(درەو): ئێستا كە پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هێرشەكەی فڕۆكەخانەی سلێمانییەوە لەناو ناكۆكیدان‌و هاتنی بەرپرسانی باڵای رۆژئاوای كوردستان بۆ سلێمانی بە هۆكاری هێرشەكە لێكدەدرێتەوە، بەپێی گێڕانەوەی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، پەیوەندی یەكێتیی‌و رۆژئاوای كوردستان مێژووەكەی كۆنە‌و لە ساڵی 1993 مام جەلال دوای سەردانێكی بۆ سوریا، لەكاتی گەڕانەوەیدا (جومعەی)ی لەگەڵ خۆی هێناوە بۆ كوردستان، بەڵام نەیویستووە بارزانی لەناو ئۆتۆمبیلەكەی ئەودا بیبینێت.  بارزانی لە كتێبی (بارزانی‌و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد) لەژێر ناونیشانی (سەردانی مام جەلال بۆ سوریاو كوێت) دەگێڕێتەوە:  سەرەتای مانگی ئازاری 1993 مام جەلال سەردانی سوریای كرد. لەسەردانەكەیدا لە دیمەشق چاوی بە عەبدوڵا ئۆجەلان كەوت، دوای دیدارەكەیان بروسكەكەیەكی بۆ ناردم بەم ناوەرۆكە، ئۆجەلان رازیە بە:  1-    چارەسەری ئاشتیانە لەگەڵ توركیا.  2-    پشتگیری پەرلەمان‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان.  3-    ئەمەریكاو فەرەنسا مام جەلالیان هانداوە بۆ ئەوەی ئۆجلان رازی بكات بە چارەسەری ئاشتیانە لەگەڵ توركیا.  كاتێك لەمبارەیەوە پرسیاری ئەمریكییەكانم كرد، لە وەڵامدا گوتیان:" بەپێچەوانەوە، زۆرمان پێناخۆش بوو كە مام جەلال ئۆجەلانی بینیوە‌و ئەمە پێچەوانە‌و دژی سیاسەتی ئێمەیە". لە بروسكەیەكی دیكەدا مام جەلال پێی راگەیاندم كە سوریا زۆر دژی كۆنگرەی نیشتمانی عێراقە‌و هەوڵێكی تەواو دەدات بەمەستی دروستكردنی كێشەو گیروگرفت لەبەردەم كۆنگرەكەدا. بڕیارە خەدام ئەنجومەن‌و پارتی‌و یەكێتی بانگهێشت بكاتە سوریا. ئێمەش بانگهێشتەكەمان رەتكردەوە، چونكە مەبەست لاوازكردنی كۆنگرەی نیشتمانی عێراق بوو. بەپێی ئەو زانیارییانەی بۆمان هاتبوون سەید محەمەد باقر حەكیم رازی نەبوو بانگهێشتنامەكەی سوریا پەسەند بكات‌و رازیش نەبوو دژی كۆنگرە كارێك بكات.  دوای تەواوبوونی سەردانەكەی لە سوریا، مام جەلال سەردانی كوێتی كرد‌و داوای كرد كە دڵشاد بارزانی لەگەڵی بچێت. لە كوێت چاوی بە ئەمیرو بەرپرسانی كوێت كەوت. دیاربوو لەسەردانەكەیدا بۆ سوریا وەك پێویست بایەخ بە مام جەلال نەدراو چاوی بە ئەسەد نەكەوتبوو، بەڵام دوای گەڕانەوەی لە كوێت‌و سەردانی بۆ سوریا چاوی بە ئەسەد كەوتبوو. لە گەڕانەوەیدا بۆ پێشوازی چومە گەرووی میراوا لە باكوری شەقڵاوا. بینیم سەیارەكەی لە دوورەوە وەستاو مام جەلال بە غارو راكردن بەرەو رووم هات‌و زۆر خۆشحاڵ بوو بە بینینم‌و پێی گوتم:" نەدەبوو ئەرك بكێشیت‌و بێیتە ئێرە". دواتر بۆم دەركەوت كە جەمیل بایك (جومعە) لەگەڵ مام جەلال لەناو سەیارەكەدا بووە‌و لە سوریاوە لەگەڵ خۆی هێنابوو. سەرچاوە: بارزانی‌و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد- بەرگی پێنجەم، راپەڕین، دەرفەت‌و ئاستەنگەكان- چاپی یەكەمن حوزەیرانی 2022    

(درەو):  دوای سێ رۆژ لە راگرتنی ئاسمانی خۆی بەڕووی سلێمانیدا، توركیا لەرێگەی (درۆن)ێك‌و لە كاتی گەڕانەوەی بەرپرسێكی باڵای رۆژئاوای كوردستاندا، هێرشێكی لەنزیك فڕۆكەخانەی سلێمانی ئەنجامدا.  ئێوارەی ئەمڕۆ لە نزیك فڕۆكەخانەی سلێمانی هێرشێكی موشەكیی روویدا. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، هێرشەكە لەنزیك كارگۆی فڕۆكەخانە روویداوە، فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوان (درۆن) موشەكێكی ئاڕاستەی شوێنەكە كردووە.  (درەو) زانیویەتی، هێرشەكە لەكاتێكدا روویداوە، بەرپرسێكی باڵای رۆژئاوای كوردستان دوای چەند رۆژێك مانەوەی لە سلێمانی، بەنیازی گەڕانەوە بووە بۆ رۆژئاوا. هێرشەكە هیچ زیانێكی گیانی لێنەكەوتەوە، بەرپرسە باڵاكەی رۆژئاوای كوردستان بە فڕۆكەیەكی ئەمریكییەكان گەڕایەوە.  سەرچاوە ئاگادارەكان كە (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون، گومان دەكەن فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكە توركی بێت‌و هێرشەكە تەنیا وەكو پەیامێك بێت بۆ ئەوەی توركیا ئاگاداری سەردانی ئەو بەرپرسە باڵای رۆژئاوای كوردستانە بۆ شاری سلێمانی، بەڵام بەهۆی ئەمریكییەكانەوە نەیانویستووە بیكەن بە ئامانجی هێرشەكە. ئەم هێرشە لەكاتێكدا روویدا، ماوەی سێ رۆژە توركیا ئاسمانی وڵاتەكەی بەڕووی گەشتەكاندا بۆ فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی راگرتووە، دەسەڵاتدارانی توركیا بە فەرمی باسلەوە دەكەن نیگەرانن لە جموجوڵی هێزەكانی باكورو رۆژئاوای كوردستان لە سنوری سلێمانی.  بەمدواییە كەوتنەخوارەوەی دوو هێلیكۆپتەر لە سنوری پارێزگای دهۆك، توركیا توشی نیگەرانییەكی نوێ كرد سەبارەت بە پەیوەندییەكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان‌و هێزەكانی رۆژئاوای كوردستان، ئەو فڕۆكانەی كەوتنەخوارەوە ژمارەیە فەرماندەو ئەفسەری هێزی دژەتیرۆری رۆژئاوایان هەڵگرتبوو، بەرێگاوە بوون بۆ شاری سلێمانی. توركیا سەرباری ئەوەی لەرێگەی داخستنی گەشتە ئەسمانییەكانەوە دەیەوێت سزای یەكێتیی بدات وەكو دەسەڵاتداری سنوری سلێمانی، هاوكات خۆشی ناوبەناو لەرێگەی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان‌و تەقەكردنەوە لەناو شارەكان، ئەندامانی پارتی كرێكارانی كوردستان لە سنوری سلێمانی دەكاتە ئامانج و ئه‌مه‌ جاری یه‌كه‌م نییه‌ درۆنه‌كانی توركیا له سنوری سلێمانی كارده‌كه‌ن.   

  شیكاری: درەو  پاڵپشت بە هەمواری یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، ئەنجامی کۆتایی دەنگی لایەنە سیاسییەکان لە سێ پارێزگاکەی هەرێم لە دوا هەڵبژاردن  و پەیڕەوکردنی سیستمی "سانت لیگۆی هەموار کراو"؛ # پارتی (2) کورسی و یەکێتی (3) کورسی لەدەست دەدات. # نەوەی نوێ هەمان کورسییەکانی خۆی بەدەست دەهێنێتەوە. # یەکگرتووی ئیسلامی لە (4) کورسییەوە دەبێت بە (5) کورسی، کۆمەڵی دادگەریش لە (1)ەوە بۆ (4) کورسی هەڵدەکشێت. # بزوتنەوەی گۆڕانیش کورسییەک دەباتەوە. سەرەتا  ڕۆژی 10ی تشرینی یەکەمی 2021، خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە عێراق بەڕێوەچوو، بەپێ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9)ی ساڵی 2020، هەڵبژاردنەکە تەواو جیاواز بوو بەراورد بە خولەکانی پێش خۆی ئەویش بە پەیرەو کردنی؛ یەکەم: دابەشکردنی عێراق لە (18) بازنەی هەڵبژاردنەوە بۆ (83) بازنەی هەڵبژاردن، لەسەر دوو بنەما؛ 1.    پاراستنی پێگەی (25%)ی کۆتای ئافرەتان لە ئەنجومەنی نوێنەران، بەو پێیەش دەبێت لە هەر بازنەکی هەڵبژاردن ئافرەتێک سەربکەوێت و (83) ئافرەت کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانیان هەبێت لە کۆی (320) کورسی گشتی و (9) كورسی كۆتا (پێكهاته‌كان). 2.    پاراستنی دەقی ماددەی (49)ی بڕگەی یەکەمی دەستوری هەمیشەیی عێراق کە تێیدا هاتووە (ئەنجومەنی نوێنەران لە ژمارەیەک ئەندام پێکدێت بە ڕێژەی یەک کورسی بۆ سەد هەزار کەس لە دانیشتوانی عێراق...)، بەم پێیەش هیچ بازنەیەکی هەڵبژاردن ژمارەی ئەو کورسییانەی بۆی تەرخان کراوە کە لە نێوان (3-4) کورسیدابوو، ژمارەی دانیشتوانەکەی کەمتر نییە لە (400) هەزار کەس. دووەم: گۆڕانکاری لە سیستمی هەڵبژاردن وهەڵوەشاندنەوەی سیستمەکانی پێشوو، پەیڕەو کردنی سیستمێکی نوێ، وەک لە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9)ی 2020دا هاتووە: ماددەی (15) یەکەم: هەر پارێزگایەک بۆ چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن دابەش دەبێت. دووەم: پاڵێوراو بەشێوەی تاکەکەسی دەبێت لە بازنەیەکی هەڵبژاردن. سێیەم: ڕیزبەندی پاڵێوراوان لە بازنەیەکی هەڵبژاردن بە بەدەستهێنانی زۆرترین ژمارەی دەنگ (اعلی اصوات) براوە دەبێت، بەپێی سیستمی براوەی یەکەم، بۆ پاڵێوراوەکانی دوای ئەویش هەر بەو شێوەیە بوون. بەپێی ئەم ماددەیە: 1.    عێراق بەسەر (83) بازنەی بازنەی هەڵبژاردن دابەش بوو. 2.    پاڵێوراو بەشێوەی تاکەکەسی بوو لە بازنەیەکی هەڵبژاردن، بەم پێیەش خۆپاڵاوتن لە لیستی حزبەکانەوە گۆرا بۆ پاڵێوراوی تاکەکەسی (حیزبی و بێ لایەن) و لەم حاڵەتەشدا دەنگدەر تەنها یەک دەنگ بە پاڵێوراو دەدات و دەنگ بە لیست یان قەوارەی سیاسی نادات. ئەمەش پرۆسەکەی بردە بەردەم بنەمایەکی دیکە؛ 3.    کار بە سیستمی (تاک دەنگی نەگوێزراوە) دەکرا، واتە ئەو دەنگە زیادانەی لە پاڵێوراوێکی سەربەخۆ یان سەر بە لایەنێکی سیاسی مایەوە ناگوێزرایەوە بۆ کەسی تر یان کەسێكی تری لایەنه سیاسییه‌كه 4.    هەر پاڵیوراوێک زۆرترین دەنگەکانی بازنەکەی خۆی بەدەست هێنا بەشێوەی ڕیزبەندی سەرکەوت، بۆ نمونە ئەگەر بازنەیەک چوار کورسی بۆ تەرخان کرابوو، ئەوا لەو بازنەیەدا (4) پاڵێوراوی خاوەن زۆرترین دەنگ سەردەکەوتن به‌شێوه‌ی ڕیزبه‌ندی، بە مەرجێک؛ ‌ا. یەکێک لە سەرکەوتووەکان ئافرەت بوو. ب. هەر بازنەک کاندیدە یەکەکەمەکانی لە ڕەگەزی نێربوون، کەسی چوارەمیان جێی هێشت بۆ ئافرەتێک کە زۆرترین دەنگی نێو ئافرەتەکانی بازنەکەی خۆی بەدەستهێنابوو ج. هەر دوو پاڵێوراوێکی کۆتایی (کێبڕکێ لەسەر کورسی چوارەم) دەنگەکانیان یەکسان بوو، ئەوا بەپێ هەمان یاسا و ماددە، تیروپشکیان بۆ ئەنجام درا. د. ئەو بازنانەشی سێ کورسی بۆ تەرخان کرابوو هەموو ڕێوشوێنەکانی خاڵەکانی (‌ا، ب، ج، د) ڕاست بوون، بە کەمکردنەوەی کورسییەک لەو بازنەیە. یەکەم؛ ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (10/10/2021) بەپێی پیڕەوکردنی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە (9)ی ساڵی (2020) لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان؛ (15) کوردسی بەسەر (4) بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگای هەولێر دابەشکراو، ئەنجامەکانی بەم شێوەیە بوون؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (10) کوردسی، -    نەوەی نوێ (3) کورسی، -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە چوارچێوەی (هاوپەیمانی کوردستان) (2) کورسی بەدەستهێنا. (18) کوردسی بەسەر (5) بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگای سلێمانی دابەشکراو، ئەنجامەکانی بەم شێوەیە بوون؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە چوارچێوەی (هاوپەیمانی کوردستان) (8)کورسی، -    نەوەی نوێ (5) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (2) کوردسی. -    پارتی دیموکراتی کوردستان (2) کوردسی،  -    کۆمەڵی دادگەری (1) کورسی بەدەستهێنا. (11) کوردسی بەسەر (3) بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگای دهۆک دابەشکراو، ئەنجامەکانی بەم شێوەیە بوون؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (8) کوردسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (2) کوردسی. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە چوارچێوەی (هاوپەیمانی کوردستان) (1) کورسی بەدەستهێنا. تایبەت بە کۆی کورسی پارتە سیاسییەکانی هەرێم لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، بڕوانە خشتەی ژمارە (1) کە بەم شێوەیەیە؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (20) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (11) کوردسی، -    نەوەی نوێ (8) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (4) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (1) کوردسیان بەدەستهێنا خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ کاریگەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن لە سەر پارتە کوردییەکان (ئەنجامی دوا هەڵبژاردن) لە 27/3/2023 ئەنجومەنی نوێنەران بە زۆرینەی دەنگ، هەمواری سێیەمی یاسای ژمارە (12)ی ساڵی (2018)ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاکانی پەسەندکرد و لەگەڵ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەکی خست، بەپێی هەموارەکە لە ڕوی سیستمی هەڵبژاردنەوە گۆڕانکاری لە دوو تەوەری گرنگدا کرد، کە ئەوانیش؛ 1.    دابەشکردنی عێراق لە (83) بازنەی هەڵبژاردن هەڵوەشاندەوەو گۆڕی ئەوەی هەر پارێزگایەک بازنەکی هەڵبژاردن بێت، وەک لە هەڵبژادنەکانی پێش (10/10/2021) پەیڕەو دەکرا.  2.    تەبەنی کردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموار کراو بە پەیڕەو کردنی دابەشکردنی کۆی دەنگی قەوارەی سیاسی بە سەر ژمارەکانی (1.7، 3، 5، 7، 9، 11، 13 ... هتد) لە شێوازی گۆڕینی دەنگ بۆ کورسی، گەڕانەوەی شێوازی دەنگدان لە کاندیدەوە بۆ لیست و قەوارە. لێرەدا ئەوە روون دەکەینەوە کە مەبەست لە سیستمی "سانت لیگۆی هەموار کراو" چییەو چۆن کاریگەری لەسەر ژمارەی کورسی لایەنە سیاسییەکان دەبێت و دەنگی سەرجەم لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان بە نمونە وەردەگرین پاڵپشت بە ئەنجامەکانیان لە دواین هەڵبژاردنی هەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (10/10/2021). شێوازی "سانت لیگۆ" لەڕووی مێژووییەوە بۆ یەكەمجار لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1951ی نەرویج ‌و سویددا بەكارهاتوە‌ بۆ یەكەمجاریش لەهەڵبژاردنی 20ی نیسانی ساڵی 2012ی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا تاقیكراوەتەوە بەهۆیەوە ئەنجامەكان لەبەرژەوەندی قەوارە سیاسییە بچوكەكان شكایەوە. ئەم شێوازە ژمارەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە تاكەكانی (1، 3، 5، 7، 9، 11، 13 ... هتد) دا دابەشدەكات.  بەڵام جیاوازی نێوان شێوازی (سانت لیگۆ) ‌و شێوازی (سانت لیگۆی هەمواركراو) لەوەدایە لەبری ئەوەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە (1) دا دابەش بكرێت، بەسەر ژمارە (1)ی تەواو ‌و كەرتێكدا دابەشدەكرێت، وەك (1.4)، (1.6) یان (1.7). بۆ نموونە لەهەڵبژاردنی خولی سێهەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا لە (نیسانی 2014) ئەو كەرتە (1.6) بوو، بەڵام  بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا کراوەتەوە (1.7). واتە کاتێک لەهەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا بمانەوێت دەنگە دروستەكانی ناو هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن بگۆڕین بۆ كورسی، پێویستە لەسەرەتاوە دەنگە دروستەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی دابەشی (1.7) بكەین، پاشان دوای ئەوە دابەشی هەریەك لەژمارەكانی (3، 5، 7، 9، 11...)یان بكەین. بۆ بەرچاو رونی زیاتر، ئەنجامی کۆی دەنگە دروستەکانی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە سەر ئاستی پارێزگاکان وەربگرین و پەیڕەوی لە سیستمی "سانت لیگۆی هەموارکراو" بکەین ئەوا دەبینین. 1.     پارێزگای هەولێر؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (2) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (10) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (2) کوردسی، -    نەوەی نوێ (3) کوردسی بەدەست دەهێنن. 2.    پارێزگای سلێمانی؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (3) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (3) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (6) کوردسی، -    نەوەی نوێ (5) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (1) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (2) کوردسی، -    بزوتنەوەی گۆڕان (1) کوردسی بەدەست دەهێنن. 3.    پارێزگای دهۆک؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (4) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (8) کوردسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (3) کوردسی بەدەست دەهێنن. پاڵپشت بە دەنگی دروستی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و پەیڕەوکردنی سیستمی "سانت لیگۆی هەموارکراو" کۆی کورسییەکان لەسەر ئاستی پارێزگاکانی بەم شێوەیە دەبێت کە لە خشتەی ژمارە (5)دا رونکراوەتەوە. -    پارتی دیموکراتی کوردستان (21) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (8) کوردسی، -    نەوەی نوێ (8) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (4) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (2) کوردسی، -    بزوتنەوەی گۆڕان (1) کوردسی بەدەست دەهێنن. خشتەی ژمارە (2) خشتەی ژمارە (4) سێیەم؛ کاریگەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن لە سەر پارتە کوردییەکان (ئەنجامی دوا هەڵبژاردن - گریمانەیی) ئەگەر چی لە بەشی دووەمی ڕاپۆرتەکەدا گرفتی ئەوە دروست دەبێت کە بەشێک لە لایەنە سیاسییەکان ئەو ژمارە دەنگەی بەدەستیان هێناوە بە دەنگی دروستی خۆیان نەزانن، چونک بەپێی سیستمی هەڵبژاردن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران پارێزگاکان دابەشی سەر چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن کرابوون، بەشیک لەو لایەنە سیاسییانە لەسەرجەم بازنەکانی هەڵبژاردن نوێنەرایان نەبووەو دەنگیان پێ نەدراوە لەم بەشەدا گریمانەی ئەوەمان کردووە کە سەرجەم لایەنە سیاسییەکان لەسەرجەم بازنەکان پاڵێوراویان هەبوایە. "بۆ نمونە بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر تەنها لە (2) بازنەی هەڵبژاردن پاڵێوراوی هەبوو لە (2) بازنەکەی دیکە هیچ پاڵێوراوێکی نەبووە بۆیە لە پارێزگای هەولێر دەنگەکانی لێدانی (2) کراوە" بە هەمان شێوە بۆ سەرجەم لایەنەکانی دیکە ئەوەمان کردووە، جگە لەوەی بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی دادگەری لە پارێزگای دهۆک هیچ پاڵێوراوێکیان نەبووە بۆیە هیچ دەنگێکیان لەو بازنەیە بۆ هەژمار نەکراوە، بەم پێیەش. 1.    پارێزگای هەولێر؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (6) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (9) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (2) کوردسی، -    نەوەی نوێ (3) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (1) کوردسی بەدەست دەهێنن. 2.    پارێزگای سلێمانی؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (7) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (2) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (5) کوردسی، -    نەوەی نوێ (5) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (2) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (3) کوردسی، -    بزوتنەوەی گۆڕان (1) کوردسی بەدەست دەهێنن. 3.    پارێزگای دهۆک؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (8) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (7) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (1) کوردسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (3) کوردسی بەدەست دەهێنن. پاڵپشت بە دەنگی "گریمانەیی" لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و پەیڕەوکردنی سیستمی "سانت لیگۆی هەموارکراو" کۆی کورسییەکان لەسەر ئاستی پارێزگاکانی بەم شێوەیە دەبێت کە لە خشتەی ژمارە (9)دا رونکراوەتەوە. -    پارتی دیموکراتی کوردستان (18) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (8) کوردسی، -    نەوەی نوێ (8) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (5) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (4) کوردسی، -    بزوتنەوەی گۆڕان (1) کوردسی بەدەست دەهێنن.      

گرافیك: لە 10 ساڵی رابردوودا رێژەی جیابوونەوە لە (11%)ەوە بۆ (25%) زیادیكردووە درەو: هاوسەرگیری و جیابونەوە لە هەرێمی كوردستان   لە 14 ساڵی رابردوودا (2009 - 2014)؛ 🔹  (658 هەزار و 795) پرۆسەی هاوسەرگیری تۆماركراوە  رۆژانە (129) مارەبڕین تۆماركراون. 🔹  (104 هەزار و 913) جیابوونەوە هەبووە بەتێكڕا 16% رۆژانە 20 حاڵەتی جیابوونەوە ............................................................. 2022:  هاوسەرگیری: 55896 2022  تەلاق: 13967 رێژەكە : 25% 2012: هاوسەرگیری: 56002 2012: تەلاق: 6079 رێژەی: 11% بووە ..................... 2022 رۆژانە 38 حاڵەتی جیابوونەوە هەبووە  2012 رۆژانە 17 حاڵەتی جیابوونەوە هەبووە واتا لە ماوەی 10 ساڵدا رۆژانە 123% زیادی كردووە  ....................................... هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە 2022 هەولێر: هاوسەرگیری:  19019      جیابوونەوە: 5645 بەرێژەی 30% سلێمانی: هاوسەرگیری:  21164      جیابوونەوە: 5533 بەرێژەی 26% دهۆك: هاوسەرگیری:  12967      جیابوونەوە: 1992  بەرێژەی 15% گەرمیان: هاوسەرگیری:  2746      جیابوونەوە: 797  بەرێژەی 29% ......................................... تەمەن جیابوونەووە تەمەنی 15-19 ساڵ بەرێژەی 28% تەمەنی 20-24 ساڵ بەرێژەی 27% تەمەنی 25-29 ساڵ بەرێژەی 23% تەمەنی 30-34 ساڵ بەرێژەی 12% تەمەنی 35-39 ساڵ بەرێژەی 6% تەمەنی 40- 44 ساڵ بەرێژەی 2% 45 ساڵ بەرەو ژوور  2% ................................................ هۆكارەكانی جیابوونەوە  -    نەگونجان لەگەڵ یەكتری  23% -    خیانەتی هاوسەرگیری 18% -    مۆبایل و ئینتەرنێت 14% -    نەبوونی ماڵی جیا 12% -    هۆكاری كۆمەڵایەتی 10% -    جیاوازی تەمەن 8% -    جیاوازی تەمەن 7% -    هۆكاری ئابوری 6% -    ژنهێنانی دووەم 2% سەرچاوە: ئەنجومەنی دادوەری  

درەو: لەمەودوا حكومەتی هەرێمی كوردستان لەرێگەی كۆمپانیای سۆمۆ و بەنرخی سۆمۆ نەوتەكەی دەفرۆشێتن تەنیا لە جیاوازی نرخی فرۆشی بەرمیلێك نەوتدا هەرێم مانگانە زیاتر لە (120) ملیۆن دۆلار و ساڵانە (ملیارێك و 400 ملیۆن) دۆلاری زیاتری دەستدەكەوێت. بە پێی رێكككەوتنی نەوتی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغداد، سەرەڕای ئەوەی هەرێمی كوردستان دەبێت نەوتەكەی لە رێگەی سۆمۆوە بفرۆشێت لەهەمانكاتدا دەبێت بە نرخی سۆمۆش بیفرۆشێت، هەرێمی كوردستان (10) دۆلار كەمتر لە نرخی سۆمۆ نەوتەكەی فرۆشتووە. لە ساڵی 2022 كۆمپانیای سۆمۆ نەوتی عێراقی بە (95) دۆلار فرۆشتووەو هەرێمی كوردستانیش بە (85) دۆلار فرۆشتووە، هەرێمی كوردستان لەمەودوا نەوتەكەی لەرێگەی سۆمۆو بە نرخی سۆمۆ دەیفرۆشێت، تەنیا لەو جیاوازیەی كە لە نرخەكەیدا هەیە جگە لە رێشوێنەكانی تری وەك كرێی بۆری و وەبەرهێنان و فرۆشتن، نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ هەر بەرمیلێك (10) دۆلار زیاتری دەستدەكەوێت. بەپێی زانیاریەكانی كۆمپانیای دیلۆیت و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی (2022)دا (144 ملیۆن و 414 هەزار 412) بەرمیل نەوتی بە بۆری نەوتی كوردستان و لەڕێگەی بەندەری جەیهانی توركییەوە فرۆشتووە (رادەستی كڕیاران كراوە)، لە ساڵەكەدا تێكڕای بەرمیلێك نەوتی هەرێم بە (84.99) دۆلار فرۆشراوە. بۆیە دەبینین كۆی ئەو نەوتەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵەكەدا هەناردەی كردووە و فرۆشتوویەتی بەبێ هیچ خەرجییەك بەهاكەی دەكاتە (12 ملیارو 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلاری ئەمریكی بووە. بەپێی زانیارییەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق، كۆمپانیای سۆمۆ لە ساڵی (2022)دا بە تێكڕا بەرمیلێك نەوتی بە (95.54) دۆلار فرۆشتووە، واتە، ئەو بڕە نەوتەی حكومەتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ فرۆشتوویەتی، ئەگەر لە ڕێگەی كۆمپانیای سۆمۆوە بەبازاڕی بخستایە، بەهاكەی بریتی دەبوو لە (13 ملیارو 819 ملیۆن و 362 هەزار و 171) دۆلاری ئەمریكی، بەم پێیەش بەگشتی نەوتی هەرێم بڕی (1 ملیارو 487 ملیۆن و 944 هەزار و 323) دۆلاری ئەمریكی بە هەرزانتر فرۆشراوە لە ساڵی (2022)دا. بۆ وردەكاری تەواوی مانگەكانی ساڵی (2022) و جیاوازی داهات لە نێوان هەردوو ڕێگاكە بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)).  

درەو: پەیمانگای واشنتۆن: 🔹وێرای سی ساڵ  لەكۆمەڵێك دەستكەوتی دیار, بەڵام هەوڵە بێوچانەكانی حكومەتی هەرێم بۆ بەدیهێنانی ئابوری سەربەخۆ هیچ نەبوو, جگە لەقوڵكردنەوەی ناكۆكییە ناوخۆییەكان و دەسەڵاتە كلیبتۆكراسیەكەی (دەسەڵاتی چەتەكان) و گواستنەوەی پاشكۆیەتیەكەی لەعێراقەوە بۆ توركیاو پشتبەستن بەهاوكاری دەرەكی و داهاتەكانی نەوت. 🔹كوردستانی عێراق ڕوبەڕوی كۆمەڵێك ئاستەنگی دەرەكی بووەتەوە, كە دیارترینیان فشاری یاسایی و دارایین لەلایەن بەغدادو هەڕەشەی هێرشی ئێران و توركیا, بەڵام هەڕەشەی ڕاستەقینە لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستان دەرەكی نیە. 🔹دوای (30)ساڵ لەدامەزراندنی و (20)ساڵ لەهێرشی ئەمریكا, حكومەتی هەرێم دیدیگایەكی ڕوونی نیە بۆ ئایندەی, وێڕای ئەوەی لەبەردەم تەقینەوەی ناوخۆیدایە بەهۆی نادڵنیایی لەدۆخی ئابوری و دابەشبونی سیاسی و دامەزراوە لاوازەكانی. 🔹كورد خەباتی لەسەر بنەمای ستەملێكراوی بنیادناوە, وەك كەمینیەكی چەوساوە لەپێناو بەدیهێنانی ئۆتۆنومی, دەسەڵاتدارانی كورد شەرعیەتیان لەڕێی بەرگریكردن لەمافەكانی كوردەوە بەدەستهێناوە, بەڵام لەدوای هەڵبژاردنی ساڵی (1992)وە, ئەم شەرعیەتە شۆڕشگێڕیە ڕێگەی بۆ شەرعیەتی دیموكراسی خۆشكرد. 🔹هەڵبژاردن, یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستانی هێنا بۆ دەسەڵات, لەو كاتەوە هەردوو حزبەكە وابەستەبونێكی توندوتۆڵیان هەیە بە خێزانەوە, خانەوادەی تاڵەبانی یەكێتی بەڕێوەدەبەن و خانەوادەی بارزانیش(نەوەی دووەم و سێیەمیان) بەدوای یەكدا دەسەڵات دەگرنە دەست. 🔹شەڕی ناوخۆ بووە هۆی لەقكردنی متمانەی هەردوو حزبەكە, ئەوەش بووە هۆی ئەوەی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان وەك دوو ناوچەی دەرەبەگایەتی دابەشبكەن, كە تائەمڕۆش بەردەوامە. 🔹لەم ساڵانەی دوایدا, لەناو خێزانە دەسەڵاتدارەكانی كوردستانی عێراق ناكۆكی دەركەوت, كە هاوكات بوو لەگەڵ لاوازبونی حزبەكانیان, دوای مردنی تاڵەبانی كوڕە گەورەكەی و ئامۆزاكەی دەسەڵاتی حزبەكەیان گرتە دەست, لەنێوان ئامۆزاكان ناكۆكی سەریهەڵدا, باڤڵ تاڵەبانی لاهوری ئامۆزای دورخستنەوە. 🔹لەلایەنی بارزانیەكانیش, ململانێكان لەسەر دەسەڵات وردە وردە سەر دەردێنن لەنێوان ئامۆزاكان, كە ئەوە ڕەنگە تەنها كێشە بۆ یەكگرتووی پارتی دیموكراتی كوردستان دروستنەكات, بەڵكو ڕەنگدانەوەی بۆ كۆی حكومەتی هەرێم و دامەزراوەكانیشی دەبێت. 🔹گەندەڵی و نالێهاتویی لەدامەزراندن, كەرتی گشتی شێواندووە, لەگەڵ بونی هەزاران فەرمانبەری وەهمی و دوو مووچەو خانەنشینی ناشایستە, لەكاتێكدا كەرتی تایبەتیش لەلایەن ئەندامانی خێزانە دەسەڵاتدارەكانی كوردستانەوە خاوەنداری دەكرێن.  🔹ناكۆكی قوڵی سیاسی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان, سەنگی هەرێمی كوردستانی لەلای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كەمكردووەتەوەو هەژمونیشی لەبەغداد لاوازكردووە.  🔹لەسەرەتای جەنگی داعشەوە, ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا موچەو ڕاهێنانی پێشكەش بەهێزەكانی پێشمەرگە كردووە, لەبەرامبەر بەڵێنی یەكخستنی هێزەكانی پێشمەرگە لەژێر چەتری حكومەتی هەرێمی كوردستان, بەڵام پارتی و یەكێتی دەستبەرداری كۆنترۆڵكردنی هێزی پێشمەرگە نابن.  🔹بەشێوەیەكی گشتی, ناوبانگی حكومەتی هەرێم تووشی داخوران بووە لەهەڵسەنگاندنی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤدا. 🔹بەهۆی شەڕی ناوخۆ و ناكۆكییە ناوخۆییەكانەوە لەنەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو, هەڵبژاردن تا ساڵی (2005)ئەنجامنەدرا, بەواتای (13)ساڵ دوای ئەنجامدانی یەكەم هەڵبژاردن, بەدواشیدا هیچ هەڵبژاردنێك لەكاتی خۆیدا نەكراوە, بەردەوام دوای دواخستنێكی زۆر ئەنجامدراوە.  🔹لەگەڵ ئەوەی لەساڵی (2015)ویلایەتی سەرۆك مەسعود بارزانی كۆتایهات, بەڵام پۆستەكەی جێنەهێشت تاساڵی (2017), كە بووە هۆی داخستنی پەرلەمان بۆ ماوەی دوو ساڵ, لەپێناو درێژكردنەوەی ماوەی ویلایەتەكەی, بۆیە سەیر نیە كە بەردەوام ڕێژەی بەشداری هاوڵاتیان لەهەڵبژاردنەكانی كوردستان بەشێوەیەكی بەرچاو كەمدەبێتەوە. 🔹لەگەڵ قوڵبونەوەی ناكۆكی كوردو باشبونی دۆخی ئەمنیی لەسەرانسەری عێراق, پارسەنگی هێز كە پێشتر لەبەرژوەندی هەرێمی كوردستان بوو, ئێستا لەبەرژوەندی بەغدادە. 🔹لەدوای ڕیفراندۆمەكەوە, سەركردەكانی هەرێمی كوردستان ناكۆكییان هەیە لەبارەی تێڕوانین بۆ عێراق و پلانی ڕزگاكردنی كەرتی وزەی گەمارۆدراویان.  ئەم بابەتە بەشێكە لەڕاپۆرتێكی بنكۆڵكاری, كە پەیمانگای واشنتۆن بڵاویكردووەتەوەو لەلایەن بیلال وەهاب-وە ئامادەكراوە.

درەو: سێ مانگی ماوە بۆ وادەی تەواوبوونی شەقامی (100) مەتری سلێمانی، تا ئێستا ( 48%)ی كارەكانی تەوایووە، لە ئێستادا پرۆژەكە لە وەستان نزیك بووەتەوە، چەند كرێكارێكی كەم كاری تێدادەكەن تەنیا بۆ ئەوەی نەڵێن كارەكانی بەتەواوی وەستاوە. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2020/7/11  بەردی بناغەی قۆناغی یەكەمی  شەقامی (100) مەتری سلێمانی  دانا، كەلەلایەن كۆمپانیای قەیوانەوە جێبەجێدەكرێت و شارەوانی سلێمانی سەرپەرشتی دەكات، قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە كە (32) كیلۆمەترە بڕی (400) ملیار دیناری بۆ تەرخانكراوە، لە ئێستادا بەهۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم شایستە داراییەكانیان بۆ خەرجناكاتن كاركردن لە شەقامەكە لە وەستان نزیك بووەتەوە. سەرچاوەیەكی نزیك لە پرۆژەكە بە (درەو)ی راگەیاند: كەس بەلای شەقامی (100) مەتریەكەی سلێمانیدا نایات، لە ئێستادا لە تەواوی پرۆژەكە تەنیا دوو سێ كرێكار لە فلای ئۆڤەرەكەی سەرو عەزیزاوا كاردەكەن، ئەویش تەنیا لەبەر ئەوەی نەڵێن كاركردن لە پرۆژەكەدا وەستاوە لەو پرۆژەیە، بەڵام بە حەقیقی وەستاوە چونكە پێشتر رۆژانە (1000 -  1500) مەتر سێجا كۆنكرێت دەكرا و بە سەدان كرێكار لە هەموو شوێنەكانەوە كاریان دەكرد، بەڵام ئێستا بە (20) رۆژ جارێك تەنیا (3) مەتر سێجا كۆنكرێت دەكەن، كۆمپانیای جێبەجێكار (قەیوان) رێژەی (80%) كرێكاران لەو پرۆژەیە كەمكردووەتەوە ئەوانەشی ماوەنەتەوە تەنیا كەسی ئیدارین و كارناكەن، سەرپەرشتیاران و ئەندازیارانی شارەوانیش رۆژانە دەچنە ئەوێ و تەنیا دادەنیشن هیچ كارێك نیە بیكەن. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆمپانیای قەیوان تا ئێستا زیاتر لە (160) ملیار دیناری تێدا خەرجكردووە بەڵام چاوەڕێ دەكات حكومەتی هەرێم شاییستە داراییەكانیان بۆ خەرجبكات، بەڵام حكومەت بۆیان خەرج ناكات و دەڵێت لەسەر داهاتی ناوخۆی سلێمانیە. شارەوانی سلێمانی لە پێناو نەوەستانی پرۆژەكە لە هەوڵی ئەوەدایە چەند پارچە زەویەك بفرۆشێت و بە پارەكەی ئەو پرۆژەیە تەواو بكرێت، بەڵام تا ئێستا ئەو زەویانە نەفرۆشراون.  وەستانی كاركردن لەو پرۆژەیە زیانی زۆری دەبێت سەڕەیای دواكەوتنی پرۆژەكە، هەركات دەستبكرێتەوە بە كاركردنی تەواوەتی لە پرۆژەكە دەبێت بەشێك لەو شوێنانەی كاكردن تێیدا بووەو راوەستاوە جارێكی تر ئەو شوێنانە تێكبدرێتەوەو درووست بكرێتەوە چونكە خراپ بوونە. ئەم پرۆژەیە كە ئێستا گەورەترین پرۆژەی خزمەتگوزارییە لە سنوری پارێزگای سلێمانی‌و ئیدارەی ژێردەسەڵاتی یەكێتی، بەپێی قسەی سەرپەرەشتیارەكانی، تا ئێستا رێژەی (48%)ی كارەكانی تەواو كراوە. راپۆرتی پەیوەندیدار   ئەوەی لەبارەی 100 مەترییەكەوە نایزانیت !  

راپۆرتی: درەو  حكومەتی هەرێمی كوردستان لە (8 ساڵی رابردوو)دا (2014 - 2021) زیاتر لە (ملیارێك‌و 100 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بەڵام كەمتر لە (31 ترلیۆن) دیناری داهاتی بۆ ماوەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە بەهۆی فرۆشتنی نەوتەوە بەشێوەی سەربەخۆ، هەرێم بڕی (81 ترلیۆن) دیناری پشكی خۆی لە بودجەی گشتی عێراق لەدەستداوە‌و (45 ترلیۆن) دیناریش قەرزار بووە. پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی گشتی عێراق لەماوەی نێوان ساڵانی (2014-2021) بریتی بووە لە بڕی (97 ترلیۆن) دینار، لەم بڕە پارەیە تەنیا (15 ترلیۆن) دینار رەوانەی هەرێم كراوە، واتا بڕی (81 ترلیۆن) دینار لە پشكی هەرێم راگیراوە. یەكەم: پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی (2004-2014) پێش بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، واتا فرۆشتنی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ، لە بودجەی گشتی عێراقدا مانگانە وەكو پشكی كورد، بڕێكی زۆر پارە لە بەغدادەوە رەوانەی هەرێم دەكرا، بەجۆرێك لە دوای ساڵی 2004 -2014، حكومەتی فیدراڵ 17%ی بودجەی گشتی بۆ هەرێم ناردووە.  بەپێی سەرچاوەكان، ئەو پارانەی لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حكومەتی فیدراڵ دەست حكومەتی هەرێم كەوتووە، كە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بووە، بریتی بووە لە (75 ملیارو 177 ملیۆن) دۆلار (بڕوانە چارتی ژمارە (١))؛ ساڵی 2014 بەهۆی شەڕی داعش‌و گرفتەكانی پێكهێنانی حكومەتی ناوەندیی عێراقەوە، یاسای بودجە نەبوو، دەسەڵاتی خەرجییەكان درابوو بە وەزارەتەكان، ئیتر لێرەوە پشكی هەرێم بڕدرا.  بەپێی توێژینەوەیەكی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێكۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) كە لە تشرینی یەكەمی 2020 بڵاوكراوەتەوە، هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2005تاوەكو 2019 بڕی (96 ترلیۆن‌و 196 ملیارو 503 ملیۆن) دیناری لە بەغدادەوە وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2 ترلیۆن‌و 273 ملیارو 430 ملیۆن) دینار داهاتی خۆی بۆ حكومەتی ناوەند لە بەغداد گەڕاندوەتەوە.   دووەم؛ پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی 2014-2021) لەدوای ساڵی (2014)ەوە دۆخەكە بەشێوەیەكی ترە، ئەگەرچی لە یاساكانی بودجەی (2014-2021) پشكی هەرێمی كوردستان دیاریكراوە، بەڵام بەهۆی رادەستنەكردنی نەوتی هەرێم‌و سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە، هیچ كات ئەو بڕە پارەی كە وەك پشكی هەرێم دیاریكراوە، وەك خۆی بۆ هەرێم نەنێردراوە، بۆ نمونە بڕوانە خشتەی ژمارە (1)؛ پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق (2021-2014) (دینار) تێبینییەكان دەربارەی خشتەی ژمارە (1)  1.    حكومەتی عێراق لە ساڵی 2020 یاسای بودجەی نەبووە. 2.    سێ مانگی سەرەتای 2020، هەموو مانگێك 453 ملیار لە عێراقەوە بۆ هەرێمی كوردستان هاتووە. 3.     (6) مانگی سەرەتای ساڵی (2021) تێپەڕی بەڵام حكومەتی عێراق هیچ بڕە پارەیەكی بۆ هەرێم نەناردووە، لە (6) مانگی دووەمی ساڵی (2021) بە شێوەی سلفە حكومەتی عێراق مانگانە بڕی (200 ملیار) دینار وەك سلفە رەوانەی هەرێمی كوردستان كردووە. شیكاری خشتەی ژمارە (1) 1.    پشكی هەرێمی كوردستان لەماوەی نێوان ساڵی (2014-2021) بریتی بووە لە بڕی (97 ترلیۆن و 540) ملیار و 995) ملیۆن دینار. 2.    تەنها بڕی (15 ترلیۆن و 929 ملیار و 533 ملیۆن) دینار ڕەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە. 3.    بڕی (81 ترلیۆن و 611 ملیار و 422) ملیۆن دینار لە پشكی هەرێمی كوردستان ڕاگیراوە. سێیەم؛ داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆدا حكومەتی هەرێمی كوردستان لەچوارچێوەی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆدا، لەماوەی ساڵی (2014) تا كۆتایی ساڵی (2021) زیاتر لە (1 ملیارو 100 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردە كردووە، بە تێكڕا بەرمیلێكی نەوتی بە بڕی (54) دۆلار فرۆشتووە، بەكۆی گشتی‌و بەبێ هیچ خەرجی‌و تێچونێك، بەهای ئەو بڕە نەوتەی فرۆشتویەتی زیاتر بوو لە (55 ملیار دۆلار) بەرامبەر بە زیاتر لە (68) ترلیۆن دینار (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))   فرۆشی نەوتی هەرێم (2014- 2021) بەڵام بەپێی وتەی (كەمال ئەتروشی، وەزیری سامانە سروشتییەكان) كە رۆژی (28ی حوزەیرانی 2021) لە كۆبونەوەی هاوبەشی پەرلەمانی كوردستان حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند؛ (58%)ی داهاتی نەوت دەدرێت بە كۆمپانیا نەوتییەكان‌و خەرجی بەرهەمهێنانی نەوت، بە جۆرێك (20%)ی داهات تێچووی دەرهێنانی نەوتە‌و (14%) شایستەی كۆمپانیاكانەو (6%)ی كرێی گواستنەوەیە. ئەوەی دەمێنێتەوە قەرەبووی قەرزەكانە. ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەردەوام نەوتی هەرێم بە (10) دۆلار كەمتر لە نرخی بازاڕەكانی جیهان دەفرۆشرێت، بۆیە دوای لێدەركردنی خەرجییەكانی پرۆسەی نەوت‌و هەرزانتر فرۆشتنی. ئەو داهاتەی بۆ حكومەتی هەرێم دەمێنێتەوە لە (ساڵی ڕابردوو)دا لە ڕێگەی فرۆشتنی (1 ملیارو 103 ملیۆن‌و 211 هەزار) بەرمیل نەوتەوە، دەكاتە (25 ملیارو 485 ملیۆن 858 هەزارو 150) دۆلار، كە بەهای (1) دۆلار بە تێكڕا لەماوەی (ساڵی رابردوو) بریییە لە (1 هەزار و 211) دیناری عێراقی. ئەوا ئەو بڕە بەرامبەرە بە (30 ترلیۆن‌و 863 ملیارو 374 ملیۆن‌و 220 هەزارو 231) دینار وەك داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان، بڕوانە (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم (2014-2021)  پاش لێدەركردنی خەرجییەكان و هەرزانتر فرۆشتنی چوارەم؛ دەرەنجامی فرۆشی سەربەخۆی نەوت ئەگەر بەراوردی ئەو داهاتە بكەین كە حكومەتی هەرێم لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی كەوتووە، بەو بەشەی لە بودجەی عێراق لەدەستی داوە، ئەوا؛ 1.    حكومەتی عێراق لە دوای ساڵی (2014)ەوە بە بڕی (81 ترلیۆن و 611 ملیار و 422 ملیۆن) دینار بودجەی لە پشكی هەرێمی كوردستان ڕاگرتووە. 2.    حكومەتی هەرێمی كوردستان توانیویەتی بڕی (1 ملیارو 103 ملیۆن و 857 هەزار 335) بەرمیل نەوت لە ماوەی (8 ساڵ)دا هەناردە بكات، بڕی (30 ترلیۆن و 863 ملیار 374 ملیۆن و 220 هەزار 231) دینار دوای لێدەركردنی خەرجییەكان و هەرزانتر فرۆشتنی بۆ بمێنێتەوە. 3.    ئەو جیاوازییەی لە بەراوردی فرۆشی سەربەخۆی نەوت و بودجەی گشتی عێراق دەكەوێتەوە؛ بریتییە لە (50 ترلیۆن و 748 ملیار و 47 ملیۆن 779 هەزار و 769) دینار. پێنجەم: كەڵەكەبونی قەرزە گشتییەكان  بەهۆی كورتهێنانە بەردەوامەكان‌و بەتایبەتیش بەهۆی قەیرانەكانی ساڵانی (2014-2017و 2020)، هەرێمی كوردستان كەوتە ژێر باری قەرزێكی زۆرەوە، كە بەشی زۆری قەرزی موچەخۆران‌و بەدوای ئەویشدا پابەندییە داراییەكان‌و قەرزی دەرەكی‌و قەرزی بانكی (تی بی ئای)و قەرزی ناوخۆین، بڕی ئەم قەرزانە زیاتر لە (31 ملیار) دۆلاری ئەمریكییە (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) بەشێكی گەورەی قەرزەكانیش دەگەڕێنەوە بۆ پێش كابینەی نویەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان (بروانە چارتی ژمارە (3)). هاوكات (خشتەی ژماره (4))‌‌ دەربڕی قەبارەی قەرزە گشتییە كەڵەكەبووەكانی سەر حكومەتی هەرێمی كوردستانە بە درێژایی ساڵانی (2012 - 2021). چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) خشتەی (4)     سەرچاوەکان 1.    کۆبوونەوەی پەرلەمانی کوردستان و تیمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە 28/6/2021. 2.    م.جهانگیر صدیق احمد، چاكسازى ئابوری له‌ هه‌رێمی كوردستان، پاساو و به‌ربه‌سته‌كان له ‌(2005 - 2019)، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، مجلة الدراسات السياسية و الأمنية - المجلد (الرابع) العدد (الثامن) كانون الاول ٢٠٢١؛ https://www.centerfs.org/files/2021/12/3-Vol.4-No.8k-81-112-3.pdf 3.    ماڵپەڕی درەو میدیا، زیانەكانی ئابوری سەربەخۆ بەپێی داتاو ژمارەكانی حكومەت؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=5813 4.    ماڵپەڕی درەو میدیا، فرۆش  و داهاتی نەوتی هەرێم لە 2021 دا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9584 5.    ماڵپەڕی درەو میدیا، لە ئابوری سەربەخۆوە بۆ ئابوری سەربەخۆیان؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8611 6.    قانون الموازنة العامة الاتحادية للسنة المالية2021. 7.    ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، دائرة البحوث والدراسات النيابية مكتب بحوث الموازنة. 8.    Deloitte, Kurdistan Regional Government of Iraq, Oil production, export, consumption and revenue for the year ended 31 December 2020, 20 June 2021.  

ئامادەكردنی: روونبین لە مانگی ئازاری  ٢٠٢٣دا، بڕی نەوتی بارکراو لە بەندەری جەیهانی تورکیا تا سەرلەبەیانی رۆژی ٢٥ی ئازار بارکراوە  تەنها لە ١٥ کەشتی قەبارەجیا دا کە بۆ  ٦وڵاتی جیا ڕۆشتووە  بریتی بووە لە ١٠،٧٩٢،٠٤٧ بەرمیل نەوت، کە بەتێکڕا رۆژانە ٤٤٩,٦٦٨ بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە. زانیاری ناو وە ژمارەی ئەو کەشتیانەی نەوتی عێراقیان ( هەرێم و کەرکوک) بارکردووە ، لەگەڵ بەروار و بڕی نەوتی بارکراو لە هەرکەشتییەکدا و ناوی ئەوکۆمپانیایانەی نەوتی هەرێمیان کڕیوە و بۆ چ وڵاتێک ڕۆشتووە. لەم بڕە ١ ملیۆن و ٧٢٧ هەزار و ٤٩٤ بەرمیلی نەتی کەرکوک بووە،  وە هەرێمیش ٩ ملیۆن و ٦٤ هەزار و ٥٥٣ بەرمیلی بارکردووە لە جەیهان کە دەکاتە رۆژانە ٣٧٧،٦٨٩ بەرمیل نەوت.  لەم لینکە خشتەی بارکردنی رۆژانە تا کاتی وەستانی هەناردە لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٣ دابەزێنە: نەوتی بارکراو لە جەیهان- مانگی ئازاری ٢٠٢٣دا    

 ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    لە مانگی ئازاری (2023)دا لە رۆژی (24/3/2023) دواین کەشتی نەوتی هەرێمی کوردستان لە بەندەرەی جەیهانی تورکی بارکراوە، بەو پێیە تا ئەو ڕێکەوتە هەرێم بڕی (8 ملیۆن و 892 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان  بۆ مانگی  ئازار (78.43) دۆلاربووە.  •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وەرزی چوارەمی ساڵی (2022) هەرێم بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (19) دۆلار کەمتر فرۆشتووە، بەم داتایە بێت تێکڕای بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (59.43) دۆلار فرۆشراوە. کەواتە: (8 ملیۆن و 892 هەزار) بەرمیل X (59.43) دۆلار = (528 ملیۆن و 451 هەزار و 560) دۆلار. •    هەر بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (51%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (49%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. کەواتە:  -    (528 ملیۆن و 451 هەزار و 560) دۆلار  X (51%) = (269 ملیۆن و 510 هەزارو 296) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. -    (528 ملیۆن و 451 هەزار و 560) دۆلار  X (49%) = (258 ملیۆن و 941 هەزارو 264) دۆلار داهات دەمێنێتەوە.  

درەو: توركیا گەشتەكانی بەڕووی ئاسمانی سلێمانیدا داخست، ئەنقەرە نیگەرانە لە هەڵوێستەكانی ئەم دوایەی بافڵ تاڵەبانی، پێشتر لە رێگەی دیبلۆماسیەوە نیگەرانییەكانیان گەیاندووە. بەپرسانی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی رایانگەیاند" ئێوارەی ئەمڕۆ لەلایەن كۆمپانیای توركیش ئێرلاینەوە ئاگاداركراونەتەوە كە ئەو گەشتانەیان كە بۆ فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتیی سلێمانییە و كاتژمێر 10ـی شەو بوو، تاوەكو كۆتایی مانگ راگرتووە، ئەو گەشتەی دیكەیان كە چواری بەرەبەیان بوو تاوەكو 5ـی ئەم مانگە رادەگیرێن". ئەمە دووەمجارە توركیا گەشتەكانی لەگەڵ ی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی رادەگرێت پێشتریش لەدوای ریفراندۆمەكەی 2017 ی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی لە 29/9/2017  حكومەتی عێراق بڕیاری راگرتنی گەشتە نێودەوڵەتییەكانی هەرێمی كوردستان و،  لە تەمووزی 2018 توركیا گەمارۆی سەر فڕۆكەخانەی هەولێری هەڵگرت بەڵام درێژەیدا بە گەمارۆكە لەسەر فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی تا 26/1/2019 ئەویش بەهۆی تێبینی توركیا لەسەر ناوچەی جێنفوزی یەكێتی كە بە پشتیوانی هێزە كوردیەكانی باكور و رۆژئاوای كوردستان تۆمەتباری دەكردن. بەپێی زانیاری و بەدواداچوونەكانی (درەو) بەشێك لە هۆكاری راگرتنی ئەمڕۆی گەشتەكانی توركیا بۆ فڕۆكەخانەی سلێمانی سیاسیەو پەیوەندی بە هەڵوێستەكانی ئەم دوایەی بافڵ تاڵەبانیەوە هەیە. سەرچاوەیەكی باڵا بە (درەو)ی راگەیاند چەند رۆژی رابردوو توركیا لە رێگەی دیپلۆماسیەوە نیگەرانیەكانی خۆی بە یەكێتی گەیاندووە لەسەر هەڵوێستەكانی یەكێتی و بافڵ تاڵەبانی. ئەو سەرچاوەیە ئەوەشی بە (درەو) وت: توركیا زۆر نیگەران بووە لە پەیامەكەی بافڵ تاڵەبانی كە لە نەورۆزی ئەمساڵ لە ئامەدی باكوری كوردستان پەخشكراو داوای ئازادكردنی گیراوانی دەكرد، نیگەرانە لە پەیامەكەی بافڵ تاڵەبانی كە داوای كرد نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگەی سۆمۆوە بفرۆشریًَت، نیگەرانە لە جوڵەو سەردانەكانی بۆ رۆژئاوای كوردستان و پشتیوانی لە رۆژئاوان بەتایبەت نیگەران بوو لەو هێلی كۆپتەرانە لە ئامێدی كەوتنە خوارەوە پشتڕاست كرایەوە كە لەلایەن یەكێتیەوە ئەو هێلیكۆپتەرانە دراون بە رۆژئاوا. بۆیە چاوەڕوان دەكرێت توركیا وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر بە هەڵوێستەكانی یەكێتی گەشتەكانی بەرووی سلێمانیدا دابخات.

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) لە چەند رۆژی رابردوودا لە راپرسییەكەدا كە رۆژنامەنوس محەمەد رەوف ئەنجامیدا، ئەم پرسیارەی لە بەشداربووانی راپرسییەكە كرد:” دوای بڕیارەكان بۆ راگرتنی نەوتی هەرێم، پێت باشە كێ نەوتی هەرێم بفرۆشێت؟ حكومەتی هەرێم یاخود حكومەتی عێراق؟“ تا ئەم ساتە ١٥٥٠٠، پازدە هەزارو پێنج سەد، كەس لە راپرسیەكەدا بەشداریان كردوە، لەوانە ١٣٦٧٨، سیازدە هەزارو شەش سەدو حەفتاو هەشت، كەس، كە دەكات ٨٩%ی رێژەی دەنگدەران، دەخوازن حكومەتی عێراق نەوتی هەرێمی كوردستان بفرۆشرێت. تەنها ١٨٣٤، هەزارو هەشت سەدو سی و چوار، كەس، كە رێژەیان ١١%ی بەشداربووانە، دەخوازن حكومەتی هەرێم نەوتەكە بفرۆشێت. واتە زۆرینەی هەرەزۆری خەڵكی هەرێم دەیانەوێت نەوتی هەرێم لەژێر دەستی حوكمڕانانی هەرێم بهێندرێتەدەرو بدرێتەوە دەستی حوكمڕانان لە بەغدا. بێگومان ئەمە یەكەمینجار نییە ئامارەكان دیدو ڕوانینی تەواو نێگەتیڤی خەڵكی هەرێممان بەرامبەر حوكمڕانانی هەرێم، بەوشێوە راستەوخۆیە دەخەنە بەردەست. دیدو ڕوانینێك كە دەشێت وەك نەفرەتكردنێكی سیاسیی قوڵ‌و وەك دۆڕاندنی هەمەلایەنی هەرجۆرە متمانەیەك بە دەسەڵاتدارانی هەرێم، ببینین. لە ڕاپرسیەكی دیكەدا، كە ماوەیەك لەمەوپێش رۆژنامەی (الصباح) لە بەغداد بڵاویكردەوە، دیسانەوە بەشداربووانی راپرسییەكە لە خەڵكی هەرێم، هەمان پەیامیان دووبارەكردەوە. زۆرینەی بەشداربووانی راپرسیەكە هەنگاوێك زیاتر دەڕۆن‌و داوای ئەوەدەكەن هەرێم وەك قەوارەیەكی سەربەخۆ هەڵبوەشێتەوەو ناوچەكانی كوردستان لەلایەن بەغداوە حوكمڕانی بكرێن‌و بەڕێوەببرێن.  كەسێك چاوی بۆ بینین‌و گوێی بۆ بیستن هەبێت، دەزانێت خەڵكی هەرێم ئەم حوكمڕانانەو ئەو سیستمە حوكمڕانییەی سەپاندوییانە، ناوێت. خوازیاریی كۆتاییهاتنن بە دەسەڵات‌و ئیدارەو شێوازی حوكمڕانیان. نەك هەر ئەمە، بەڵكو خەڵكی هەرێم خودی ئەو حوكمڕانییە بە سەرچاوەی چەندان نەهامەتی گەورەو كێشەی قوڵ‌و هەمەلایەن دەزانن كە بەبێ ویستی خۆیان ژیانی رۆژانەی ئەوان كەوتۆتە ناویانەوە. خەڵك ئەو مۆدێلە خێزانیی‌و بنەماڵەییەی حوكمڕانی كە دروستكراوە بەمەترسی سەرەكیی لەسەر ژیانی خۆیان‌و نەوەكانیان دەزانن. مۆدێلێك دوای زیاتر لە سی ساڵ حوكمڕانیی‌و دوای هەوڵی زۆرو هەمەلایەنەی چەندان زلهێزیی جیهانی، هێشتا رێگرە لە دروستبوونی ئەو دەزگاو میكانیزمانەی دەتوانن حوكمڕانییەكە دوربخەنەوە لە چەتەگەریی‌و بێیاسایی‌و دزیی‌و جەردەیی بەردەوام. لەوانەش بۆ نموونە دروستكردنی هێزێكی سەربازیی یەكگرتووی نیشتیمانی كە سەر بە هیچ بنەماڵەو خێزان‌و كەسایەتیی‌و حیزبێكی سیاسیی نەبێت. دروستكردنی جیهازێكی بیرۆكراسیی لێزان‌و پرۆفیشیناڵ كە دوربێت لە بەسیاسیی‌و بەحیزبیكردن. دروستكردنی سیستمێكی داوەریی سەربەخۆو خاوەن بڕیار كە بە تەلەفۆن‌و هەڕەشەی بەرپرسەكان كارنەكات، یان دروستكردنی سیستمێكی ئابوریی كە تیایدا جوڵەی سەرمایەو میكانیزمەكانی دەوڵەمەندبوون ئاشكراو یاسایی بن،.. هتد ئەوەی ئەو راپرسییانە نیشانیئەدەن، وەڕسبوونی قوڵ‌و حەوسڵەنەمانی تەواوەتیی خەڵكی هەرێمەكەیە بەرامبەر بە حوكمڕانانی هەرێمەكەو مۆدێلە سوڵتانییەكەیان، بەتایبەتی بەرامبەر بەو بنەماڵە دەسەڵاتدارانە كە هەم هەرێمەكەو هەم دانیشتوانەكەی‌و هەم سامانی سەرزەمین‌و ژێرزەمینیی، وەك موڵكی شەخسیی خۆیان‌و مناڵەكانیان مامەڵە دەكەن. بەوشێوەیەش بەڕێوەیدەبەن‌و بەكاریدەهێنن لەگەڵ قازانج‌و خواستە تایبەتەكانی خۆیاندا بگونجێت.  هەموو ئەمانە لە هەلومەرجێكدا كە كۆی هەوڵەكانی ریفۆرمكردن‌و گۆڕان‌و دەسكاریكردنی ئەو حوكمڕانییە، لەڕێگای پەنابردن بۆ بەكارهێنانی هێزو كڕین‌و  تەزویركردنەوە، پەكخراون.  لەئێستادا دۆخەكە بە شێوەیەكە باوەڕناكەم یەك بەرپرسی سیاسیی دەسەڵاتدار لە هەرێمەكەدا مابێت، ئەو ڕاستییانەی سەرەوە نەزانێت‌و لەوە بەئاگانەبێت كە خەڵكی هەرێم چەند رقی لەوان‌و لە حوكمڕانییەكەیانە، چەند تامەزرۆی كۆتاییهاتنی دەسەڵاتەكەیانن. ئەم دۆخە بە ئاستێكیش گەیشتوە پەنابردن بۆ شەیتان بۆ ڕزگاربوون لەم حوكمڕانانە تەواو حەڵاڵ‌و بێكێشە بێت، چ جای ئەوەی پەنا بۆ بەغداد ببرێت كە دەستوری وڵاتەكەی كۆمەڵێك مافی گرنگیی بە خەڵكی هەرێم بەخشیوە، ئەگەر دەستورەكە لەلایەن حوكمڕانانی عێراقەوە نەكوژرێت‌و نەگۆڕدرێت بۆ تێكستێكی مردو. بە كورتییەكەی، خەڵكی هەرێم بە دۆخێك گەیشتون هەموو كەس‌و لایەنەێك لەم حوكمڕانانە بە بەرپرسیارترو راستگۆترو باشتر دەزانن.  لەزۆر ڕووەوە ئەم كاردانەوانەی خەڵك لەناو هەرێمدا، هێندەی كاردانەوەیەكی سایكۆلۆژین‌و ڕەگوڕیشەكانیان لەناو ئەو هەموو زوڵم‌و خراپەكاریی‌و دزیی‌و جەردەیی‌و گەندەڵییە گەورەدا هەیە كە مۆدێلی خێزانیی‌و بنەماڵەیی باڵادەست لە هەرێمەكەدا دروستیكردوە، هێندە لەناو عەقڵانیەتێكی سیاسیدا نییە بتوانێت لەودیوی ئەم دۆخە سایكۆلۆژییەوە كاربكات‌و هەقیقەتی هێزە سیاسییەكانی بەغداو هاوكێشە ئیقلیمییەكان‌و ئاكاری بكەرە سیاسییەكان ببینێت. بەڵام پێناچێت ئەم ساتەوەختە ساتەوەختی بیركردنەوەی عەقڵانیی بەرپرسیار بێت كە سەرجەمی مەترسییەكانی مۆدێلی ”دەوڵەت پایتەخت“ی لەبەرچاوبێت. (لەم مۆدێلەدا هەموو دەسەڵاتەكان دەبرێتەوە پایتەخت‌و لەدەستی ئەو هێزانەدا كۆدەكرێنەوە كە لەپایتەختدا حوكمڕانن). لەبەرئەوەی شتێكیش بەناوی بەرپرسیارێتییەوە لەناو مۆدێلە حوكمڕانییەكەی هەرێمدا نەماوەتەوە، نەوەیەكی حوكمڕانی گەنجیش پەیدابوون سڵ لە ئەنجامدانی هیچ خراپەكارییەك ناكەنەوە، بۆیە خەڵكانێكی زۆر تاقەتی ژیانیان لەگەڵ ئەم حوكمڕانیەدا نەماوە.  پرسیاری سەرەكیی لێرەدا ئەوەیە ئایا رۆڵی نەوت لەم گشتە گەورەیەدا چییە؟  وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە لەسەروەستانی ورد هەیە، هەوڵئەدەم لێرەدا یەك رەهەندی ئەم رۆڵە نیشانبدەم كە لە چەند نوسینێكی تردا ناومناوە دروستبوونی ”ئابوریی زوڵم“. بەڵام ئابوریی زوڵم چییە؟ بە بۆچوونی من ئەو مۆدێلە ئابورییەی كە سیستمە سوڵتانییەكەی هەرێمی لەسەر دروستبووەو پایەكانی پاراستوە، تێكەڵەیەكی تایبەتە لە ”ئابوریی ڕێنت‌و جەنگ‌و تاڵانیی. ڕێنتی فرۆشتنی نەوت، تێكەڵ بە پارەی هاریكاریی دەرەكیی‌و بەكۆكردنەوەی داهاتی خاڵە گومرگییەكان‌و بە بازرگانی قاچاخ‌و ناقاچاخ كە بەشێكی گەورەی قۆرخكراوە، ئینجا دزین‌و تاڵانكردنی ئاشكراو نهێنیی ئەو سەرچاوانە. هەموو ئەمانەش لەناو هەلومەرجێكی ناجێگیریی پڕ لە هەڵبەزو دابەزو شەڕو شۆڕو پێكدادانی كورت‌و درێژخایەنی فرەجۆردا. ئینجا زیندووڕاگرتنی چەندان ناكۆكیی دوژمنكارانەو ئیمزاكردنی چەندان رێككەوتنی نهێنیی‌و ژێربەژێر لەگەڵ یەكترو لەگەڵ هێزە ئیقلیمییەكاندا. ”ئابوریی زوڵم “ئەو فۆرمەیە لەئابوریی كە ئەم گشتە گەورەیە بەسەریەكەوە دروستیكردوە.  وەك پێشتریش نوسیومە چەمكی ”ئابوریی زوڵم“ داڕشتنێكی ئینشایی نییە، بەڵكو ناونانێكی كۆنكریتیی ئەو سیستەمە ئابوریەیە لە هەرێمدا دروستكراوە. سیستمێك زۆر بە كورتیی ئەمە مێژووی دروستبوونیەتی:  كاتێك لەدوای ڕاپەڕینەوە هەرێم ئازادبوو، ئەو سەرچاوە ئابورییە سەرەكییەی كە دروستبوو، بە پلەی یەكەم، رێنتی خاڵە گومركییەكان بوو كە بەهۆی گەمارۆدانی ئابوریی نێودەوڵەتیی لەسەر رژێمەكەی سەدام حوسەین گرنگییەكی گەورەیان پەیداكردبوو. ئینجا ئاودیوكردن‌و فرۆشتنی بەشێكی گەورەی ئەو ئامێرو كەرەستەو ئامرازانەی لە كوردستاندا هەبوون‌و دەستگرتن بەسەر پارەكانیاندا. دوای ئەوە دەستگرتن بەسەر ئەو بڕە لە كارگەو كارخانانەدا كە لە هەرێمدا هەبوون‌و بەكارهێنانیان لەلایەن دوو پارتە باڵادەستەكەوەو دواتریش فرۆشتنەوەیان بە كەسە دەسڕۆشتووەكانی ناو ئەو پارتانە، یاخود بە كەسانی زۆر نزیك لەوانەوە. ئینجا دەستگرتن بەسەر زەویوزارێكی زۆرداو كڕین‌و فرۆشتنیان بەمەبەستی كەڵەكەكردنی سەرمایە. ئەم ڕێنتخۆریی‌و كەڵەكەبوونە بەتایبەتی سەرمایە، وایكرد لەسەر دابەشكردنی داهاتی گومركەكان، بەتایبەتی گومركی ئیبراهیم خەلیل، جەنگێكی چەند ساڵە لەنێوان پارتیی‌و یەكێتیدا دروستببێت. لە گەرمەی ئەم جەنگەدا فرۆشتنی نەوت بەشێوەیەكی یاساغ‌و زۆرجار لەڕێگای دەستتێكەڵكردن لەگەڵ بەعسدا، هاتەكایەوە. ئەم دۆخە تا كۆتاییهێنان بە رژێمەكەی سەدام حوسەین‌و دروستبوونی هەلومەرجێكی تازە كە تیایدا ئەو بونیادە ئابورییە رێنتیە تاڵانكارەی دروستكرابوو، گەورەترو بەهێزتر دەبێت، بەردەوام بوو، بەبێ ئەوەی لۆژیكی دابەشكردنی داهات‌و كەڵەكەكردنی سەرمایە گۆڕانی بەسەردا بێت.  دوای كەوتنی رژێمەكەی سەدام حوسەین‌و هاتنەكایەی جەنگ دژ بە تێرۆرو جەنگ دژ بە ئەمریكاو جەنگی نێوان لایەنە جیاوازەكان لە عێراقدا، كە ڕەهەندێكی ئیقلیمیی‌و نێودەوڵەتی گەورەی وەرگرت، ئیتر بازرگانی نەوت‌و دەرهێنان‌و فرۆشتنی گەورەترو چالاكتربوو. لەگەڵ ئەم گەورەبوونەشدا بڕی ئەو تاریكیی‌و نهێنییانەی كە لەسەرەتاوە لە دەوری ئابوریی هەرێم لەئارادابوو، بەدەیان‌و سەدان جار گەورەتر بوو. بڕی خراپبەكارهێنان‌و تاڵانیی‌و گەندەڵیكردن بە ڕێنتی نەوت‌و خاڵە گومركییەكانەوە، چووە ئاستێكی چەندەها جار گەورەترو ترسناكترەوە.”لەگەڵ هاتن‌و بەرپابوونی جەنگی داعشیشدا ئابوریی نەوت بەتەواوی دەگۆڕێت بۆ ئابورییەكی مافییایی ‌و مەسەلەی دەستگرتن بەسەر ئابوری نەوت و بە شەخسیی و حیزبیی و بنەماڵەییکردنیی، دەچێتە ئاستێكی ئەفسانەییەوە. نەوت هەم پەیوەندیی ناوخۆی پارتە سیاسییەكان لە كوردستاندا تێكئەدات، هەم ئەگەری ریفۆرمكردنی حوكمڕانییەكە زەحمەتتر دەكات، هەم پەیوەندیی هەرێم‌و بەغدا تێكئەدات، هەم دەرگا لەسەر هێزە ئیقلیمییەكان، بەتایبەتی توركیا، دەكاتەوە تەڕاتێن لە هەرێمەكەدا بكەن، هەم فۆرمێك لە دەوڵەمەندبوون بەرهەمدەهێنێت لە فۆرمی دەوڵەمەندبوونی شێخەكانی خەلیج دەچێت، هەم كۆمەڵگایەكی توڕەو بێمتمانەو نەوەیەكی گەنجی بێكارو بێپارە دروستدەكات.“ لەهەموو ئەو دۆخانەدا جەنگ لە واقیعدا یان جەنگ وەك هەڕەشە، بەشێكی دانەبڕاوی ئەو دۆخە بووە كە لەئارادابووە. لەڕاستیدا جەنگ لەزۆر ساتەوەختدا وەك لۆژیكی ناوەكیی ئیشكردنی ئەو سیستمە ئابورییە ئامادەبووەو كاریكردوە كە ئابوریی زوڵم بووە.   

(درەو):  بە ئامادەبوونی فەرماندەی فەیلەقی "قودس"ی ئێران، حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ رێككەوتنی كرد، قایل بوو بەوەی نەوت رادەستی "سۆمۆ" بكات، لەبەرامبەردا حكومەتی فیدراڵ بەڵێنیداوە پۆستی جێگری سەرۆكی كۆمپانیای "سۆمۆ" بدات بە كورد.  بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، تا درەنگانێكی دوێنێ شەو، لە ماڵی فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لە بەغداد، كۆبونەوەیەكی فراوان لەنێوان نوێنەرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵ بەڕێوەچووە، لە كۆبونەوەكەدا ئیسماعیل قائانی فەرماندەی فەیلەقی "قودس"ی سوپای پاسداران ئێران بەشداربووە.  (درەو) زانیویەتی، لە كۆبونەوەكەدا هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ رێككەوتنی بەراییان كردووە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی توركیاوە.  رێككەوتنەكە بەمشێوەیە:  •    حكومەتی هەرێم كوردستان قایل بووە بەوەی نەوتەكەی خۆی رادەستی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بكات.  •    لیژنەیەكی هاوبەش لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ پێكبهێنرێت بۆ چاودێریكردنی پرۆسەی هەناردەو فرۆشتن‌و داهاتی نەوتی هەرێم.  •    داهاتی نەوتی هەرێم بخرێتە حساب بانكییەك‌و وەكو ئەوەی هەردوولا لە رەشنوسی بودجەی 2023دا رێككەوتنیان لەسەر كردووە، حكومەتی فیدراڵ چاودێری حساب بانكییەكە بكات.  •    نوێنەرانی هەرێم گلەییان هەبووە لەوەی كۆمپانیای "سۆمۆ" پشكی كوردی تێدا نییە، نوێنەرانی حكومەتی فیدراڵ قایل بوون بەوەی پۆستی جێگری بەڕێوەبەری كۆمپانیای "سۆمۆ" بدرێت بە كورد. 

شیكاری: درەو لە ساڵی (2022)دا کۆمپانیا تورکییەکان بڕی (ملیارێک و 216 ملیۆن و 129 هەزار و 862) دۆلاریان لە پرۆسەی نەوتی هەرێم وەرگرتووە، بە جۆرێک؛ # زیاتر لە (618 ملیۆن) دۆلاری لە بری کرێی گواستنەوەی نەوت دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC). #  (125 ملیۆن) دۆلار لە چارەکی یەکەمی (2022) لە بری دانەوەی قەرز دراوە بە کۆمپانیاکانی (TEC) و (TPIC)ی تورکی. # (473 ملیۆن) دۆلار دراوە بە کۆمپانیای (گەنێڵ ئنێرجی) لە بری شایستە داراییەکانی کۆمپانیاکە لە کێڵگە نەوتییەکانی (تاوکێ - تەق تەق - سارتا). یەکەم: دەستکەوتە داراییەکانی کۆمپانیا تورکییەکان لەساڵی (2022) تورکیا لە ڕێگەی چەند کۆمپانیایەکەوە دەستی لەنێو پرۆسەی نەوتی هەرێمدایەو لە ساڵی (2022)دا ئەو کۆمپانیایانە بڕی (ملیارێک و 216 ملیۆن و 129 هەزار و 862) دۆلاریان لە پرۆسەی نەوتی هەرێم وەرگرتووە، بە جۆرێک؛ زیاتر لە (618 ملیۆن) دۆلاری لە بری کرێی گواستنەوەی نەوت دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC). (125 ملیۆن) دۆلار، هاوکات لە چارەکی یەکەمی (2022)دا لە بری دانەوەی قەرز دراوە بە کۆمپانیاکانی (TEC) و (TPIC)ی تورکی. (473 ملیۆن) دۆلار دراوە بە کۆمپانیای (گەنێڵ ئنێرجی) لە بری شایستە داراییەکانی کۆمپانیاکە لە کێڵگە نەوتییەکانی (تاوکێ - تەق تەق - سارتا). (بڕوانە خشتەکە). جگە لەو کۆمپانیایانەی سەرەوە کۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی تورکی لە دوو کێڵگەی نەوتی هەرێمدا پشکدارەو تەنها یەکێکیان گەیشتووە بە قۆناغی بەرهەمهێنان و شایستە داراییەکانی نەزانراوە، لەگەڵ ئەوانەش پارەی نەوتی هەرێم دەچێتە (هاڵک بانک)ی تورکی و دیار نیە بڕی ئەو قازانجە چەندە کە بانکەکە دەیکات. لە بەشەکانی داهاتوو بە وردی تیشک دەخەیەنە سەر چنگی تورکیا لە نێو پرۆسەی نەوتی هەرێمدا.  دووەم: بۆری نەوتی هەرێم لە خاکی تورکیادا حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە نزیکەی (450) هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی وڵاتی دەرەوە دەکات سەرجەم ئەو بڕەش لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوەیە کە بە خاکی تورکیادا تێپەڕدەبێت. بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2010)ەوە دەست بە دروستکردنی کراوە، کۆتایی  ساڵی (2013) بۆ یەکەمجار لە ڕێگەیەوە نەوتی هەرێمی کوردستانی گواستەوە بۆ بەندەری جەیهانی تورکی. بونیادنانی بۆری نەوتی هەرێم، پرۆسەی نەوتی هەرێمی بردە قۆناغێکی دیکەوە. بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە سەرەتای ساڵی (2014) وەک حکومەتی هەرێمی کوردستان، چونکە پێشتر تەنها لە ڕێگەی تانکەر و بڕێکی کەم نەوت هەناردە دەکرا. بەڵام لەسەرەتای سەرپێکەوتنی بۆری نەوتی هەرێم، گۆڕانکاری گەورە بەسەر بڕو داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستاندا هات. ئه‌م هێڵه له سه‌رەتادا پلان وه‌هابووە که بۆ غازبێت، چونکه هێڵی نە‌‌وتی عێراق بوونی هه‌بووە. به‌ڵام لەبەر قه‌یران لەگه‌ڵ حکومه‌تی ناوه‌ندیداو دواکه‌وتنی ده‌رهێنانی غاز، بڕیاردرا بۆرییه‌كان بگۆڕدرێن بۆ نه‌وت. ته‌واوبوونی ئەو پڕۆژەیە بۆ تورکیاش گرنگ بوو، لەبەر ئەوەی پێویستیی بە نەوت و غازی سروشتی ئێران و رووسیا کەم کردەوە. بەپێی زانیارییەکان کۆمپانیای کار بۆری نەوتی دروستکردووە و (40%) خاوەندارێتی بۆرییەکە هی کۆمپانیای ناوبراوە، پرۆژەکە نزیەکەی (600) ملیۆن دۆلار تێچوونەکەی بووە لە سنوری هەرێمی کوردستاندا. (60%) بۆری نەوتی هەرێم خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای (رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە، کاتێک لە 2/6/2017 لە شاری (سانبترسبورگ)، بە ئامادەبوونی سەرۆکی حکومەتی هەرێم و جێگرەکەی و وەزیری سامانە سروشتییەکانی لە کابینەی هەشتەم گرێبەستێکیان لەگەڵ بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای رۆسنەفرت واژۆ کرد، بەشێکی گرێبەستەکە فرۆشتنی (%60)ی بۆری نەوتی کوردستان بوو بە کۆمپانیای رۆزنەفت بە بەهای (1 ملیار و 700 ملیۆن) دۆلار.  درێژی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان (896) کیلۆمەترە، لە سنوری هەرێمی کوردستان لە کێڵگەی خورمەڵەوە دەستپێدەکات و بەنێو بلۆکەکانزاییەکانی (هەولێر، بەردەڕەش، عەین سەفنی، جەبەل کەند، ئەلقوش، دهۆک و سلیڤانی)یدا تێدەپەرێت و دەگات بە (فیشخابور)، (221) کیلۆمەترە، بەم پێیەش (%24.6) بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستاندایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ هەردوو کۆمپانیای (کار و رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە. ئەو بەشەی لە سنوری تورکیایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC) دەگەڕێتەوە کۆمپانیای "بۆتاش" سەرپەرشتی دەکات. لە فیشخابوورەوە تا دەگات بە بەندەری جەیهانی تورکی (675) کیلۆ مەترەو (74.6%)ی درێژی بۆرییەکە پێکدەهێنێت.    راکێشانی بۆری نه‌وت لە کوردستانه‌وه بۆ تورکیا، به سه‌ربه‌خۆ له تورکیا، کاریگه‌ری گه‌وره‌ی هەیە لەسەر دۆخی وزه، دۆخی ئابووری، په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و تورکیا، په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و به‌غدا، هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندی نێوان تورکیاو عێراق.  سێیەم: کۆمپانیا تورکییەکان لە  کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان دوو گەورە کۆمپانیای بواری وزەی تورکی لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، هەردوو کۆمپانیای ناوبراو لە سەرەتاکانی دەستکردن بە پرۆسەی نەوت و پێش نوسینەوەی دەستوری عێراق لە ساڵی (2005) لە هەرێمی کوردستان دەستیان بەکارکردن کردووە بە جۆرێک، لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٣ دا حکوومەتی هەرێم/ئیدارەی سلێمانی گرێبەستی نەوتی بۆ کارکردن لە بلۆکەکانی شاکەل و پەڵکانە لەگەڵ کۆمپانیای پیت ئۆیڵ ئیمزا کرد، ئەمە لە کاتێکدا بوو پێش ئەو ڕێککەوتە ئیدارەی سلێمانی گرێبەستی پێشتری هەبوو لەگەڵ کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی  و لە  ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤دا هەمواری گرێبەستەکەی لەگەڵ حکومەتی هەرێم/ ئیدارەی سلێمانی کردەوە. لە ئێستادا هەردوو کۆمپانیاکە لە چەند کێڵگەیەکی کانزایی هەرێمی کوردستان لەگەڵ حکومەتی هەرێم گرێبەست و پشکیان هەیە، بە جۆرێک؛ ‌١. کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە لە کێڵگەکانی؛ -    بلۆكی تاوكێ: لە پارێزگای دهۆک، ده‌كه‌ویته‌ قه‌زای زاخۆوه‌و به‌گشتی ڕۆژهه‌ڵاتی قه‌زاكه‌ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (594) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی پشکی (25%)ی لە کێڵگەی ناوبراو هەیە. لە ساڵی (2022)دا تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەکە (107 هەزار 90) بەرمیل نەوت بووە. -    بلۆكی ته‌ق ته‌ق: ده‌كه‌وێته‌ قه‌زای كۆیه‌و ناحیه‌ی ته‌ق ته‌ق و ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌ری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. پشكی (44%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. لە ساڵی (2022)دا تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەکە (4 هەزار 490) بەرمیل نەوت بووە. -    بلۆكی سارتا: لە پارێزگای هەولێر، كۆمپانیای (شیڤرۆن)ی ئه‌مریكی (50%)ی پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (گنێڵ ئێنریجی) (30%)ی هه‌یه‌ و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. لە ساڵی (2022)دا تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەکە (4 هەزار 710) بەرمیل نەوت بووە. -    جگە لەو کێڵگە بەهەمهێنەرانەی سەرەوە کۆمپانیای (گنێڵ ئێنریجی) گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەبوو لە هەردوو کێڵگەی گازی (بنەباوێ و میران) و خاوەنی (100%) ی پشکەکانی هەردوو کێڵگەکەبوون، بەڵام بە بیانووی ئەوەی زیانیان بەو کێڵگانە گەیاندووە حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە لە (10/12/2021) بڕیاریدا گرێبەستەکەیان هەڵوەشێنێتەوە. هاوکات لە (کێڵگەی نەوتی قەرەداغ)یش لە سنوری پارێزگای سلێمانی کۆمپانیای (گنێڵ ئێنریجی) تورکی (40%)ی پشکەکانی پێدرابوو، بەڵام لە سەرەتای ساڵی (2023)ەوە ماوەی گرێبەستی نێوان کۆمپانیاکەو حکومەتی هەرێم بەسەر چووەو و ئێستا کێڵگەکە لەژێر دەستی حکومەتی هەرێم خۆیەتی. 2. کۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی تورکی، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە لە کێڵگەکانی؛ -    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (پیت ئۆیڵ)ی توركی. هێشتا  -    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (پیت ئۆیڵ)ی توركی. بە پێی زانیارییەکان، لەتازە گەیشتووە بە قۆناغی بەرهەمهێنان و لە مانگی ئازاری ساڵی (2023) دا رۆژانە نزیکەی (2 هەزار) بەرمیل نەوت لە کێڵگەی ناوبراو بەرهەمهاتووە. چوارەم: پارەی نەوت و هالک بانک پارەی نەوتی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان دەخرێتە سەر هەژمارەی تایبەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بانکەکانی تورکیا، هەر بۆیە بینیمان لە ساڵی (2015) ئەنجومەنی هەرێمی بۆ کاروباری نەوت وگاز بەنوسراوی ژمارە (٥٥٣) لەبەرواری (٣١ ی ئایاری ٢٠١٥)، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان لەدواین کۆبونەوەی خۆی کە (١٥ی ئەیلولی 2015) ئەنجامیدا بەنوسراوی ژمارە (٩٨٣) بڕیاریدا: 1.     پێویستە گشت داهاتەکانی هەناردەکردن وفرۆشتنی نەوت لەڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان کەلەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە ئەنجام دەدرێت ڕاستەوخۆ لەحسابی بانکی کڕیاری نەوتی هەرێمەوە بخرێتە سەرتەنها حسابی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبانکی (هاڵک بانک) لەوڵاتی تورکیا بەبێ نێوەندگیری بانکی سێهەم، جگە لەوحسابەش نابێت هیچ حسابێکی بانکی تری هەبێت بۆ داهاتی هەنادەکردن وفرۆشتنی نەوتی هەرێم لەڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە وەزارەتی دارایی وئابوری زانیاری تەواو لەسەر ئەو حسابە بەنوسراوێک ئاڕاستەی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بکات بەزووترین کات 2.    لەبەر ڕۆشنایی بڕیاری ئەنجومەنی هەرێمی بۆ کاروباری نەوت وگاز ئاماژە پێدراولەسەرەوە، وەزیری دارایی وئابوری حکومەتی هەرێم بەڕێز (ڕێباز محمد حملان) کەسی ڕێگاپێدراو دەبێت بۆ ڕەفتارکردن وجوڵاندنی نەقدی لەسەر ئەوحسابە بەناوی حکومەتی هەرێم بۆ بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان لەبەر ڕۆشنایی یاساو ڕێنماییە داراییە کارپێکراوەکان لەهەرێم . 3.    وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و وەزارەتی دارایی وئابوری ئەم بڕیارە جێبەجێدەکەن لە ماوەیەکدا بەشێوەیەک کەلەبەرواری ١-١٠-٢٠١٥ تێپەڕ نەکات. ئەم بڕیارەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2015) دەرخەری ئەو ڕاستییەیە کە سەرجەمی پارەی فرۆشی نەوتی هەرێمی کوردستان لە وڵاتی تورکیا کۆدەکرێتەوە، چەند جارێکیش ئەم پرسە لەلایەن حکومەتی ناوەندی عێراقەوە فشاری لەسەر دروست کراوە بەڵام پرۆسەکە بە هەمان شێوەی خۆی ماوەتەوە. سەرچاوەکان -    راپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە (4) چارەکی ساڵی (2022)دا.  -    درەو میدیا، بەرهەمهێنانی گه‌نێڵ ئەنێرجی تورکی لە ساڵی 2022، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11971 -    یادگار سدیق -  روونبین، داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێم لە ساڵی 2022، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11956 -    درەو میدیا، بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9734 -    درەو میدیا، پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 -    عەبدولڕەحمان عەلی رەزا، دیسانەوە هاڵک بانک، فراکسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی کوردستان، لە تۆڕی کومەڵایەتی فەیس بووک؛ https://ar-ar.facebook.com/1497770880440978/posts/1658359767715421/  

 شوان سدیق ئیتاڵیا کە جەنگی نێوان ڕووسیاو ئۆکرانیا هەڵگیرسا، هەرێمی کوردستان دوای گەمارۆی سەر ڕووسیا بووەتە دابینکەرێکی سەرەکی نەوت بۆ ئیتاڵیا بەرپرسانی وڵاتیش ئەوەیان نەشاردۆتەوە. کەچی لەم چەند ڕۆژە، بەهۆی ناکۆکی لە نێوان عێراق و تورکیا، ڕێگری لە هەناردەکردنی نەوت لە کەرکووک و هەرێمەوە بۆ بەندەری جەیهان و لەوێوە بۆ دەریای ناوەڕاست راگیراوە. ئاشکرایە، لەگەڵ چوونە بواری جێبەجێکردنی قەدەغەکردنی کڕینی نەوتی خاوی ڕووسیا لە ئەوروپا، بەدروستی لە 5ی کانوونی دووەمی 2022،  کوردستان بۆتە دابینکەرێکی ئیتاڵیا لەبواری سوتەمەنی کە ناوچەیەکی نیمچە سەربەخۆیەو دەکەوێتە سنووری جوگرافیای باکووری عێراق.. لە مانگی یەکی ساڵی ڕابردوو، وەک لە (ڕاپۆرتی وەزارەتی ژینگە و ئاسایشی وزە)دا هاتووە. "کوردستان بڕی ( 4.5 ملیۆن بەرمیل) ڕەوانەی ئیتاڵیا کردوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە لە ڕۆژێکدا دەکاتە (150 هەزار) بەرمیل. دیارە نەوتی کوردستان پێکهاتووە لە (12.5%)ی کۆی ئەو نەوتەی ئیتاڵیا بۆ نێوخۆ هاوردەی کردووە. لە مانگی یەکەمی ساڵی ڕابردوو هێشتا لەشکرکێشی ڕووسەکان بۆ سەر ئۆکرانیا دەستی پێنەکردبوو کڕینی نەوت لە کوردستان تەنیا (یەک ملیۆن و 200 هەزار بەرمیل بوو)؛  لە بەرامبەردا ئەوانەی لە ڕووسیاوە کە هاتبوون 5.7 ملیۆن) هەزار بەرمیل بوونە. (ئارگوس)، چەند مانگێک لەمەوبەر نووسیبووی، بۆ ناوچەی دەریای ناوەڕاست (دیارترین) جێگرەوەی نەوتی خاوی (ئۆراڵی ڕووسی)ی قورس، هی کەرکووک و کوردستانی عێراقە، بەتایبەتی لە ڕووی ڕێژەی (گۆگرد و کێشی تایبەتی ئاوەک)ە هاوشێوەیە. نەوتی کوردستان و کەرکووک لە بەندەری جەیهانی تورکیاوە بۆ پاڵاوگەکانی دەریای ناوەڕاست دەنێردرێ و ئیتاڵیایش یەکێکە لە کڕیارەکانی. پرسیار ئەوەیە ئایا ململانێی عێراق و تورکیا، ئیتاڵیا بێ نەوت دەهێڵێتەوە؟ لەڕۆژانی داهاتوو هەموو شتێ ڕوون دەبێتەوە! ماڵپەری (ستارتماگ)ی ئیتاڵی..