیە دۆخەکە تا دەهات ئاڵۆزتر دەبوو. حکومەتی ناوەندیی عێراق بردنەدەرەوەى ئەم نەوتەى وەک کارێکی قاچاغچییانە لێک دەدایەوە (Zedalis, 2009: 300-303). حکومەتی ناوەندیی عێراق دەیویست ئەو نەوتەى کە لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا دۆزراوەتەوە، تەنها لە ڕێگەى سۆمۆوە بفرۆشرێت. بەو هۆیەوە گرژى و لێکتێنەگەشتن لەنێوان لایەنەکاندا ڕووی دا. پێشتر مشتومڕێکی وەها لەئارادا بوو کە ئاخۆ ئەنجامدانی گرێبەستی نەوت لە دەسەڵاتی کێدایە، بەڵام لە مایسی (٢٠١٤)ەوە مشتومڕێکی توندی دیکە هاتە ئاراوە کە ئاخۆ دەسەڵاتی ناردنەدەرەوەى نەوت لە توانای کێدایە، بەم شێوەیە گرفتەکە هەنگاوێک زیاتر ئاڵۆزیی بەخۆیەوە بینی. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دیوە یاساییەکانی ئەم بابەتەى لەگەڵ پسپۆڕى بوارى یاسای نێودەوڵەتی جەیمس ر. کرافۆرد پڕۆفیسۆر لە زانکۆى کامبریج کنە کرد و دیدگایەکی یاسایی سەربەخۆى بەدەست هێنا. بە تێڕوانینی کرافۆرد، ئەو گرێبەستانەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق ئەنجامی داوە؛ هەمووی یاساییە و لەگەڵ دەستووردا یەک دەگرێتەوە (Kurdistan Regional Government, 2014: 1-2). حکومەتی ناوەند بە هۆى ئەو بەریەککەوتنانەى لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا لە بارەى دەسەڵاتەکانەوە بۆی دروست بووبوو، بە پاڵپشتیی مادەی ٩٣ى دەستوور بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە لە دادگاى باڵاى عێراق بە تۆمەتی پێشێلی یاسا سکاڵاى تۆمار کرد. دادگاى باڵا لە ٢٣ى حوزەیرانی ٢٠١٤، بە کۆى دەنگ بڕیارى ڕێگریکردن لە ناردنەدەرەوەى نەوت و سەپاندنی سزاى بەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ڕەت کردەوە. دادگا ئاماژەى بەوە دا مادەى ١١٠ی دەستوورى عێراق کە سنوورى دەسەڵاتەکان دیاری دەکات و پشت بە یاساکانی پێش ساڵی ٢٠٠٣ دەبەستێت، بەهەڵە لێکدانەوەى بۆ کراوە. لە پەیوەندیدا بە دەستوورەوە، دادگا بڕیاری دا کە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەسەڵاتی ناردنەدەرەوەى نەوتی هەیە و ناردنەدەرەوەى نەوتەکەش پێشێلکاریى دەستوورى نییە. بۆیە ئەمە بڕیارى کۆتاییە و لە چوارچێوەى دەستووردایە و دەبێت پەیڕەویى لێ بکرێت. هەموو ئەو گرێکوێرانەى کە بە هۆى ناردنەدەرەوەى سەرچاوەکانی وزە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقەوە دروست بووبوو، کرانەوە. ئەگەرچی دادگاى باڵاى عێراق لە ڕووى یاسای ناوخۆییەوە بڕیارەکانی دا و تانەگرتنیشی ڕەت کردەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق شەرعیەتی بۆ خۆى بەدەست هێنا و مەترسیی سزادان لەسەرى هەڵگیرا، بەڵام هێشتا هەر مشتومڕە یاساییەکان کۆتاییان پێ نەهات. بۆیە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق داواى پابەندبوونی لە حکومەتی ناوەندی عێراقی بەرامبەر ئەم بڕیارە کرد، داواى لێ کرد ئەو کۆمپانیانەى بە هۆى ئەنجامدانی گرێبەستی نەوتی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا خرابوونە لیستی ڕەشەوە؛ دەریهێنێت و لەو بڕیارە پەشیمان ببێتەوە (Kurdistan Regional Government, 2014: 7). ئەم بڕیارە لە هەمان کاتدا لە ڕوانگەى تورکیاوە دەرئەنجامێکی زۆر گرنگی هەبوو، چونکە نەوتەکە لە ڕێگەى تورکیاوە دەگەیشتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. ئەم بڕیارە ڕەوایەتیی ڕێگەپێدانی لە خۆیدا هەڵگرتبوو، لە هەمان کاتدا ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ ئەوەى لەنێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا لە بوارەکانی دیکەشدا ڕێککەوتن ئەنجام بدرێت. وەزیرى ئابووریى عێراق ئەوەى ڕوون کردەوە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا سەبارەت بەو نەوتەى لە ناوچەکە دەردەهێنرێت، ڕێک کەوتوون تاوەکوو لە ڕێگەى هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهانەوە بنێردرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان (Dalar, 2015: 64). نەوتە دۆزراوەکەى هەرێمی کوردستانی عێراق هەر لە سەرەتاى بەرهەمهێنانیەوە تاوەکوو پڕۆسەى ناردنەدەرەوەى، هۆکارى سەرهەڵدانی چەندین گرژى و ناکۆکی بوو لەنێوان دەسەڵاتی ناوەند و هەرێمدا. بنەماى یاسایی ئەم ناکۆکییانە پاڵپشتە بە دەستوورى عێراقی کە لە ساڵی ٢٠٠٥دا پەسەند کراوە. لەبەر ئەوەى دەستووری عێراق حوکمەکانی ڕوون نەکردووەتەوە، هەردوو لایەنەکە بە ئاڕاستەى بەرژەوەندییەکانی خۆیان لێکدانەوەیان بۆ مادە دەستوورییەکان دەکرد و دواتر هەر لەسەر ئەم لێکدانەوانەى خۆشیان پەیڕەویى ڕێوشوێنەکانیان دەکرد، بۆیە لێرەوە وزە و سیاسەت خاڵی دەستپێکی ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو لایەنەکە بوون (Moradi ve Saie, 2013: 593). لەم قۆناغەدا و لە چوارچێوە نێودەوڵەتییەکاندا تێڕوانینێکی وەها بەربڵاو بوو کە لە ڕووى یاساییەوە هەق و مافی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقە کە ئیدارەى سەرچاوەکانی وزەى بدات. هۆکارى سەرەکیی جیاوازییەکانی نێوان ئەم دوو لایەنە، ڕێکنەخستنی دەسەڵاتەکانە بەوردی لە بابەتی بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی وزە لە دەستوورى حکومەتی فیدراڵیدا، لە لایەکی دیکەوە نەبوونی هەستی دڵنیایی و متمانەیە بە یەکتر بە هۆى ئەو ململانێیانەى لە پڕۆسە مێژووییەکەدا ڕووی داوە (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 19). بابەتێکی دیکە کە هێندەى بەرهەمهێنانی سەرچاوەکانی وەک نەوت و غازى سروشتی گرنگە، کێشەى گواستنەوەی سەرچاوەکانە لە ئاسایش و دڵنیاییدا. هێڵەکانی بۆرى ڕۆڵێکی گرنگ لە گواستنەوەی نەوتی خاو و غازی سروشتیدا دەگێڕن. لەبەر ئەوەى هێڵەکانی بۆرى بە زیاتر لە وڵاتێکدا تێپەڕ دەبن، نرخی تێچووی دارایی و گواستنەوەى تێپەڕبوونەکە بەرزتر دەکەنەوە. لەبەر ئەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەندەرى ئاوى نییە، ئەمەش دەبێتە بابەتێکی گرنگ کە ئاخۆ لە کوێوە نەوتە بەرهەمهێنراوەکەیان بنێرنە سەر دەریا. گەر لە ڕووى جوگرافییەوە هەڵسەنگاندن بۆ ئەم بابەتە بکرێت، ئەوا دەتوانرێت نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕێگەى وڵاتانی عێراق، ئێران، سووریا، ئیسرایل و تورکیاوە بنێردرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. ئەگەر لە ڕوانگەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقەوە هەڵسەنگاندن بۆ ئەم هەڵبژاردنانە بکەین: دەسەڵاتی فیدراڵیی عێراق پێی وایە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەسەڵاتی ئەنجامدانی گرێبەستی لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکاندا نییە و هەروەها لە سنوورى دەسەڵاتەکانیدا نییە نەوت بنێرێتە دەرەوە، لەبەر ئەوەى کە لە بنەڕەتدا ڕەزامەند نییە لەسەر پڕۆسەکە، کەواتە ڕێگە نادات لە ڕێگەى هێڵەکانی بۆریی خۆیەوە، ئێمە (حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق) نەوتەکە بنێرینە دەرەوە. بەم هۆیەوە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەندەرى بەسڕە بۆ ناردنەدەرەوەى نەوتەکەى هەڵنابژێرێت. ناردنەدەرەوەى نەوتەکە لە ڕێگەى ئێرانەوە، بەتایبەت لە گەرووى هورمزەوە بەدیلێکی سەرنجڕاکێش نییە، چونکە ئێران بە هۆى کێشە ئەتۆمییەکەیەوە ساڵانێکی دوورودرێژە لەژێر گەمارۆى کۆمەڵگەى نێودەوڵەتیدایە. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، بۆ ئەوەى دووچارى هەمان تەنهایی ئێران نەبێتەوە، کەواتە ئێران بۆ ناردنەدەرەوەى نەوتەکەى هەڵنابژێرێت. هێڵی بۆریى نەوتی کەرکووک-بانیاس کە لە سووریاوە تاوەکوو دەریاى سپی درێژ دەبێتەوە، ڕۆژانە تواناى گواستنەوەی ٧٠٠٠٠٠ بەرمیل نەوتی هەیە. بەڵام لە ساڵی (٢٠٠٣)ەوە بە هۆى پڕۆسەى ئازادیى عێراقەوە ئەم هێڵە نەوتییە زیانی بەر کەوت و دووچارى پەککەوتن بوویەوە. بە هۆى سەرهەڵدانی شەڕى ناوخۆى سووریا لە ساڵی ٢٠١١دا هەڵبژاردنی ئەم ڕێگەیە بە هۆى ناسەقامگیرییەوە بووە ئەگەرێکی دوور. بەڵام گەر بێتوو پەیەدە لە باکوورى سووریا یاخود لە خاکی نێوان هەرێمی کوردستانی عێراق و سووریادا ناوچەیەکی ئۆتۆنۆمی دابمەزرێنێت، لە هەمان کاتدا گەر ئەمەریکاى پاڵپشتیکارى هێزەکانی سووریاى دیموکرات و پەیەدە فشار لە  حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بکات، لێرەدا هێڵێکی بۆریى نەوتی نوێ لێدەدرێت ئیتر لە ڕێگەى دەریاى سپی یاخود ئیسرائیلەوە بێت دەگەیەنرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق پاڵپشتیی ئەمەریکاى لە بابەتی ناوچە جێناکۆکەکان و سەربەخۆیدا لێ بدیبایە، دەکرا ئەو داواکارییەى بەم ئاڕاستەدایە قبووڵ بکرێت. ئیسرائیل لە ڕێگەى گەیاندنی سامانی وزەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقەوە بە تێپەڕین بەناو خاکەکەیدا و ناردنی بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، ئامانجیەتی ببێتە ناوەندەوزە. بەم هۆیەوە ئیسرائیل پڕۆژەى چاککردنەوەى هێڵی پەککەوتووى بۆریى نەوتی کەرکووک-هەیفای پێشکەش کردووە، دەیەوێت لە ڕێگەى سووریا یاخود ئەردەنەوە نەوتی کەرکووک بگەیەنرێتە ئیسرائیل و لەوێشەوە بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ئەوەى کاردانەوە و سەرنجی دونیاى عەرەبی بۆ خۆى ڕانەکێشێت، ئەم هێڵە بۆرییە نەوتییە هەڵنابژێرێت. درێژیى هێڵی ئەم ڕاڕەوە ١١٠٠کیلۆمەترە. ئەم ڕێڕەوە وەک ئەوەى تورکیا شاخاوى نییە، تەختە و بۆ هێڵی بۆرى زۆر گونجاوە. لەسەر ڕێڕەوەکە دوو پاڵاوگەى تێ دەکەوێت، یەکێکیان لە ئوردن و ئەو دیکەیان دەکەوێتە هەیفاوە. ئەم تایبەتمەندییانە ئەگەرى کارکردن لەسەر هێڵەکە زیاتر دەکات، بەم هۆیەوە هێڵی بۆریى نەوتی کەرکووک-هەیفا لە دۆخێکدا ئاسانتر بەدی دەهێنرێت. گەر ئەمە بهێنرێتە سەر ئەرزى واقع، ئەوا هێڵی بۆریى کەرکووک-جەیهان گرنگییەکەى وەک خۆى نامێنێتەوە. ئەگەر هێڵی کەرکووک-جەیهان لە کارکردنیدا بەردەوام بێت، ئەوا هێڵی کەرکووک-هەیفا وەک جێگرەوەیەک بۆ هەمیشە وەک ئەگەرێکی کراوە دەبینرێت. هەرچی تورکیایە، لەبەر ئەوەى لە ڕووى جوگرافییەوە خاوەن ئەو تایبەتمەندییەیە کە بتوانێت نەوتی هەرێمی کوردستانی عێراق بگەیەنێتە سەر دەریاى سپی، لە هەمان کاتدا ئەوەش خاڵێکی ئەرێنیی مەزنە بۆ تورکیا کە بازاڕى وزەی دراوسێی ئەورووپایە. تورکیا دەتوانێت ئەو نەوتە بە تێچوویەکی کەم بگەیەنێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، ئەمەش بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق ماناى بەرزبوونەوەى ڕێژەى قازانجەکەیەتی. تواناى تەکنەلۆژیی تورکیا بەراورد بە وڵاتە دراوسێکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ئاستێکی بەرزتردایە، ئەمەش وای کردووە حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق؛ تورکیا بە گونجاوتر ببینێت (Ayhan, Barzani ve Demir, 2013: 17). لە ڕووى سیاسییشەوە تورکیا کاندیدە بۆ بوونە ئەندامی یەکێتیی ئەورووپا، ئەندامی ناتۆیە و لە هەمان کاتدا لەگەڵ ئەمەریکادا پەیوەندییەکانی لە ئاستێکی باشدان، هەموو ئەمانەش وای کردووە تورکیا بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق سەرنجڕاکێش بێت. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لە ڕووى مێژوویی، ئایینی و کولتوورییەوە، تورکیا لە خۆی و خەڵکەکەیەوە بە نزیکتر دەبینێت. جگە لەوەش، حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە زۆر ڕووەوە ئەو ئامانجەى هەیە کە زیاتر تێکەڵ بە تورکیا و دونیاى ڕۆژئاوا ببێت (Dalar, 2015: 62). لە ساڵی ٢٠١٢دا نێچیرڤان بارزانی جەختی لەوە کردەوە کە تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق تەواوکەرى باڵایی یەکترن و لە زۆر لایەنەوە پێویستیان بە پاڵپشتیی تورکیا هەیە، چونکە تورکیا نزیکترین شوێنە بۆ سەر دەریا، پەیوەندیی وزەیان لەگەڵ تورکیادا خۆى لە هەماهەنگییەکی بەرامبەریدا دەبینێتەوە (Çandar, 2012: 1). کەموکورتییەکانی تورکیا لە ڕووى وزەوە و سنوورداریى جوگرافیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، ئەم نزیکبوونەوەیەى بەرەو هەماهەنگیی بەرامبەرى وەرچەرخاند.   ٣,٣. ئامانجی تورکیا بۆ بوون بە ناوەندی وزە یەکێکی دیکە لەو بابەتە گرنگانەى کە هێزە هەرێمی و ناهەرێمییەکانیش هەوڵ دەدەن لە بەرژەوەندیی خۆیان بەکاری بهێنن، ئامانجی بوون بە ناوەندی وزەیە. ئەم ئامانجە یەکێکە لە گرنگترین ڕەگەزە بنەڕەتییەکانی دیاریکردنی سیاسەتی وزە. بە هۆکارى دابەشبوونی سامانی وزە بە شێوەیەکی ناهاوسەنگ لە سەرانسەرى جیهاندا، هەندێک لە وڵاتان بە گوێرەى هەڵکەوتەى جوگرافیی ناوچەکەیان بوونەتە ڕێڕەوەى ڕاکێشانی هێڵی بۆریى نەوت، ئەم وڵاتانە خاڵی کلیلی و بەستەرەوەى نێوان وڵاتانی بەهەمهێنەر و بەکارهێنەرى تەوژمی سەرچاوەکانی وزەن، ئەمانە وەک پردی پەیوەندین و بە هۆى ئەم تایبەتمەندییەیانەوە وەک وڵاتی گوێزەرەوە (ترانزێت) ناو نراون و لە ڕووى گرنگییەوە لە پلەى یەکەمیدان. تورکیا وەک یەکێک لەم وڵاتانە، ئامانجیەتی وەک یاری دروستکەرێکی گرنگ لە ناوچەکەدا ڕۆڵی هەبێت (Kantörün, 2010: 88). لە سایەى جێکەوتەى جیۆستراتیژى و هەڵکەوتە جوگرافییەکەیەوە، تورکیا وەک یەکێک لە کارەکتەرە گرنگەکانی ناوچەکە ڕۆڵ دەگێڕێت. لەمڕۆماندا لەو ڕێڕەوانەى کە بیرى لێ دەکرێتەوە وەک ڕێڕەوى نەوت بەکار بهێنرێت، ئەم لە سەنتەرەکەیدا شوێنپێی خۆى قایم کردووە. تورکیا پێگەیەکی ستراتیژیی گرنگی هەیە، چونکە لە لایەکەوە لە ڕووى جوگرافییەوە نزیکە لە ناوچەیەکی دەوڵەمەند بە سامانی وزە و لە لایەکی دیکەشەوە کەوتووەتە نێوان ئەم ناوچەیە و وڵاتانی بەکارهێنەرى پیشەسازیى خۆرئاوا، لە هەمان کاتدا لەچاو وڵاتەکانی دیکەى ناوچەکەدا لە ڕووى ئاسایش، سەقامگیرى و بەردەوامی لە گواستنەوەى سەرچاوەکانی وزە بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان وەک ناوەندێکی گرنگی بازرگانی خۆى نمایش دەکات. لەمڕۆدا داتا و زانیارییەکانی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە لەلایەن دەوڵەتانەوە وەک سەرچاوەیەکی تۆکمەى خەمڵاندن و دووربینی پەسەند دەکرێت. بە گوێرەى ڕاپۆرتەکانی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزە، تورکیا بە هۆى هەڵکەوتە جوگرافییەکەیەوە لە بابەتی فرەچەشنکردنی سەرچاوەکانی وزەدا خاوەن دەرفەتێکی گەورەیە. بۆیە پێویستە وڵاتەکە هەماهەنگی لەسەر ئاستی هەرێمی بەرەوپێش ببات. بەشداریى تورکیا لە ئاسایشی وزەی ئەورووپادا، بابەتێکی گرنگ و ژیانییە (International Energy Agency, 2016: 1-2). یەکێتیی ئەورووپا لە دونیادا دووەم گەورەترین هاوردەکارى وزەیە. ڕێژەى وابەستەبوونی بە دەرەوە لە بوارى وزەدا لە (٥٠%)یە. وا پێشبینی دەکرێت ئەم ڕێژەیە لە ساڵی ٢٠٣٠دا بۆ ئاستی (٧٠%) بەرزتر ببێتەوە. لە ڕوانگەى یەکێتیی ئەورووپاوە، ئەو وڵاتانەى کە وزەیان پێدا تێپەڕ دەبێـت هێندەى وڵاتانی دابینکەرى وزە گرنگن. بە هۆى قەیرانەکانی (٢٠٠٦-٢٠٠٨)ى ئۆکرانیا، گرنگیی وڵاتانی گوێزەرەوەى وزە بەدەر کەوت. ناردنی وزە لە تورکیاوە، وابەستەیی وڵاتانی یەکێتیی ئەورووپا بە ڕووسیاوە کەم دەکاتەوە و وەهاى لێ دەخوێنرێتەوە خاڵێکی یەکلاکەرەوەى گرنگ بێت لە پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و وڵاتانی یەکێتیی ئەورووپادا (Özpek, 2013: 358). هەر ئەم گرنگییە بایەخی تورکیاى لە بوارى وزەدا زیاد کردووە و کۆمەکێکی ئەرێنییش بە پەیوەندییەکانی تورکیا و یەکێتیی ئەوروپا دەکات. ئەو بابەتانەى ئەرکە لەسەر تورکیا لە پڕۆسەى ئەندامێتیی یەکێتیی ئەورووپادا ئەنجامیان بدات، لەژێر ٣٣ ناونیشاندا کۆ کراونەتەوە (Pamir, 2005: 74-81). لەم ٣٣ ناونیشانەدا یەکێکیان “سەردێڕى وزە”ەیە. لە حاڵەتێکدا گەر تورکیا بتوانێت ببێت بە ئەندامی یەکێتیی ئەورووپا، دەبێت پەیڕەوى لە سیاسەتی وزەى یەکێتیی ئەورووپا و هەموو ئەو یاساوڕێسایانەى دەچێتە ئەو چوارچێوەیەوە بکات (Ergün, 2007: 1-5). بەم هۆیەوە دەکرێ لە داهاتوودا وزە ببێتە دیاریکەرى بنەما سەرەکییەکانی پەیوەندیی نێوان تورکیا و یەکێتیی ئەورووپا. تورکیا دەیەوێت بڕى وزەى هێنراو بۆ بەندەرى جیهان دوو هێندە بەرز بکاتەوە و لێرەدا دامەزراوەیەکی گەورەى وزە و پاڵاوگە لەگەڵ تێرمیناڵێکی گەورەى ناردنەدەرەوەى وزە دروست بکات و بۆرسەى وزەش بکاتەوە (Yıldız, 2013: 65). ئەو سەرچاوە و سامانە سروشتییەى لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا هەیە و لە ڕێگەى تورکیاوە دەنێردرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکانی دونیا، تورکیا لە ئامانجەکەى بۆ بوونە ناوەندێکی وزە نزیک دەکاتەوە. بە ئاڕاستەى بەدیهێنانی ئەم ئامانجانەدا، هێڵێکی بۆرى کە نەوتی هەرێمی کوردستانی عێراق بەرەو تورکیا دەگوازێتەوە؛ ڕاکێشرا، ئەو نەوتەش کە لەم هێڵی بۆرییەوە دێت، دەگەیەنرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکانی دونیا. هەرێمی خۆبەڕێوەبەریى کوردی عێراق لە پلانیدایە لە داهاتوودا ڕێژەى هەناردەى نەوتی خاو بۆ ٢ ملیۆن بەرمیل بەرز بکاتەوە. گەیاندنی ئەم نەوتەش لە ڕێگەى تورکیاوە بە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، کۆمەکبەخش و هاوکار دەبێت لە هێشتنەوەى هەژموون و باڵایی جیۆستراتیژیى تورکیا لە بوارى وزەدا. تێکڕا نرخی گواستنەوە و ترانزێتی یەک بەرمیل نەوت بە دۆلارێک دیاری دەکرێت، ئەمەش ماناى وایە تورکیا تەنها بە هۆى ئەم گواستنەوەیەوە ڕۆژانە بڕى یەک ملیۆن دۆلارى دەست دەکەوێت، ئەمە لە حاڵەتێکدا گەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق وەک ئەو ئامانجەى کە دیاریی کردووە ساڵانە بڕى یەک میلۆن بەرمیل نەوتی خاو بنێرێتە دەرەوە (Yıldız, 2013: 65). سیاسەتی تورکیا بۆ بوونە ناوەندێکی وزە لە ناوچەکەدا، تورکیا ئاڕاستە دەکات تاوەکوو هەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقدا بکات. بازرگانیی نەوت تەنها بریتی نییە لە فرۆشتنی نەوتی خاو، بەشێکی گەورەى بازرگانییەکە لەسەر گواستنەوە، پاڵاوتن و گەیاندنی بە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان وەستاوە. داهاتی گەورەتر لە پڕۆسەى بەرهەمهێنانەکە لەم قۆناغانەدا بەدەست دەهێنرێت. هەر بەم هۆیەوەیە بەشێکی زۆرى پارەى نەوت کە لە بازاڕدایە، بە هۆى خزمەتگوزارییەکانەوە زیاتر کەوتووەتە ژێر کۆنترۆڵی کۆمپانیاکانەوە (Ayhan, 2009: 2). ماوەى نێوان ئەو کێڵگەیەى کە نەوتەکەى لێ بەرهەم دەهێنرێت و ئەو بەندەرانەى کە بە کەشتی نەوتەکەى لێ بار دەکرێت، تێچوونەکە بە هەمان ڕێژە زیاتر دەکات. گەر تورکیا بتوانێت هەڵسەنگاندێکی تەندروست بۆ لایەنە ئەرێنییەکانی جێکەوتە جوگرافییەکەی و پەیوەندییەکانی لە ناوچەکەدا بکات و برەویان پێ بدات، ئەوا دەبێتە وڵاتێکی خاوەن ئاڕاستەکەرى گەمە سیاسییەکان لە ناوچەکەدا. ئەنجام و هەڵسەنگاندن ئەو وڵاتانەى دەتوانن سەرچاوەکانی وزە بە تێچوویەکی کەمتر و فرەچەشنی لە دابینکردنی سەرچاوەکاندا بەدی بهێنن، لەچاو وڵاتانی دیکەدا لە حاڵەتی قازانجدان. ئەو وڵاتانەى لە ڕووى وزەوە وابەستەى دەرەوەن، وەک چۆن لە بوارى سیاسەتی دەرەوەدا چالاک نین، بە هەمان شێوە لە کاتی قەیرانە ناوخۆیی و جیهانییەکانی وزەدا زۆر بەخراپی کاریگەریی قەیرانەکە لەسەریان دەردەکەوێت. بۆیە وزە وەک چۆن لە پەیوەندییە ئابوورییەکاندا ڕۆڵێکی گرنگ دەبینێت، بە هەمان شێوە یەکێکە لە دیاردە کاریگەرەکان کە ئاڕاستەى پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەکان دەکات. لە ساڵی ٢٠٠٥ بەدواوە، هەندێ گۆڕاوى نوێ دەرکەوتن کاریگەرییان لەسەر چۆنێتیی پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق هەبوو. ئەم گۆڕاوانە لە هەردوو لاوە  گۆڕانکاریى بەسەر پەیوەندییەکاندا هێنا و ئاسۆیەکی نوێی لە بەردەمیاندا واڵا کرد. هۆکارى سەرەکیی ئەم گۆڕانکارییەش، گۆڕانی ستاتۆى کوردان و برەوسەندنی پەیوەندییەکانی وزە بوو، بەتایبەتی کاتێک بابەتی وزە وەک پێوەر و نیشانەیەکی نوێ هاتە ناوەندەکەوە و ئەمەش بووە بزوێنەرى پەیوەندیی وزە لەنێوان تورکیاى هاوردەکارى وزە و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق. لەبەر ئەوەى وزە پۆتانشیەڵی زیادکردنی هەماهەنگیی هەیە، هەڵگرى کۆمەڵێک فاکتەرە کە لە توانایدایە لایەنەکان ڕازى بە هەماهەنگیی یەکتر بکات. بە هۆى ئەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق خاوەنی نەوت و غازی سروشتییە، تورکیاش خاوەنی توانایەکی تەکنەلۆژییە، بۆیە پەیوەندییەکانیان لەسەر بنەماى هەماهەنگی، هاووابەستەیی و “براوە و براوە” بەڕێ دەکرێت. لە پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا لەگەڵ هەرێمی کوردستانی عێراقدا، هیوا و چاوەڕوانیی سەرەکیی تورکیا ئەوەیە هاوتەریب لەگەڵ گەشەکردنی ئابوورییەکەیدا؛ پێویستییەکانی بە نەوت زیاد دەبێت، بۆیە دەیەوێت بە نرخێکی گونجاو نەوتی دەست بکەوێت و فرەچەشنی لە سەرچاوەکانی زیاد بکات، هەروەها لە ڕێگەى تێپەڕینی هێڵی بۆرییەوە بە خاکەکەیدا ببێتە ناوەندی گوێزەرەوەى نەوت. هیوا و چاوەڕوانییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ تورکیادا ئەوەیە لەبەرامبەر حکومەتی ناوەندی عێراقدا بەهێز ببێت، دەیەوێت بونیادە ئابوورییەکەى لە کاتی قەیرانەکاندا کەمترین زیانی بەر بکەوێت و شکستە نەبێت و دووچارى کەمترین زیان ببێتەوە، بۆیە لەم ڕێگەیەوە هەوڵی زیادکردنی داهاتەکەى دەدات و دەیەوێت لە سایەى ئەمەوە دەستی لە هاوکێشە و ململانێ سیاسییەکاندا بەهێز بێت. خواستی زیادکردنی پەیوەندییەکانی وزەى نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم چوارچێوەیەدا شێوەى گرتووە (Balcı, 2014: 8). جگە لەوەش، ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بتوانێت سەرچاوەکانی وزەى خۆی بگەیەنێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان؛ داهاتێکی سەقامگیر و ڕێکوپێکی دەست دەکەوێت، دواتریش دەکرێت ببێتە کارەکتەرێک کە لە ناوچەکە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش نەتوانرێت فەرامۆش بکرێت (Anaid, 2014: 49). چالاکیی ھێڵی بۆریى نەوت لە گواستنەوەى وزەدا بۆ بازاڕە جیهانییەکان، لێهاتوویی و کارامەیی لۆجستی، نزیک لە بازاڕ و گواستنەوە لە چوارچێوەى تایبەتمەندییەکانی بازاڕدا، سەقامگیرى و ئاسایشی ناردنەدەرەوەى نەوت؛ لە گرنگترین ئەو تایبەتمەندییانە بوون کە هانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراقی دا بەراورد بە وڵاتانی دیکەى دراوسێ ڕوو لە تورکیا بکات. لە ڕووى سیاسییشەوە تورکیا کاندیدە بۆ بوونە ئەندامی یەکێتیی ئەورووپا، ئەندامی ناتۆیە و لە هەمان کاتدا لەگەڵ ئەمەریکادا پەیوەندییەکانی لە ئاستێکی باشدان، هەموو ئەمانەش وای کردووە تورکیا بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق سەرنجڕاکێش بێت. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ڕووى مێژوویی، ئایینی و کولتوورییەوە؛ تورکیا لە خۆی و خەڵکەکەیەوە بە نزیکتر دەبینێت، جگە لەوەش حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە زۆر ڕووەوە ئەو ئامانجەى هەیە زیاتر تێکەڵ بە تورکیا و دونیاى ڕۆژئاوا ببێت. تورکیا، لەبریى دەستوەردان لە مشتومڕە یاسایی و سیاسییەکانی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و دەسەڵاتی فیدراڵی، چاوەڕێی ئەوە بوو کێشەکە لەنێوان خۆیاندا یەکلایی بکەنەوە. بڕیارى دادگاى باڵاى دەسەڵاتی ناوەندی لە بەرژەوەندیی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، هەم دەستی هەرێمی کوردستانی عێراقی لە هاوکێشەکەدا بەهێز کرد، هەمیش ڕێگەخۆشکەر بوو بۆ ئەوەى تورکیا بە ئاسوودەیەکی زیاترەوە بازرگانیی لەگەڵدا بکات. جگە لەوەش گەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق بتوانێت سەرچاوەکانی وزەى خۆی بگەیەنێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان، داهاتێکی سەقامگیر و ڕێکوپێکی دەست دەکەوێت، دواتریش دەکرێت ببێتە کارەکتەرێک کە لە ناوچەکە و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش نەتوانرێت فەرامۆش بکرێت. وزەى هێڵەکانی بۆریى نەوت دیاردەى هەماهەنگی و هاووابەستەیی لەنێوان لایەنەکاندا هێنایە کایەوە. هەڵوێستی تورکیا بەرامبەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٨ بەدواوە گۆڕانی بەسەردا هات، پەیوەندییەکان لەسەر بنەماى ئەمنی وازی لێ هێنرا و چوونە قۆناغێکەوە ئیتر بایەخ بە پێشخستنی هەماهەنگی دەدرا. هەماهەنگیی نێوان تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لە بوارى وزەدا، کۆمەکی زیادبوونی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو لایەنەکەى کرد. کۆبوونەوەى تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق لەم چوارچێوەیەدا جۆرێک لە پەیوەندیی لەنێوان خۆیاندا برەو پێ دا کە هەردوو لایەنەکە تێیدا براوە بن. وەها دەردەکەوت لایەنەکان لە بابەتی پارڤەکردنی مەترسییەکاندا مکوڕ بن، ئەمەش لە پێناو تێپەڕاندنی ئەو ئاڵنگارییانەى لە بەردەمیاندا بوو، چونکە سەرەڕاى فشارەکان؛ لەم پەیوەندییە پەشیمان نەبوونەوە و بەرەوپێشتریشیان برد. سەردانکردنی یەکترى هەردوو لا لەسەر ئاستی باڵا زیاتریش بەهێزى دەکات. بەشێکی گەورەى داهاتی بازرگانیی نەوت لە ڕێگەى گواستنەوەى نەوتە خاوەکە، پاڵاوتنی و ناردنی بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان بەدەست دەهێنرێت. بەشێکی زۆرى ئەم داهاتە بە هۆى پێشکەشکردنی ئەم خزمەتگوزارییانە لەلایەن کۆمپانیاکانەوە، کەوتووەتە ژێر کۆنترۆڵی ئەوانەوە. تورکیا هەماهەنگییەکی فرەلایەن لەگەڵ کارەکتەرەکاندا دەکات، بۆیە وزە وەک ئامرازێکی ململانێ بەکار ناهێنێت، بەڵکوو وەکوو ئامرازێک بۆ ئاشتی و نموونەیەکی ئایدیاڵیی داهاتوویەکی خۆشگوزەران بۆ مرۆڤی ناوچەکە بەکاری دەهێنێت. حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق دەیەوێت لە داهاتوودا لەبەرامبەر ئەو ڕێژە لە سامانی وزە کە دەینێرێتە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان؛ داهاتێکی جێگیر و ڕێکوپێکی دەست بکەوێت، ئەمەش وای لێ دەکات بە هۆى پەیوەندییەکانی وزەوە لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی وەک کارەکتەرێکی ئاماژەبۆکراو هەژمار بکرێت. هێڵەکانی وزەى تێپەڕیو بە تورکیادا دەبێـت وەک ئامرازێک بۆ ئاشتی و سەقامگیرى ببینرێت. تا چەندە هێڵەکانی بۆرى بە تورکیادا تێپەڕ ببن، ئەوەندەش پردى بەهێزى ئاشتی بونیاد دەنرێت. سەرچاوەکان Anaid, A. (2014). Turkish Economic Expansion and its Regional Implications. The Review Kurdistan Region of Iraq Kurdistan, 1(5), 41-53. Arı, T. (2013). Uluslararası İlişkiler Teorileri Çatışma, Hegemonya, İş Birliği. İstanbul: MKM Yayıncılık. Aydoğan, B. (2016). Türkiye-IKBY İlişkilerinde Yeni Dönem mi? Ortadoğu Analiz, 8(72), 38-41. Ayhan, V. (2009). Ortadoğu ve Petrol: İmparatorluk Yolu. Bursa: Dora Yayıncılık. Ayhan, V., Barzani, A. ve Demir, H. (2013). Enerji Siyaseti, Türkiye Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi, Boru Hatları, Petrol Satışı ve Bağdat’ın Pozisyonu. IMPR, Kasım 2013, 1-31. Balcı, A. (2014). Enerji’sine Kavuşan Komşuluk Türkiye-Kürdistan Bölgesel Yönetimi İlişkileri. SETA Analiz, 97(1), 7-26. Bell, J. C. & Saunders, C. (2006, July 7). Iraq Oil Policy-Constitutional Issues Regarding Federal Government and Regional Authority. http://www.iraqoilforum.com/inc/uploads/2011/11/Joseph-Bell-Oil-Policy-Issues-Constitution.pdf (Erişim Tarihi: 15.06.2020). Chazan, G. (2012, December 10). An Ocean of Reserves Waiting to be Tapped. Financial Times. https://www.ft.com/content/d93421e8-3ef7-11e2-9214-00144feabdc0 (Erişim Tarihi: 22.08.2020). Çağaptay, S. & Evans, T. (2012, January 24). Turkey’s Changing Relations with Iraq: Kurdistan Up, Baghdad Down, https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/turkeys-changing-relations-iraq-kurdistan-baghdad-down (Erişim Tarihi: 18.06.2020). Çandar, C. (2012, 26 Mayıs). İşin İçine Kürdistan Petrolü Girerse. Hürriyet. https://www.hurriyet.com.tr/isin-icine-kurdistan-petrolu-girerse-20630287 (Erişim Tarihi: 17.04.2020). Dalar, M. (2015). Türkiye-Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi İlişkileri: Karşılıklı Bağımlılık Teorisi Bağlamında Petrol İlişkisine Dayalı Bir Analiz. Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 34(1), 47-70. Dalar, M. (2016). Tarihsel, Siyasal ve Hukuksal Perspektifiyle Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi. Bursa: Aktüel Yayınları. Danilovich, A. & Owtram, F. (2014). The Federalization of Natural Resources. In A. Danilovich (Ed.), Iraqi Federalism and the Kurds (pp. 113-141). New York, ABD: Ashgate Publishing Ltd. Deek, A. & Burton, M. D. (2007). Iraq’s Constitution: A Drafting History. Cornell International Law Journal, 40(1), 2-84. Dış İşleri Bakanlığı (2018, 10 Aralık). Petrol Fiyatlarının Ekonomilere Etkisi. http://www.mfa.gov.tr/petrol-fiyatlarinin-ekonomilere-etkisi.tr.mfa (Erişim Tarihi: 13.08.2020). Enerji Bakanlığı (2018). Türkiye’de Doğalgaz Depoları. https://www.enerji.gov.tr/tr-TR/Sayfalar/Dogal-Gaz (Erişim Tarihi: 19.04.2020). Ergün, Ç. E. (2007). Avrupa Birliği Enerji Hukuku. Ankara: Çakmak Yayınevi. Genel Energy (2016, September 20). Kri Oil Production. Retrieved from: http://www.genelenergy.com/operations/kri-oil-production (Erişim Tarihi: 25.08.2020). Haas, Ernst B. (1964). Beyond The Nation-state: Functionalism And International Organization. 1st edition. California: Stanford Universitiy Press. Hinnebusch, R. A. (2003). The International Politics of The Middle East. New York, ABD: Manchester University Press. International Crisis Group (2012, April 19). Iraq and the Kurds: The High-Stakes Hydrocarbons Gambit, Crisis Group, Middle East Report No120. https://www.crisisgroup.org/middle-east-north-africa/gulf-and-arabian-peninsula/iraq/iraq-and-kurds-high-stakes-hydrocarbons-gambit (Erişim Tarihi: 23.06.2020). International Energy Agency (2016, September 30). Energy Policies of IEA Countries: Turkey 2016 Review. https://www.iea.org/reports/turkey-2012 (Erişim Tarihi: 22.07.2020). International Energy Agency (2012, October 20). Iraq Energy Outlook, Paris. https://www.iea.org/reports/iraq-energy-outlook-2012 (Erişim Tarihi: 18.07.2020). İşeri, E. (2014). Barış Boru Hattı Vizyonu. Ortadoğu Analiz Dergisi, 6(61), 10-13. İzzeti, İ. (2006). Soğuk Savaş Döneminde Irak, (Çev. H. Uygur). İstanbul: Küre Yayınları. Kantörün, U. (2010). Bölgesel Enerji Politikaları ve Türkiye. Bilge Strateji, 2(3), 87-114. Keohane, R. O. & Nye, J. S. (2001). Power and Interdependence. New York, ABD: Addison Wesley Longman. Keohane, Robert O. (2002). Power and Governance in A Partially Globalized World. New York: Routledge. Khalil, L. (2009, June 20). Stability in Iraqi Kurdistan: Reality or Mirage? https://www.brookings.edu/inc/uploads/2016/06/06_kurdistan_khalil.pdf (Erişim Tarihi: 25.01.2021). KRG Ministry of Natural Resources (2021, January 27). Vision, Erbil. http://mnr.krg.org/index.php/en/gas/vision-gas (Erişim Tarihi: 28.01.2021). Kurdistan Regional Government (2014, June 20). KRG statement on oil exports. http://mnr.krg.org/index.php/en/index.%20Php/en/pressreleases/379-krg-statement-on-oil-exports (Erişim Tarihi: 14.09.2020). Moradi, J. & Saie, A. A. (2013). Energy Strategy of A Study of Obstacles on the Way of Federalism in Iraq. Journal of American Science, 8(9), 589-597. Özpek, B. B. (2013). Securing Energy or Energising Security: The Impact of Russia’s Energy Policy on Turkey’s Accession to the European Union. Journal of International Relations and Development, 16(1), 358-379. Pamir, N. (2005). Avrupa Birliği’nin Enerji Sorunsalı ve Türkiye. Stratejik Analiz, 5(11), 74-81. Pazarcı, H. (2007). Uluslararası Hukuk. Ankara: Turhan Kitabevi. Ticaret Bakanlığı (2021). Irak Ülke Profili. https://ticaret.gov.tr/data/5efddfdd13b876a83c6f2fba/Irak%20%C3%9Clke%20Profili.pdf (Erişim Tarihi: 18.01.2021). Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (2019, 15 Kasım). 2019 Yılı Ham Petrol ve Doğal Gaz Sektör Raporu. http://www.tpao.gov.tr/file/2005/2019-tpao-sektor-raporu-3185ed3b4af5442c.pdf (Erişim Tarihi: 23.08.2020). Varol, T. S. (2013). Ankara’nın Kuzey Irak Politikasında Genel Enerji ve Siyah Kalem. Yüzyıl Dergisi, 55(1), 5-13. Wildenburg, W. (2012). Breaking From Baghdad: Kurdish Autonomy vs. Maliki’s Manipulation. World Affairs, 175(4), 47-53. Yıldız, T. (2013). Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TBMM Genel Kurul Konuşması. Ankara: TBMM Yayınları. Zedalis, R. J. (2009). The Legal Dimensions of Oil and Gas in Iraq. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Zhdannikov, D. (2016, November 18). Exclusive: Glencore seeks $550 million to raise stakes in Kurdish oil Game. https://www.reuters.com/article/us-glencore-oil-kurdistan-exclusiveidUSKBN13D1O7 (Erişim Tarihi: 21.09.2020). [1]  توێژەر لە تەواوى نووسینەکەیدا وەک لە پەراوێزى دووەمدا ڕوونی کردووەتەوە، بەرامبەر حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، دەستەواژەى هەرێمی خۆبەڕێوەبەریى کوردیی عێراقی بەکار هێناوە، لە هەمان کاتدا بۆ هەرێمی کوردستانی عێراق، هەرێمی کوردیی عێراقی بەکار بردووە. لەبەر ئەوەى حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق و هەرێمی کوردستانی عێراق لە یاسای نێودەوڵەتی و لە دەستوورى عێراقدا وەک هەرێمێکی فیدراڵی ناوى هاتووە، لەم وەرگێڕانەدا ئەوەى دووەمیان هەڵبژێردراوە. (وەرگێڕ) [2]  لەژێر ڕۆشنایی یاسای نێودەوڵەتی، کێشەى ناسنامە لەلایەن دەسەڵاتی عێراقی و نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دیاری کراوە. ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ٣٠ى حوزەیرانی ٢٠٠٣دا، عێراقی وەک دەوڵەتێکی خاوەن سەروەرى ناساند. لە ڕێکەوتی ١٥ى ئۆکتۆبەرى ٢٠٠٥دا، لە مادەى (١١٧)ەمیندا هەرێمەکە وەک “هەرێمی کوردستان” ناسێنرا. لە وێبسایتی فەرمیی وەزارەتی دەرەوەى تورکیادا (http://www.mfa.gov.tr/sayin-bakanimizin-erbil-i-ziyareti-10-06-2019.en.mfa)   ناوى هەرێمەکە بە “هەرێمی کوردیی عێراق”  (IKB)   و ئیدارەکەشی بە هەرێمی بەڕێوەبەریى کوردیی عێراق (IKBY)   هێنراوە، لەم توێژینەوەیەدا ناوهێنانەکەى وەزارەتی دەرەوەى تورکیا بۆ ناوچەکە هەڵبژێردراوە. [3] Organization for Economic Co-operation and Development (ڕێکخراوى هاریکارى بۆ ئابورى و گەشەپێدان) [4]  واتە لە دونیادا وڵاتێک نییە لە ڕووى دابینکردنی تەواوى سەرچاوە سروشتی و تەکنەلۆژییەکانەوە بەتەنها پشت بە خۆى ببەستێت، بۆیە پێویستی بە دروستکردنی پەیوەندییە لەگەڵ وڵاتانی دیکەدا. [5]  (TPAO, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı)  کۆمپانیاى هاوبەشی نەوتی تورکی [6] (Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi)، کۆمپانیاى گواستنەوەى نەوت و هێڵی بۆرى   بۆ بینینی بابه‌ته‌كه به‌ PDF‌ كلیك له‌م به‌سته‌ره‌ بكه‌:-  ژمارە (12)ی ئازاری 2022ی گۆڤاری ئایندەناسی

 (درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق لەبەر رۆشنایی بڕیاری دادگای فیدڕالیدا، نوسراوێکی دەرکردووەو داوای دروستکردنی کۆمپانیایەک دەکات بۆ بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت و غازی ھەرێمی کوردستان، کۆمپانیاکە سەربە حکومەتی ناوەند دەبێت و ناوی لێنراوە (KROC)و بارەگا سەرەکییەکەی لە ھەولێر دەبێت. بەپێی نوسراوێک کە رۆژی ٢٤ی ئەم مانگە، وەزارەتی نەوتی عێراق ئاڕاستەی حکومەتی ھەرێمی کوردستانی کردووە، داوا کراوە حکومەتی ھەرێم: 🔹 لەماوەی (١٥) رۆژدا کۆپییەک لە ھەموو ئەو گرێبەستانە رادەستی وەزارەتی نەوتی عێراق بکات کە لە ساڵی ٢٠٠٤ەوە لە بواری نەوت و غازدا لەگەڵ کۆمپانیاکانی بواری (دۆزینەوە، بەرھەمھێنان، گواستنەوە، فرۆشتن، ھەناردە)ی نەوتدا کردویەتی، لەگەڵ تۆماری داھاتی فرۆش و ھەناردەی نەوتی خاو و غاز، ئەمە بەمەبەستی: 🔸 تەماشاکردنیان لەلایەن تیمێکی پسپۆڕو راوێژکارانی وەزارەی نەوتی عێراقەوە بە ئامادەبوونی نوێنەری رێگەپێدراوی حکومەتی ھەرێم. 🔸 گونجاندنی گرێبەستەکانی ھەرێمی کوردستان و ھەموارکردنیان بەپێی یاسای بەرکاری عێراق و بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق. 🔹 پێشکەشکردنی داواکارییەک بە ئەنجومەنی وەزیران بۆ دروستکردنی کۆمپانیایەکی نەوتی ، دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی سەرجەم چالاکییە نەوتی و غازییەکانی لەو کێڵگانەدا پێبدرێت کە لەلایەن حکومەتی ھەرێمی کوردستانەوە گرێبەستیان بۆ کراوە، ئەرک و ئامانج و سیاسەتی ئەم کۆمپانیایە ئەمانە دەبن: 🔸 سەرجەم ماف و پابەندییەکانی ئەو رێککەوتن و گرێبەستانەی پێشتر حکومەتی ھەرێم کردویەتی، دەگوازێتەوە بۆسەر ناوی خۆی. 🔸 بەدیھێنانی سەرمایەگوزاری زیاتر لە سامانی نەوتدا لەڕێگەی: کەمکردنەوەی خەرجی وەبەرھێنان، بەڕێوەبردنی باشتری کێڵگەکانی نەوت و غازو زیادکردنی داھاتی ھەناردەکردن. 🔹 وەزارەتی نەوتی عێراق پێشنیاز دەکات ئەو کۆمپانیایەی کە دۆسیەی نەوت و غازی ھەرێم بەڕێوە دەبات ناوت لێبنرێت (KROC)و بکەوێتە ژێر چاودێری دیوانی چاودێری دارایی عێراق و کۆمپانیاکە لەلایەن حکومەتی فیدڕالییەوە خاوەندارێتی بکرێت و بارەگا سەرەکییەکەی لە ھەولێر بێت. 🔹 فەرمانبەرێکی پسپۆڕ کە پلەکەی لە بەڕێوەبەری گشتی کەمتر نەبێت دابنرێت بۆ، ھەماھەنگیی لەگەڵ ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەتی دارایی و بانکی ناوەندی عێراق بەمەبەستی کردنەوەی حسابێک لە یەکێک لە بانکە نێودەوڵەتییە متمانەپێکراوەکان، ھەموو داھاتی ھەناردەو فرۆشی نەوت و غازی ھەرێمی کوردستان بخرێتە ئەم حساب بانکییە.. لەسەر بنەمای پشکی ھەرێم لە بودجەی گشتی عێراق پارەی لێبدرێت، ھەروەھا بەگوێرەی رێکخستنێک لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێراق بەمەرجێک ئەمە لەماوەی (٤٥) رۆژدا لە رێکەوتی دەرچوونی ئەم نوسراوەوە بکرێت ( بە رەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران). 🔹 ھەموو ئەم رێوشوێنانەی لەم نوسراوەدا ھاتووە وەکو سیاسەتێکی نوێیە بۆ ئایندەو ھەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان پەبەندبونیان دەکەوێتە ئەستۆ.

 راپۆرتی: درەو كۆمپانیای كار كە شێخ باز خاوەنێتی بە فەرمی دەستبەكاربووە بۆ ئەوەی غازی سوری سلێمانی لە رێگەی بۆریەوە بگوازێتەوە بۆ توركیا، یەكێتی رێگریكردووە، هەفتەی پێشووی دوو بەرپرسی باڵای یەكێتی چونە توركیا، یەكێك لە تەوەرەكان باسی غازەكە بووە، مەسرور بارزانی بە پاڵپشتی غازی زۆنی سەوز دەڵێت لە ماوەیەكی نزیكدا هەرێمی كوردستان دەبێتە هەناردەكاری غاز بۆ توركیا و وڵاتانی ئەورورپا، بەڵام عێراق و ئێران و روسیا لەم دۆخە ئاڵۆزەی ناوچەكەو جیهاندا نایانەوێت هەرێم بیچێتە ناو كێشمەكێشمە جیهانی و هەرێمایەتیەكانی بواری وزەوە، ئەمەش یەكێتی خستوەتە دۆخێكی هەستیارەوە، ووردەكاریەكەی لەم راپۆرتەدایە.. یەكێتی و غاز  كۆمپانیای كار هەوڵیدا دەستبەكار بێت، بۆری درووست بكات بۆ هەناردەی غازی ناوچەی سلێمانی بەرەو توركیا، حكومەتی هەرێم لە رێگەی ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێمەوە نوسراوی ئاراستەی یەكە ئیداری و ئەمنیەكانی سلێمانی كرد بۆ كارئاسانی، بەڵام بەرپرسانی یەكێتی ئەم كارەی كۆمپانیای كار گروپیان راگرت. بە پێی بەدواچونەكانی (درەو) گرێبەست كراوە بۆ هەناردەكردنی غازی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا ئەركی راكێشانی بۆری غازی هەرێمی كوردستان سپێردراوە بە كۆمپانیای (كار گروپ) كار گروپ لە هەوڵی دەستبەكاركردندا بووەو دەستبە درووستكردنی بۆری غاز بكات لە ناوچەی سلێمانیەوە بۆ توركیا، هەر زوو وا لێكدرایەوە موشەكەكانی ئێران كە ئاراستەی ماڵی شێخ باز خاوەنی كۆمپانیای كار گرووپ كرا بەمەست لێی لێدان بوو لە پرۆژەی غازی هەرێم بۆ توركیا و بازاڕی جیهان، چونكە ئەو پرۆژەیە رەهەندێكی نێودەوڵەتی هەیەو كاریگەری لەسەر بازاڕی وزەی جیهانی دەكات بەتایبەت روسیا و ئێران، هەربۆیە شێخ باز زوو رایگەیاند كە غازی هەرێم تەنیا بەشی ناوخۆیی دەكات و بەشی هەناردەكردن ناكات. رێگریەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بۆ هەناردەكردنی غازی ژێر دەسەڵاتەكەی تەنیا پەیوەست نیە بەوەی كە نایەوێت غازیش هاوشێوەی نەوت رادەستی پارتی و توركیا بكات، بەڵكو رەهەندێكی عێراقی و هەرێمایەتی هەیەو نەك هەر عێراق بگرە ئێران و روسیاش رازی نین غازی هەرێم لەم بارودۆخە ئاڵۆزەدا ببێتە جێگرەوەی غازی ئێران و روسیا. پێنج شەممەی رابردوو وەفدێكی باڵای یەكێتی سەردانی توركیایانكردووەو لەگەڵ پرسی ئەمنی و ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و یەكێتی، پرسی غازی هەرێمی كوردستانیش بەشێك بووە لە گفتوگۆكانیان، بەڵام یەكێتی نەچووەتە ژێر باری هەناردەی غازی سنورەكەی بۆ توركیا.    غازەكەی مەسرور بارزانی مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان له‌ (كۆڕبه‌ندی جیهانیی وزه‌) لە وڵاتی ئیمارات لە 28/3/2022، وتارێکی دورو درێژی پێشکەشکردو لە بەشێکی وتارەکەیدا ئاماژەی بەوەدا؛ "بۆ هەرێمێك کە لە رۆژێکدا نیو ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنێت و هەناردەی دەکات، هەروەها نزیکەی نیو ملیار پێ سێجای گاز بەرهەمدهێنێت لە رۆژێکدا و له‌گەڵ بوونی ویست بۆ بەرەوپێشبردنی هەردووکیان". زیاتر لەوەش وتی؛ "ئێمە دەرفەتێکی گەورەمان هەیە بۆ دابینکردنی وزە بۆ بازاڕی ناوخۆ و جیهانی و سوورین لەسەر ئه‌وه‌ی کوردستان بكه‌ینه‌ سەنتەرێکی وزە لە ناوچەکەدا". لە درێژەی وتارەکەیدا ئاماژەی بەوەش دا؛ "بەمدواییە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا خواستی خۆی دەربڕی لە کەرتی گازی ئێمە و پشتگیری ماددیان پێشکەش كرد، وه‌ك بەشێک لە هەوڵەکان بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنانی گاز. دەزانم ئەمڕۆ هەندێك لە هاوبەشەکانی ئێمە، کە لێرەن، پێشتر گفتوگۆیان لەگەڵ حکومەتەکەمان و دەسه‌ڵاتە خۆجێییەکان کردووە بۆ پڕکردنەوەی هەندێك لە کێشە و بۆشاییە کاتییەکان". تیشکی خستە سەر ئەوەش؛ "ئێمە لە داهاتوویەکی نزیکدا دەبین بە هەناردەکاری گاز بۆ بەشەکانی دیکەی عێراق، تورکیا و ئەوروپا و پێداویستی ئاسایشی وزەی ئەوان دابین دەکەین، ئێستا توانای هەناردەکردنی نەوتمان هەیە، کە رۆڵێکی گرنگی ئابووری لە ئاراستەی ژیانمان دەبینێت و هاوکات رۆڵی گرنگیش لە دابینکردنی وزە بۆ هاوبەشەکانمان هەیە، بڕێکی زۆری یەدەگی نەوت و گازمان لە هەرێمەکەمان هەیە". ئەمە لە کاتێکدایە لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا گەورەترین بازرگانی نەوتی لە هەرێمی کوردستان (شێخ باز كەریم)، خاوەنی کۆمپانیای (كارگروپ) ڕایگەیاندبوو کە "غازی کوردستان ئەوەندە زۆر نیەو زیاد نیە لە پێداویستی ناوخۆ تا هەناردەی دەرەوە بکرێ" لەم ڕاپۆرتەدا بەدوای ئەوەوە دەبین کە ئایا هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەوەندە گازی سروشتی هەیە تا بتوانێت هەناردەی بکات؟ دیارترین ئاستەنگ و لەمپەرەکانی بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی چین؟ یەکەم: یەدەگی  غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان بەخێراییەکی زۆر توانی گەشە بە کەرتی نەوتی هەرێم بدات و وەبەرهێنانی گەورەی تێدا بکات و قۆناغە یاساییەکە ببڕێت و سەرنجی کومپانیایەکی زۆری بیانی ڕابکێشێت بۆ کاری گەڕان و پشکنین و هەڵکەندن و دەرهێنان و وەبازاڕخستن و فرۆشتنی. بەڵام سەرباری ئەوەی گرنگی غازی هەرێمی کوردستان هیچی کەمتر نییە لە نەوت کەچی وەک پێویست نەیتوانیوە یاخو نەیویستووە پەرە بەو بوارە بدات، لە کاتێکدا بەشێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن هەرێمی کوردستان خاوەنی (3%)ی یەدەگی غازی جیهانە، یەدەگی غازەکەی بە 100-200 ترلیۆن پێ سێجا مەزەندە دەکرێت کە دەکاتە نزیکەی (2.8 - 5.7) ترلیۆن مەتر سێجا، کە بەشی زۆری لە ناوەڕاست و باشوری هەرێمی کوردستان چڕ بووەتەوە، گەورەترین و دیارترینیان کێڵگەکانی غازی (خورمەڵە و کۆرمۆر)ە.  ئاماری جیاواز بەردەستن کە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەو غازە زۆرەیە، بۆ نمونە بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی پەیمانگای ئۆکسفۆرد بۆ لێکۆڵینەوەی وزە، لە ژێر ناوی (Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics) کە (Robin Mills) نوسیویەتی و لە مانگی 1ی ساڵی 2016 بڵاوی کردووەتەوە، ئاماژەی بە قەبارەو بەشێک کێڵگەکانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان داوە (بڕوانە چارتی ژمارە (1))   چارتی ژمارە (1) تێبینی: 1 مەتر سێجا = 35.3147 پێ سێجا هاوکات بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی دەستەی ڕوپێوی جیۆلۆجی ئەمریکی (United States Geological Survey) هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاتر لە (60) ترلیۆن پێ سێجا غازی سروشتییە. هەروەها (تۆنی هیوارد) سەرۆکی کۆمپانیای (Genel energy) تورکی لە ساڵی ٢٠١٥ ڕایگەیاند مەزەندە دەکرێت هەرێمی کوردستان خاوەنی (5) ترلیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی بێت کە نزیکەی (١٧٧) ترلیۆن پێ سێجایە.  ئەم ڕێژیە لە یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان زیاترە لەو ڕێژەیەی بەشێک لە وڵاتانی گەورە وەبەرهێن کە غازی یەکێتی ئەوروپا دابین دەکەن زیاتر بێت، بۆ نمونە (نەرویج ٦١، لیبیا ٥١، ئازەربایجان ٤٧، هۆڵندا ٢٣) ترلیۆن پێ سێجا یەدەگی غازیان هەیە بەپێی داتاکانی ساڵی ٢٠١٧. بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیای دانا غازی ئیماراتی لە ساڵی ٢٠١٥، یەدەگی غازی سروشتی تەنها لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) بە (٧٥) ترلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت. بە گوێرەی (ڕاپۆرتەکانی وزەی ئەمەریکی) و (Gaffney Cline Associates) یەدەکی سەلمێنراوی غازی هەرێمی کوردستانی عێراق (۲٥ تریلیۆن) پێ سێجایە، هەروەها یەدەکی غازی نەسەلمێنراو دەخەمڵێنن بە (۲۰۰) تریلیۆن پێ سێجا.  هەروەها بە گوێرەی پێشبینییەکانی ڕێکخراوی وزەی جیهانی (IEA)، هەرێمی کوردستان لە توانایدایە تا ساڵی ٢٠٣٥ بە قەبارەی (٢٩)ملیار مەتر سێجا ساڵانە وەبەرهێنانی خۆی لە کەرتی غاز پەرە پێبدات، توانای خۆی (١٤%) بەرزبکاتەوە لە دەکاتە (٤)ملیار مەتر سێجای ساڵانە.  هەموو ئەم ئامارانە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن، کەهەرێمی کوردستان قەبارەیەکی گەورەی غازی سروشتی هەیەو شایەنی ئەوەیە پشتی پێ ببەسترێت. کەواتە پشت بەست بەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن سەرچاوەیەکی بێشومارە لە غازی سروشتی لە تەک نەوتدا، ئەو یەدەگەی لە نەوت هەیەتی بە (45 ملیار) بەرمیل نەوت دەخەملێنرێت، هاوکات خاوەن (5.7 ترلیۆن) مەتر سێجا یەدەگە لە گازی سروشتی کە سەرچاوەیەکی گرنگ و سەرنج ڕاکێشە بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان و ڕاکێشانی کۆمپانیا بیانییەکان. هاوکات گۆڤاری (ئۆیڵ پرایز)ی بەریتانی تایبەت بە وزەو نەوت و غاز ئاماژەی بەوە داوە کە هەرێمی کوردستان بە تەنها، خاوەن (3%)ی یەدەگی غازی جیهانە. ئەویش بە قەبارەی (5.7 ترلیۆن) مەتر سێجا، بەمەش ڕیزبەندی دەیەم دەگرێت لەسەر ئاستی جیهان بۆ ساڵی 2020 و لە دوای هەریەک لە (روسیا، ئێران، قەتەر، تورکمانستان، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، فەنزویلا، چین، ئیمارات، سعودیە) وە دێت (بڕوانە چارتی ژمارە (2))  ئەو سەرچاوە گرنگانە لە نەوت و غازی هەرێم، وایکرد لە ماوەیەکی کورتدا دەیان کۆمپانیای بیانی لە بواری نەوت و غازدا بەقەبارەی دەیان میلیار دۆلار ڕویان لە هەرێمی کوردستان کرد بۆ وەبەرهێنان لە نێویشیاندا گەورە کۆمپانیاکانی وەک (دانا غاز)ی ئیماراتی و (شیفرۆن و ئکسۆن مۆبێل)ی ئەمریکی و (تۆتاڵ)ی فەرەنسی (ڕۆس نەفت)ی ڕوسی و (گەنەڵ ئینێرجی) تورکی ... چەندین کۆمپانیای دیکە. (بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). چارتی ژمارە (2) خشتەی ژمارە (1) کۆمپانیاو کێڵگەکانی غاز لە هەرێمی کوردستان تێبینی: بەرهەمی غازی کێڵگەی کۆرمۆر و چەمچەماڵ بۆ وێستگەکانی کارەبا بەکاردێت، بەڵام بەرهەمی غازی ماڵان LPG کۆندێنسێت کۆمپانیا بۆخۆی دەیفرۆشێت. سەرچاوە: یادگار سدیق گەڵاڵی، سەربەخۆیی دارایی و دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەکانی نەوت وگازی هەرێم، ئەکاونتی نوسەر لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک. دووەم: بایەخی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان درک کردن بەم سەرمایە سروشتییە گەورەیە، هاندەر بوو بۆ دامەزراندنی (پرۆژەی غازی کوردستان) لە ساڵی ۲۰۰۷، کاتێک حوکمەتی هەرێمی کوردستان گرێبەستێکی لەگەڵ کۆمپانیاکانی (دانا غاز و کریسنت پتڕۆڵییەم) بەیەکەوە کرد، بۆ  پێدانی مافی  نرخ لەسەر دانان، گەشەپێدان، بەرهەم هێنان، بە بازاڕ کردن و فرۆشتنی هایدرۆکاربۆن لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) ئەمانیش لە چوارچێوەی کۆمپانیای (پێڕڵ پتڕۆڵییەم) کە پێکهاتووە لەو دوو کۆمپانیای سەرەوە و کۆمپانیاکانی( (OMVی نەمسایی، MOL  هەنگاری و RWE ئەڵمانی) کە هەریەکەیان خاوەنی ۱۰ لەسەدی پشکەکانی هەردوو کێڵگەکەن. دواتر ئەو خاوەندارییەیان پێ بەخشرا. بەپێی ڕاپۆرتەکان یەدەک لە هەردوو کێڵگەکەدا بەم شێوەیە: (٤.٤ تریلیۆن) غازی سروشتی، (۱۳٦ ملیۆن) بەرمیل کۆنسێندەیت، (۱۳.۳ ملیۆن) تەن غازی شل(غازی ماڵان) و (۱٨ ملیۆن) بەرمیل نەوتە. هەروەها دانا غاز و کریسنت پتڕۆڵییەم (۱٨۰) کیلۆمەتر بۆڕییان بنیاد نا لە کۆرمۆرەوە بۆ هەولێر. بەرهەمی غازی ئەو کێڵگانەیان دەفرۆشتەوە بە حوکمەتی هەرێمی کوردستان، حوکمەتی هەرێمیش بۆ بەرهەم هێنانی کارەبا بەکاری هێناوەتەوە و ئێستاش بەو شێوەیە بەردەوامە. واتە بەرهەمهێنانی ئەم غازە تەنها بۆ ناوخۆ بووە.  لە ئێستادا هێڵێكی بۆری (176) كیلۆمەتری، غاز لە كێڵگەی کۆرمۆرەوە دەبات بۆ وێستگەكانی كارەبا لە هەولێر و سلێمانی و بۆ خورمەڵە. هێڵێكی بۆری (50) كیلۆمەتری غازیش لە كێڵگەی سیمێڵەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك لە ٢٠١٣ ەوە تەواو بووە و لە سەرەتای 2014 ەوە غاز دەگوازێتەوە بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك كە پێشتر بە گازوایل كاری دەكرد. دواتر حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیار بوو ساڵی ٢٠٢٠ لە ڕێگەی بۆری غازی سروشتی هەرێمی کوردستانەوە دەست بە هەناردەکردنی غاز بکات بۆ تورکیا بە قەبارەی (١٠) ملیار مەتر سێجا ساڵانە، بەڵام پرۆسەکە تا ئێستا دەستی پێنەکردووە. ئەو زانیارییانەی سەرەوە پشتڕاستی ئەوە دەکەنەوە کە هەرێمی کوردستان نزیکەی (١٥) ساڵە دەستی بە وەبەرهینان کردووە لە کەرتی غازی سروشتیدا، بەڵام تا ئێستا نەیتوانیەوە پێداویستی ناوخۆ پڕ بکاتەوە بەتایبەت لە دابینکردنی وزەی کارەبادا، بۆیە پێویستە حکومەتی هەرێم هەنگاوی گەورەتربنێت لەم بوارەدا بتوانێت؛ 1.    پلانی ئەوەی هەبێت لەماوەیەکی کورتدا پێداویستی ناخۆ پڕ بکاتەوەو ڕێژەی بەرهەمهێنانی کارەبا بەرز بکاتەوە. 2.    پلان دابنێت بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی عێراق لە غاز و کارەبا، چونکە عێراق خۆی کڕیارێکی گەورەی وزەی کارەبایە لە ئێران، ئێران ئێستا لە ژێر سزاکانی ئەمریکادا لە کێشەی گەورەدایە، ئەمەش وەک دەرچەیەک بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ گرفتە دارایی و ئابورییەکانی نێوانیان دەرفەتێکی گەورەیە. 3.    لە وە بازاڕخستنی غازی سروشتی هەوڵەکانی چڕ بکاتەوە چونکە؛ داهاتووی بازاڕی جیهان ڕووی لە پیشەسازی غازەو حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەن ئەزمونێکی نزیک لە (15) ساڵە وەبەرهێنانە لە کەرتی نەوتدا، ئەوەش یارمەتدەرێکی گەورەیە بۆ ئەوەی بتوانێت سەرکەوتوانەتر ئیدارەی غازی سروشتی بدات و هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی بکات. ئەگەر هەرێمی کوردستان  بتوانێت ئەم ستراتیجە بەجێ بگەیەنێت، هەرێم لانی کەم دەتوانێت ڕۆژانە (30 ملیۆن) مەتری سێجا غاز ڕەوانەی توركیا و ئەوروپا بكات، ئەگەر نرخی هەر مەترە سێجایەكیش بە (5) دۆلار بفرۆشێت (کە لە ئیستادا لەو نرخە زیاترە) ئەوا داهاتی ڕۆژێكی  (150 ملیۆن) دۆلار دەبێت، داهاتی مانگێكی (4.5)  ملیار دۆلار دەبێت. ئەو بڕەی تا ئێستاش دۆزراوەتەوە بەشی (200) ساڵی داهاتوو دەکات. ماوەتەوە بڵێین هەم هەنگاوانەی کە پێویستە لەبواری کەرتی وزەدا هەبگیرێن لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە بێ گرفت و ئاڵنگاری نابن، بەڵکو لەبەردەم چەندین هەڕەشەی ناوخۆی و هەرێمی و نێودەوڵەتدایە، لە ڕاپۆرتی داهاتودا بەدێژی ئەو ئاڵنگاری و کارلێکانە دەخەینەڕوو.   سێیەم: کارلکێک و ئاڵنگارییەکانی کەرتی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان 1.     لەسەر ئاستی ناوخۆ •    ئاڵنگاری ئابوری هەرێمی کوردستان لە ژێر قەرزێکی کەڵەکەبووی گەورەتر لە (31) ملیار دۆلاردایە، بەجۆرێک لە ئێستادا زیاتر لە (9) ملیار دۆلاری قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی لەلایە و زیاتر لە (8) ملیاری قەرزی موچەخۆران و (8) ملیار دۆلاری پابەندیە داراییەكان  قەرزدارە. نزیكەی (4) ملیار دۆلاری هەردوو بانكی بازرگانی عێراقی و بانكی نێودەوڵەتی كوردستان قەرزدارە. ئەمە سەرەڕای وەستانی سەدان پرۆژەی گەورەو بچوک لە دوای سەرهەڵدانی قەیرانی داراییەوە لە ساڵی 2014، نەهاتنی بەشە بودجە لە عێراقەوە. ئەو قەرزانەی حکومەتی هەرێم بەهۆی جۆرێک لە شکستی ئابوری سەربەخۆ وای کردووە نەتوانێت وەک پێویست ئاوڕ لە کەرتی غازی سروشتی بداتەوەو وەبەرهێنانی پێویستی تێدا بکات، بۆ ئەمەش پێویستی بە ڕاکێشانی کۆمپانیای وەبەرهێنی گەورەی بواری کەرتی غاز هەیە. •    ململانێی یەکێتی و پارتی بۆ کۆنترۆڵکردنی وزەو غازی سروشتی هەرێمی کوردستان وەک ئاڵنگاری سیاسی ناکۆکی و ململانێی یەکێتی پارتی تەنها ململانێی سیاسی و ئیداری و جوگرافی و کارگێڕی و ئیعلامی نەبووە و نیە لە هەرێمی کوردستان، بەڵکو کەرتی ئابوری لەناویشدا کەرتی وزە بوارێکی فراوانی نێوانیانی داگیر کردووە، چونکە هەردوو لایەن لەو ڕاستییە تێگەیشتوون "هەر لایەک دەست بەسەر کەرتی وزەی هەرێمدا بگرێت، ڕاستەوخۆ کەرتی ئابوری کۆنترۆڵ دەکات، ئەوەشی کەرتی ئابوری هەرێم کۆنترۆڵ بکات بەشێوەیەکی ڕێژەیش بێت کۆنترۆڵی ناوەوەو دەرەوەی حکومڕانی هەرێم دەکات". لەماوەی ڕابردوودا پارتی دیموکراتی کوردستان تا ڕادەیەکی زۆر کۆنترۆڵی کەرتی نەوتی هەرێمی کردووە، بەمەش توانیویەتی تا ئاستێکی بەرز کۆنترۆڵی ئابوری هەرێم و پەیوەندییە سیاسی و دیبلۆماسییەکانی کوردستان بکات لە دەرەوە، لە ناوەوەش پێگەی خۆی بە بەهێزی بهێڵێتەوە بەراورد بە هێزەکانی تر. هەر بۆیە یەکێتی نایەوێت ئەو هەڵەیەی لە بواری کەرتی نەوتدا بەسەریدا تێپەڕی، لە وەبەرهێنانی کەرتی غازی هەرێمدا دووبارە ببێتەوە، پارتی بە هەمان شێوەی دۆسییەی نەوت کۆنترۆڵی بکات، چونکە بەشی زۆری یەدەگی غازی هەرێم، کێڵگە گەورەکانی دەکەوێتە ئەو سنورەی پێی دەگوترێت ناوچەی سەوز. پارتی لە وەبەرهێنانی نەوتدا کەمترین وەبەرهینانی تێدا کردووە و زۆرترین گرێبەستە نەوتییەکانی لە سنوری ناوچەی زەرد ئەنجامداوە. هەربۆیە خوێندنەوەیەک هەیە بۆ ئەو گرێبەستەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ دانا غاز هەیەتی لە کێڵگەی غازی کۆرمور، بە مەبەست پارتی لە ڕێگەی وەزیری سامانە سروشتییەکانی پێشووەوە (ئاشتی هەورامی) لە کابینەکانی پێشووی حکومەتی هەرێم پابەندی گرێبەستەکە نەبووە و کێشەی بۆ کۆمپانیای ناوبراو دروستکردووە، لەبەرمبەردا کۆمپانیایەکە سکاڵای یاسایی لە دادگای لەندەن لە سەر حکومەتی هەرێم تۆمار کردووەو دۆسیەکەی بردەوەو حکومەتی هەرێم پابەند کرا بە قەرەبوو کردنەوەی کۆمپانیاکە بە بڕی (2) ملیار دۆلار. ئەمەش ئەو گومانە زیاتر دەکات کە هۆکاری پابەند نەبوونی حکومەتی هەرێم سیاسی بووە زیاتر لەوەی تەکنیکی بووبێت، چونکە وەبەرهێنانەکە لە سنوری ناوچەی سەوزدایە. هەموو ئەو ناکۆکییە جدیانەی نێوان یەکێتی و پارتی هەڕەشەی گەورە دەبن لە ئایندەی کەرتی وزە لە هەرێمی کوردستاندا، ڕەنگە بەشێک لە هۆکاری دواخستنی وەبەرهێنان لەکەرتی غازدا بۆ ئەو ململانێیە بگەڕێتەوە.  لە نوێترین دانپێدانانیشدا (ئاسۆ مامەند ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی) ئەوەی ڕاگەیاندوو کە "ئەجێندایەك هەبوو غازی هەرێمی كوردستانیش وەك نەوت ببەن و گرێبەستیش كرابوو، یەكێتی وتی ستۆپ قبوڵی ئەوە ناكەین" بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆمپانیای كارگرووپ گرێبەستی لەگەڵ توركیا كردووە بۆ راكێشانی بۆری غازی هەرێم، لە چەند هەفتەی پێشودا ئەنجومەنی ئاساییشی هەرێم نوسراوی بۆ ئیدارەی سلێمانی كردووە هاوكاری كۆمپانیای كاربكەن بۆ كاركردن لە بواری غازدا لە سنوری سلێمانی، بەڵام لەلایەن بەرپرسانی یەكێتیەوە ئەو هەنگاوە رەتكراوەتەوە و رێگە نەدراوە كۆمپانیای كار لە سنوری سلێمانی كار لە بواری غازدا بكات،   •    ناکۆکییەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی فیدراڵ لەپاڵ ناکۆکییە دورو درێژەیەکانی نێوان هەرێم و ناوەند لە بوارەکانی (ماددەی ١٤٠ و ناوچە جێناکۆکەکان و پرۆسەی نەوت و بوجە و پێشمەرگە و پرسە یاسایی و دەستورییەکان...) کەرتی غازیش یەکێک دەبێت لە ناکۆکییە گەورەکانی نێوان هەردوولا، ڕەنگە لە هەندێ وێستگەشدا قوڵتر ببێتەوە، چونکە عێراق بۆ پڕکردەنەوەی پێداویستی ناوخۆی، غاز لە دەرەوە هاوردە دەکات بە تایبەت بۆ دابینکردنی کارەبا. بۆ نمونە لە ئێستادا عێراق نزیکەی (6) ملیار دۆلار لە پارەی غازی سروشتی و کارەبا قەرزداری ئێرانە و نەیتوانیوە کارەبای پێویستیش دابین بکات. بۆیە بە وەبەرهێنانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان هەناردکردنی لە دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی کێشەکان چڕتر و ئاڵوزتر دەبن، بەتایبەت کە ئەوان پێیان وایە هەناردەکردنی نەوت و غازی هەرێم بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوەندی پێچەوانەی ماددەکانی (111) و (١١٢)ی دەستوری عێراقە، کە تێیاندا هاتووە؛ ماددەی (١١١) (نەوت و غاز موڵکی سەرجەم خەڵکی عێراقن لە هەموو هەرێم و پارێزگاکاندا) ماددەی (١١٢) یەکەم: حکومەتی فیدراڵی لە گەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەکان نەوت و غازی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکانی ئێستا بەڕێوە دەبات، بە مەرجێک داهاتەکانیان بەشێوەیەکی دادپەروەری و بە گوێرەی دابەشبوونی دانیشتوان لە سەرجەم پارچەکانی وڵاتدا دابەش بکرێت ... دووەم: حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمەکان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکان بەیەکەوە هەڵدەستن بە ڕەنگڕێژکردنی سیاسەتی ستراتیجی پێویست بۆ بەرەوپێشبردنی سامانی نەوت و غاز... بۆیە ڕەنگە بە وەبەرهێنان لە کەرتی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان بە بێ حکومەتی فیدراڵ، عێراق هەنگاوی توندتر و مەترسیدارتر بهاوێژێت. ئەمە سەرەرای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بە نادەستوری بوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان، كە تا ئێستاش حكومەتی هەرێم نازانێت چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو بڕیارەدا بكات. 2.    لەسەر ئاستی هەرێمی  •    تورکیا ئەگەر نەڵێین هەرێمی کوردستان تەنها یەک سەرچاوەی هەناردکردنی وزەی هەیە بۆ دەرەوە، ئەوا بە دڵنیاییەوە تورکیا تاکە دەروازەی سەرەکی دەبێت بۆ هەناردەکردنی غازە سروشتییەکەی هاوشێوەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی تورکی. چونکە تورکیا بە ٣٥٢ کم هاوسنورە لەگەڵ هەرێمی کوردستان و زیاتر لەوەش تورکیا پێگەیەکی ستراتیجی هەیە لە ڕووی جوگرافییەوە، وەکو دەوڵەتی ڕێڕەوی گواستنەوەی بەرهەمی غازی وڵاتانی بەرهەمهێنی وەک ئێران و ئازەربایجان و روسیا و هەرێمی کوردستان دەبەستێتەوە بە وڵاتانی بەکاربەری یەکێتی ئەوروپا کە ئەمەش لەڕوی سیاسییەوە بە (دیبلوماسییەتی بۆرییەکان) بۆ تورکیا ناسراوە. بەمەش بژاردەکانی بەردەم هەرێمی کوردستان تەسکدەبێتەوە بۆ ساغکردنەوەی بەرهەمی غازی سروشتی و هەناردەکردنی. سەرباری ئەوەی تورکیا خۆی کڕیارێکی گەورەی غازی سروشتییەو دوور نابێت هەرێمی کوردستان بخاتە ژێر مەرجی قورسەوەو بیکاتە بارمتەی ئابوری خۆی. باشترین بەڵگەش ئەو هەڵوێستە توندانەی تورکیا بوو کە بەرامبەر هەرێمی کوردستان لە دوای ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان لە ساڵی ٢٠١٧دا. هەر ڕۆژێک دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەکە لە ٢٦ی ٩ی ٢٠١٧ مانۆڕێکی سەربازی لەسەر سنور ئەنجامدا بە هاوبەشی لە گەڵ سوپای عێراقدا و هاوکات سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە هەر زوو لێدوانی توند و هەڕەشە ئامێزی سیاسی و ئابوری و سەربازی ئاراستەی هەرێمی کوردستان و سەکردە سیاسییەکان کرد.    لەگەڵ ئەوانەشدا تورکیا چاوی بڕیوەتە غازی هەرێمی کوردستان، چونکە (٩٩%)ی غازی ئەو وڵاتە هاوردە دەکرێت لە ڕێگەی وڵاتانی ڕوسیاو ئێران و ئازەربایجانەوە، ساڵانە نزیکەی (٦٠) ملیار دۆلار لەسەر تورکیا دەکەوێت. هەر لەم بارەیەوە لە ساڵی ۲۰۱۳ ڕێککەوتنی حکومەتی هەرێمی کوردستان و تورکیا کرا بۆ فرۆشتنی غازی کوردستان. دواتر حکومەتی هەرێم گرێبەستەکەی لە ساڵی ۲۰۱٥ی لەگەڵ کۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی) کە کۆمپانیایەکی هاوبەشی بەڕیتانی-تورکییە لە ساڵی ۲۰۱۷ هەموار کردەوە، ئەو کۆمپانیایەی ڕاسپارد بە شێوەی گرێبەستی بەرهەمهێنانی هاوبەش کێڵگەکانی غازی (بنەباوی و میران) گەشە پێبدات و غازی تێدا بەرهەم بهێنێت و بینێرێت بۆ تورکیا. ئەمەش دەبوو لە هەموو کێڵگە بەرهەمدارەکانی غازی کوردستانەوە، لە ۲۰۲۰دا حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی بۆڕییەوە بە ڕێژەیەکی زۆر غاز هەناردە بکات وەکو نەوتەکەی. بەڵام بەهۆکاری ناڕون ئەم پلانە هێشتا سەری نەگرتووە، هەروەها کۆمپانیای (گەنەڵ ئینێرجی)ش لە هەردوو کێڵگەکە کارەکانی ڕاگیراوە. •    ئێران  بەراورد بە تورکیا ئێران کەمتر ڕۆڵی هەیە لە پیشەسازی نەوت و غازی عێراق بە گشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی بە هۆکاری سزا ئابورییەکانی سەر وڵاتەکەی و تێوەگلانی بە قەیرانەکانی سوریا و یەمەن و ناوچەکە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت کە ئەکتەرێکی سەرەکی گۆڕەپانەکە نییە، بەڵکو هەموو هەوڵێکی ئێستای بوونی عێراقێکی یەکگرتووی خاوەن حکومڕانییەکی بەهێزی شیعییە لە وڵاتەکەدا، ڕۆڵێکی گەورەی سیاسیشی هەیە لە هەرێمی کوردستان و هەموو هەوڵێکیشی دروستکردنی هاوسەنگی هێزە بۆ کاریگەری تورکیا لەسەر عێراق و هەرێمی کوردستان، بۆیە پەرەدان بە کەرتی غازی هەرێم و بازرگانی پێوەکردنی لە گەڵ تورکیا بۆ ئێران تەحەدایەکی گەورە دەبێت و زیان بە کەرتی غازی سروشتی ئێران دەگەیەنێن چونکە؛ ‌أ.    ‌هەرێمی کوردستان دەبێتە جێگرەوەی ئێران لە فرۆشتنی غازی سروشتی بە تورکیا، چونکە نرخەکەی بۆ تورکیا کەمتر دەبێت، لە کاتێکدا تورکیا یەکێکە لە کڕیارە گەورەکانی غازی سروشتی لە ئێران تا ساڵی ٢٠٢٦ گرێبەستیان پێکەوە هەیە. ‌ب.    گەشەدان بە پیشەسازی غازی سروشتی هەرێمی نەک هەر بۆ تورکیا بەڵکو بۆ ئەورپاش گرنگتر و هەرزانتر بەردەست دەبێت، بەمەش غازی هەرێمی کوردستان دەبێتە ڕکابەرێکی دیاری کەرتی غازی سروشتی ئێران، ئێران ئەمە بە هەڕەشە دەبینێت بۆ سەر ئابورییەکەی کە لە ئێستادا لەژێر فشارێکی توندی ئابوریدایە. ‌ج.    بەپێچەوانەی کێڵگە غازییەکانی ئێرانەوە کە دەکەونە باشوری ئەو وڵاتەوە لە ڕووی جوگرافییەوە کێڵگە غازییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ تورکیا و لە داهاتوودا بۆ ئەوروپا نزیکترە، بەمەش تێچونی گواستنەوە کەمدەکاتەوە و خێراییەکەشی زیاد دەکات، ڕەنگە لەڕووی ئەمنیشەوە پاراستنی ئاسانتر بێت بەراورد بەوەی ئێران. ‌د.    غازی هەرێمی کوردستان تەنها نابێتە بەدیلی غازی ئێران بۆ تورکیاو ئەوروپا، بەڵکو لە توانایدایە پێداویستی ناوخۆی عێراقیش پڕ بکاتەوە بۆ پشەسازی و بەرهەمهێنانی کارەبا، کە لە ئێستادا عێراق غاز و کارەبا لەو وڵاتە دەکرێت.     3.    لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی •    ڕوسیا دیبلۆماسییەتی وزە یەکێکە لە گرنگترین و ستراتیجیترین ئامرازەکانی سیاسەتی دەرەوەی روسیا، بەتایبەتی لە ناوچەکەو ڕوژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێویشیاندا سوریا و عێراق، لەو بابەتەدا هەرێمی کوردستانیشی پشتگوێ نەخستووە و گرنگی تایبەتی پێداوە، لە وەبەرهێنانیشدا لە کەرتی وزەی هەرێم دوا نەکەوتووە. لەمانگی ٨ی ساڵی ٢٠١٢ لە ڕێگەی کۆمپانیاکانی (لوک ئۆیڵ و غاز پرۆم)ەوە هاتە نێو بازاڕی وزەی هەرێمی کوردستانەوە، دوای واژۆ کردنی دوو گرێبەست بۆ هەڵکەندن و بەرهەمهێنانی نەوت، لە کێڵگەکانی گەرمیان و هەڵەبجە لە دوای کۆمپانیا گەورەکانی (ئیکسۆن مۆبێل و شیفرۆن)ی ئەمریکی و تۆتاڵی فەرەنسی وەک چوارەم گەورە کۆمپانیای بواری وزە هاتە نێو گۆڕەپانەکەوە. لە ١ی حوزەیرانی ٢٠١٧ لە (کۆڕبەندی ئابوری جیهانی سان بیترسبۆرگ) حکومەتی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیای رۆزنەفتی ڕوسی گرێبەستێکی (٢٠) ساڵەیان واژۆ کرد بۆ هاریکاری لەبواری گەڕان و پشکنین و وەبەرهێنانی سەرچاوە هایدرۆ کاربۆنییەکان، لە مانگی ١٠ی هەمان ساڵ ڕێککەوتنەکە فراوان کرا بۆ هاریکاری و ڕاکێشانی بۆری غازی سروشتی کە توانای گواستنەوەی (٣٠) ملیار مەتر سێجای ساڵانەی هەبێت و غازی سروشتی هەرێمی کوردستانی لێوە هەناردەی بازاڕەکانی دەرەوە بکرێت. کاتێکیش هەرێمی کوردستان ڕیفراندۆمی ئەنجامدا، ڕوسیا تاڕادەیەک هەڵوێستێکی بێ لایەنانەی نیشاندا، بەپێچەوانەی هێزە نێودەوڵەتییەکانی تر کە دژ بە پرۆسەکە بوون. لە ٨ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ وەزیری وزەی ڕوسیا (ئەلیکساندەر نۆڤاک) ڕەزامەندی نیشاندا هێڵی نەوت و غازی هەرێمی کوردستان ببەستێت بە دەریای ڕەشەوە، هاوکات لە ١٩ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ و سێ ڕۆژ دوای ڕوداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەر و (هێرشی حکومەتی عێراق بۆ سەر ناوچە جێناکۆکەکان) ڕوسیا بە بەهای ١.٨ ملیار دۆلار بە پشکی٦٠% خاوەندارێتی بۆری نەوتی کوردستان – جەیهانی کڕییوە، سەرباری ئەوەش کۆمپانیای ڕۆزنەفتی ڕوسی قەرزێکی بە گوژمەی ١.٢ ملیار دۆلار بە هەرێمی کوردستان بەخشی. هەروەها لە ٢٥ی ئایاری ٢٠١٨ لە (کۆڕبەندی ئابوری جیهانی سان بیترسبۆرگ) کۆمپانیای رۆزنەفتی ڕوسی گرێبەستێکی نوێی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان واژۆ کرد بۆ گەشەدان بە ژێرخانی کەرتی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان. هەموو ئەو هەوڵ و هاوکاری و گرنگیپێدانەی ڕوسیا بۆ هەرێمی کوردستان چەند تێبینییەکی لێ دەخوێندرێتەوە. ‌أ.    ڕوسیا و کوردستان خاوەن پەیوەندییەکی مێژووین و ئەو پەیوەندییەش بۆ چلەکانی سەدەی ڕابردوو دەگەڕێتەوە. ‌ب.    بایەخی ڕوسیا بۆ نەوت و غازی هەرێمی کوردستان وەک سەرچاوەیەکی ستراتیجی لە جیهاندا. ‌ج.    زیادکردنی نفوزو هەژمونی ڕوسیا لە ناوچەکەدا بەگشتی و لە هەرێمی کوردستان و عێراق بەتایبەتی و کێبڕکێ کردن لەگەڵ کۆمپانیا ئەمریکی و ئەوروپییەکانی بوارەکە لەم ناوچەیەدا. ‌د.    خواستی ڕوسیا بۆ کۆنترۆڵکردنی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان، یان لانی کەم پشکی هەبێت لەم سەرچاوە گرنگە، بەتایبەت مەترسی هەیە غازی هەرێمی کوردستان ببێتە جێگرەوەی غازی ڕوسیاو ئێران و ئازەربایجان بۆ تورکیا و ئەوروپا، لێرەشەوە فڕۆشی خۆی بپارێزێت. ‌ه.    لە حاڵەتێکدا ئەگەر هەرێمی کوردستان بتوانێت غازی سروشتی خۆی هەناردە بکات، ببێتە کێبڕکێ کاری غازی ڕوسی، روسیا خۆی سودمەندی سەرەکی پرۆسەکە بێت. هەموو ئەمانەش پێمان دەڵێت غازی هەرێمی کوردستان بەبێ ڕوسیا ئاسان نییە هەناردە بکرێت، ئەگەرچی ئەمە دیوێکی ئیجابی هەیە، بەڵام دیوی سلبیشی بەدەستهێنانی ڕەزامەندی و پاراستنی هاوسەنگیەتی لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا. •    ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەرێمی کوردستان یەکێک لە گرنگترین ناوچەکانە بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا نەک تەنها لە ڕووی ئابوری و بازرگانییەوە، بەڵکو لەڕووی سیاسی و سەربازی و ستراتیجیەوە بایەخی تایبەتی هەیە (لێرەدا تەنها پرسی غاز جێی باسی ئێمەیە بۆیە ناچینە ئەو وردەکارییەوە). کۆمپانیا گەورەکانی ئەو وڵاتە ڕۆلێکی گرنگیان هەیە لە کەرتی وزەی عێراق بە گشتی و لە هەرێمی کوردستان بە تایبەتی، لە دیارترین ئەو کۆمپانیایانەش (ئکسۆن مۆبیل و شیفرۆن) هەر زوو دەستیان کرد بە چالاکی لە کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان، سەرەڕای ناڕەزاییەکانی حکومەتی عێراق لە ڕێککەوتنەکانی هەرێمی کوردستان و کۆمپانیا بیانییەکان، گرژی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند. لە ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١١، کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبێل یەکەم گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم واژو کرد بۆ هەڵکەندن و دەرهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستان سەرەڕای هەڕەشەکانی نوری ملیکی، فشاری بۆ سەر ئیدارەکەی ئۆباما بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو گرێبەستە، کە گەڕان و پشکنین بوو لە شەش ناوچەی هەرێمی کوردستان لە (ئەلقوش، بەعشیقە، پیرمام، بێتواتە، ڕۆژهەڵاتی عەربەت و قەرەهەنجیر)، لە کاتێکدا بەشێک لەو ناوچانە دەکەونە سنوری ناوچە جێ ناکۆکەکانەوە. ئەمەش دەرگای لەبەردەم کۆمپانیا گەورەکانی دیکەی وەک شیفرۆن و تۆتاڵ و دواجاریش گازپرۆم کردەوە. سەباری ئەوەش ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە هاوکاری یەکێتی ئەوروپا چاویان لەوەیە پاڵپشتی کەرتی غازی هەرێم بکەن و هەناردەی ئەوروپای بکەن بۆ فشار دروستکردن لەسەر ڕوسیاو کێبڕکێ کردن لەگەڵ غازی ڕوسیدا، لە ڕێگەی هاوبەشی پێکردنی هەرێمی کوردستان بە پرۆژەی هێڵی (تاناپ) کە پڕۆژه‌ی دانانی هێڵی بۆڕی و هه‌نارده‌كردنی گازی سروشتییه‌ له‌ڕێی ئه‌نادۆڵی توركیاوه‌، له‌ 17ی تشرینی دووەمی ساڵی 2011، ده‌ست به‌ جێبه‌جێكردنی ئه‌م پڕۆژه‌یه‌ كرا، كه‌ ده‌ریای ڕه‌ش و ده‌ریای ناوه‌ڕاست به‌یه‌كه‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌، له‌ ڕێیه‌وه‌ گازی سروشتی هه‌نارده‌ی بازاڕه‌كانی جیهان ده‌كرێت و ئاسانكاری بۆ كڕیارانی ده‌كات. ئەمریکا پشتگیری پرۆسەکە دەکات. ئەمەش ئەو ڕاستییە دەردەخات ولایەتە یەکگرتووەکان خۆشحاڵ نیەو نابێت بە زیادکردنی هەژمونی ڕوسیا بەسەر کەرتی وزەو غازی هەرێمدا. سەرچاوەکان 1.    دەستوری هەمیشەیی عێراق. 2.    چارەنوسی گازی سروشتی هەرێمی کوردستان بەرەوکوێ دەچێت؟ https://kogc.co.uk/kurdi/5504/  3.    قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم بوونە 32 ملیار دۆلار، ماڵپەڕی شار پرێس؛ https://www.sharpress.net/all-detail.aspx?Jimare=179002  4.    دانا نەقی، غازی سروشتی هەلێکی تر بۆ هەرێمی کوردستانی باشور، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=6895 5.    هونەر عەلی، غازی سروشتی كوردستان؛ https://www.kurdiu.org/ku/b/12791 6.    کاوە ڕیشێنی، هەرێمی كوردستان لە سایەی گازی سروشتیدا؛ http://chawykurd.com/detailsWtar.aspx?NusarID=49&Jmare=1035 7.    لغاز فی «كردستان العراق»: وقائع السوق والفرص الجیوسیاسیە؛ https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/alghaz-fy-krdstan-alraq-wqay-alswq-walfrs-aljywsyasyt  8.    د. وحید انعام الکاکائی، جیوسیاسیە النفگ والغاز فی اقلیم كوردستان العراق والفواعل الاقلیمیە والدولیە؛ https://portal.arid.my/Publications/6e75af02-7f62-4c6d-8778-3c215ea66565.pdf  9.    Robin Mills, Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2016/01/Kurdish-Oil-and-Regional-Politics-WPM-63.pdf

 (درەو)- رۆیتەرز ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز لە زاری چەند بەرپرسێكی عێراق، ئەمریكی، توركییەوە باسلەوە دەكات، ڤێلاكەی شێخ باز لە هەولێر كە بوو بە ئامانجی هێرشی موشەكی ئێران، كۆبونەوەی تێدا كراوە لەبارەی ناردنی غازی كوردستان بۆ توركیا‌و ئەوروپا، بەرپرسانی ئیسرائیلی‌و ئەمریكیی بەشداربوون لەو كۆبونەوانەدا.  دوای زیاتر لە دوو هەفتە لەو هێرشەی كە هەولێری لە كوردستانی عێراق كردە ئامانج‌و سوپای پاسدارانی ئێران بەرپرسیارێتییەكەی گرتەئەستۆ، بەرپرسانی عێراقی‌و بیانی وردەكاری نوێ‌و گرنگیان لەبارەی كردەوەكە ئاشكرا كرد.  بەرپرسانی عێراقی‌و توركەكان باسلەوە دەكەن، پلانی هەرێمی كوردستان بۆ پێدانی غازی سروشتی بە توركیا‌و ئەروروپا بە یارمەتی ئیسرائیل، بەشێكە لەوەی كە ئێرانی توڕە كردووە‌و وایلێكردووە لەم مانگەدا بە موشەكی بالستی هەولێر بۆردومان بكات.  ئەو بەرپرسانە كە لەم هەفتەیەدا، بەمەرجی ئەوەی ناوەكەیان ئاشكرا نەكرێت قسەیان بۆ ئاژانسی هەواڵی (رۆیتەرز) كردووە، باسیان لەوە كردووە، باوەڕیانوایە هێرشەكە وەكو پەیامێكی فرەڕەهەند بووە بۆ هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لەناوچەكە، بەڵام پاڵنەری سەرەكی پلانی ناردنی غازی كورد بووە بۆ  توركیا‌و ئەوروپا بەبەشداری ئیسرائیل.  سەرچاوەكان دەڵێن، هەنگاوەكە لە كاتێكی هەستیاری سیاسیدایە بۆ ئێران‌و ناوچەكە، چونكە پلانی هەناردەی غاز رەنگە هەڕەشە لە پێگەی ئێران بكات وەكو هاناردەكارێكی سەرەكی غاز بۆ عێراق‌و توركیا لەكاتێكدا ئابورییەكەی بەدەست سزا نێودەوڵەتییەكانەوە دەناڵێنێت.  دوو كۆبونەوە لە ڤێلاكەی هەولێردا بەرپرسانی ئەمنیی عێراقی دەڵێن" بەمدواییە دوو كۆبونەوە لەنێوان بەرپرسانی وزە‌و پسپۆڕانی ئیسرائیلی‌و ئەمریكی لە ڤێلاكەدا هەبووە (وەكو ئاماژەیەك بۆ ڤێلاكەی شێخ باز لە هەولێر كە ئێران بۆردومانی كرد) بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی ناردنی غازی كوردستان بۆ توركیا لەرێگەی هێڵێكی بۆری نوێوە".  بەرپرسێكی ئەمنی عێراق‌و بەرپرسێكی پێشووی ئەمریكا كە ئاگاداری پلانی ئەو سەرمایەدارە كوردەن ماڵەكەی بوو بە ئامانجی موشەكەكانی ئێران كە (باز كەریم بەرزنجی)یە دەڵێن" كاریكردووە بۆ پەرەپێدانی هێڵی بۆری بۆ هەناردەی غاز".  ئەم سەرچاوانە وتویانە، (كار گروپ) كە كۆمپانیایەكی نەوتییە‌و باز بەرزنجی خاوەنیەتی، كار دەكات بۆ خێراكردنی هێڵی بۆری غاز، بەرپرسە ئەمریكییەكە ئاماژەی بەوەكردووە" هێڵە نوێیەكە دەبەسترێتەوە بە هێڵێكەوە كە بەشێوەیەكی كردەیی لەناو خاكی توركیا لەسەر سنور كارەكانی تەواو بووە".  پێدانی غاز بە توركیا‌و ئەوروپا بەرپرسە ئەمنییەكەی عێراق وتویەتی، بەلای كەمەوە دوو كۆبونەوە بۆ تاوتوێكردنی ئەم بابەتە لەگەڵ پسپۆڕانی بواری وزەی ئەمریكا‌و ئیسرائیلدا لەو ڤێلایەدا كراوە كە بەرزنجی تێدا نیشتەجێیە، بەوتەی ئەو بەرپرسە ئەمە هۆكارەكە بووە كە ئەم ڤێلایە بووە بە ئامانجی گورزی موشەكی ئێران، لەم هێرشەدا كەس بریندار نەبووە، بەڵام ڤێلاكە زیانی زۆری پێگەیشت.  لەم چوارچێوەیەدا، بەرپرسێكی حكومی عێراق‌و دیپلۆماتكارێكی خۆرئاوایی لە عێراق جەخت لەسەر ئەوە دەكەن، بەرزنجی بەوە ناسراوە میوانداری بەرپرسان‌و سەرمایەدارانی بیانی دەكات لە ماڵەكەیدا، لەنێویشیاندا بەرپرسانی ئیسرائیلی.  لەلایەكی ترەوە، دوو بەرپرسی توركیا جەخت لەسەر ئەوە دەكەن بەمدواییە بەبەشداری بەرپرسانی ئەمریكا‌و ئیسرائیل گفتوگۆ كراوە بۆ تاوتوێكردنی ناردنی غازی سروشتی عێراق بۆ توركیا‌و ئەوروپا، بەڵام شوێنی كۆبونەوەكانیان ئاشكرانەكرد.  بەرپرسانی عێراق‌و توركیا وردەكاری زیاتریان لەبارەی پلانی ناردنی غاز لە كوردستانی عێراقەوە بۆ توركیا نەخستەڕوو، هەروەها دەستنیشانیان نەكرد پلانەكە گەیشتووەتە چ قۆناغێك یاخود رۆڵی ئیسرائیل لەم پرۆژەیەدا چییە.  یەكێك لە بەرپرسانی توركیا وتی" ساتی هێرشەكەی هەولێر جێگەی بایەخە.. رەنگە بە پلەی یەكەم ئاڕاستەی هەناردەی وزە لە باكوری عێراق‌و ئەگەری هاوكاریكردنی ئیسرائیل، كرابێت". جەختی لەسەر ئەوە كرد، هەندێك گفتوگۆ كراوە لەبارەی هەناردەی غازی سروشی باكوری عێراق‌و وتی:" ئێمە دەزانین عێراق‌و ئەمریكا‌و ئیسرائیل بەشداری لەم پرۆسەیەدا دەكەن، توركیاش پشتیوانی دەكات".  هەرێمی كوردستان رەتیدەكاتەوە فەوزی هەریری سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانی عێراق دەڵێت" كار گروپ هێڵی بۆری خۆجێی لە كوردستان دروستكردووە‌و ئێستا ئەو هێڵەكە بەڕێوەدەبات‌و خاوەنی یەك لەسەر سێی بۆری هەناردەی نەوتی خاوی كوردستانە، بەشەكەی تر رۆسنەفتی روسی خاوەندارێتی دەكات".  نوسینگەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی عێراق رەتیكردەوە هیچ كۆبونەوەیەك لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكی‌و ئیسرائیلی بۆ بابەتی هێڵی بۆری لە ڤێلاكەی بەرزنجیدا كرابێت.  ئاماژە بەوەدەكرێت، ئەم ئاشكرابوونە، هێرشەكەی ئێران بۆسەر هەولێر دەخاتە چوارچێوەی بەرژەوەندی وزەوە بۆ لایەنە هەرێمایەتییەكان‌و وەڵامدانەوەی كوژرانی دوان لە ئەفسەرەكانی ئێران نەبوو لە هێرشێكی ئیسرائیلدا لە نزیك دیمەشق.