درەو:  ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم كۆی داهاتەكانی هەرێمی كوردستان (نەوتی و نانەوتی) لە مانگی تەموزی 2022 كە بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە ( ترلیۆنێك و 106 ملیار) دینار بووە، كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگی تەموزدا (2 ترلیۆن و 106 ملیار) دینار بووە، زیاتر لە (ترلیۆنێك) دیناری بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت رۆیشتووەو(ترلیۆنێك و 106 ملیار) دیناری ماوەتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت.  داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی تەموز = (287 ملیار) دینارە (بەپێی دوا لێداوانی وەزیری دارایی هەرێم) •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینار •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = (0) دینار داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی تەموزی (2022)دا  بڕی (12  ملیۆن و 340 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای  بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  تەموز (111.93) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (99.93) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (12  ملیۆن و 340 هەزار) بەرمیل X (99.93) دۆلار = (1 ملیار و 233 ملیۆن و 136 هەزار  و 200) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (1 ملیار و 233 ملیۆن و 136 هەزار  و 200) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 788 ملیار و 47 ملیۆن و 490 هەزار) دینار. •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (44%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (1 ملیار و 233 ملیۆن و 136 هەزار  و 200) دۆلار  X (56%) = (690 ملیۆن و 556 هەزارو 272) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (690 ملیۆن و 556 هەزارو 272) دۆلار X ((1450 دینار = (1 ترلیۆن و 1 ملیار و 306 ملیۆن و 594 هەزار و 400) دینار خەرجی نەوتە. -    (1 ملیار و 233 ملیۆن و 136 هەزار  و 200) دۆلار  X (44%) = (542 ملیۆن و 579 هەزارو 728) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (542 ملیۆن و 579 هەزارو 728) دۆلار X (1450) دینار= (786 ملیار و 740 ملیۆن و 895 هەزار و 600) دینار. کۆی داهات لە مانگی تەموز 2022 (دینار) (786 ملیار و 740 ملیۆن و 895 هەزار و 600) داهاتی نەوت + (287 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (1 ترلیۆن و 105 ملیار و 240 ملیۆن و 895 هەزار و 600) دینار   

راپۆرت: درەو گەڕانەوە بۆ سیستەمی سەرۆكایەتیی یاخود نیمچە سەرۆكایەتیی لەگەڵ پێدانی (كۆنفیدراڵی) بە هەرێمی كوردستان، ئەمە چارەسەری هەندێك لایەنی سیاسییە بۆ ئەو دۆخەی ئەم رۆژانە عێراقی تێكەوتووە، ئەمانە سەرچاوەی كێشەكان دەبەنەوە سەر سیستەمی پەرلەمانیی. ئایا كام سیستەمی حوكمڕانی بۆ عێراق گونجاوە ؟ دوو ساڵ لەمەوبەر پلاسخارت هەوڵیدا (كۆنفیدراڵی) لە عێراق بچەسپێنێت، شكستی هێنا، دەكرێت ئێستا ئەم پرۆژەیە زیندوبكرێتەوە ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   هەمواری دەستورو گۆڕینی سیستەم هاوكات لەگەڵ كۆنترۆڵكردنی تەلاری پەرلەمان لەلایەن لایەنگرەكانییەوە، رۆژی یەكشەممەی ئەم هەفتەیە موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدر تویتێكی كرد‌و تێیدا رایگەیاند" ئەمەی دەرفەتێكی مەزنە بۆ گۆڕینی سیستەمی سیاسی‌و دەستورو هەڵبژاردنەكان لە عێراق".  چوارچێوەی هەماهەنگیی هەرزوو وەڵامی سەدری دایەوە‌و رایگەیاند" هەرجۆرە هەوڵێك بۆ هەمواركردنی دەستور دەبێت لەچوارچێوەی دەستوردا بێت‌و هەر كارێك بە پێچەوانەی ئەمەوە بەزاندنی هێڵی سورەو هەڕەشەیە بۆسەر ئاشتی كۆمەڵاتی‌و دەسەڵاتی یاسا". هەركاتێك دۆخی سیاسی عێراق ئاڵۆزی تێدەكەوێت، قسەوباس لەبارەی گۆڕینی سیستەمی سیاسی وڵات سەرهەڵدەدات، ئەمە ساڵی 2019 رویدا كاتێك خۆپیشاندانەكانی ئۆكتۆبەر بەرپابوو، بەمدواییەش بەرلەوەی ناكۆكی ناو ماڵی شیعە بەتەواوەتی بتەقێتەوە، قسەوباس هەبوو لەبارەی گۆڕینی سیستەمی حوكمڕانیی لە عێراق.  بزوتنەوەی ئیمتیداد كە نوێنەرایەتی خۆپیشاندەرانی ئۆكتۆبەری 2019ی عێراق دەكات وەكو یەكەم لایەنی سیاسی عێراق‌و بەشدار لە پەرلەمان، پاڵپشتی خۆی بۆ گۆڕینی سیستەمی حوكمڕانی عێراق لە (پەرلەمانی)یەوە بۆ (سەرۆكایەتی) یاخود (نیمچە سەرۆكایەتی)ی راگەیاند، ئەمەش لەرێگەی هەمواری دەستورەوە.  هەندێك لایەنیش باس لە (كۆنفیدراڵی) دەكەن وەكو چارەسەر بۆ دۆخی چەقبەستووی عێراق، هەندێكی تریش زیاتر دەڕۆن و باسی گەڕاندنەوەی سیستمی پاشایەتی بۆ عێراق دەكەن.    لایەنە كوردیەكان تا ئێستا بە فەرمی هەڵوێستی خۆیان لەبارەی هەر جۆرە گۆڕانكارییەك لە سیستمی حوكمڕانی عێراق را نەگەیاندووە، رەنگە هۆكارەكەی ئەوە بێت زوو زوو ئەم جۆرە پرسانە دەوروژێنرێن و دواتر بە بێدەنگی پەردەپۆش دەكرێت.  سیستەمی حوكمڕانی لە عێراق سیستەمی ئێستای حوكمڕانی عێراق سیستەمێكی (پەرلەمانی)یە، ماددەی (1)ی دەستور دەڵێ" عێراق دەوڵەتێكی فیدراڵی سەربەخۆی خاوەن سەروەرییە، سیستەمی حوكمڕانییەكەی كۆماریی نوێنەرایەتی (پەرلەمانی) دیموكراتییە". لەدوای روخانی رژێمی پێشووی عێراقەوە لە ساڵی 2003‌و پەسەندكردنی دەستوری نوێ لە ساڵی 2005دا، سیستەمی پەرلەمانیی لە عێراق جێكەوت بووە، ئەم سیستەمە سەرباری ئەوەی ناڕەزایەتی لەسەر ئاستی شەقام دروستكردووە‌و وەكو دەوترێت پەرەی بە پشكپشێنەی حزبی‌و تائیفی داوە، بەڵام جۆرێك لە گرەنتیشی دروستكردووە بۆ بەشداری هەموو پێكهاتەكان‌و رێگریكردن لە روخانی سیستەمەكە. بەهۆی سیستەمی پەرلەمانییەوە، لە عێراق (سەرۆك كۆمار، سەرۆكی حكومەت‌و وەزیرەكان، سەرۆك‌و ئەندامانی دادگای پێداچونەوە، سەرۆكی داواكاری گشتیی، باڵیۆزو خاوەن پلە تایبەتەكان، سەرۆكی ئەركانی سوپا‌و ئەوانەی لەپلەی فەرماندەی فیرقەدان، سەرۆكی دەزگای هەواڵگریی) لەلایەن پەرلەمانەوە متمانەیان پێدەدرێت‌و هەر لە پەرلەمانیش دەتوانرێت متمانەیان لێوەربگیرێتەوە. بەڵام پەرلەمانی دوای روخانی رژێمی سەددام جگە لە سەندنەوەی متمانە لە چەند وەزیرو بەرپرسێك، سیستەمی پەرلەمانیی سەری نەكێشاوە بۆ سەندنەوەی متمانە لە هیچ سەرۆك كۆمارو سەرۆك وەزیرانێك، ئەمەش بەهۆی پێكهێنانی كابینەكانی حكومەت لەسەر بنەمای تەوافوق‌و پشكپشكێنە. لەدوای پەسەندكردنی دەستورو دروستبوونی یەكەمین حكومەتەوە لە عێراق چەند جارێك باسی كۆتایهێنان بە حكومەتی تەوافوقی‌و دروستكردنی زۆرینەی سیاسی كراوە، بەڵام هێشتا تەوافوق بەردەوامە‌و دواین هەوڵی سەدر بۆ دروستكردنی "حكومەتی زۆرینە" شكستی هێناو ئێستا عێراق لەناو لێكەوتەكانی ئەو بارودۆخەدایە.  سیستەمی سەرۆكایەتیی یان نیچمە سەرۆكایەتیی ؟ سیستەمی سەرۆكایەتیی ئەو سیستەمەیە كە لەسەر بنەمای جیاكردنەوەی سێ دەسەڵاتەكە (دەسەڵاتی یاسادانان، دەسەڵاتی جێبەجێكردن، دەسەڵاتی دادوەریی) لەیەكتر دادەمەزرێت، بەڵام دەسەڵاتێكی زیاتر بە سەرۆكی وڵات دەدات، لەم سیستەمەدا دەسەڵات دەدرێتە دەست سەرۆكێك كە لەناو خەڵكەوە بەشێوەی راستەوخۆ هەڵبژێردراوە نەك لەناو پەرلەمانەوە، ئەم سەرۆكە هەڵبژێردراوە حكومەتێك دروست دەكات بۆ جێبەجێكردنی بەرنامەكانی خۆی، حكومەتەكە بەرپرس دەبێت لەبەردەم سەرۆكدا نەك لەبەردەم پەرلەمان، بەهۆی جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەیەكتر لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا، پەرلەمان ناتوانێت حكومەت لەكاربخات یاخود هەڵیوەشێنێتەوە.  لەبەرامبەردا سیستەمی نیمچە سەرۆكایەتیی بریتییە لە تێكەڵەیەك لە سیستەمی سەرۆكایەتیی‌و سیستەمی پەرلەمانیی، لەم سیستەمەدا سەرۆك راستەوخۆ لەناو خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت، بەڵام ئەو حكومەتەی كە دروست دەكرێت لەناو پەرلەمانەوە متمانەی پێدەدرێت‌و هەم لەبەردەم پەرلەمان‌و هەم لەبەردەم سەرۆكی وڵاتیشدا بەرپرس دەبێت.  لەنێوان سیستەمی پەرلەمانیی‌و سەرۆكایەتیدا  بەگشتی كۆمەڵگە دیموكراتییەكان لە جیهاندا بەرەو سیستەمی پەرلەمانیی دەڕۆن، بەوپێیەی ئەم سیستەمە زۆر وردترە لە چاودێیركردن‌و لێپرسینەوە لە حكومەت تا رادەی سەندنەوەی متمانە لە حكومەت لەلایەن نوێنەرانی گەل (پەرلەمانتاران)ەوە، لەكاتێكدا هەستیان كرد حكومەت كار بەو بەرنامەیە ناكات كە لەسەر بنەمای ئەوە هەڵبژێردراوە، ئەمە بەواتای ئەوە نییە سیستەمی سەرۆكایەتیی سیستەمێكی نادیموكراتە، بەڵام بەگوێرەی لێكۆڵینەوەكان پلەی لێپێچینەوە‌و چاودێریی لە سیستەمی پەرلەمانیدا زۆر بەهێزترە لە سیستەمی سەرۆكایەتیی. توێژینەوەكان دەریدەخەن، ئەگەری دروستبوونی دیكتاتۆرییەت لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا بەهێزترە لە سیستەمی پەرلەمانیی، بەجۆرێك رێژەی 80%ی ئەو وڵاتانەی سیستەمە سیاسییەكەیان سەرۆكایەتییە بوون بە وڵاتێكی دیكتاتۆری، بەڵام لەبەرامبەردا ئەوانەی سیستەمەكەیان پەرلەمانییە رێژەی 39%یان بەرەو دیكتاتۆریەت رۆیشتوون.  ئێستا كە عێراق بەهۆی ناكۆكی لایەنە سیاسییەكانەوە توشی بنبەستی سیاسی بووە، جارێكی تر قسەوباس لەبارەی ئەوەی سیستەمی سەرۆكایەتیی لە سیستەمی پەرلەمانیی باشترە، سەریهەڵداوەتەوە، بەبێ ئەوەی بەراوردكاریی ورد بۆ هەردوو جۆرە سیستەمەكە‌و ئاستی گونجانیان لەگەڵ دۆخی ئێستای عێراقدا بكرێت‌و ئەزموونی وڵاتانی تر لەم بوارەدا لەبەرچاو بگیرێت.  جیاوازی جەوهەریی لەنێوان سیستەمی پەرلەمانیی‌و سەرۆكایەتیدا  هەیە، دەتوانرێت جیاوازییەكان لەم خاڵانەدا كورت بكرێتەوە:  •    سیستەمی پەرلەمانیی بەردەوام پشت بە بەدەستهێنانی متمانەی نوێنەرانی گەل لە پەرلەمان دەبەستێت، دەكرێت لە هەركاتێكدا حكومەت یان پەرلەمان هەڵوەشێندرێتەوە ئەگەر ئەركی خۆیان بەگوێرەی ئەو بەرنامەیەی رایانگەیاندووە ئەنجام نەدا، ئەمە وادەكات حكومەت‌و پەرلەمان بەردەوام كار بۆ ئەوە بكەن رەزامەندی دەنگدەران بەدەستبهێنن، بەڵام سیستەمی سەرۆكایەتیدا ناتوانرێت حكومەت لەكاربخرێت تا ئەوكاتەی ولایەتی سەرۆكی وڵات كۆتایی دێت‌و هەڵبژاردنێكی نوێ دەكرێت، ئەوە راستە لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا دەكرێت سەرۆك لە پۆستەكەی لاببرێت ئەگەر سەرپێچییەكی گەورەی یاسایی‌و دەستوریی كرد، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی پەرلەمان‌و كۆنگرێسەكان لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا توانای لابردنی سەرۆكی وڵاتیان نییە لە پۆستەكەی، چونكە سەرۆكیش وەكو ئەوان بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەناو خەڵكەوە هەڵبژێردراوە، بۆیە لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا كاتێك سەرۆكی وڵات‌و پەرلەمان دەكەونە ناكۆكییەوە، هەندێكجار كاروباری دەوڵەت بەتەواوەتی پەكی دەكەوێت.   •    كێشەیەكی تری سیستەمی سەرۆكایەتیی ئەوەیە ولایەتی سەرۆكایەتی چوار ساڵە (لە فەڕەنسا پێنج ساڵە)‌و سەرباری ئەمە سەرۆك بۆی هەیە بۆ ولایەتی دووەمیش خۆی كاندید بكاتەوە، زۆرجار سەرۆكەكان لە ولایەتی دووەمدا بە ئازادییەكی زیاترەوە بڕیار دەدەن‌و بەهۆی ئەوەی بۆ ولایەتی سێیەم نامێننەوە، بۆیە لە ولایەتی دووەمدا زۆر گوێ لە جێبەجێكردنی بەڵێنەكانیان بۆ دەنگدەران نادەن. •    لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا سەرۆكی وڵات راستەوخۆ لەناو خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت، بەڵام سەرۆك وەزیران‌و وەزیرەكانی حكومەت لەلایەن پەرلەمانەوە هەڵدەبژێردرێن، هەڵبژاردنی سەرۆك بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەناو گەلەوە هێزێكی هاوتای هێزی پەرلەمانی پپێدەدات‌و وای لێدەكات گوێ بۆ قسەی پەرلەمان نەگرێت، چونكە وای دەبینێت ئەو راستەوخۆ دەسەڵاتی لە گەل وەرگرتووە‌و ملیۆنان دەنگدەر پاڵپشتی دەكەن‌و پێویستی بەوە نییە رەزامەندی پەرلەمان وەربگرێت، بەڵام سەرۆك وەزیران لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا لەو بڕیارانەی كە دەریاندەكات وابەستەیە بە رەزامەندی پەرلەمان، ئەمە بۆ ئەوەی پارێزگاریی لە متمانەی خۆی بكات، بەتایبەتیش ئەگەر حزبەكەی زۆرینەی لەناو پەرلەماندا نەبێت كە پاڵپشتی هەنگاوەكانی بكات‌و رێگری لەوە بكات متمانەی لێوەربگیرێتەوە، سەرۆكی وڵات بە بەپێچەوانەی سەرۆك وەزیرانەوە نەك بێدەسەڵات نییە بەرامبەر بە پەرلەمان، بەڵكو لە هەندێك باردا خۆی وەكو دیكتاتۆرێك نمایش دەكات، لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا تەنانەت دەكرێت سەرۆك وەزیرانیش بەرەو دیكتاتۆریەت بڕوات ئەگەر حزبەكەی زۆرینەی لەناو پەرلەماندا هەبێت (بە نمونە ئەوەی لەسەردەمی مارگرێت تاچەر لە بەریتانیا روویدا). •     لە سیستەمی پەرلەمانیدا بڕیارەكان لەناو ئەنجومەنی وەزیران بە دەنگی زۆرینەی ئەندامانی حكومەت دەدرێت‌و سەرۆك وەزیران وەكو هەر وەزیرێكی كابینەكەی خاوەنی یەك دەنگە‌و ناتوانێت بۆچونی خۆی بەسەر ئەندامانی حكومەتدا بسەپێنێت، ئەمە لەكاتێكدایە لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا سەرۆكی وڵات بەتەنیا خۆی بڕیاردەرە تەنانەت ئەگەر هەموو ئەندامانی حكومەتەكەش دژی بڕیارەكەی بن، ئەمەش هەمووی لەبەر رۆشنایی ئەوەی سەرۆك بەشێوەی راستەوخۆ هەڵبژێردراوە‌و گەل دەسەڵاتی پێداوە.  •    لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا دەكرێت سەرۆك هەر كەسێك لە حكومەتەكەی دابمەزرێنێت یاخود دوری بخاتەوە بەبێ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ نوێنەرانی گەل (پەرلەمان)، بەڵام دانانی كەسەكان دەخاتە بەردەم  پەرلەمان بەمەبەستی دەربڕینی رەزامەندیی، لە هەموو حاڵێكیشدا دەبێت پەرلەمان رەزامەندیی لەسەر بدات (مەگەر لە حاڵەتێكی دەگمەندا)، چونكە لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا پەرلەمان دەیەوێت روبەڕووی سەرۆك نەوەستێتەوە، چونكە لەم حاڵەدا كێشە بۆ ئەو یاسایانە دروست دەبێت كە پەرلەمان دەریاندەكات، بەوپێیەی سەرۆك رەزامەندی لەسەر یاسا دەركراوەكانی پەرلەمان دەدات.  •    جیاوازییەكی دیاری سیستەمی سەرۆكایەتیی‌و پەرلەمانیی ئەوەیە، لە سیستەمی سەرۆكایەتیدا ئەو گەلانەی كە فرە پێكهاتەن لەڕووی ئیتنیكییەوە‌و كێشەیان هەیە، ئەو كەسەی دەبێت بە سەرۆكی وڵاتەكەیان لە هەموو حاڵێكدا نوێنەرایەتیی پێكهاتەیەكی دانیشتوان دەكات، سەرۆك بەو دەسەڵاتە زۆرانەوە لەتوانایدایە پێكهاتە نەتەوەیی‌و ئاینییەكانی تری وڵاتەكە پەراوێز بخات، یاخود بەشێوەیەكی خۆبەخۆ ئەو پێكهاتانەی تر هەست بە پەراوێزخستن دەكەن، هەستكردنی بەشێك لە پێكهاتەكانی هەر كۆمەڵگەیەك بەشێوەیەكی گشتی دەكرێت سەربكێشێت بۆ ناساقامگیربوونی دۆخی ئەو دەوڵەتە، بۆ دەوڵەتێكی وەكو عێراق خۆی لە بنەڕەتەوە لە ناسەقامگیریی سیاسییدا كەمی نییە  تاوەكو بە سیستەمی سەرۆكایەتیی نائارامییەكە زیاتریش بكات.  •    یەكێك لە گرفتەكانی تری سیستەمی سەرۆكایەتی ئەوەیە، سەرۆك هەمیشە هەست بەوە دەكات دەسەڵاتی لە گەلەوە وەرگرتووە‌و ئەمەش هەستی دیكتاتۆربوون لەناو سەرۆكەكاندا دروست دەكات، ئەمە هۆكارەكەیە ئەو وڵاتانەی كە سیستەمەكەیان سەرۆكایەتییە هەوڵدەدەن دەسەڵاتەكانی سەرۆكی وڵات كەمبكەنەوە (نمونە ئەوەی ساڵی 1982 لە پرتوگال كرا). لە نەمساو ئایرلەنداو ئایسلەندا سیستەمی سەرۆكایەتیی هەیە، بەڵام سەرۆك لەزۆرینەی حاڵەتەكاندا لاوازە‌و سیستەكەیان زیاتر وەكو پەرلەمانیی كاردەكات، تەنانەت لە سیستەمیی سەرۆكایەتیی ئەمریكاشدا ئەگەر لە هەڵبژاردن هیچ یەكێك لە كاندیدەكان زۆرینەی روونیان نەهێنا، بەگوێرەی دەستور سیستەمەكە دەگۆڕێت بۆ سەرۆكایەتیی، بەڵام ئەمە بارودۆخێكە كە زۆر بە دەگمەن روودەدات.  •    سیستەمی سەرۆكایەتی فەڕەنسا ئەویش بۆخۆی دەگمەنە‌و هەندێك دەوڵەت هەن هەوڵیانداوە لاسایی بكەنەوە، چونكە سیستەمی سەرۆكایەتیی فەڕەنسا سەرۆكێك بە دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە لەخۆدەگرێت بەڵام قەبارەی دەسەڵاتەكانی لەسەر ئەوە راوەستاوە پارتەكەی زۆرینە لە پەرلەمان بەدەستبهێنێت، لەحاڵێكدا سەرۆك پاڵپشتی پەرلەمان لەدەستدەدات، زۆرینەی دەسەڵاتەكانی دەچێت بۆ سەرۆك وەزیران كە لەلایەن پارتێكی ئۆپۆزسیۆنەوە دادەنرێت، لەم حاڵەتەشدا جۆرێك لە پێكەوەژیان‌و پێكەوەهەڵكردن لەنێوان سەرۆكی وڵات‌و سەرۆك وەزیراندا دروست دەبێت (وەكو ئەوەی ساڵی 1986 رویدا كاتێك لەسەردەمی سەرۆك میتەراندا پارتی سۆسیالیست زۆرینەی لە پەرلەمان لەدەستدا‌و جاك شیراك لە پارتی دیگۆلیی بوو بە سەرۆك وەزیران بە دەسەڵاتێكی زیاترەوە لە دەسەڵاتی سەرۆك، ئەم حاڵەتە ساڵی 1993‌و 1997 لەفەڕەنسا دووبارە بووەوە).  سیستەمی سەرۆكایەتیی بۆ عێراق دەبێت ؟ عێراق كە لەساڵی 2003‌و كەوتنی رژێمی بەعسەوە لە سیستەمی سەرۆكایەتیی‌و دەسەڵاتی تاكەكەسیی (سەددام‌و  خێزانەكەی) رزگاری بووە‌و هێشتا پرۆسەی دیموكراتی تێیدا نەخەمڵیوە، هەرجۆرە گەڕانەوەیەك بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی رەنگە ببێتە هۆكاری گەڕانەوەی دیكتاتۆریەتی پێكهاتەیەك بەسەر ئەوانی ترەوە.  شارەزایان پێیانوایە هێشتا سیستەمی سەرۆكایەتیی بۆ عێراق گونجاو نییە، ئەمەش بەهۆی ئەو فرەییە كەلتوری‌و سیاسی‌و نەتەوەیی‌و ئاینی‌و مەزهەبییەی لە كۆمەڵگای عێراقیدا هەیە، بەجۆرێك دەكرێت هەر سەرۆكێك كە بۆ ماوەی هەشت ساڵ هەڵبژێردرێت سەر بۆ دیكتاتۆریەت بكێشێت‌و سەرۆك جڵەوی هەموو جومگە ئەمنی‌و داراییەكانی دەوڵەت بكات (ئەمە لەسەردەمی ولایەتی سەرۆكایەتی نوری مالیكیدا تێبینی كرا)‌و دواجار عێراق رابكێشێتەوە ناو كارەساتەكانی رابردووی زیاتر لەوەی لە كارەساتی ئێستای رزگاری بكات.  سەرباری كەموكورتییەكانی، هێشتا سیستەمی پەرلەمانی لە عێراقدا وەكو گەرەنتی تەماشادەكرێت بۆ رێگریكردن لە سەرهەڵدانەوەی دیكتاتۆریەت.     كۆنفیدراڵی بۆ عێراق هاوكات لەگەڵ ئەو قەیرانە سیاسییەی لە عێراق سەریهەڵداوە، هەندێك كەس لەناو ماڵی شیعەكانەوە باس لە جێبەجێكردنی پرۆژەی كۆنفیدراڵی دەكەن بۆ دەربازكردنی عێراق لەو دابەشبوونە سیاسییەی كە رووبەڕووی بوەتەوە، واتە خوازیارن عێراق لە وڵاتێكی فیدراڵییەوە بكرێت بە كۆنفیدراڵیی، هەرێمی كوردستان تاكە هەرێمی فیدراڵی دوای رووخانی رژێمی سەددامە، رەنگە كورد سودمەندی یەكەمی پرۆژەی (كۆنفیدراڵی) بێت، ئەگەر جێبەجێ بكرێت.   دوای دەستلەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی‌و دەستبەكاربوونی مستەفا كازمی وەكو سەرۆك وەزیرانی عێراق، جینین پلاسخارت نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە  عێراق، پرۆژەیەكی هەبوو بۆ كۆنفیدراڵی لە عێراق، بەڵام هەرزوو لایەنە عێراقییەكان پرۆژەكەیان رەتكردەوە.  تەموزی 2020 پلاسخارت جموجوڵ‌و سەردانە سیاسییەكانی زیاتر كرد، ئەوكات سەرچاوە ئاگادارەكان باسیان لەوە دەكرد، نەتەوە یەكگرتووەكان بە هەماهەنگی لەگەڵ سەرۆكایەتی كۆمارو حكومەتی عێراق نەخشەرێگایەكی "گشتگیر"ی بۆ چارەسەری كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان بەغدادو هەرێمی كوردستان ئامادەكردووە. وەكو باسدەكرا، پرۆژەكە داوای جێبەجێكردنی سیستمی "كۆنفیدراڵی"ی دەكرد لە عێراقدا، بەپێی پرۆژەكە، لەنێوان ئەو حكومەتانەی كە لە عێراقدا هەن هەندێك دەسەڵاتی وەكو ئابوری‌و دارایی‌و گومرگەكان ئازاد دەكرێن‌و بڕیار بەكۆی دەنگ دەدرێت، ئەگەر یەكێك لە حكومەتەكان بڕیارەكە لە بەرژەوەندی ئەو نەبوو، دەتوانێت پابەند نەبێت بە جێبەجێكردنییەوە. واتە پلاسخارت هەوڵی دەدات عێراق لە وڵاتێكی (فیدراڵی)یەوە بكات بە وڵاتێكی (كۆنفیدراڵی)، مەسعود بارزانی لەوانە بوو كە پاڵپشتی لە پرۆژەكە دەكرد، بەڵام هەرزوو پرسی كۆنفیدراڵی لەلایەن لایەنە عێراقییەكانەوە رەتكرایەوە‌و هەوڵەكە بە شكست كۆتایی هات.  هەر هەوڵێكی نوێ بۆ پێدانی كۆنفیدراڵی بە كورد، رەنگە روبەڕووی ناڕەزایەتی وڵاتانی دراوسێ (توركیاو ئێران) ببێتەوە.   

راپۆرت: درەو سێ سەرۆكایەتیەكەی هەرێمی كوردستان (سەرۆكایەتی هەرێم، پەرلەمان، حكومەت) بە نهێنی بەرزە موچە "تەرفیع"یان بۆ فەرمانبەرانی خۆیان كردەوە.  ئەم بڕیارەی سێ سەرۆكایەتیەكەی هەرێم كە لە شوباتی ئەمساڵەوە چووەتە بواری جێبەجێكردنەوە، تەنیا (2 هەزارو 304) فەرمانبەری گرتووەتەوە لەكۆی (752 هەزار) فەرمانبەر كە لە (2016) ەوە پلەبەرزكردنەوە "تەرفیع"یان راگیراوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان جگە لە پارەی پاشەكەوتی موچە، نزیكەی (4 ترلیۆن) دیناری پارەی بەرزەموچە "تەرفیع"ی فەرمانبەران قەرزارە. "تەرفیع"ی سێ سەرۆكایەتیەكە سێ سەرۆكایەتییەكەی هەرێم (سەرۆكایەتی هەرێم، سەرۆكایەتی پەرلەمان، سەرۆكایەتی حكومەت) لەسەرەتای ئەمساڵەوە بە شێوەیەكی نهێنی پلەبەرزكردنەوە (ترفیع)یان بۆ فەرمانبەرانیانكرد. ئەم بڕیارەی سێ سەرۆكایەتیەكە لەكاتێكدا سەرجەم فەرمانبەرانی هەرێم داوای پێدانەوەی بەرزەموچە ( ترفیع) دەكەن، كە بە پێی یاسا مافی فەرمانبەرانەو لە ساڵی 2016 ەوە بە بڕیارێك راگیراوە.  كابینەی نۆیەم (سەرۆكایەتی هەرێم، پەرلەمان، حكومەت) یاسای چاكسازیان تێپەڕاندوو لەو یاسایەدا توانراوە هەندێك لە جیاوازی موچە لە نێوان پلە تایبەتیەكان و فەرمانبەرانی ئاسایی كەم بكەنەوە، بەڵام بە بڕیارەكەیان بۆ دەستپێكردنەوەی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەریانیان جیاوازیان لە نێوان فەرمانبەرانی وەزارەتەكاندا درووستكردووە.   ژمارەی فەرمانبەرانی سێ سەرۆكایەتیەكەی هەرێم: سەرۆكایەتی هەرێم: (598) فەرمانبەری هەیەو كۆی موچەی مانگانەی سەرۆكایەتی هەرێم (ملیارێك و 155 ملیۆن) دینارە. سەرۆكایەتی پەرلەمان: ( 620) فەرمانبەری هەیە كۆی موچەی مانگانەی پەرلەمانی كوردستان ( ملیارێك و 820 ملیۆن) دینارە. سەرۆكایەتی حكومەت: ( هەزارو 86) فەرمانبەری هەیە كۆی موچەی مانگانەی ئەنجومەنی وەزیران (  ملیارێك و 630 ملیۆن) دینارە.  كۆی گشتی ئەو فەرمانبەرانەی لە بڕیارەكە سودمەندن، تەنیا (2 هەزارو 304) فەرمانبەرن لەكۆی (752 هەزار) فەرمانبەری گشتی.  كاتێك بڕیار شوێنی یاسا دەگرێتەوە شوباتی ساڵی 2016 كە هەرێمی كوردستان بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت‌و بڕینی بەشە بودجەی هەرێم‌و خەرجییەكانی شەڕی "داعش"ەوە بە قەیرانێكی دارایی سەختدا تێدەپەڕی، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەوكاتی حكومەتی هەرێم بە بڕیارێك "بەرزەموچە"ی فەرمانبەرانی راگرت كە لەناو فەرهەنگی فەرمانبەراندا بە "تەرفیع" ناسراوە. ئەوەی كابینەی پێشوو كردی، راگرتنی یاسا بوو بە بڕیار، ئەمە بۆ یاساناسان بابەتێكە كە زۆر جێگای تێبینی-یە، بەرزەموچەی فەرمانبەران بەپێی یاسای (موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت‌و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008)ی عێراق جێگیركراوە، ئەم یاسایە لە هەرێمی كوردستان كاری پێدەكرێت. بڕیاری راگرتنی بەرزەموچەی فەرمانبەران هاوكات بوو لەگەڵ بڕیاری بڕینی موچەی فەرمانبەران بەرێژەی (25% بۆ 75%) لەژێر ناوی "پاشەكەوتی موچە"، كابینەی پێشوو بەرلەوەی وادەكەی تەواو ببێت، بەدوو قۆناغ‌و لە ئازاری 2018‌و ئازاری 2019دا بە یەكجاری پاشەكەوتی موچەی هەڵگرت، بەڵام بڕیاری راگرتنی بەرزەموچە وەكو خۆی مایەوە، بەڵام لە كابینەی نۆیەمدا (12) مانگ موچە بە لێبڕینی (21%) دابەشكراوە. بەمدواییە پەرلەمانی كوردستان بە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەت یاسایەكی بەناوی "چاكسازی" پەسەندكرد، بەڵام ناوەڕۆكی یاساكە بە هیچ جۆرێك نەچووە بەلای بابەتی بەرزەموچەی فەرمانبەراندا، تائێستا چارەنوسی ئەم دۆسیەیە بە ناڕوونی ماوەتەوە‌و فەرمانبەران چوار ساڵی تری تەمەنی خزمەتی وەزیفییان بەڕێدەكەن بەبێ ئەوەی بەرزەموچەیان بۆ بكرێت، ئەمە سەرباری ئەوەی بەشێكی زۆری فەرمانبەران لە ساڵی دەرچوونی بڕیارەكە‌و ساڵانی دواتریشدا وادەی ئەوەیان هەبووە بەرزەموچەیان بۆ بكرێت‌و بۆیان نەكراوە، ئەمەش وەكو پاشەكەوتنی موچە بەقەرز لەسەر حكومەت ماوەتەوە‌و نازانرێت چۆن چارەسەری بۆ دەدۆزرێتەوە. هەوڵێك لە پەرلەمانەوە رۆژی 28ی مانگی رابردوو (36) ئەندامی پەرلەمانی كوردستان ئیمزایان لەسەر نوسراوێك كرد‌و ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانیان كرد، ئەو پەرلەمانتارانە لە نوسراوەكەیاندا دەڵێن ئێستا دۆخی دارایی حكومەت باش بووە، بۆیە دەبێت ئەو مافە یاساییە (بەرزەموچە) بۆ فەرمانبەران بگەڕێتەوە. یاسای چاكسازی كە بە پلەی یەكەم بۆ گەڕاندنەوەی بڕێك داهاتی بەهەدەردراو بوو بۆ حكومەت، لە رۆژنامەی وەقایعی كوردستان بڵاوكرایەوە، بەمەش كەوتە بواری جێبەجێكردنەوە، روون نییە یاساكە چەندێك داهات بۆ حكومەت دەگەڕێنێتەوە، بەڵام هەر داهاتێك كە بەهۆی ئەو یاسایەوە دەگەڕێتەوە، دەبێت سەرەتا ئەو بۆ بەرزكردنەوەی رێژەی كەمترین ئاستی موچەی خانەنشینی بەكاربهێنرێت، چونكە لە یاساكەدا ئەولەویەت بەم بابەتە دراوە نەك گەڕاندنەوەی بەرزە موچەی فەرمانبەران. تێچووی بەرزە موچە چەندە ؟ دیارنییە ئاخۆ حكومەت لەسەر داوای پەرمان بڕیار لەسەر گەڕاندنەوەی بەرزەموچەی فەرمانبەران دەدات یاخود نا، چونكە ئەمە بەپلەی یەكەم بەندە بە تێچووی خەرجكردنی بەرزەموچەوە‌و ئەو قەرزانەی كە بەهۆی بەرزەموچەوە لەماوەی رابردوودا لەسەر حكومەت ماونەتەوە‌و بە فەرمانبەرانی نەداوە. لەدوای دەرچوونی بڕیاری راگرتنی بەرزەموچەوە، بەتێكڕا هەموو فەرمانبەران بەهۆی ئەو بڕیارەوە دوو بەرزەموچە "تەرفیع"یان فەوتاوە، ئەمە هاوشێوەی پاشەكەوتی موچە قەرزێكە كە لەسەر حكومەتی هەرێمە‌و دەبێت بگەڕێنێتەوە بۆ فەرمانبەران. بەهای ئەو قەرزەی بەرزەموچە كە دەبێت حكومەت بۆ فەرمانبەرانی بگەڕێنێتەوە بەدیاریكراوی نازانرێت، بەڵام لە نوسینێكدا عومەر گوڵپۆ ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان ئاماژە بەوە دەكات: بڕیاری راگرتنی بەرزەموچە مانگانە زیانی گەورە بە نزیكەی (700 هەزار) فەرمانبەر دەدات، بڕی ئەو پارەیەی كە زیانە بۆ هەر فەرمانبەرێك لە نێوان (60 تا 300) هەزار دیناری مانگانەیە. ئەگەر بۆ هەر فەرمانبەرێك بە تێكڕا تەنیا (60 هەزار) دینار مانگانە ئەژمار بكرێت بۆ بەرزە موچە، ئەوا بۆ (752 هەزار) فەرمانبەر لەكۆی (ملیۆنێك و 255 هەزار) موچەخۆر، دەكاتە (45 ملیار) دیناری مانگانە، بەهای ئەو پارەیە لە (2016 -2022) زیاترە لە (4 ترلیۆن) دینار، واتە لەحاڵی بڕیارداندا لەسەر گەڕاندنەوەی پارەی بەرزەموچە، دەبێت حكومەت سەرەتا خۆی بۆ پێدانەوەی ئەو قەرزانە ئامادە بكات، یاخود دەستبكات بە پێدانەوەی بەرزەموچەو قەرزی بەرزە موچە وەك قەرزی پاشەكەوتی موچە لای حكومەت بمێنێتەوە.   یاسین واحید سەرۆكی دیوانی وەزارەتی دارایی‌و ئابوری لە لێدوانێكی پێشتریدا بۆ (درەو) رایگەیاند، تائێستا هیچ خەمڵاندنێكیان نەكردووە لەبارەی ئەوەی ئەگەر بەرزەموچە گەڕێندرایەوە چەندێك لە فەرمانبەران سودمەند دەبن لێی‌و خەرجی كۆی گشتی چەندێكە، بۆیە وتنی هەر ژمارەیەك لەوبارەیەوە شتێكی ناڕاست دەردەچێت. بەرزەموچە چییە ؟ بەپێی یاسای موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت‌و كەرتی گشتی عێراق بەرزەموچە بریتییە لە " گواستنەوەی پلەی وەزیفی فەرمانبەر لە كارەكەیدا بۆ پلەیەكی بەرزتر لە پلەكەی خۆی بەگوێرەی پلەبەندی وەزیفی". بەپێی ھەردوو یاسای ڕاژەی شارستانی ژمارە ٢٤ ساڵی ١٩٦٠ و یاسای مووچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت ژمارە ٢٢ ساڵی ٢٠٠٨، پلە بەرزكردنەوە (الترفیع) وەك مافێكی فەرمانبەر جێگیركراوەو مافێكی یاساییەو بەپێی چەند مەرج و ڕێوشوێنێكی كارگێڕی پێویستە هەر فەرمانبەرێك چوار یان پێنج ساڵ جارێك بە پێی پلەو ئاستی فەرمانبەرێتی، پلەكەی بەرزبكرێتەوە بۆ پلەیەكی نوێ، كە لە ڕووی ماددی و مەعنەوییەوە جیاوازی هەیە لەگەڵ پلەی پێشوو. بۆ پلەبەرزكردنەوە بەپێی یاسا دەبێت ئەم مەرجانە جێبەجێ ببن ئینجا پلەبەرزكردنەوە دەكرێت: •    شوێنی بەتاڵ هەبێت لەو پلە وەزیفیەی كە فەرمانبەرەكەی بۆ بەرزدەكرێتەوە، لە فەرمانگەكەدا. •    ئەو ماوەیە تەواوبووبێت كە بۆ تەرفیع دانراوە. •    فەرمانبەر مەرج‌و پێداویستی داواكراوی تێدا بێت بۆ وەرگرتنی ئەو ئەركەی كە پلەكەی بۆ بەرزدەكرێتەوە. •    تواناو لێهاتووی فەرمانبەر بسەلمێندرێت لە بەڕێوەبردنی ئەو ئەركەی كە پلەكەی بۆ بەرزدەكرێتەوە. راگرتنی بەرزەموچەی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە ناتوانێت بەراورد بكرێت بە بڕیاری پاشەكەوتی موچە، چونكە پاشەكەوتی موچە هاوشێوەی قەرزێكە كە هی فەرمانبەرانە‌و كەوتوەتە سەرشانی حكومەت‌و پێدانەوەی لە ئێستادا یاخود كاتێكی تر كێشەی گەورە بۆ كاری فەرمانبەران دروستناكات، بەڵام بڕینی بەرزەموچە كێشەی بۆ پلەبەندی كاری فەرمانبەران دروستدەكات، بەتایبەتی بۆ تەمەنی خانەنشینی. قەرزەكانی فەرمانبەران لای حكومەت لە ئێستادا حكومەتی هەرێمی كوردستان (31 ملیارو 637 ملیۆن) دۆلار كە دەكاتە ( 45 ترلیۆن) دینار، لەو بڕە قەرزە، كە حكومەت بە پابەندی دارایی ناوی دەبات (8 ملیارو 966 ملیار) دینار پاشەكەوتی موچەیە كە دەكاتە ( 13 ترلیۆن و 270 ملیار) دینار، كە پارەی موچە پاشەكەوتكراوەكانی فەرمانبەرانە لەماوەی ساڵانی (2015 بۆ 2019)، ئەمە سەرباری قەرزی تایبەت بە بەرزە موچەی فەرمانبەران كە نزیكەی (4 ترلیۆن) دینارە ئەژمار بكرێت، قەرزی فەرمانبەران لەسەر حكومەت بۆ (17 ترلیۆن) دینار بەرزەدەبێتەوە. لە ساڵی 2014وە حكومەتی هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نییە، بۆیە پەرلەمان كە چاودێرە لەسەر حكومەت بەدیاریكراوی شێوازی دەستخستنی داهاتەكان‌و چۆنیەتی خەرجكردنیان لەلایەن حكومەتەوە نازانێت، بۆیە پێدانەوەی قەرزی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتەوە بابەتێكە كە ناتوانرێت پێشبینی بكرێت.

درەو: شۆڕشنامە مەسعود بارزانی لە كتێبی (بارزانی‌و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد) بەم شێوەیە باس لە جینۆسایدی بارزانیەكان دەكات.  بەمەبەستی كەمكردنەوەی گوشار لەسەر بەرەكانی ناوەڕاست‌و باشوور، ئێران بڕیاری دا بەرەیەكی نوێ‌ لە میحوەری حاجی ئۆمەران بكاتەوە لەژێر ناونیشانی (وەلفەجری دوو)، بۆ ئەم مەبەستەش پلانی گرتنی بەرزاییەكانی حاجی ئۆمەرانی داڕشت، بەپێی پلانەكە هێزەكانیان تا گەڵاڵە دادەبەزین بە مەبەستی كردنەوەی ڕێی قەسرێ‌ بۆ ناودەشت. سەرهەنگ شیرازی‌و موحسین ڕەزایی سەردانی خانێیان كرد، بەمەبەستی باس‌و گفتوگۆ لەسەر پلانەكەیان‌و داوای چاوپێكەوتنی منیان كرد. لە بەشێكی دیدارەكەدا داوای بەشداریی پێشمەرگەیان لە هێرشەكەدا كرد، لە وەڵامدا بۆم روون كردنەوە كە پێشمەرگە ناتوانێت راستەوخۆ بەشداری لە هێرشەكەدا بكات، چونكە هێزی گەورە، ئیمكاناتی پێویست‌و ئەزموونی شەڕی سەربازیی گەورەمان نییە، شەڕی ئێمە شەڕی پارتیزانییە. پێشم گوتن، ئێمە هێز دەنێرین بۆ ناوچەی ناودەشت‌و بەمەش ئێوە لەلایەكی بەرەی شەڕ دڵنیا دەبن‌و بۆ ئێمەش دەرگایەكی گەورە بەرەو ناوچەكانی رواندزو قەڵادزێ‌ دەكرێتەوەو ...، لەلای بەرەی رۆژئاواش، واتا لای سیدەكان، هێزمان هەیەو هەر هەڕەشەو مەترسییەك لەو دوو ڕێیەوە بۆتان بێت، پێشمەرگە بەریان پێ‌ دەگرێت‌و ڕووبەڕوویان دەبێتەوە، چونكە دیاربوو مەترسی ئەوەیان هەبوو لە دوولاوە هێرشیان بكرێتە سەر، بۆیە بەم وەڵامەی من زۆر خۆشحاڵ بوون. رۆژی 20ی تەمووزی 1983، هێرشی ئێران بۆ بەرزاییەكانی باكوورو باشوور‌و ڕۆژئاوای حاجی ئۆمەران دەستی پێ‌ كرد. هێزەكانی ئێران لەلایەن سەییاد شیرازی فەرماندەی هێزی زەمینی سوپای ئێران‌و موحسین ڕەزایی فەرماندەیی دەكران. هێزەكانی عێراقیش لەلایەن فەریق ڕوكن نەعمە حوسێن فارس ئەلمحیاوی فەرماندەی فەیلەقی پێنجەوە سەرپەرشتیی دەكران. ئێران سەرەتا لە زۆر شوێن سەركەوتنی بەپەلەیان بەدەست هێناو بەرزاییەكانیان گرت، بەڵام لەناو خودی حاجی ئۆمەران‌و شەقامەكەی بۆ دەربەند، عێراق بەرگرییەكی توندی كرد، بەڵام دوای شەڕێكی قورس حاجی ئۆمەران تا ڕایات‌و بەرزاییەكان بە تەواوی كەوتنە دەست ئێران. دوای گرتنی ناوچەكە هەر زوو ناوی شوێنەكانیان گۆڕی‌و ناوی خۆیان لەسەر دانان.  ئێران نەیتوانی لە ڕایات بچێتە خوارتر... شەڕی گەورە دواتر لە گردمەندیل ڕوویدا... زیانی گیانی عێراق‌و ئێران لە گردمەندیل لە پێنج هەزار كەس زیاتربوو. هەرچەندە شكستەكەی سەددام بەرانبەر بە ئێران، شكستێكی گەورە نەبوو، بەڵام كردی بە بیانوو بۆ تاوانە مێژوییەكەی بەرانبەر بە بارزانییەكان‌و لە ڕۆژی 31ی تەمووزی 1983دا هەشت هەزار كەسی بارزانی لە تەمەنی 12 تا 90 ساڵان جینۆساید كرد. * مەسعود بارزانی: بارزانی‌و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، بەرگی چوارەم (1975 - 1990)، شۆڕشی گوڵان، بەشی دووەم، لاپەڕەكانی (202 – 206).  

 درەو: پارە بۆ موچەی مانگی تەمووزی موچەخۆران ئامادەیەو رەوانەی بانكەكان كراوە، بەڵام تا ئێستا ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری خەرجكردنی موچەی نەداوە، سەرۆكی حكومەتی هەرێمش لە دەرەوەی وڵاتە.  بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ئەنجومەنی وەزیران " پارەی نەوت بۆ موچەی مانگی تەمووز گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی و دابەشكراوە بەسەر بانكەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆكدا  بەڵام تا ئێستا ئەنجومەنی وەزیران بڕیاری خەرجكردنی موچەی نەداوە، هەتا ئەنجومەنی وەزیران فەرمان نەكات  وەزارەتی دارایی ناتوانێت دەستبەدابەشكردنی موچە بكات، لە ئێستادا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی وڵاتەو خەرجكردنی موچە پێویستە لە ئەنجومەنی وەزیرانەوە بڕیاری خەرجكردنی بدرێت.  (درەو) بەدواداچوونی كرد لە وەزارەتی دارایی و پێی راگەیەندرا: پارەی موچە ئامادەیە و تەنیا (29) ملیار دیناری مانگی تەمووز تەرخانكراوە بۆ موچەی مانگی حوزەیرانی موچەخۆرانی سلێمانی، بەڵام نە داهاتی ناوخۆو نە ئەو (29) ملیار دینارە كێشەی بەردەم دابەشنەكردنی موچە نیە بەڵكو پەیوەستە بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانەوەو تا ئێستا بڕیاری خەرجكردنی موچەی نەداوە.  بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی كۆی خەرجی و داهاتەكانی مانگی ئایاری رابردووی حكومەتی هەرێم بەم شێوەیە بووە : داهاتی نەوت: 740 ملیار دینار داهاتی ناوخۆ: 320 ملیار دینار تەمویلی هاوپەیمانان: 28 ملیار دینار كۆی خەرجی:  خەرجی موچە: 930 ملیار دینار خەرجی بەكارخستن: 45 ملیار دینار خەرجی وەبەرهێنان: 7 خەرجی كارەبا: 100 ملیار دینار

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) موقتەدای سەدر و ھەوادارەکانی دیاردەیەکی سیاسیی ناو عێراقی ئەم دوو دەیەی دوایین. تێگەیشتن لەم دیاردەیە پێویستی بە زمانێکی تیوریی ھەیە کە بتوانێت ئاکارە سەرەکییەکانیمان بۆ شیبکاتەوە و نیشانبدات. لەم نووسینەدا من لەسەر دوو چەمک دەوەستم کە پێموایە توانای ئەنجامدانی بڕێک لەو کارەیان ھەیە.  یەکەمیان چەمکی ”بکەری نادەوڵەتی“یە، Non-state actors.  دووھەمیان چەمکی ”دوو دەوڵەتی“یە، یان دەوڵەتی مزدەوەج، ،The Dual State.  ”بکەری نا دەوڵەتیی“ بە کۆی ئەو تاکەکەس و ئۆرگان و دەزگایانە دەگوترێت کە بەشێک نین لە دەوڵەت، بەڵام خاوەنی ھێز و سەرمایە و نفوزی تایبەتن و وەک دەوڵەت لەناو دەوڵەتدا، یان دەوڵەت لەپاڵ دەوڵەتدا، کاردەکەن. ئەگەر دەوڵەت خاوەنی ژێرخانێکی بیرۆکراتی فەرمیی و خاوەنی دەسەڵاتێکی یاسایی و ڕەوایەتی بێت، ھاوکات ڕوویشی لە سەرجەمی کۆمەڵگا وەک گشتێک بێت، واتە ڕووی لە ”گەل“، یان لەو ”نەتەوە“یە بێت کە حوکمڕانیی دەکات و بەڕێوەیدەبات، ئایدیالە سیاسییەکانی ئایدیلێک بن لەگەڵ کۆی خواست و چاوەڕوانیی دانیشتوانەکەیدا بگونجێت، ئەوا ”بکەری نادەوڵەتیی“ ھەڵگری ئەم ئاکارانە نییە، بە تایبەتی ئەگەر ئەو بکەرە نادەوڵەتییە خاوەنی ئاکارێکی تائیفیی بێت و تائیفیەت شوناسە سەرەکییەکەی دەستنیشان و ئاراستە بکات. لەم دۆخانەدا ”بکەری نا دەوڵەتیی“ لە دۆخی تەماھیکردنێکی ڕاستەوخۆدایە لەگەڵ بەشێک لە دانیشتوان و پارچەیەک لە پارچەکانی کۆمەڵگادا. خۆ ئەگەر ئەو بکەرە نادەوڵەتییانە خاوەنی چەک و سوپای ئاشکرا یان نھێنی بن، توانای بەکارھێنانی توندوتیژیان ھەبێت، ئەوا دۆخی ئەو ژینگە سیاسییەی لەناویدا ئامادەن تەواو ئاڵۆز و ترسناک، دەکەن. ئەم جۆرە بکەرانە دەتوانن ھێزە سەربازییەکانیان،  سوپا ئاشکرا یان نھێنییەکانیان، بەکاربھێنن بۆئەوەی بەڕاستی دەزانن، بەسەر خودی دەوڵەت و کۆمەڵگادا، بیسەپێنن. ئەم جۆرە بکەرە نادەوڵەتییانە دەتوانن سیاسەتی تایبەت و سەربەخۆ، ھێزی چەکداری سەربەخۆ، میدیای سەربەخۆ، ژێرخانی خزمەتگوزاریی سەربەخۆشیان ھەبێت. ئەم گشتەش لە پاڵ دەوڵەت و تەریب بە دەوڵەت و زۆرجاریش ناکۆک بە دەوڵەت، ئامادە و دەستبەکاربێت. لە بەشێک لە وڵاتەکانی خۆرھەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەم بکەرە نادەوڵەتییانە، زۆربەی جار بکەری تائیفین. لە لوبنان و سوریا و یەمەن و عێراقدا بە ئاشکرا دەبینرێن و چالاکن. دەکرێت جوڵانەوەکەی موقتەدای سەدر وەک دەرکەوت و فۆرمێک لە فۆرمەکانی ”بکەری نادەوڵەتیی“ تائیفی، ببینین.   چەمکی دووھەم، وەک وتمان، چەمکی  ”دوو دەوڵەتیی“، یان ”دەوڵەتی مزدەوەج“ە. ئەم چەمکە ھێما بۆ دۆخێکی تایبەت دەکات تیایدا لەباتی ئەوەی لە ژینگەیەکی سیاسیدا تەنھا یەک دەوڵەت ھەبێت و ئەو دەوڵەتە ھی ھەمووان بێت، دۆخی دوودەوڵەتیی یان فرەدەوڵەتیی لە ئارادایە. لە ئەدەبیاتی سیاسیدا دۆخی ”دوو دەوڵەتیی“ بەو دۆخە دەگوترێت کە تیایدا لەپاڵ دەوڵەتی فەرمیدا، ئۆرگان و ڕێکخراوی تر ھەن دەتوانن و توانای ئەوەیان ھەیە وەک دەوڵەتی دووھەم لەناو ھەمان دەوڵەتدا ھەڵسوکەوت بکەن. لە پێش ھەمووشیانەوە توانای بەکارھێنانی توندوتیژییان ھەیە. ئەم دوڵەتی دووھەمە گوێ بە یاسا و دەزگاکانی دەوڵەتە فەرمیەکە خۆی نادات. ئەگەر دەوڵەتی فەرمیی توانای دەرکردنی یاسای ھەبێت، ئەوا ئەم دەوڵەتی دووھەمە توانای پێشێلکردنی ئەو یاسایانەی، ھەیە. ئەو توندوتیژییەش کە دەشێت ئەم دەوڵەتی دووھەمە بەکاریبھێنێت، پێویستی بە مۆڵەتی دەوڵەتە فەرمیەکە نییە. بە مانایەکی تر، دەوڵەتی دووھەم توانای پێشێلکردنی سەرجەمی ئەو یاسایانەی ھەیە کە دەوڵەتی یەکەم بۆ ڕێکخستنی ژیانی سیاسیی و ئابوریی و کۆمەڵایەتیی دەریکردوە ، لە پێش ھەمووانیشەوە پێشێلکردنی یاسای مۆنۆپۆڵکردنی بەکارھێنانی توندوتیژیی لەلایەن دەوڵەتی فەرمی خۆیەوە. لەم جۆرە دۆخەدا باس لە بوونی ڕێکخراو و دەزگا و ھێز و گروپی تایبەت دەکرێت، کە لە دەرەوەی یاسادا و دژ بەیاسا، سەرجەمی ئەو کارانە ئەنجامئەدەن کە دەوڵەت پێیان ھەڵدەستێت، لە پێش ھەمووانیشەوە بەکارھێنانی توندوتیژیی. پێشێلکردنی یاسا لەم دۆخەدا لەوەدەکەوێت پێشلێکردنێکی تاکەکەسیی و بەڕێکەوت بێت، بەڵکو دەبێتە پێشێلکردن و بێیاساییەکی دەزگایی ڕێکخراو.  ھێزەکەی موقتەدا سەدر ھەردوو پێناسەکەی بەسەردا دەسەپێت و ئاکاری ھەردووکیانی تێدایە. لەمەش بترازێت، ئەم ھێزە بەر لە ھەمووشتێک ھێزێکی شیعییە، پاڵنەری سەرەکیی ھەڵسوکەتە سیاسییەکانی بەھێزکردنی پێگەکەی خۆیەتی لە بەرامبەر و لە پەیوەندیدا بە ھێزە شیعییەکانی ترەوە. ئەوەی، بە پلەی یەکەم دەیجوڵێنێت، ئەوەی بڕیارئەدات ئەم ھێزە چیبکات، ململانێ گەورەکەیەتی لەگەڵ ھێزە شیعەکانی تردا. گوتارە عێراقییەکەشی، کە ھەندێک کەس بە ”ناسیۆنالیزمی عێراقیی“، یان بە ”نیشتیمانپەروەریی عێراقیی“ ناویدەبەن، ئامرازێکە لە ئامرازە سەرەکییەکانی خۆجیاکردنەوەی ئەم ھێزە لە ھێزە شیعیەکانی تر و ئیدارەدانی ململانێکانی لەگەڵ ئەواندا، بە مەبەستی خۆکردن بە گەمەکەری ژمارە یەکی شیعە لە عێراقدا. بە مانەیەکی تر، بۆ ئەوەی لە موقتەدا سەدر و ھێزەکەی تێبگەین، پێویستە، بەر لە ھەمووشتێک، لەناو ململانێکانی ئەو کایە سیاسیی و دینییەدا نیشتەجێیبکەین کە کایەی سیاسیی و دینیی شیعەیە لە عێراقدا.  خاڵێکی دیکە بینینی ئەو ڕاستییە کە ئەم ھێزە، وەک زۆرێک لە ھێزە شیعیەکانی تر، لە ڕاستیدا وەک زۆرێک لە ھێزە سەرەکیی و بەھێزەکانی تری ناو عێراق بە کورد و سونەشەوە، ئەمیش بکەرێکی نادەوڵەتیی، یان دەوڵەتە لەناو دەوڵەتدا. ھەوڵدان بۆ بوونی بە ھێزی ژمارە یەکی ناو کایەی سیاسیی شیعە و ئیدارەدانی ئەم ململانێیە، ئەم پیاوە و ھەوادارەکانی بەرەو ھەڵگرتنی گوتاری ناسیۆنالیزمی عێراقی بردوە، نەک بوونی دونیابینییەکی سیاسی کە تیایدا عێراق وەک ”نیشتیمانێکی ھاوبەش“ و ”عێراقیبوون“ وەک بنەمای ”ھاوڵاتیبوونێکی یەکسان“ و ”یاسایی“، ئاراستەیبکات. ئەم ھەڵسەنگاندنە بۆ ھێزە سیاسییەکانی تری ناو عێراق، بە کورد و سونەشەوە، ڕاستە.  لەمانەش بترازێت، ھێزەکەی موقتەدا سەدر، چ وەک دەوڵەتێک لە ناو دەوڵەتدا، یان وەک بکەرێکی نا دەوڵەتی، وەک ھێزە سیاسییە خاوەن نفوزەکانی تری ناو عێراق، خاوەنی پەیوەندیی دیپلۆماسیی و پەیوەندیی ئیقلیمی سەربەخۆیە، لە دەرەوەی پەیوەندییە فەرمییەکانی دەوڵەتی عێراق خۆیدا. ئەمەش وادەکات ئەو سەربەخۆبوونە ناوەکییەی کە وەک بکەری نادەوڵەتیی ھەیەتی، بە کۆمەڵێک پەیوەندیی ئیقلمییەوە گرێبدات و بەمەش ھێزێکی زیاتر و توانایەکی گەورەتر لە مانەوە و بەردەوامبووندا، بەدەستبھێنێت. بەڵام ھاوکات ئەم دۆخە وادەکات، ئەم جۆرە ھێزانە، تەنھا ھەڵگری خواست و تەماحی ناوەکیی خۆیان نەبن، یان ھەڵگری خواست و تەماحی ئەو گروپانەی ئەوان لەناو وڵاتەکەدا نوێنەرایەتیان دەکەن، بەڵکو ھاوکات ھەڵگری خواست و تەماحی ھێزە ئیقلمییەکانی دەوروبەریشیان بن.  مۆدێلی ھێزەکەی موقتەدا سەدر مۆدێلی باڵادەستی سیاسەت و حوکمڕانییە لە عێراقدا، ھێزە خاوەن نفوزەکانی ئەو وڵاتە ھەریەکەیان بەجۆرێک وەک موقتەدای سەدر و بزوتنەوەکەین. ئەم مۆدێلەش مۆدێلێکە نە دەتوانێت دەوڵەتێکی فەرمی سەربەخۆ و یەکگرتوو دروستبکات، نە دەتوانێت وڵاتەکەش وەک سەرزەمینێکی سیاسیی ھاوبەش لەنێوان کۆمەڵێک ھێز و لایەنی یەکسان بەیەکدا وێنا و مامەڵەبکات، نە دەشتوانێت لەژێر کاریگەریی و فشاری ئەو ژینگە ئیقلیمە پڕ ململانێیەدا بێتەدەر کە دەوری عێراقیان وەک وڵات داوە. ئەمەش ئەو بازنە بۆش و بەتاڵەیە کە مێژووی سیاسیی ئەو وڵاتە لەناویدا دەسوڕێتەوە.

درەو: شۆڕشنامە هینری كیسنجەر كە لە (1973 - 1977) وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا بووە، لە بیرەوەرییەكانیدا دەڵێت:  بارزانی بۆ شەڕ سازو ئامادە بوو. ئەو وەهای لێكدەدایەوە، كە پچڕانی گفتوگۆكانی لەگەڵ بەغدادا دەرفەتێكە بۆ شلكردنەوەی كۆتوپێوەندەكانی هاوپەیمانەكانی بۆ ئەوەی دەسەڵاتی خۆی بە شێوەیەك بچەسپێنێ كە هەر بە ئۆتۆنۆمی وێنا بكرێ، بەڵام لە جەوهەردا جیاوازییەكی وای لەگەڵ دەوڵەتێكی سەربەخۆدا نەبێ. بارزانی لە (16/ئایار/1974)دا، دوو ئەگەری بۆ پێشنیازە ستراتیژیەكەی خۆی خستە بەردەممان: (180) ملیۆن دۆلار بۆ ئۆتۆنۆمییەكی تەواوپڕ، (360) ملیۆن دۆلاریش بۆ دامەزراندنی ئەوەی ئەو ناوی لێنابوو پاشخانێكی "گونجاو" بۆ سەربەخۆیی. لەبارەی وەڵامی ئیدارەی ئەوكاتی ئەمەریكاش بۆ داخوازییەكانی بارزانی، كیسنجەر دەڵێت: بیركردنەوەیەكی تاكڕەهەندیانە دنەی بارزانی دەدا، بەبێ ئەوەی هیچ كەمە خەباتێكی سەربەخۆخوازانەش گیرابێتەبەر. لەبەراییداو هەمیشە ڕەفتاری دژی هێزی دەسەڵاتدار گرتۆتەبەر، ململانێكەش بەهۆی باوەڕێكی زێدەڕۆییانەو جۆرێك لە فەرامۆشكردنی لێكدانەوە ئاساییەكەی هاوسەنگی هێزەكان هاندراوە. هەرچەندە زۆر جاران خواستی بەرز توانیویەتی جێگەی دەرامەتە ماددیەكان بگرێتەوە، بەڵام شتێكی سنوردار هەیە، كە هیچ دڵسۆزیەكیش جێگەی ناگرێتەوە. بۆچوونی بارزانی بۆ ئۆتۆنۆمی كورد هەرگیز لەلایەن شا (یان توركیا بۆ ئەو مەبەستە) پشتگیری لێنەدەكرا. وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش لە دۆخێكی وەهادا نەبوو خۆی ببێتە پاڵپشتی ئەو داخوازییە. تەنانەت بڕی هەرە كەمی داخوازینامەی بارزانیش لەسەرجەم ئەو بودجەیەی ئۆپەراسیۆنی ژێربەژێر تێیدەپەڕاندبوو، كە وڵاتە یەكگرتووەكان لەئەستۆی خۆی گرتبوو.  كۆنگرێس لە (1974)دا سیستماتیكیانە لە ئەوپەڕی تۆپكەی گۆبەندەكەی واتەرگێتدا دادەدادی بوو لە دەست ئامادەكارییەكانی هیندۆچینیدا، بۆیە بەدڵنییایەوە داخوازی فەندكردنی جەنگێكی پارتیزانیانەی بەربڵاو لە چیاكانی عێراقی نزیك یەكێتیی سۆڤیەت، ڕەتدەكردەوە. سەركێشیش بوو شا بۆ ئەم شتە هانبدرێ، كە وڵاتەكەی سنوورێكی دوورودرێژی لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتدا هەبوو، كە بۆ كارێكی وا دەستوەردان لە كاروباری سەرخاكی هاوپەیمانێكی نزیكی سۆڤیەت هانبدرێ. سەرچاوە: بریان ڕۆبەرت گیبسن: ئەرێ‌ كورد بوونە بەردەباز؟! وەرگێڕانی: شەفیقی حاجی خدر، چاپی یەكەم، (2019)، لە بڵاوكراوەكانی تۆڕی هەواڵی ژیان، لاپەڕەكانی (540‌و 541).    

  شیكاری: درەو بە سپۆنسەری رێكخراوی ( NED) لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا، كۆمپانیا توركیەكان (252) ملیۆن دۆلاریان لە نەوتی هەرێم دەستكەوتووە، پاڵپشت بە داتاكانی كۆمپانیای دیلۆیت، بۆ هەر بەرمیلێك نەوت (7) دۆلاری بۆ كۆمپانیا توركیەكانە، لە (8%)ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ كۆمپانیا توركیەكانە.  پاڵپشت بە داتاکانی دیلۆیت ئەو بڕە پارەیەی کە لە بری قەرز و کرێی بۆری بۆ هەردوو کۆمپانیای وزەی تورکی ((TEC و کۆمپانیای پیترۆلی تورکی نێودەوڵەتی ((TPIC لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ خەرج کراوە بەم جۆرە بووە. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ هەردوو کۆمپانیاکە لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ هەر سێ مانگەکە بە شێوەی ڕۆژانە بریتی دەبێت لە ( 2ملیۆن و 805 هەزار و 57) دۆلار. # هەر بەرمیلێک نەوت نزیکەی (7) دۆلاری بۆ ئەو دوو کۆمپانیا تورکییە بووە. # (8.33%)ی داهاتی نەوتی هەرێم (لە ڕێگەی بۆرییەوە) بۆ ئەو دوو کۆمپانیا تورکییە رۆیشتووە. سودمەندبوونی تورکیا لە کەرتی نەوتی هەرێم ڕۆژی (18/7/2022) کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) بڵاو کردەوە،  بەپێی ئەو ئامارو وردبینیانەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە (1ی کانونی دووەم بۆ 31ی ئازاری 2022) بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ئەو سێ مانگەدا بڕی (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، لەو بڕەش دوای بەکۆگاکردن و پاکردنەوەی لە پێکهاتەی ئاو تەنها (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە،  بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (86.73) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلاری ئەمریکی. هەر بە پێی ڕاپۆرتەکە حکومەتی هەرێم دوو جۆر پارەی داوە بە دوو کۆمپانیای تورکی، ئەوانیش؛ 1.    پارەدان لە بەرامبەر تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی ((TEC واتە لە بری (کرێی بۆری) بۆ گواستنەوەی نەوتی هەرێم. 2.    قەرزدانەوەی کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC)  کۆمپانیای پیترۆلی تورکی نێودەوڵەتی ((TPIC. کۆی ئەو پارەیەشی کە دراوە بەو دوو کۆمپانیایە بریتی بوو لە بڕی (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلار، بە جۆرێک (125 ملیۆن) دۆلاری لەبری قەرز و (127 ملیۆن و 455 هەزار و 252) دۆلاری لە بری گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە نێو خاکی تورکیا بووە. بەم پێیەش، # هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم کە بە (86.73) دۆلار فرۆشراوە (6.93) دۆلاری بۆ ئەو دوو کۆمپانیا تورکییە ڕۆیشتووە. # حکومەتی هەرێم لەو (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتەی هەناردەی کردووە، بڕی (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە، کۆی بەهاکەی بریتی بووە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلار و لەو بڕەش (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلاری بە ڕێژەی (8.33%) دراوە بە دوو کۆمپانیا تورکییە. بۆ بەرچاوروونی زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (1)  کۆی پارەی دراو بە کۆمپانیا تورکییەکان بە شێوەی ڕۆژانەو مانگانەو چارەکی یەکەمی 2022 پاڵپشت بەو شیکردنەوانەی سەرەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو بڕە پارەیەی کە لە بری قەرز و کرێی بۆری بۆ هەردوو کۆمپانیای وزەی تورکی ((TEC کۆمپانیای پیترۆلی تورکی نێودەوڵەتی ((TPIC لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ خەرجی کردووە بە شێوەی مانگانەو ڕۆژانە بەم جۆرە بووە. # کۆی پارەی خەرجکراو لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (252 ملیۆن و 455 هەزار و 135) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ مانگی کانونی دووەم کە (31) رۆژ بووە بریتی دەبێت لە (86 ملیۆن و 956 هەزار و 769) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ مانگی شوبات کە (28) رۆژ بووە، بریتی دەبێت لە (78 ملیۆن و 541 هەزار و 597) دۆلار. # کۆی پارەی خەرجکراو بۆ مانگی ئازار کە (31) رۆژبووە بریتی دەبێت لە (86 ملیۆن و 956 هەزار و 769) دۆلار. # پارەی خەرجکراو لە هەر سێ مانگەکە بە شێوەی ڕۆژانە بریتی دەبێت لە (2 ملیۆن و 805 هەزار و 57) دۆلار. بۆ بەرچاوروونی زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (2) خشتەی ژمارە (2)  سەرچاوە -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢٢.  

درەو:  شۆڕشنامە لالۆ عەبدولڕەحمان پێنجوێنی لە كتێبی یادەوەریەكەیدا ( نیو سەدە بۆ نیشتمان) سەبارەت بە كۆكردنەوەی پارە بۆ شۆڕش دەنوسێت: بۆ كۆكردنەوەی یارمەتی مادی، (ی.ن.ك) نامەی ئەنارد بۆ دەوڵەمەندەكان، بەڵام كاتێك هەندێكیان داواكارییەكانی شۆڕشیان جێبەجێ نەئەكردو یارمەتییان نەئەنارد، پێشمەرگە گوشاری ئەخستە سەریان. زۆرجار خۆیان یان كوڕێكیان لەگەڵ خۆیان ئەهێنا بۆ ناوچە ئازادكراوەكانی ژێر دەسەڵاتی شۆڕش تا چارەسەری كیشەكەیان ئەكرا... هەندێك جاریش داواكارییەكانی شۆڕش لە توانای ئەو دەوڵەمەندانە زیاتر بوو یاخود زانیاریی هەڵە لەسەر كەسایەتی‌و باری داراییان بە مەڵبەند درابوو. لە هاوینی (1986) بە فەرمانی سەركردایەتی، مەڵبەندەكان هەریەكەو لە سنوری ناوچەی خۆیەوە داوای هاوكاری مادییان لە دەوڵەمەندی شارەكان كرد. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لەسەر دەوڵەمەندەكان درابوون بە مەڵبەندەكان، بڕی پارەی داواكراو دیاری ئەكرا. بۆ ئەو مەبەستە لە سنوری مەڵبەندی یەك، چەند كەسێكی دەوڵەمەندی سلێمانی‌و قەزاو ناحیەكان دەستنیشان كران. شەوكەتی حاجی موشیر نامەیەكی مۆركراوی مەڵبەند كە بۆ دەوڵەمەندەكان نوسرابوو، بەسەر تیپەكانی سنووری مەڵبەندی یەكدا دابەشكرد، بۆ ئەوەی هەر تیپێك نامەی چەند دەوڵەمەندێك بگەیەنێت. لوقمان شاسوار (رابەر سیاسی تیپی 55ی قەرەداغ) لەگەڵ شەهید هەژار چووبوون بۆ ناو شاری سلێمانی‌و لەگەڵ چەند كەسێكی سەر بە رێكخستن چوو بوون بۆ ماڵی حاجی ئیسماعیل بازیانی‌و پێیان راگەیاندبوو كە لەلایەن (ی.ن.ك)وە داوای یارمەتی لە خۆی‌و برایمی حاجی عەلی هاوڕێی كراوە، بۆیە ئەبێت بچن بۆ مەڵبەندی یەك، هەروەها كاغەزی مۆركراوی مەڵبەندیان پێدابوو. حاجی ئیسماعیل پێی وتبوون "لالۆ زۆر دۆستمەو برادەری خۆشەویستمە، دەبا ئەو وەكیلی من بێت، برایمی حاجی عەلیش برازای خۆیەتی".  پاش چەند رۆژێك غەفوری برام هات بۆ لام، وایان تێگەیاندبوو كە من ناردومەتە سەر حاجی ئیسماعیل‌و برایمی برازام بۆ پارە. ئەو هەواڵەم زۆر پێ ناخۆش بوو، بۆ غەفوورم روونكردەوە كە ئەوە ئیشی من نییەو لێپرسراوی مەڵبەند لێی بەرپرسیارە. مەڵبەند داوای هەشتا هەزار دیناریان لە حاجی ئیسماعیل كردبوو. دوای چەند رۆژێك حاجی ئیسماعیل خۆی هات بۆ لام بۆ گوندی سێوسینان، بڕێكی زۆر خواردنی هێنابوو. وتی بۆیە هاتووم بۆ لای تۆ كە پێت بڵێم‌و بروام پێ بكەیت كە ئەو برە پارەیەم نییە كە ئەوان داوام لێ دەكەن. رۆژی دواتر پێكەوە چووین بۆ مەڵبەند. ئەوكاتە شەهید شێركۆ جدی لێپرسراوی دارایی مەڵبەندی یەك بوو، عومەر غەریب ئەندامی لیژنەی دارایی مەڵبەند بوو. برادەران وتیان حاجی، هەشتا هەزار دینار بۆ خۆت‌و بۆ خوشكەزاكانت دیاریكراوە، پێنج خوشكەزات هەیە‌و هەریەكەیان ئەبێت پێنج هەزار بدەن. وتم: نەخێر ئەو پارەیە زۆرە بۆ ئەو، با هەمووی بیست هەزار دینار بێت. حاجی ئیسماعیل وتی: من رازیم‌و سوپاستان ئەكەم. برادەران وتیان: لەبەر ئەو پارەو جلوبەرگانەی كە لە ساڵی (1983) بۆت ناردبووین، ئەوا كەممان كردەوە بۆ بیست هەزار دینار. * سەرچاوە: لالۆ عەبدولڕەحمان پێنجوێنی (1933 - 2012): نیو سەدە بۆ نیشتمان (بیرەوەری)، چاپی یەكەم، 2012، لاپەڕەكانی (576 - 578).    

راپۆرت: درەو بڕیارە سەرەتای هەفتەی داهاتوو پەرلەمانی عێراق كۆببێتەوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، پارتی‌و یەكێتی هێشتا رێككەوتنی كۆتاییان لەبارەی كاندیدی سەرۆك كۆمار نەكردووە، لەتیف رەشید نامەی بۆ بافڵ تاڵەبانی‌و مەكتەبی سیاسی یەكێتی ناردووە‌و بەرهەم ساڵح تۆمەتبار دەكات بەوەی بازرگانی ناشەرعی دەكات‌و باخیرەی لەناو دەریاكاندا هەیە، ئەگەر سیناریۆی 2018 دووبارە ببێتەوە چانسی كام لە كاندیدەكانی پارتی‌و یەكێتی بەهێزترە بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  پارتی‌و یەكێتی رێككەوتوون ؟  رۆژی 18ی ئەم مانگە كاتێك سەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق لەگەڵ سەرۆكی فراكسیۆنەكانی پەرلەمان كۆبونەوەی كرد بۆ دیاریكردنی وادەی بەڕێوەچوونی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، لە دانیشتنەكەدا زۆرینەی لایەنەكان هاوڕابوون لەسەر ئەوەی سەرەتای هەفتەی رابردوو سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، بەڵام لە دانیشتنەكەدا شاخەوان عەبدوڵا جێگری دووەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە پشكی پارتی ناڕازیی بوو، پارتی‌و یەكێتی هەردووكیان هاوڕابوون لەسەر ئەوەی دەرفەتێكیان پێبدرێت بۆ ئەوەی لەنێوان خۆیاندا لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆمار بگەنە رێككەوتن.  هەر ئەو رۆژەی سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و سەرۆكی فراكسیۆنەكان كۆبونەوە، فوئاد حسێن سەرۆكی تیمی دانوستانكاری پارتی گەیشتە سلێمانی‌و لە "دەباشان" لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی كۆبووەوە، ئەمە بۆ یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار بوو، بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو) گفتوگۆكان سەریانكێشاوە بە تێهەڵچوونەوە بەتەواوی پەیوەندی‌و پۆست‌و پشكەكانی هەردوو حزبەكە لەناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و عێراقیدا.  دوای كۆبونەوەكەی لەگەڵ فوئاد حسێن، بافڵ تاڵەبانی دووجار سەردانی مەسعود بارزانی كرد لە پیرمام، بەڵام هێشتا ئەنجامی كۆتایی گفتوگۆكانیان بۆ رایگشتی هەرێمی كوردستان‌و عێراق ئاشكرا نەكردووە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە سەرچاوەكانەوە لەناو پارتی‌و یەكێتی، سێ بۆچوونی جیاواز هەیە سەبارەت بە گفتوگۆكان:  •    بۆچوونی یەكەم: هەندێك سەرچاوە لەناو پارتی‌و یەكێتی باسلەوە دەكەن، بارزانی‌و بافڵ تاڵەبانی رێككەوتوون لەسەرئەوەی بە یەك كاندیدی هاوبەشەوە بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بچنە بەردەم پەرلەمانی عێراق‌و سیناریۆی ساڵی 2018 دووبارە نەكرێتەوە، بۆ ئەمەش بارزانی داوایكردووە كاندیدێكی هاوبەشیان هەبێت لە پشكی یەكێتی، كە ئەویش (لەتیف  رەشید) ئاوەڵزاوای جەلال تاڵەبانی سكرتێری كۆچكردووی یەكێتییە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەماوەی رابردوودا لەتیف رەشید چەندجارێك سەردانی بارزانی كردووە‌و بەڵێنی پێداوە كاندیدی كورد دەبێت لە پۆستی سەرۆك كۆماردا.  •    بۆچوونی دووەم: هەندێك سەرچاوە لەناو یەكێتی‌و پارتی دەڵێن: بافڵ تاڵەبانی لە گفتوگۆكاندا سور بووە لەسەر دانانەوەی (بەرهەم ساڵح) لە پۆستی سەرۆك كۆمار،  لەبەرامبەردا بارزانیش سوربووە لەسەر سەرخستنی كاندیدەكەی (رێبەر ئەحمەد)‌و وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار لە یەكێتیی، بەوهۆیەوە هەردوو حزب هاوشێوەی ساڵی 2018 بە دوو كاندیدەدەوە دەچنە بەردەم پەرلەمانی عێراق‌و هەریەكێك لە كاندیدەكان دەنگی زۆرینەی هێنا پۆستی سەرۆك كۆمار وەردەگرێت.  •    بۆچوونی سێیەم: سەرچاوەكان لەناو یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، دوای ئەوەی شاناز ئیبراهیم ئەحمەدو بەشێك لە كارگێڕانی مەكتەبی سیاسی یەكێتی ناڕەزایەتی خۆیان دەربڕیوە سەبارەت بە كاندیدبوونی (بەرهەم ساڵح) بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی بڕیاریداوە، كۆتا بڕیاری خۆی لەبارەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەنێوان (بەرهەم ساڵح‌و لەتیف رەشید) بخاتە بەردەم كارگێڕانی مەكتەبی سیاسی‌و لەوێ هەركامیان دەنگی زۆرینەی هێنا، بكرێت بە كاندیدی فەرمی یەكێتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار.  باخیرەكەی بەرهەم ساڵح لە نامەكەی لەتیف رەشیددا ! (درەو) نامەیەكی لەتیف رەشید هاوسەری شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی دەستكەوتووە كە بەر لە (دیداری یەكێتی) لە مانگی ئایاری ئەمساڵ بۆ بافڵ تاڵەبانی‌و دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و سەركردایەتی یەكێتی ناردووە.  لەم نامەیەدا، لەتیف رەشید دەڵێ" لەدوای مردنی مام جەلالی رابەرمانەوە پۆستی سەرۆك كۆمار هەر لای یەكێتیی مایەوە.. بەڵام مەرج نییە ئەمە بەردەوام بێت.. لەبەر ئەمە نابێت رێگەبدرێت بەهۆی بەشەخسەنەكردنی ئەم پرسەوە ئەو پۆستە لەدەستی یەكێتی دەربچێت". لە بەشێكی تری نامەكەیدا، لەتیف رەشید ئاماژە بە بەرهەم ساڵح دەكات‌و نوسیویەتی" نابێت یەكێتییەكان ئەوە قبوڵ بكەن بەعینادی‌و خواستی پۆستپەرستی كەسانێكەوە كە بە یەكێتییەوە ماندوو نەبوونەو ئەزمون سەلماندویەتی لەپێناو بەرژەوەندی خۆیاندا هەمیشە یەكێتییان كردووە بەقوربانی، یەكێتی ئەو پۆستەی لەدەستبچێت.. كاك بەرهەم نەك لەلایەن كوتلەكانی بەرانبەرمانەوە، تەنانەت لەلایەن هاوپەیمانەكانی یەكێتیش قبوڵ كراو نییەو چەندجارێك بەڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ ئەم پەیامەیان بە یەكێتی داوە كە دەنگ بە د. بەرهەم ساڵح نادەن". لەتیف رەشید هێرشەكانی توندتر دەكاتەوە‌و بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری ئێستای عێراق‌و تۆمەتباری دەكات  بەوەی (باخیرە)ی هەیە لەناو دەریاكاندا‌و بازرگانی "ناشەرعیی" دەكات‌و دەڵێ" نابێت ڕێگە بدەین یەكێتی بكرێتە قوربانی هیچ كەسێك، ئەگەر كەسانێك بۆ پارێزگاری لەبەرژەوەندییە زەبەلاحەكانیان لەسەر زەوی‌و باخیرەكانیان لە دەریا، پێویستیان بە ئەو پۆستەیە بۆ بازرگانییە ناشەرعی‌و ناڕەواكانیان، یەكێتی نیشتمانی كوردستان بۆ خزمەتكردنی گەلانی عیراق‌و كوردستان پێویستی بە پۆستی سەرۆك كۆمارە وەك پارێزەری دەستور". "بازرگانی ناشەرعی" هەمان ئەو تۆمەتەیە كە بەرهەم ساڵحیش لە دانیشتنە تایبەتییەكانیدا ئاراستەی لەتیف رەشیدی دەكات و ئەمە بووە بەبەشێك لە ململانێی پۆستی سەرۆك كۆمار لەناوخۆی یەكێتی. ئەگەر سیناریۆی 2018 دووبارە ببێتەوە ؟ ساڵی 2018 بۆ یەكەمجار دوای مردنی جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتی، پارتی‌و یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار نەگەیشتنە رێككەوتن، هەردوولا بە دوو كاندیدی جیاوازەوە پارتی بە (فوئاد حسێن)‌و یەكێتی بە (بەرهەم ساڵح) چونە بەردەم پەرلەمان، پارتی كە تازە لە پرۆسەی ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان هاتبووە دەرەوە، گەمە سیاسییەكەی عێراق لە بەرژەوەندی ئەو نەبوو، بۆیە كاندیدی یەكێتی (بەرهەم ساڵح) بەسەر كاندیدی بارزانی‌و پارتیدا سەركەوت‌و بوو بە سەرۆك كۆماری عێراق.  ئێستا ئەگەر هەمان سیناریۆ دووبارە ببێتەوە، واتا پارتی‌و یەكێتی بە دوو كاندیدی جیاوازەوە بچنە بەردەم پەرلەمان، مەرج نییە سیناریۆكەی 2018 وەكو خۆی دووبارە ببێتەوە، بەتایبەتی كە یەكێتی وەكو لایەنێكی هاوپەیمانی چوارچێوەی هەماهەنگیی هیچ رێككەوتنێكی نوسراوی نییە ناچاریان بكات دەنگ بۆ بەرهەم ساڵح بدەن‌و سەرباری ئەمەش لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەهۆی ترسیان لە كاردانەوەی موقتەدا سەدر خوازیاری بەشداری پارتی دیموكراتی كوردستانن لە حكومەتەكەیاندا، لەلایەكی تریشەوە بەشە سەرەكیەكەی شیعە لە كاندیدكردنەوەی (بەرهەم ساڵح) لەلایەن یەكێتییەوە دوردونگن‌و داوای گۆڕینی دەكەن، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەدیاریكراویش نوری مالیكی پشتیوانی بەرهەم ساڵح ناكەن، چونكە پێیانوایە لەماوەی رابردوودا وەكو سەرۆك كۆمار رۆڵی هەبوو لە تێپەڕاندنی یاسایەكی خراپی هەڵبژاردن (بەوتەی ئەوان) كە وایكردووە ناكۆكیی ناو ماڵی شیعە قوڵتر ببێتەوە، سەرباری ئەمە بەرهەم ساڵح بەمدواییە گورزێكیشی لەلایەن موقتەدا سەدرەوە بەركەوت كاتێك تۆمەتباریكرد بەوەی لایەنگری (ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكانە لەگەڵ ئیسرائیل). ترسی پارتی لە دووبارەبوونەوەی سیناریۆی 2018‌و شكستی كاندیدەكەی‌و ناڕەزایەتییەكان دژی كاندیدكردنی بەرهەم ساڵح لەلایەن یەكێتییەوە وایانكردووە، (لەتیف رەشید) هەوڵەكانی چڕبكاتەوە بۆ وەرگرتنی پۆستەكە، بەڵام هێشتا بافڵ تاڵەبانی لە گۆڕینی بەرهەم ساڵح دوردونگە‌و نایەوێت دوای دورخستنەوەی لە پۆستی كۆمار بكەوێتە سەر هێڵی ناكۆكییە ناوخۆییەكانی یەكێتی‌و دۆخەكەی زیاتر لێ ئاڵۆز بكات.  بەهانەیان نەماوە ! دواجار ماڵی شیعە (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی) ئەمڕۆ لەناو خۆیاندا كاندیدی پۆستی سەرۆك وەزیرانی ئایندەی عێراقیان یەكلاكردەوە.  كاندیدكردنی (محەمەد شیاع سودانی) لەلایەن لایەنە شیعەكانەوە، كۆتایی بە بەهانەی پارتی‌و یەكێتی هێنا بۆ یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار لەنێوان خۆیاندا.  نۆ مانگ‌و 15 رۆژ بەسەر بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی پێشوەختەی عێراقدا تێپەڕیوە‌و هێشتا كابینەی نوێی حكومەت پێكنەهێنراوە، شیعەكان كە پێشتر لەناوخۆیاندا ناكۆك بوون، هەندێكجار بەهانەی پێكنەهێنانی حكومەتیان دەبەستەوە بە كوردەوە، بەوپێیەی بەگوێرەی دەستوری عێراق سەرەتا دەبێت سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت‌و دواتر سەرۆك وەزیران، لەمەدا پارتی‌و یەكێتییان تۆمەتبار دەكرد بەوەی لەناو خۆیاندا لەسەر كاندیدێك ناگەنە رێككەوتن‌و ئەمە پرۆسەی سیاسی عێراقی توشی بنبەست كردووە، بەڵام لەڕاستیدا سەرباری ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتی، ئەوەی لە زیاتر لە نۆ مانگی رابردوودا پرۆسەی سیاسی عێراقی توشی بنبەست كرد، ململانێی نێوان دوو جەمسەرەكەی شیعە (سەدرو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی) بوو.  ئێستا كە سەدر لە پەرلەمان كشاوەتەوە‌و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەبادی+ عەممار حەكیم) بوون بە كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان‌و كاندیدی پۆستی سەرۆك وەزیرانیان یەكلاكردوەتەوە، هیچ دەرفەتێك لەبەردەم پارتی‌و یەكێتیدا نەماوەتەوە جگە لەوەی بە رێككەوتن یان رێكنەكەوتن بچنە بەردەم پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار.  پارتی‌و یەكێتی لەناو گەمەی شیعەكاندا  لەماوەی نۆ مانگی رابردوودا، كە ئەنجامی هەڵبژاردن ماڵی شیعەی دابەشكرد بەسەر دوو بەرەی نەیاری یەكتردا (سەدر‌و چوارچێوەی هەماهەنگیی)، پارتی‌و یەكێتی بەشێك بوون لەم ململانێیەی ناو ماڵی شیعە.  پارتی هەر لەسەرەتاو بەر لەبەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری 2021 لێكتێگەیشتنی لەگەڵ سەدر كرد‌و دوای هەڵبژاردنیش (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) پێكەوە هاوپەیمانی (رزگاریی نیشتمان)یان دروستكرد، هاوپەیمانێتییەك كە بەتوندی لەلایەن لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەدیاریكراویش نوری مالیكی روبەڕووی دژایەتی بووەوە‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش بەشێك بوو لەم بەرەیە. هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری 2021 كە یەكەمین هەڵبژاردنی عێراق بوو دوای كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران، هەرزوو كێشە‌و ناكۆكییە قوڵەكانی ناو ماڵی شیعەی عێراقی دەرخست، ناكۆكییەك كە پێكهاتەی كوردو سوننەشی بەسەر خۆیدا دابەشكرد. پارتی بە رێككەوتنێكی (نوسراو) هاوپەیمانێتی لەگەڵ سەدر كرد، بەمەرجی ئەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ خۆی یەكلا بكاتەوە، سەدرو هاوپەیمانەكانی روبەڕووی (یەك لەسەر سێی پەكخەر)ی پەرلەمانی عێراق بوونەوە، بەوهۆیەوە نەیانتوانی رێژەی (دوو لەسەر سێی) نیسابی دانیشتنی پەرلەمان بۆ  هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارو هەڵبژاردنی كاندیدی پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار تەواو بكەن، ئەم دۆخە وایكرد دواجار موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لە پەرلەمان بكشێتەوە‌و كورسییەكان (73 كورسی) لەلایەن لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و سەربەخۆكان‌و هەندێك لایەنی ترەوە پڕبكرێتەوە.  كشانەوەی سەدر لە بەرژەوەندی پارتی نەبوو، چونكە دوای چونە دەرەوەی ئەو لە پەرلەمان، چیتر هیچ گرەنتییەكی (نوسراو) نەما بۆ سەرخستنی كاندیدی پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار (رێبەر ئەحمەد)، بەڵام هاوپەیمانێتی یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەهۆی ئەوەی رێككەوتنێكی (نوسراو) نەبوو، ئێستا ناتوانێت هیچ زەمانەتێكی ئەوە بكات پۆستی سەرۆك كۆمار بۆ كاندیدەكەی (بەرهەم ساڵح) یەكلادەبێتەوە.  بۆچوونی فەرمی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی لەبارەی پۆستی سەرۆك كۆمارەوە ئەوەیە، كورد لەناو خۆیاندا لەسەر كاندیدێك رێكبكەون. 

شیكاری: درەو بەپێی داتاکانی دیلۆیت لە هەردوو چارەکی یەکەمی (2021 و 2022)دا، گۆڕانکاری گەورە بەسەر داهات و نرخ و خەرجی نەوتدا هاتووە بە جۆرێک؛ # هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021)، بڕی (2 ملیۆن و 521 هەزار و 354) بەرمیل نەوت بەڕێژەی (7%) و بە تێکڕای ڕۆژانەی (27 هەزار و 511) بەرمیل کەمی کردووە. # کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراو لە چارەکی یەکەمی (2022) بڕی (1 ملیار و 195 ملیۆن و 578 هەزار و 877) دۆلار و بەڕێژەی (39.5%) زیادی کردووە، بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021). # لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021) خەرجی پرۆسەی نەوت بە ڕێژەی (1.9%) زیادی کردووە، چونکە داهاتی گەڕاوەی پرۆسەی نەوت لە ڕێژەی (45.8%)ی دابەزیوە بۆ (43.9%)ی داهاتی نەوت. # کرێی بۆری لە نێو خاکی هەرێمدا بەێژەیەکی بەرچاو کەمبووەتەوە، گواستنەوەی هەر بەرمیلێکی نەوت لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە (2021) بڕی (2.26) دۆلار کەمی کردووە، بەڵام بەپێچەوانەوە کرێی بۆری لە نێو خاکی تورکیادا بەێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، کرێی گواستنەوەی هەر بەرمیلێکی نەوت لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە (2021) بڕی (2.24) دۆلار زیادی کردووە. # لە چارەکی یەکەمی (2021)دا، بەرمیلێک نەوتی بە (11.86) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشراوە. بەڵام لە چارەکی یەکەمی (2022)دا نەوتی هەریم بە (13.72) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشراوە. واتە هەر بەرمیلێک نەوت بە (1.86) دۆلار هەرزانتر فرۆشتراو بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021).  # لە چارەکی یەکەمی (2022) حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو بڕە نەوتەی زیاد کردووە کە بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستانی داوەو بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی خۆی و  بڕەکەی بریتی بووە لە (2 ملیۆن و 226 هەزار و 83) بەرمیل، کە دەکاتە (24 هەزار و 734) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە، بەم پێیەش بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021)، (442 هەزار و 923) بەرمیل نەوتی زیاد کردووە کە زیادکردنەکە بۆ هەر ڕۆژێک دەکاتە (4 هەزار و 921) بەرمیل نەوت. # ئەو بڕە نەوتەشی کە بە پاڵاوگەکان فرۆشراوە لە چارەکی یەکەمی (2022)دا بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021)، سەرجەم داتاکان بەرزبوونەتەوە، بەجۆرێک (284 هەزار و 799) بەرمیل زیادی کردووە بە ڕۆژانەی (3 هەزار و 164) بەرمیک و نرخی هەر بەرمیلێک (24.76) دۆلار چووتەسەری و بەکۆی گشتیش داهاتەکەی بڕی (27 ملیۆن و 64 هەزار و 487) دۆلار زیادی کردووە.  ئامارەکانی دیلۆیت  و داهات و خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم (لە ڕێگەی بۆرییەوە) لە چارەکی یەکەمی (2021 و 2022) بەپێی ئەو ئامارو وردبینیانەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە (1ی کانونی دووەم بۆ 31ی ئازاری 2021) بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ئەو سێ مانگەدا بڕی (38 ملیۆن و 135 هەزار و 373) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، لەو بڕەش دوای بەکۆگاکردن و پاکردنەوەی لە پێکهاتەی ئاو تەنها (37 ملیۆن و 444 هەزار و 522) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە،  بە تێکڕا بەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (48.961) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (1 ملیار و 833 ملیۆن و 324 هەزار و 620) دۆلاری ئەمریکی. ئەمە لە کاتێکدایە، بەپێی وردبینییەکەی کۆمپانیای دیلۆت بۆ نەوتی هەرێمی کوردستان لە (1ی کانونی دووەم بۆ 31ی ئازاری 2022) بڵاوی کردووتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەوای ئەو سێ مانگەدا بڕی (36 ملیۆن و 453 هەزار و 590) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، لەو بڕەش دوای بەکۆگاکردن و پاکردنەوەی لە پێکهاتەی ئاو تەنها (34 ملیۆن و 923 هەزار و 168) بەرمیلی ڕادەستی کڕیاران کراوە،  بە تێکڕا بەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (86.73) دۆلار فرۆشراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (3 ملیار و 28 ملیۆن و 903 هەزار و 497) دۆلاری ئەمریکی. ئەو جیاوازییەی لە ڕووی هەناردەو داهات و نرخی فرۆشتنی نەوت لە هەردوو چارەکی یەکەمی ساڵەکانی (2021 و 2022) کەوتووەتەوە بەمجۆرەن؛ -    هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021)، بڕی (2 ملیۆن و 521 هەزار و 354) بەرمیل نەوت بەڕێژەی (7%) و بە تێکڕای ڕۆژانەی (27 هەزار و 511) بەرمیل کەمی کردووە. -    لە چارەکی یەکەمی (2022) هەر بەرمیلێک نەوت بە (37.769) دۆلار زیاتر فرۆشراوە، بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021). -    کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراو لە چارەکی یەکەمی (2022) بڕی (1 ملیار و 195 ملیۆن و 578 هەزار و 877) دۆلار و بەڕێژەی (39.5%) زیادی کردووە، بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021). بۆ وردەکاری زیاتری هەردوو سێ مانگی ساڵانی (2021 و 2022) بڕوانە خشتەی ژمارە (1). خشتەی ژمارە (1) بەردەوام پرۆسەی نەوتی هەرێم خەرجی و تێچووەکانی گەورە تر بوونە لەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بە گوێرەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2021)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) کە بڕی (40 ملیۆن و 42 هەزار و 771) بەرمیل بووە، بەهاکەی بریتی بووە لە (1 ملیارو 840 ملیۆن و 713 هەزار و 527) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (997 ملیۆن و 962 هەزار و 859) دۆلاری بە ڕێژەی (54.2%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە. بڕی (842 ملیۆن و 750 هەزار و 668) دۆلاری بە ڕێژەی (45.8%)ی داهاتی (نەوتی فرۆشراو لە ڕێگەی بۆری و فرۆشەکانی ناوخۆوە) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. بەڵام کۆی نەوتی خاوی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2022)دا بە هەردوو شێوەی (بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ) بڕی (39 ملیۆن و 88 هەزار و 710) بەرمیل بووە، بەهاکەی بریتی بووە لە (3 ملیارو 63 ملیۆن و 356 هەزار و 891) دۆلاری ئەمریکی، لەو بڕەش (1 ملیار و 719 ملیۆن و 515 هەزار و 659) دۆلاری بە ڕێژەی (56.1%) چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە.  تەنها بڕی (1 ملیار و 343 ملیۆن و 841 هەزار و 232) دۆلاری بە ڕێژەی (43.9%)ی داهاتی (نەوتی فرۆشراو لە ڕێگەی بۆری و فرۆشەکانی ناوخۆوە) گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. کەواتە ئەو جیاوازییەی لە داهات و خەرجی دروست بووە لە هەردوو چارەکی یەکەمی ساڵەکانی (2021 و 2022) بەمجۆرەن؛ -    لە چارەکی یەکەمی (2022) بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە بڕی (1 ملیار و 222 ملیۆن و 643 هەزار و 364) دۆلار داهاتی گشتی نەوت زیادی کردووە بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021). -    هەروەک چۆن داهاتی گشتی نەوتی هەرێم زیادی کردووە بە هەمان شێوە داهاتی گەڕاوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان (501 ملیۆن و 90 هەزار و 564) دۆلار زیادی کردووە، بەڵام بەراورد بەو ڕێژەیەی کە لە چارەکی یەکەمی (2021) گەڕاوەتەوە بە ڕێژەی (1.9%) کەمی کردووە. چونکە لە سێ مانگی یەکەمی (2021) داهاتی گەڕاوە بە ڕێژەی (45.8%) بووە، بەڵام لە سێ مانگی یەکەمی (2022) داهاتی گەڕاوە بە ڕێژەی (43.9%) بووە. -    بەمانایەکی دیکە لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021) خەرجی پرۆسەی نەوت بە ڕێژەی (1.9%) زیادی کردووە. بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە هەردوو چارەکی یەکەمی (2021 و 2022) کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2021)، لە کۆی داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێمەوە کەلە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەکراوە (11.8%)ی بە بڕی (215 ملیۆن و 480 هەزار و 919) دۆلار دراوە بە خاوەن پشکەکانی بۆری نەوتی کوردستان واتە هەر بەرمیلێک (5.75) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی هەرێمی کوردستاندا. بڕی (52 ملیۆن و 745 هەزار و954) دۆلار بۆ تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی (کرێی بۆری ناو تورکیا) کە دەکاتە ڕێژەی (2.9%)ی داهات ڕۆشتووە بۆ کرێی بۆری واتە هەر بەرمیلێک (1.41) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی لە خاکی تورکیادا.  کرێی بۆری نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2022)، لە کۆی داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێمەوە کەلە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردەکراوە (4%)ی بە بڕی (122 ملیۆن و 165 هەزار و 292) دۆلار دراوە بە خاوەن پشکەکانی بۆری نەوتی کوردستان واتە هەر بەرمیلێک (3.5) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی هەرێمی کوردستاندا. بڕی (127 ملیۆن و 455 هەزار 135) دۆلار بۆ تاریفی کۆمپانیای وزەی تورکی (کرێی بۆری ناو تورکیا) کە دەکاتە ڕێژەی (4.2%)ی داهات ڕۆشتووە بۆ کرێی بۆری واتە هەر بەرمیلێک (3.65) دۆلار کرێی گواستنەوەکەی بووە لە نێو خاکی لە خاکی تورکیادا.  کەواتە ئەو جیاوازییەی لە کرێی بۆرییەوە دروست بووە لە هەردوو چارەکی یەکەمی ساڵەکانی (2021 و 2022) بەمجۆرەن؛ -    کرێی بۆری لە نێو خاکی هەرێمدا بەێژەیەکی بەرچاو کەمبووەتەوە، بە جۆرێک (93 ملیۆن و 315 هەزار و 627) دۆلار کرێی گواستنەوە لە نێو خاکی هەرێمدا کەمی کردووە و گواستنەوەی هەر بەرمیلێکی نەوت لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە (2021) بڕی (2.26) دۆلار کەمی کردووە. -    بەپێچەوانەی خاڵی پێشترەوە، کرێی بۆری لە نێو خاکی تورکیادا بەێژەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، بە جۆرێک (74 ملیۆن و 709 هەزار و 181) دۆلار کرێی گواستنەوە لە نێو خاکی تورکیادا زیادی کردووە و گواستنەوەی هەر بەرمیلێکی نەوت لە چارەکی یەکەمی (2022) بەراورد بە (2021) بڕی (2.24) دۆلار زیادی کردووە. -    بەشێوەیەکی گشتی لە هەردووە ماوەکەدا کۆی کرێی گواستنەوە جیاوازییەکی ئەوتۆی بەخۆوە نەبینیوە، چونکە هەر بەرمیلێک نەوت لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستانەوە تا بەندەری جەیهانی تورکی (7.15) دۆلاری تێچووە، بەڵام بەراورد بە ڕێژەی بەهای نەوت بێگومان لە ساڵی (2022)دا نزمترە بەراورد بە ساڵی (2021)، چونکە نرخی نەوت بەرزبوونەوەی بەرزبوونەوەی بەرچاوی بەخۆوە بینیوە. بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) هەزانتر فرۆشتنی نەوتی هەرێم  بە گوێرەی ڕاپۆرتی دیلۆیت حکومەتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2021)دا، بەرمیلێک نەوتی بە (11.86) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشتووە. بەڵام لە چارەکی یەکەمی (2022)دا، حکومەتی هەرێم بەرمیلێک نەوتی بە (13.72) دۆلار لە خوار نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان فرۆشتووە. ئەمەش ئەوە دەردەخات، کە لە چارەکی یەکەمی (2022) هەر بەرمیلێک نەوتی بە (1.86) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە، بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021). خشتەی ژمارە (4)) ئەو ڕاستییە ڕووندەکاتەوە. خشتەی ژمارە (4) نەوتی هەرێم و فرۆشتن بە پاڵاوگەکانی ناوخۆ بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو دەدات بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان و لە بەرامبەردا حکومەت بڕێک پارە دەدات بە پاڵاوگەکان بۆ مەبەستی پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ، بۆئەم مەبەستە؛ بەپێی ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت لە چارەکی یەکەمی (2021) حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕێک نەوتی خاوی داوە بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان کە بڕەکە بریتی بووە لە (1 ملیۆن و 783 هەزار و 160) بەرمیل نەوت، واتە (19 هەزار و 813) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. بەڵام لە چارەکی یەکەمی (2022) حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو بڕە نەوتەی زیاد کردووە کە بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستانی داوەو بڕەکەی بریتی بووە لە (2 ملیۆن و 226 هەزار و 83) بەرمیل، کە دەکاتە (24 هەزار و 734) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە. بەم پێیەش لە چارەکی یەکەمی (2022)دا (442 هەزار و 923) بەرمیل نەوتی زیاد کردووە کە زیادکردنەکە بۆ هەر ڕۆژێک دەکاتە (4 هەزار و 921) بەرمیل نەوت. بڕوانە خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) جگە لەوەی پاڵاوگەکان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەپاڵێون (وەک لە پێشتر ئاماژەی پێکراوە)، ڕۆژانە بڕێکیش نەوتیان پێ دەفرۆشێت؛ بەپێی ڕاپۆرتەکەی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی (2021) بڕی(124 هەزار و 238) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (59.47) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (1 هەزار و 380) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (7 ملیۆن و 388 هەزار و 907) دۆلار بووە. بەڵام بەپێی ڕاپۆرتی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی(409 هەزار و 37) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (84.23) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (4 هەزار و 544) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (34 ملیۆن و 453 هەزار و 394) دۆلار. کەواتە لە چارەکی یەکەمی (2022)دا بەراورد بە سێ مانگی یەکەمی (2021)، سەرجەم داتاکان بەرزبوونەتەوە، بەجۆرێک (284 هەزار و 799) بەرمیل زیادی کردووە بە ڕۆژانەی (3 هەزار و 164) بەرمیک و نرخی هەر بەرمیلێک (24.76) دۆلار چووتەسەری و بەکۆی گشتیش داهاتەکەی بڕی (27 ملیۆن و 64 هەزار و 487) دۆلار زیادی کردووە. بۆ بەرچاو ڕونی زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (6)) خشتەی ژمارە (6) سەرچاوەکان؛ -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢١ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q1%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢٢؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202022/RCOG%20Q1%202022%20Report%20on%20Oil%20and%20Gas%20review.pdf  

-بەشی یەكەم عەلی مەحموود محەمەد بەهۆی جەنگی ئێران - عێراقەوە دەرفەت رەخسا بۆ حكومەتی عێراقی پەلاماری دڕندانەی كوردستان بدات, بە بەهانەی تێوە گلانی بە جەنگەوەی پارتی, یەكێتی, حسك, بزووتنەوەی ئیسلامی, حیزبواڵلە بەهەردوو باڵەكەیەوە, بە هێنانی پاسدار بۆ ناوەوەی باشووری كوردستان, لە ئێرانیش جەنگەكە رێگای بۆ سەركوتی گەلانی ئێران و ئۆپۆزسیۆن خۆشتر كرد. ئەم هێزانە جەنگەكەیان بە نیعمەت دەزانی و دروشمیان گەرمكردن و درێژەدان بە جەنگ بوو, نەبووە هێزێكی سیاسی پشتیوانی لە جەنگ بكات كە روباری خوێنی لە بەر دەڕۆیی,  لێ ئەمان نزاو تكایان  درێژەدان بە جەنگ و هەڵسانی لافاوی خوێن بوو. هەموو جەنگێكیش ئەنجامەكەی كۆتاییە, كە جەنگی ئێران-عێراق كۆتایی هات, بەهۆی تێوە گلانیان بە جەنگەكەوە, كوردستانێكی ویچرانكراوو تەعریبكراو, گەلێكی قڕكراوو زیندانیكراو لە ئۆردوگاكان, بزووتنەوەیەكی چەكداری هەرەسهاتوو مایەوە. فەجری دوو راهێنان بۆ جینۆسایدی كورد ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو واتا ئۆپەراسیۆنی حاجی ئۆمەران بووە سەرمەشقی جەنگە هاوبەشەكان, رۆڵی راهێنان و  ئەزموونی گێڕا بۆ ئەو جۆرە تەرزە لە چاوساغی و جەنگی هاوبەش, چ بۆ شەڕی هاوبەشی ئەم لایەنانە لە گەڵ ئێران, وە كاردانەوەی عێراق لە هەمبەر جەنگە هاوبەشەكان و دەست نەپاراستن لە خەڵك لە بەرامبەری, كە بە دوایدا كوشتاری بارزانییەكان لە لایەن بەعسەوە هات, كە رۆڵی راهێنان بینی بۆ كۆمەڵكوژی خەڵكی كوردستان  لە ئەنفال و هەڵەبجە و روخاندنی لادێكان و سڕینەوەی شوێنەواری ژیان لە دەرەوەی شارەكان. لە كۆدا ئەم لایەنانەی ئاماژەمان بە ناوەكانیان دا, ژمارەیەك شەڕی هاوبەشیان كرد  شان بە شانی سوپای پاسداران هەمووی ماڵوێرانی بوو بۆ خەڵك,  ناسراوترینیان ئۆپەراسیۆنەكانی  فەجری 2, كەربەلا 10, فەتحی 5, نصر 4 , نەسری 5, نصر 7, نصر 8, بیت المقدس 2 , بیت المقدس 4 و فەجری 4, والفجر10, زەفەری 7,  ...... بوو. رێكەوتنی پارتی دیموكراتی كوردستان-پدك لە گەڵ  ئێران بۆ ئەنجامدانی كاری سەربازی هاوبەش لەناو جوگرافیای عیراقدا لە ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو, یەكەمین داهێنان و رێكەوتنی پارتێكی كوردی باشوور بوو لە گەڵ ئێران بۆ شەڕی هاوبەش, داهێنانی بەهانە بەدەستەوەدان بوو بۆ جینۆسایدكردنی گەلەكەمان لە لایەن بەعسی فاشیستەوە. فەجری دوو كەی؟ فەجری دوو بە پێی عێراق لە 22-07-1983, وە بە پێی ئێرانییەكان لە 20-7-1983 ئەنجامدرا, جیاوازییەكەش لەوەدایەو لە دوا چركەكانی شەوی 20ی مانگەوە هێزەكانی ئێران و پارتی دزەیان كردە پشت هێزەكانی عێراقەوە, لە چركەكەكانی یەكەمی 22ی مانگ جەنگ دەستی پێكرد. كاتی ئۆپەراسیۆنەكە پاش شەڕی قەڕناقاو پشت ئاشان و دەركردنی لایەنەكانی بەرەی جود"پارتی,شیوعی,حسیك,پاسۆك" لە ناوچەكانی كەركوك و گەرمیان و زۆرینەی ناوچەكانی سلێمانی و هەولێر, هاوكاری لۆجیستیكی حكومەتی عێراقی هات. دوای 2 ساڵ لە فەجری دوو, ینك و سۆسیالست و حزب و اڵلە و بزووتنەوەی ئیسلامیش هاتنە ناو هەمان گەمەوە, بەم تەرزە پەیماننامەیە یارییان بە چارەنووسی كوردەوە كرد, كوردیان كردە شەریكە دۆڕانی كۆماری ئیسلامی ئێران لە جەنگی كۆنەپەرستانەی ئێران -عێراق, دوای قوناغەكانی ئەنفال و كیمیابارانەكان لە 6ی ئەیلولی 1988 دا دەست بە تاڵ و دۆڕاو لێی دەرچوون, ئەوەی بۆیان مایەوە  مانگانە تمەنێك و بارەگایەك لە سونێ و قاسمە رەش و زێوەو كارتی گەڕان بۆ شارەكانی ئێران بوو.  ئەوان بەم جەنگە هاوبەشانەیان نزیك 10%ی هاوڵاتیانی كوردستان و 2451 لادێیان بە جینۆسایدكردن و وێرانكردن دا, دەریاچەیەك خوێن و جیهانێك وێرانكارییان دورییەوە لەو شەڕە هاوبەشانە, هاوكات  بزاڤی چەكداری كوردیان وەك بزاڤێكی كرێ گرتە بە جیهان  ناساند.  بە هێنانی سوپای ئێران لە 29-7-1996 بۆسەر كۆیەو هێنانەوەی سوپای عێراق لە 31ی ئاب و 16ی ئۆكتۆبەر و چاوساغی بۆ سوپای توركیا, سەلماندیانەوە هەمان تاكتیك تێكەڵ بە خوێنیان بووەو بۆتە ستراتیژی كاریان و بەردەوامی هەیەو لە داهاتووشدا بەردەوام دەبێت, بەردەوام گەلی كورد لە هەڵدێرو ماڵوێرانییەكەوە بۆ یەكی دی دەبەن. ئەمەریكا كۆدی جیهازەكانیانی لابوو؟؟؟ لە كاتێكدا راگەیاندەكانی جیهان غەرقی هەواڵی دەریای خوینی جەنگی ئێران-عێراق ببوون, رێگا گرتن لە پەرەسەندنی پان ئیسلامیزمی كۆماری ئیسلامی شەرق و غەربی یەكخستبوو, كۆمەلكوژی كوردان ببوە جەنگێكی لەبیركراو, بە بەرچاوی كەشتیە ئاسمانیەكانەوە, كە دەرزی لەسەر زەوی دەبینن و كۆنترۆڵی هەموو جیهازەكانی سەربازی و سیخوڕییان كردبوو, لەو ساتەی كوردستان خاپورو خەڵكەكەشی قەسابی دەكران رۆژانە تەنها لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالدا 924 كەس كۆمەڵكوژ دەكرا, لەناو ئەو دەریای خوێنەدا كەس گوێبیستی نوزەی ئەم قڕكردن و كاولكارییە گشتگیرە نابوو, كۆمەڵكوژی كورد ببووە هۆلۆكۆستی نوێ, بێ هەواڵ ئەنجام دەدرا, ئەمجارە كراینە قوربانی سەرانی پدك  وینك و سۆسیالست و بزووتنەوەی ئیسلامی و حیزبواڵلەكان, چونكە گلاندمانیانە جەنگێكی پیسی دۆڕاوەوە, كەچی دوای راپەڕین لە بڕی سزادانیان خودی قوربانیانیش لە ریزە دورو درێژەكان وەستان تا دەنگیان پێبدەنەوە, تەسكیەیانیان كردنەوە, كەوتنەوە لێستنەوەی ئەو چەقۆیەی سەریانی لە جەستەیان جیا كردبوەوە. ئێران و عیراق لە پاڵ وڵاتانی زلهێز لەو وڵاتانە بون كۆدی كریبتۆی سویسریان بەكار دەهێنا لە پەیوەندییە نهێنییە ناوخۆییەكانیان, كە لە لایەن سیای ئەمەریكیەوە كۆدەكە دەشكێنرا, وەك لەو ئابڕوچونەی سەرەتا 2020 لە كەناڵەكانی راگەیاندنی سویسرا ئاشكرا كرا, بۆیە  هەمووان ئاگاداری تەواوی كوردۆسایدی كورد بوون. دۆڕاین ئێمە لە هەموو ئەو  جەنگانە لە هەموو رویەكەوە دۆڕاوین, بۆیە دەبێت زیاتر بگەڕێین بە دوای ئەو خاڵەدا كە تێیدا بووە هۆی دۆڕانمان, دەبێت گومان بخەینە سەر رابردوو, بە پراتیك و كارەكتەرەكانیەوە, چونكە رابردوو بە تایبەت ساڵانی بزاڤی چەكداری, مێژوییەكە پڕە لە دۆڕان, با ئەو مێژووە بنووسرێنەوە كە دۆڕاوەكان دەینووسنەوە نەك براوەكان, چونكە ئەم تۆمەتبارانە دۆڕانی خۆشیان بە بردنەوە دەزانن و مێژووی براوەمان پێ نیشان دەدەن, خۆیانیش دەكەن بە خاوەندی راپەڕین و كۆڕەو  روخانی سەدام. سەرانی  كورد توانای  باشی خۆ  كوێر  و كەڕ  و لاڵكردنیان هەیە,  كاتێك  نۆرەی دۆران و هەڵەو تاوانەكان خۆیان باس دەكرێت, دەبنە نەتەوەییخواز و دادپەروەر و هەزار و یەك پاساو بۆ شكست و دۆڕانەكانیان دەهێننەوە, ئەوان وەك مێگەلە مەڕ سەیری گەل دەكەن خۆشیان وەك شوان رەفتار دەكەن, هەر كاتێك  بیانەوێت بماندەنە دەم گەلە گورگەوە, دەبێت رازی بین و گورگبونی ئەوانیش ئاشكرا نەكەین. لە هەر قۆناغێكدا گورگیەكەیان دڕندەترو پڕ لە خیانەتر دەبێت, بە دەستاو دەستكردنی فەرمانڕەوایی لە لایەن نەوەكانیانەوە یەكجاری بۆنی بۆگەنییان چۆتە كەشكەلانی ئاسمان. یاداوەری درۆینە  ئەمانە لە مێژوو دەترسێن, یاداوەرییەكانیان, پاككراوە لە تاوان و شكستەكانیان, دەیانەوێت لە رێگای كرێگرتەكانیانەوە مێژوییەكی دیمان پێ نیشان بدەن, شەڕە هاوبەشەكانی حاجی ئۆمەران و هەڵەبجە و كەركوك و .....وەك شەڕی سەركەوتن و رزگاری وێنا بكەن, نەك كرێگرتەیی و قوماركرن بە چارەنووسی گەل. هێرشی هاوبەشی پارتی وئێران بۆ ناوچەی حاجی ئۆمەران و گردمەند  لەساڵی 1983 دا لای كۆماری ئیسلامی ئێران بە فەجری دوو ناسێنراوە, بە یەكەم نموونەی ئەنجامدانی  شەڕی هاوبەشی پارتە كوردییەكان لە گەڵ ئێران دژ بە سوپای عێراق دێتە ژماردن, لێرەوە ئەم تەرزو شێوە هاوكارییە سەربازی سیاسییە, دەبێت بە تەرزو مۆدێلێكی  كارو خەباتی بەشێك زۆری لە لایەنە كوردییەكانی دیكەی باشوور و ئیلهامی لێ وەردەگرن " ینك, پارتی, سۆسیالست, حزب اڵلە, بزووتنەوەی ئیسلامی", پێنج ساڵی پڕِ لە دۆران و شكست و ماڵوێرانی بەردەوام دەبێت, لە پشت پەرتووكە سورەكان و ئاڵاكانی كوردستانەوە دەست لە گەڵ پاسدار تێكەڵ دەكرا و پرۆژەی شەری هاوبەشیان دادەڕشت, لێرەوە  بوونە ویڵی  ڕێگای پەیوەندییەكانیان لە گەڵ ئێران, وایان دەنواند بەخت یاریان  بووەو رێوی  بەرەو پیرییانەوە چووە, دڵیان بەوە خۆش بوو, ئێران كاری هاوبەشیان لەگەڵ دەكات, چەند دۆشكەیەكیان دەداتێ, دیارە ئەم جۆرە چالاكییە هۆكاری كردنەوەی دەرگایەكیش بوو بۆ سەرانیان تا بگەن بە ئیمتیازات و سەفەركردن, ئەم شەڕە هاوبەشانەی دوو دەرگایان لێدەبوەوە, دەرگای گەل بۆ جهەنەم , بۆ سەرانی خۆشیان كردنەوەی دەرگایەكی بەختەوەری و ئیمتیازات. پەند وەرنەگرتن لە هەرەسی ساڵی 1975 ئەمانە بە پشت بەستن بە ئێران دەیانەویست ببنە هێزی یەكەم و چوار مشقی لەسەر باڵادەستی لە كوردستان  دابنیشن, ینك وپدك خولیای بوون بە یەكەم هَێز بوون لە كوردستان, بەردەوام لەمێشكیان خولی دەخوارد, بۆ گەیشتن پێی دەست تێكەڵ كردن لە گەڵ شەیتانەكانی كورد ئاسایی بوو بە لایانەوە, پاش ئەوەی چەكیان لە ئێران وەرگرت ئومێدیان باڵای دەكرد, پەندیان لە هەرەسی ساڵی 1975 وەرنەگرت, ئێران بووە قیبلەنامای كاریان, زیاتر وەك داردەستێكی ئێران خۆیان دەنواند نەك هێزێكی كوردستانی, رابردویان دوبارە دەكردەوە" لە یاداشتەكانی موكەرەم تالەبانی وا هاتووە: دوا كوبونەوەی نوێنەری بارزانی لەگەل حكومەتی ناوەندی لە بەهاری 1974 كە منیش تێدا بەشدار بووم، سەروكی شاندی بەعس كە سەدام بوو، بەم شێوەیە دەستی بە قسەكانی خۆی كرد، پێویستە ئێوە ( مەبەستی پارتی بوو) پەیوەندیەكانتان لەگەل ئیران بپچرێنن و سنورەكان بەرامبەر ئیران داخەن. كاك سامی عەبدولرحمانیش كە سەروكی شاندی پارتی بووە بەم شێوەیە وەلامی دایەوە: بارزانی پەیوەندیەكانی خۆی لەگەل ئیران بە پەیوەندیەكانی لەگەل بەغداد ناگۆرێتەوە!! سەدامیش بە سەرسورمانەوە وەلامی دایەوە. ئەگەر ئێوە پەیوەندیتان لەگەل ئیران بە پەیوەندی لەگەل بەغدا ناگورنەوە، چ داوایەكتان لە ئێمە هەیە و بەردەوامی گفتوگۆ چ مانایەكی هەیە! ئێوە لە ئێستاوە خۆتان بە بەشێك لە عیراق نازانن، ئەوەش لە دەرەوەی ناوەرۆكی یاساكانی ئوتۆنومیە. كۆبونەوەكە بەبێ ئەنجام كوتایی هات و شەر لە كوردستان دەستی پێكرد.", ئەوەی پەند لە رابردوو وەرنەگرێت داهاتووشی نییە, بۆیە ئێستا زیاتر كەوتنە باوەشی  ئێران و توركیاوە, ئەوان زیاتر ئێرانی و توركیاین  لەوەی كوردستانی و عێراقی بن. ژەهرەكەیان پێ نۆش كردین بە بێ  ئەوەی گوێی پێ بدەن بەوەی دەست راكێشانی ولاتێكی وەك ئێران لەو كاتە بە بۆچوونی عێراق و گەلی كوردیشەوە  خیانەت كارییە لە گەل بە دوو بۆچوونی جیاوە, لای فاشیەكان كە لە جەنگی مان و نەماندا بوون لە گەڵ ئێراندا, كاری سەربازی هاوبەش گەلی بەرەو چارەنووسێكی ڕەش برد, بەم كارەشیان كەوتنە ناو تەڵەی ئێرانەوە چارەنووسیان تێكەڵ بوو, بە پێچەوانەی شەپۆڵی جیهان سەبارەت بە ئێران, گەلیان لە گەڵ خۆیان بەرەو دۆزەخ برد, كاتێك خومەینی پیاڵە ژەهركەی نۆش كرد, كوردیش لە پێك لێدانی ژەهردا لە گەڵیدا هاوبەش بوو بە سایەی ئەوانەوە, چونكە چارەنووسیان پێكەوە گرێ درابوو, لە یادمان نەچێت, دووبارە كردنەوەی ژەهر نۆشی گەلانیشیان پێ خواردینەوە".... زۆربەی‌ جینۆسایدەكان لەكاتی قەیرانەكاندا رودەدەن وەكو جەنگ. هەڵوەشانەوەی‌ دەوڵەت, شۆرش. و ئەنجامدەرانیشی‌ قوربانیەكان تاوانبار دەكەن لەسەرهەڵدانی‌ ئەو قەیرانانەدا. هەروەها حكومەتی‌ وڵاتانی‌ دیكەش ڕەنگە دەستێوەردەن یاخود بێدەنگ بن لەئاست جینۆساید لەوڵاتیكی‌ تردا وەیا پشتگیری‌ لە ئەنجامدەرانی‌ بكەن بەڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بەپێی‌ ئەوەندەی‌ لە توانایاندا هەبێت."هیڤاڵ هیلان وەرگێڕانی‌: نەریمان عەلی‌-ئەم لێكۆڵینەوەیە پێشكەشكراوە بۆ بەدەستهێنانی‌ دیبلۆم لە خوێندنی‌ یاسادا (لەزانكۆی‌ ئۆكلاند نۆڤەمبەر 2000)". پێش  فەجری دووو ئەزموون لە گەڵ ئێران پێش ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو, پارتی دیموكراتی كوردستان ((عێراق)) زۆر جەنگی هاوبەشی شان بە شانی هێزەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران دژ بە پێشمەرگەی كوردستانی خۆرهەڵات (بە تایبەت دیموكرات و كۆمەڵە) ئەنجام دابوو, لەگرتنەوەی زۆر دەڤەر و شار و شارۆچكەی وەك شاری شنۆ كە رۆڵی سەرەكی تێدا گێرابوو, نموونەیەكی سەركەوتووی لە كاری سەربازی -سیاسی هاوبەشی خستبووە سەر سفرەی بۆگەنی كۆماری ئیسلامی ئێران.  لە بەرەی لەناوخۆی رۆژهەڵاتی كوردستان, لە مانگەكانی پێش شەڕی حاجی ئۆمەران, شەڕە هاوبەشەكان لە ناوچەی شنۆو مەرگەوەڕ ئەنجامدرابوو, ئەم هاوپەیمانییە بۆیان پەیماننامەی فاوست بوو ( لەو پەیماننامەیە فاوست روحی خۆی بەشەیتان فرۆشت), بەلام فاوستەكانی ئیمە دوایی  بوون بەدو و سێ و چوار وپێنج, نەك تەنها ڕوحی خۆیان بەڵكە جەستەی هەموو گەلیان بەشەیتانە ڕیشنە دِرندەكەی ئەودیو سنوور فرۆشت, بەم كارەشیان بوونە دیلی پەیوەندییەكانیان لە گەڵ  ئێران, تاكتیكی ماڵویرانكەر سەدان  هەزار كەسی كردە قوربانی, یرۆسەكە پێنج دانە ساڵ و مانگێك و پانزە رۆژی خایاند, بەم كارە ناشرینەشیان دۆزی رەوای دژ بە ستەمی نەتەوایەتی كوردیان لە جەنگی كۆنە پەرستانەی عێراق ئێران خنكاندو شەڵاڵی خوێنیان كرد, ڕەوایەتی گیانی بزووتنەوەی دژ بە ستەمی نەتەوەییان  تیایدا كوشت و ناشرینیان كرد, ئەگەر كەمۆكەیەك پێشتر جوانیان تێدا هێشتبێتەوە, بە پەیوەندییە گوماناویەكانیان و پێش پاسدار كەوتنیان هەموو سیمایەكی ئامانجداریان تێدا كوشت.  ئەم جەنگە هاوبەشانە دەستپێكی خۆكوژی بە كۆمەڵی ( خێڵێك دواتر گەلێك ) ی  لێكەوتەوە, هەرچەندە پارتی بۆ خۆی هاشا لەوە دەكات, لەو شەڕە (( حاجی ئۆمەران )) بەشدار بوو بێت و  پێش بە سوپای  پاسداران كەوتبێت و چاوساغی بۆیان كردبێت بە درێژی دێینە سەری, بەڵام بۆ خۆی تاوانەكە بەو بەهانەیەو بەو ناوەوە ئەنجامدراو لەژێر ئەو كارە خۆی شاردەوە, بەعس تاوانبارە, چونكە هیچ بەهانەیەك بۆ ئەنجامدانی تاوان قەبوڵ نییە, لێ ڕەتكردنەوەكانی پارتیش لاوازە, لە بەرامبەردا زۆر ئەزموون وەرنەگرتن لە تاوانی جینۆسایدی بارزانییەكان سەرچاوە ئاماژە  دەدەن  بەوەی ئەو  كارە سەربازییە  هاوبەشە  بەرفراوانە ئەنجامدراوە, تاڵی لەوەدایە هەمان پارتی سیاسی  دوای 3 ساڵ لەو كارەساتەی هاشا لە ڕۆڵی خۆی دەكات تیایدا, دێت هەمان تاكتیك جارێكی تر هەڵدەبژێرێتەوە و پیادەی دەكاتەوە,  جارێكی دیكە بە ئاشكرا بە شێوەی بەرفاوانتر  و بەربڵاوتر و ئاشكراتر و بەبەرچاوی خەڵكی كوردستانەوە دووبارەی دەكاتەوە" پارتی لە فەتحی سێ  لە هێرش  بۆ سەر گەراجی نەوتی زاخۆ  و فەتحی هەشت لە ناوچەی ئەتروش بە تەنها دوبارەی كردەوە, لە هەڵەبجەش هاوبەشیكرد لە ئۆپەراسیۆنەكانی فەجری 10 و زەفەری 7", ئەگەر پێشتر ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان وەك فەجری دوو لە سەرسنوورەكان بوو, ئێستا لە ناو شارەكان و خەڵكی كوردستانە, پاسدار بە ئاشكرا لە گوندەكان دەسوڕانەوە, ئەزموون لە فەجری دوو وەرناگرێت, فەجری 10 دوبارە دەكاتەوە؟؟, هەرچەندە لە دوا ساتەكانی نزیك لە هێرشەكە" هەڵەبجە"  ناڕەزایەتی لە نێو سەركردایەتی پارتیدا بەرز بوەوە,  لە ترسی دوبارە بونەوەی روداوەكەی حاجی هۆمەران و كارەساتی بارزانییەكان, وەلێ هەر كراو بوونە برا بچوك لە شەراكەتەكە"كۆمەڵكوژی كورد لە جەنگی ئێران -عێراقدا, عادیل سدیق عەلی, ل260-261  .".  دەبینین ئەزموون لە دڕندانەترین پەرچەكرداری تا ئەو دەمی ڕژێم  وەرناگرترێت  بەرامبەر بە گەلەكەی تەنانەت كەسە نزیكەكانی سەرۆكەكانی قوربانی بوون, لە داهاتوو دێت زنجیرەیەك چالاكی سەربازی هاوبەش, لەگەڵ هێزەكانی ئێرانی دژ بە سوپای عێراق بە ئاشكرا و لە قولایی وڵاتدا لە زاخۆوە بۆ هەڵەبجە ئەنجام دەداتەوە, بە درێژایی 459 كم, بەم كارەشیان بوونە پۆلیسی ئیران لە كوردستان, وەلێ  مەخفەرەكەیان  لە ئێران بوو, لەو  دیوەوە نەخشەیان بۆ دادەڕێژرا, لەم دیو  كوردیان دەكردە سوتەمەنی نەخشەكانیان, بەم شێوەیە بەشداربووانی شەڕە هاوبەشەكان هەموویان بەشدارن لە مێژوویەكی هاوبەش لێ  هەتیوی بێ باوك تا ئێستا دانی پێدا نانێن. بۆچی حاجی ئۆمەران هەڵبژێردرا ؟؟؟ ئۆپەراسیۆنی حاجی ئۆمەران بۆ هەریەكە لە پارتی دیموكراتی كوردستان و كۆماری ئیسلامی ئێران گرنگی تایبەتی خۆی هەبوو, بۆ ئێرانیەكان لە پاڵ سەركەوتنە سەربازییەكە بەسەر عێراقدا, هاوكات دەروازەیەكیش بوو بۆ ئەوەی كوردستان بكاتە بەشێك لە جەنگەكە و بەرەی جەنگەكە بەرفراوان بكاتەوە كە خاوەند هێزێكی زۆری مرۆیی بوو, بەرفراوانكردنەوەی بەرەی جەنگ لە بەرژەوەندی بوو, هاوكات دەیانویست لە رێگەی ئەم ئۆپەراسیۆنەوە بەسەر نەیارەكانیدا لە هێزە كوردییە رۆژهەڵاتیەكان سەركەوێت, كە بارەگاكانیان لەو ناوچانە بوو, ناوچەیەكی بەرزایی ستراتیژی دەیتوانی لەوێوە جوڵەی هێزەكانی دیموكرات و كۆمەڵە لە ناوچەكانی پیرنشار و شنۆو .... كۆنترۆڵ  بكات و بارەگاكانی پشت بەرەیان پێ  چۆڵ  بكات و سنووری چالاكیەكانیان بەرتەسك  بكاتەوە,كەواتە  بۆ ئێران سەركەوتنەكە دوولایەنە بوو هەم بەسەر عێراق  و هەم بەسەر  كورددا. هاوزەمان ئێران پێویستی بەسەركەوتنێكی لەم چەشنە هەبوو, كە 104  رۆژ لەوە پێش لە 10ی ئەپرێلی 2003, لە فەجری یەكدا لەناوچەی دیزفول تووشی تێكشكانێكی كەمەر شكێن ببووەوە لە هەمبەر هێزەكانی عێراق, زیانە مرۆییەكانی سێ هێندەی زیانەكانی سوپای عێراق بوو, چوو بۆ سەركەوتن تا بەسرا لە بەغدا داببڕێت, كەچی نە یا اللە ی دەستپێكی شەڕەكە و نە تەم و تومانی ئەو بهارەی زەلكاوەكانی عەمارە فریای نەكەوت, فڕۆكە مەرگ هێنەرەكانی عێراق درەوی سوپاكەیان كرد لەو بیابان و زەنكاوە پان و بەرینە, فەجری یەك بووە یەكێك لە گەورەترین شكستەكانی سوپای ئێران لەماوەی 8 ساڵەی شەڕی عێراق ئێراندا.  ئامانجی فەجری 2 بۆ ئێرانیەكان وەك خۆیان ئاماژەی پێ دەدەن لەم خاڵانەدا خۆی دەبینێتەوە: " لێدانی دژ بە شۆرش" حدكا", 2- بەهیز كردنی كوردە موسڵمانەكانی عێراق وەك خۆیان دەڵێن, مەبەستی هاوكارانی لە هێزە كوردییەكان لەو كاتدا كە پارتی دیموكراتی كوردستانە, 3-زەمینە خۆشكردن بۆ ئەنجامدانی شەر لەناو خاكی عێراق, 4- پاراستنی شاری پیرانشار لە هەر جۆرە پەلامارێك, 5-خۆشكردنی زەمینە بۆ لێدانی چاڵە نەوتیەكانی كەركووك " مروری بر عملیات والفجر ۲ https://www.magiran.com/article/1156413 , لە هەمووشی گرنگتر بۆ ئەو چركە ساتە ساڕێژكردنەوەی برینی شكستی فەجری یەك بوو, لە پێناو بەرز كردنەوەی ورەی سوپا شكست خواردووەكەی. ئێران چی دەڵێت لەسەر بەشدار بووانی فەجری دوو؟؟؟ پەلامارە دوو هەفتەییەكەی فەجری دوو پێویستی كۆماری ئیسلامی بوو, بۆ كۆتایی هاتنی هاتووچۆی پێشمەرگەكانی كۆمەڵەو دیموكرات بۆ ناوەوەی رۆژهەلاتی كوردستان و تۆڵەكردنەوەی شكستی فەجری یەك و  شكستی پەلامارەكانی باشووری عێراق و بەرینكردنەوەی بەرەی جەنگ.  بۆ ئاگاداربوون بزانین چی لەسەر ئەم ئۆپەراسیۆنە نووسراوەو چۆن بووەو زەرەرو زیانەكانیان چەند بووە,  وە رۆڵی پارتی و  قەبارەی هێزەكەی چەند بووە لە ئۆپەراسیۆنەكە, ئەوەی لە حاجی ئۆمەران ئێران كردویەتی لە داگیركردن و  گۆڕینی ناوی  شوێنەكان دواتر لە هەڵەبجەش  دووبارەی كردۆتەوە: پێشتر  شەڕ و پێكدادان لەنێوان هێزەكانی عێراق و ئێران لە بەرەی باشوور بەرەو چەقبەستوویی رۆیی, ئێران نەیتوانی هیچ دەستكەوتێكی سەربازی بە دەست بهێنێت. هێزەكانی ئێران چەندین جار هێرشی شەپۆلی مرۆیییان لە زەلكاوەكان  و بیابانەكانی باشوور ئەنجامدا، وەلێ هێزەكانی عێراق شكستیان بە هەموو شەپۆڵە مرۆییەكانی ئێران هێنا, كە ئێران لەو سەرو بەندە ژمارەی دانیشتووانی سێ جار ژمارەی دانیشتووانی عێراق زیاتریش بوو,  بەلام پارتی دەرگایەكی گرنگی سەربازی بۆ ئێران بەڵام ماڵوێرانكەر بۆ خەڵكی كوردستان كردەوە , دەرفەتی گواستنەوەی جەنگی بۆ كوردستان خۆش كرد و زەمینەی ساز كرد, ئێران بێ شەپۆڵی مرۆیی و تەقاندنەوەی كێڵگە بەرینەكانی مین سنوورەكان ببڕێت و بێتە ناو عێراقەوە. ئامانجی سەرەكی ئەم ئەركە دەستپێكی میحوەری حاج عومران بوو كە لەسەر سنوور هەڵكەوتووە و بە زەوییەكی شاخاوی دەورە دراوە. پێشمەرگەكانی  پارتی دێموكراتی كوردستانی عێراق بە لە بەرچاوگرتنی شارەزاییان لە ناوچەكەو پەیوەندییان لە گەڵ خەڵكەكەی  سەرمایەیەكی گەورەیان بۆ ئێرانییە هێرش بەرەكان دروست كردو توانیان بیان بەنە پشت بەرەی عێراقییەكانەوە. لە میانی ئۆپەراسیۆنەكە ئێران 284 كوژراوو 487 بریندار و 134 بێسەرو شوێنی هەبوو, وێڕای زیانی مادی.  بەڵام  عێراق زیانەكانی زیاتر بوو "4000 كوژراو یان بریندار , 164  دیل, هاوكات  5 فرۆكەی جەنگی و 8 كۆپتەری بەردرانەوە, 40 تانك 45  ئۆتۆمۆبیلی سەربازی  تێك شكێنراون , وە 20 تانك و  12 تۆپ  و 50 ئۆتۆمۆبیلی سەربازی و دەیان پارچە چەكی دی دەستكەوتی هێزەكانی  كۆماری ئیسلامی بوونە. https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Dawn_2#cite_note-2 زۆربەی سەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەدەن كە فەجری دوو  هێزی چەكداری كۆماری ئیسلامی ئێران و پارتی دیموكراتی كوردستان بە هاوبەشی ئەنجامیان داوە لە رێكەوتی 20-7-1973  تا 4-8-1983, تیایدا 390 كیلۆمەتر چوارگۆشە لە خاكی عێراق داگیر كرا, لەم ئۆپەراسیۆنەكە 1000 پێشمەرگەی پارتی بەشداری كردووە: https://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Dawn_2 "هێزەكانی ئێران لە رێگای چاوساغەكانیەوە دزەی كردە ناو عێراقەوە بە قوڵایی 16 كیلۆمەتر و دەستی بەسەر زۆر چیا و سەربازگەو 43 گونددا گرت, لەناویاندا بارەگای سەركردایەتی حدكا, بە پێی بۆچون ئێرانییەكان ناوچەكە لە روی ستراتیجیەوە گرنگی نەبوو, بەڵام ئۆپۆزسیۆنی كوردی رۆژهەڵاتی لاواز كرد, هاوكات لەو ناوچەیە حكومەتی عێراقی لە دەربەدەری دامەزراند, بەدوای ئەم شەڕە  دوو روداو رویاندا, رێكەوتنی عێراق لە گەڵ توركیاو واژۆكردنی پەیمانی ئەمنی هاوبەش, رێكەوتنی ی ن ك لە گەڵ بەغدا-http://www.moqatel.com/openshare/Behoth/Siasia2/IranIraqAr/sec14.doc_cvt.htm". "لە 29ی تیرماهی 1362  “20-7-1983” لە میحوەری پیرانشار- حاجی ئۆمەران لە لایەن هێزە چەكدارەكانی ئێران و هێزەكانی كوردی عێراقەوە هێرش ئەنجامدرا, بە دروشمی یا ئەڵا , یا ئەڵا, یا ئەڵا و  بەناوی فەجری 2, لە ژێر سەركردایەتیەكی هاوبەشدا, لە ئەنجامی شەڕەكە سەربازگەی تەمەر چین و سەربازگەی حاجی ئۆمەران, گومرگی سنور, وە چەندین چیای بەرزی وەك كۆدۆ  3000 مەتری و گردمەند2519  مەتری  و ئازادی  3700 مەتری و  چەندین شارە دێی وەك رایات و ئازادی و زینیوێ و , مەمی خەلان و .... دەستیان بەسەردا گیرا . لە ئۆپەراسیۆنەكە  24 گوردانی هاوبەش پاسدارو سوپا لە بەرەی ئێرانەوە بەشدارییان كرد, كە 17یان لە هەرێمی فارسەوە هاتبوون- https://what.sapp.ir/emtedad_fars/1532093192345b36c2bcDOEc-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D8%AD-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D9%85%DB%8C-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87". "فەجری 2 ناوی ئەو شەڕە هاوبەشەیە, كە هێزەكانی ئێران بە هاوكاری كوردەكانی عێراق" لەوكاتە هەر پدك بوو"ئەنجامیاندا, تیایدا توانرا بەرزاییەكانی 2519, 2120, 1970,2062 و 80 رەبایە, 200 كیلۆمەتر چوار گۆشەو  60 تانك و 150 زرێپۆش بگرترێت و هاوكات بووە هۆی  4000 كوژراوو برینداری عێراقی, 510  دیل و  خستنە خوارەوەی 9 فرۆكەو زیانێكی زۆری مادی دی بە سوپای عێراقی گەیشت,. هێرشی دوو هەفتەیی ئێران و پارتی دیموكرات بۆسەر ناوچەی حاجی ئۆمەران لە 20ی تەموز و گرتنی هەردوو چیای كۆدۆ و گردە مەندیل و ئازادی و كۆمەڵێك چیای بەرزی دیكە، هەروەها ناوچەكانی شیوەڕەش، ماوەتان، حاجی ئۆمەران، خەلان، زینوێ، ئالانە، ئازادی، بابكراوە، رایات، رەشەمێ، گوندە ژێر و گەلە ژێرو بەشێوەی گشتی ئێران 43 گوند و شارە گوندی  داگیركرد. لە هێرشی هاوبەشی سوپای ئێرانی و كوردەكان, 390 كیلۆمەتر دووجار لەخاكی عێراق ئازاد كراوە  https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1_%DB%B2". فەجری دوو نەك  نەبووە دابینكردنی ناوچەی نفوز بۆ پارتی, بەلچكە قازانج سەری مایەی خوارد, بووە كاولكردنی ناوچەكە, تەنها ئێران گۆڵی خۆی كرد. پاش شكستی ئێران لە فەجری یەك, بانگەشەی ئەوە كرا كە توانای هێرشی نەماوە, بۆیە ئێران پێویستی بە سەركەوتنێك  هەبوو, بەم ئۆپەراسیۆنە بە دەستی هێنا. لەم ئۆپەراسیۆنە هێزێكی بچووك بەكار هێنرا, زیانی كەم كرا و مسۆگەركردنی سەركەوتنی ئۆپەراسیۆنەكە كرا. لە حاج عۆمران لە سەرەتای شەڕەوە هیچ جموجۆڵێك لەلایەن ئێرانەوە لەم قۆڵەوە نەكرابوو, بەم ئۆپەراسیۆنە  ناوچەكە هێنرایە ناو جەنگەوە.  پێش هێرشەكە بە 24 كاتژمێر زووتر, دزە كرایە پشت سەنگەرەكانی عێراق, ئەم كارە  عێراقییەكانی توڕە  كردو  ئەمەی خستە ئەستۆی پارتی. دوای  گرتنی  ناوچەكە, ئێرانییەكان سەربازگەی حاجی ئۆمەرانیان ناونا حمزە سید الشهدا و  بەرزاییەكانی حاجی ئۆمەرانیشیان گۆڕی بۆ "شەهید سەدر". لەو كاتە لەتیف نسەیف جاسم، وەزیری ئەوكاتی راگەیاندنی عێراقی رایگەیاند كە زلهێزێكی جیهانی و هەروەها حیزبی شیوعی عێراقی" دروشمی راوەستانی دەست بەجێی جەنگی ئێران و عێراق بوو لەو كاتەدا, یان بەشداری حشع ی لە قەندیلی دووی بە بەشداری لە فەجری دوو زانیووە, یاخود لە خۆیەوە ئەم لێدوانەی داوە, حشع هیچ شەڕێكی هاوبەشی لە تەك ئێرانییەكان نەكردووە" لە ئۆپەراسیۆنی فەجر 2 یارمەتی هێزەكانی ئێرانیان داوە. ڕاستەوخۆ دوای سەركەوتنی ئێران لە ئۆپەراسیۆنەكە، ڕادیۆی لەندەن رایگەیاند كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەركێكی لەسەرە بۆ بەكارهێنانی هێز, ئێران ناچار بكەن كۆتایی بە جەنگەكە بهێنێت. هەروەها ڕادیۆی ڕیاز لە سەرچاوە ڕۆژنامەوانییەكانی لە پاریسەوە رایگەیاند تاران بەردەوامە لە كڕینی چەك لە تەلئەبیب بۆ درێژەدان بە جەنگ. https://www.hamshahrionline.ir/news/1430/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-%DB%B2 بەم شێوەیە بینیمان فەجری دوو كاردانەوەی جیهانی بوو, بەمەش پارتی بە دەستی خۆی بەنزینی كرد بەسەر خۆی و گەلدا. ئۆپەراسیۆنەكە كاتژمێر 12ی شەو بە دروشمی "یا الله یا الله یا الله" دەستی پێكرد, لەم ئۆپەراسیۆنەدا ١٦ كەتیبەی سوپای پاسداران و شەش كەتیبەی پیادە و یەك كەتیبەی میكانیكی سوپا بەشدارییان كرد. لە میانی ئۆپەراسیۆنەكە حوجەتول ئیسلام مستەفا ڕادانی پوورو  زەبیحوڵڵا ئەسیزادە فەرماندەی لیوای ١٨ی غەدیر كوژران: https://www.imna.ir/news/589467/%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-%DB%B2-%D8%B6%D8%B1%D8%A8%D9%87-%D9%85%D9%87%D9%84%DA%A9-%D8%A8%D9%87-%DA%AF%D8%B1%D9%88%D9%87%DA%A9-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B6%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8 بەشێك لە هێزەكانی ئێران ٢٤ كاتژمێر پێش دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنەكە جوڵەیان كردە پشت هێزەكانی عێراقەوە. لە جەنگەكە هێزەكانی ئێران پێك هاتبوون بوون لە 24 كەتیبەی پیادە و میكانیكی, وە هێزەكانی عێراق بریتی بوون لە ٣٦ كەتیبەی پیادە و كۆماندۆ. ژمارەی كوژراوەكانی عێراق لە ئۆپەراسیۆنەكە ٤١٦٤ كەس بوو: http://www.aviny.com/Occasion/enghelab_jang/defaemoghaddas/93/amaliat/zamini/valfajr-2/valfajr.aspx?%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-2 http://www.aviny.com/Occasion/enghelab_jang/defaemoghaddas/93/amaliat/zamini/valfajr-2/valfajr.aspx?%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AC%D8%B1-2 لە تۆڵەی ئەم هێرشە هاوبەشە, سەرباری ئەوەی 5 رۆژ مابوو ئۆپەراسیۆنەكە كۆتایی بێت, بەعس كەوتە بێسەروشێنكرردنی بارزانییەكانی قوشتەپە, هاوكات دەرگای جهەنەمی بەكارهێنانی چەكی كیمیاویشی بۆ یەكەمجار لە كوردستان كردەوە"بە گازی خەردەل 100 كەس لە سوپای ئێران و كوردە هاوپەیمانەكانی پێوە بوون, بە هۆی بێ ئەزموونییەوە گازی كیمیاوی سوپای عێراقیشی لە مەرگ  بێبەری نەكرد - https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D8%AC_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82_%D9%84%D9%84%D8%A3%D8%B3%D9%84%D8%AD%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%8A%D9%85%D8%A7%D9%88%D9%8A%D8%A9 ". ئەنجامی ئۆپەراسیۆنی فەجری دوو ئۆپەراسیۆنەكە بۆ ئێرانییەكان لە 20ی یۆلی 1983 و بۆ عێراقییەكان لە 22ی یۆلی 1983 دەستی پێكردووە, پارتی چاوساغی بۆ هێزەكانی ئێران كردووەو دەستی سوپای ئێرانی راكێشاوەتە پشت سەنگەرەكانی عێراقەوە بە قولایی 16 كیلۆمەتر, بەهۆی جەنگەكەوە 43 شارۆچكەو گوند وێران بووەو كراونەتە گۆڕەپانی جەنگ, 200 بۆ 390 كیلۆمەتر چوارگۆشە خاك لە لایەن ئێرانەوە داگیركراوە. كۆماری ئیسلامی لە یەكەم چركەی هاتنە ناوەوەی دەستی كردووە بە گۆڕینی ناوی شوێنەكان كە بەعس ئەوەی نەكرد لە رابردوو. ئامانجێكی جەنگەكە لێدانی كۆمەڵەو دیموكرات بوو لە ناوچەكە كە لەو كات و ساتە دوژمنی هاوبەشی  ئێران و پارتی بوون, بارەگاكانیان هێنابووە ئەم دیو سنوور  و  لەوپەڕی چالاكی سەربازی خۆیاندا بوون. لە جەرگەی ئۆپەراسیۆنەكە بەعسی فاشی كەوتە شوێنبزر كردنی هاوولاتییە سڤیلە بارزانییەكانی قوشتەپە و بەحركەو ......  . پارتی دیموكراتی كوردستان بە هێزێكی هەزار كەسییەوە بەشداری ئۆپەراسیۆنەكەی  كردووە. دوای فەجری دوو, ئێرانییەكان دوو ئۆپەراسیۆنی دیكەیان لە هەمان ناوچە ئەنجام دایەوە, كەربەلای 2 لە دوی سەپتەمبەری 1986, وە كەربەلای 7 لە رێكەوتی 4ی ئازاری 1987, لێ لەبەر ئەوەی هێزی كوردی نەگلابوونە ئۆپەراسیۆنەكەوە بۆیە بەعس كاردانەوەی نەبوو بەرامبەر بە خەڵك. بۆ زانیاریش  هیچ ئۆپەراسیۆنێك هاوبەش یان تەنهای ئێرانییەكان لە كوردستان, ناوی كوردی یان ناوی جێگاو شارێكی كوردستانی هەڵنەگرتووە. لە كۆتادا بۆمان دەردەكەوێت پارتە بەشداربووەكانی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان لەگەڵ  ئێران  لای چەوتی مێژوویان  گرتووە لەو كاتە, بۆیە پێویستە دان بە هەڵەكانی خۆیان بنێن و زانیاری تەواو بدەنە خەڵكی و داوای لێبوردن لە خەڵك بكەن و لە سامانی سەركردەو پارتەكانیان قەرەبووی هاولاتیانی ئەو ناوچانە بكەنەوە. ماویەتی

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لە دونیای ئێمەدا پێداویستییەکی گەورە بە گۆڕانکاریی گەورە و ھەمەلایەنی زیاد لە بوارێکی ژیانی کۆمەڵایەتیی ھەیە. یەکێک لەو بوارانە بواری پەروەردەیە. مەسەلەى سەرەکیی ئەم بوارە ئەوە نییە ئایا چ میتۆدێکی پەروەردەیی بەکاربھێنین، پەروەردەی سویدی یان ئەڵمانی یان تورکیی یان ئێرانی، یان سعودیی یان ھەر شوێنێکی دیکە؟ بەڵکو ئەوەیە دەمانەێت چ جۆرە مرۆڤێک لەو کۆمەڵگایەدا دروستببێت. ئەو منداڵ و گەنجانەی لەناو سیستمی پەروەردەدا گەورەدەبن، ببن بە چ جۆرە مرۆڤێک و خاوەنی چ جۆرە توانا و ئەگەرێکی ئینسانیبن؟. بە بۆچوونی من سێ مەسەلە زۆر گرنگ و بنەڕەتین بکرێت لێرەدا گرنگیان پێبدەین. یەکەمیان پێداویستییە بە پەروەردەیەک مرۆڤێک دروستبکات بتوانێت بیربکاتەوە. بتوانێت بیر لە خۆی و لەو کۆمەڵگایە بکاتەوە کە تیایدا دەژیی، کێشە سەرەکیی و تەحەدا بنەڕەتییەکانی بناسێت. خۆی ببینێت وەک کەسێکی خاوەن توانای بیرکردنەوە و پێشنیار و ڕەخنەکردن، چ ڕەخنەکردنی خۆی و چ ڕەخنەکردنی ئەو ژینگەیەی تیایدادەژیی. ھەموو ئەمانەش بە مەبەستی دروستکردنی تاکەکەسێک بتوانێت ھەم مێشکی خۆی بە شێوەیەکی داھێنەرانە بەکاربھێنێت و ھەم بتوانێت سەربەخۆ و ئۆتۆنۆمانە، بیربکاتەوە. دووھەم خاڵ کە گرنگییەکی لە ڕادەبەدەری ھەیە ئەوەیە خوێندکار لەناو ئەم سیستمەدا پێویستە ئەو ھەستەی ھەبێت کە دەتوانێت دوای تەواوکردنی خوێندن بوونەوەرێکی سودبەخشی لێدروستدەبێت. واتە سیستمەکە وەک ھەوڵدانێک  بۆ دروستکردنی ئایندەیەکی باشتر ھەم بۆ خۆیان و ھەم بۆ کۆمەڵگاکەی ببینێت.  خاڵی سێھەم کە گرنگییەکی لەڕادەبەدری ھەیە ئەوەیە، وەک  کۆندۆرسە لە سەردەمی شۆڕشی فەرەنسیدا دەڵێت، سیستمێکی پەروەردە دروستبکرێت بتوانێت ھاوڵاتییەک دروستبکات کە حوکمڕانیکردنی ئاسان نەبێت. ھاوڵاتییەکی ڕەخنەییبێت و مەسەلەی حوکمڕانیکردنی لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە، بکات بە مەسەلەیەکی زەحمەت و چەندان مەرجی جیاواز دابنێت بۆ ئەوەی وەک ھاوڵاتییەک لانیکەمی گوێڕایەڵی تێدابێت بەرامبەر بەو بڕیار و سیاسەتانەی جێبەجێدەکرێن. دروستکردنی ئەم جۆرە ھاوڵاتییەش تەواو ناکۆکە بە دروستکردنی ئەو جۆرە لە ھەواداری گوێڕایەڵ و سەرلەقێن، کە حوکمڕانان تەنھا بۆ بەڵێ گوتن و چەپڵەلێدان پێویستیان پێیانبێت. کەی ھاوڵاتییەک فێرکرا سەربەخۆ و ڕەخنەگرانە بیربکاتەوە، ئەودەم ناتوانێت و ناشیەوێت سەرلەقێن و چەپڵەکێدەر بێت. نایەوێت کەسایەتیی کورتبکرێتەوە بۆ بوونەوەرێکی بێماف و بێڕا و بێبچوون. بێگومان گرێدانی ئەم شتانە بەیەکەوە بەبێ ئامادەگیی فیکری ڕەخنەیی خۆی، کارێکی مەحاڵە. لەمەشدا ئەوەی پێویستە گەڕانەوەیە  بۆ ئەدەبیات و فیکری ئینسانگەرایی، ھیومانیزم، و ئەو کەلەپورە ڕەخنەییەی لەم دیدگایەوە سەرچاوەدەگرێت. ئیشی پەروەردە لەم ئاستەدا ئەوەیە ھاریکایی مرۆڤ بکات مانایەک بە ژیانی خۆی و بە ژیانی ئەو کۆمەڵگایە ببەخشێت کە لە چوارچێوەیدا دەژیی. مانایەک خۆی توانای بەرھەمھێنان و بەرگریلێکردنی ھەبێت، نەک بەسەریدا بسەپێنرێت. ھاوکات ئیرادەی ژیانێکی پێکەوەیی لەناو کەسەکاندا دروستبکات، ژیانێکی ھێمن کە وەک چوارچێوەیەک بۆ بوون بە ھاوڵاتییەکی خاوەن مافو یەکسان، کاربکات. ئیشی ئەم جۆرە لە پەروەردە لە ئاستە کولتورییەکەدا ئەوەیە، ڕۆشنبیریی مافەکانی مرۆڤ، ڕۆشنبیریی ئازادیی و ڕۆشنبیریی ھاوڵاتیبوون لەناو منداڵاندا بچێنێت و لەم ڕێگایەوە بیانکات بە بوونەوەرێک بتوانن لەم سەردەمە ئاڵۆزە پڕ لە جیاوازییەدا بژین.  بەڵام ئەوەی لای ئێمە ڕووئەدات، وردتر بدوێم ئەوەی لای ئێمە باڵادەستە، ڕوانینێکە بۆ پەروەردە کە دەیەوێت کەسانێک دروستبکات بە ئاسانی حوکمبکرێن، توانا ڕەخنەییەکانی ناویان سڕابێتەوە، یان سڕ و لاوازکرابێت. یاخود کرابن بە کەسانی بەرخۆری بێپرسیار، یان بە ھەواداری بێمەرجیی ئەم یان ئەو ھێز و گروپی سیاسیی و ئایدیۆلۆژیی یان بە دیندارێکی ترساو لە ئاگر و قەبر و عەزاب، ھتد.. ھەموو ئەم کارانەش سەر بە فەلسەفەیەکی پەروەردەییە کە مرۆڤی سەربەخۆ و بیرکەرەوە و بەزەحمەت حوکمڕانکراوی ناوێت، بەڵکو کەسێکی دەوێت گوێڕایەڵ بێت، ”مەحفوزات“ دروستیکردبێت، ”مەحفوزاتی“ زانست و شیعر و دین، بەبێ توانای پرسیارکردن لەوەی بە حازری دەخرێتە بەردەستی. ئەوەی ئەمجۆرە پەروەردەیە دروستیدەکات ”مرۆڤی مەحفوزات“ە نەک مرۆڤی بیرکەرەوە، کەسێک بیردۆزی لەبەرە، شیعری لەبەرە ئایەت و سورەتی لەبەرە، نەک بتوانێت بیر لە بیرۆدزەکان و شیعرەکان و ئایەتەکان بکاتەوە. کە باس لە پەروەردەیەکی ڕەخنەیی و پرسیارکەر دەکرێت مانای ئەوە نییە ئیتر جۆرێک لە مرۆڤ دروستدەبێت کە ھەڵە ناکات. لەڕاستیدا یەکێک لە ئەرکەکانی ئەو جۆرە پەروەردەیە ئەوەیە مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی ھەڵەکەر ببینێت، ھەڵەکردن وەک بەشێک لە ژیانی مرۆڤ ببینێت و وێنابکات. ھەڵەکردن وەک یەکێک لە مافەکانی مرۆڤ ببینێت.   ئەگەر چی بەرگریکردن لە مافی ھەڵەکردن وەک بەرگریکردنێکی شیعری دەردەکەوێت، بەڵام  لە ڕاستیدا ئەم بەرگریکردنە کورتکراوە و پوختەی سەرجەمی ئەو داخوازیە گرنگانەیە، کە لە بەشێک لە کۆمەڵگا مۆدێرنەکاندا بەدەستھێنراوە. داخوازیی و خەبات بۆ ئازدیی بە گشتیی و بۆ ”ئازادیی ڕادەربڕین“، ”ئازادیی ویژدان“ و ”ئازادیی شێوەژیان“ بەتایبەتی. ئەم پرنسیپە گرنگانەی دونیای ھاوچەرخ لەسەر ئەو بنەمایە ئیش ناکەن کە تۆ لەمن بچیت، یان من لە تۆ بچم، لەسەر ئەوەش نا تۆ تەنھا ئەوکاتە ئازادبیت کە وەک من بیربکەیتەوە و بژیت، وەک من بدوێیت و ھەمان زمان و ھەمان وێنەکانی منت بۆ مرۆڤ و ئاسمان و زەوی ھەبێت. لە قووڵایی ئەو دەسکەوتە گەورانەی دونیای مۆدێرندا داننانێکی گرنگ ھەیە بەوەدا کە مرۆڤ بوونەوەرێکی ھەڵەکەرە، ناتوانێت بەردەوام بەوشێوەیە بژیی کە ئەوانیتر چاوەڕاوانن کە بژیی. ئەم ڕاستییە سادەیە وادەکات ھەڵەکردن لەم دیدگا تیوریەدا بگۆڕێت بۆ یەکێک لەو مافە سەرەکییانەی مرۆڤ لە دونیای ئەمڕۆدا پێویستیی پێیەتی. ئەم شێوازە لە وێناکردن و تێگەیشتن لە ھەڵە پەیوەندیی بە جۆرێکی تایبەت لە ئیمانیی دینیی و نادینییەوە ھەیە، ئیمانێک ڕێزی تایبەت بۆ ھەڵبژاردنی ڕاستەقینەی مرۆڤەکان دابنێت. ئاخر ئینسانی باوەڕدار بەر لە ھەمووشتێک باوەڕدارە بۆ خودی خۆی، نەک بۆ ئەوانیتر. باوەڕ ھەمیشە شتێکە پەیوەستە بەناوەوەی مرۆڤ. مرۆڤ لەبەردەمی خۆیدا باوەڕدارە، لە پەیوەندیدا بەخۆیەوە ئیمانی ھەیە، نەک لەبەردەم ئەوانیتر و لە پەیوەندیدا بەوانیترەوە. ئەم جۆرە ئیمانە، جا چ ئیمانی دینیی بێت یان نادینیی، ئیمانێکە بۆئەوەی ڕاستی خۆی بسەلمێنێت پێویستی بەوە نییە ڕقی لەکەسانیتر بێت، ھێرشیان بکاتە سەر، بەھەڵە و ناڕاستیان بزانێت. ئەم جۆرە ئیمانە پشت بە ڕق و بوغز و گرگنکردن نابەستێت بۆ ئەوەی بتوانێت خۆی ئازادانە ئامادەبێت.  ئەم جۆرە ئیمانە لەوەێوە دەستپێدەکات ھەموو مرۆڤێکی ڕاستگۆ، ھەموو مرۆڤێک کە باوەڕێکی ڕاستگۆیانەی بە شتێک ھەیە، پێویستە وەک دەسکەوتێکی ئینسانیی و وەک بەھا و نرخێکی بەرز بنرخێنرێت. چونکە لەپشتی ھەموو جۆرێک لە ڕاستگۆبوونەوە فەزیلەیەکی ئەخلاقیی گرنگ ھەیە، کە پێویستە شوێنی پێزانین و ڕێزلێنانبێت. ھاوکات ئەمجۆرە ڕوانینە وادەکات چاکەکاریی و فەزیلە قۆرخی ئەم یان ئەو کەس و ئەم یان باوەڕی دینیی و نادینیی نەبێت. وادەکات ھیچ کەسێک خۆی بە تاقە بوونەوەرێکی ڕاست و ئەوانیتر بەخوار و چەوت، نەزانێت.

راپۆرتی: درەو بە پێی نەخشەیەكی سەرۆكایەتی كۆماری توركیا، لەناو خاكی هەرێم (37) بنەكەی سەربازی هەواڵگری توركی هەیە، هەزاران سەرباز و سەدان تانك و تۆپ و چەكی قورسی لەناو خاكی هەرێمدایە، لە پاڵ بنكە سەربازیەكان توركیا بەردەوام ئۆپراسیۆنی سەربازی ئەنجام دەدات و بۆردومانی فڕۆكەو فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و تۆپبارانیش بونی هەیە، لە ساڵی 2015 تا ئێستا(138) هاوڵاتی سڤیل لەناو خاكی هەرێمی كوردستان بە بۆردومانی توركیا كوژراون. بۆردومان رۆژی چوارشەمە 20ی تەموزی 2022 تۆركیا تۆپبارانی  ناوچە گەشتیاریی (پەرەخ)ێ سنوری قەزای زاخۆی كردو، بووە هۆی كوژرانی (10) هاوڵاتی و برینداربوونی زیاتر لە (20) كەسی تر كە هەموویان گەشتیاری عەرەب بوون، كاردانەوەكانی لەناوخۆی هەرێمەوە گواستەوە بۆ شەقامی عێراقی، كاردانەوەكان بۆ دەركردنی سوپای توركیا لەناو خاكی عێراق زیاتربوون، چونكە ئەو رووداوانە دەیانجار دووبارە بوونەتەوە.   بە پێی راپۆرتی تیمی كوردستانی عێراقی (CPT) لە 2015وە تا ئێستا بەهۆی تۆپبارانی توركیاوە (138) هاوڵاتی مەدەنی لە هەرێمی كوردستان كوژراون.  بەپێی وتەی بەڕێوەبەری پێشوی ناحیەی دەركاری سنوری ناوچەی گوندی (پەرەخ)ێ تەنیا لە مانگی تەموزی 2020 دا توركیا (693) گولە تۆپ و (70) رۆكێتی ئاراستەی ناوچەكەیان كردووەو زۆرینەی گوندەكانی ناوچەكە زیانیا بەركەوتووە. بەپێی لێدوانێكی جەبار یاوەر ئەمینداری گشتی پێشوی وەزارەتی پێشمەرگە لە هەرێمی كوردستان كە لە رۆژی 27ی كانونی دووەمی 2019دا داویەتی، ژمارەی هێرشە ئاسمانییەكانی توركیا بۆسەر ناوچەكانی هەرێمی كوردستان لەماوەی چوار ساڵدا گەیشتووەتە (398) هێرش، ئەمە سەرباری (425) هێرش لەڕێگەی بۆردومانی تۆپخانەكانەوە، بە تێكڕا لەو هێرشانەدا زیاتر لە (20) كەسی مەدەنی كوژراون‌و هێرشەكان بونەتەهۆی وێرانبوونی گوندە سنورییەكان‌و نەخۆشخانە‌و رێگا‌و پردو خوێندنگەكان.   توركیا لە هەرێمی كوردستان مێژووی بوونی سەربازیی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان سەرەتاكەی بۆ ساڵی 1997دەگەڕێتەوە، بەڵام ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای توركیا دەرەوەی سنور لەدژی پەكەكە، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ هەشتاكانی سەدەی رابردوو. توركیا لە ساڵی 1983وە تائێستا لەناو سنوری وڵاتەكەی‌و لە دەرەوەی سنوریش ئۆپراسیۆنی سەربازی دەكات لەدژی پارتی كرێكارانی كوردستان: •    لە ئایاری 1983دا توركیا یەكەمین ئۆپراسیۆنی سەربازی لە دەرەوەی سنور ئەنجامدا، ئەوەش بە رێككەوتنێك لەگەڵ حكومەتی عێراقدا، لەو ئۆپراسیۆنەدا هەزاران سەربازی تورك بەشدارییان كرد. •    لە تشرینی یەكەمی 1984و ئابی 1986 توركیا دوو ئۆپراسیۆنی سەربازی تری ئەنجامدا، بەڵام لە هیچ یەكێكیاندا سەركەوتوو نەبوو لە لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكاران. •    دوای ماوەیەك بێدەنگی، توركیا ئۆپراسیۆنی چوارەمی لە ساڵی 1991 دەستپێكرد لەژێر ناو "گۆچان"، ئەوە ئەو ساڵە بوو كە تێیدا بارەگا‌و بنكە سەربازییەكانی توركیا لەسەرتاسەری پارێزگاكانی كوردسان زیادیان كرد. •    لە ساڵی 1992 سەرۆك وەزیرانی كۆچكردووی توركیا (تورگوت ئۆزال) نامەیەكی بۆ (عەبدوڵا ئۆجەلان) رێبەری پارتی كرێكارانی كوردسان (لە ساڵی 1999وە لە توركیا لە زینداندایە) نوسی، تێیدا داوای لێكرد هێرشە سەربازییەكان لەدژی سوپای توركیا كەمبكاتەوە وەكو سەرەتایەك بۆ دەستپێكردنی دانوستان لەنێوان هەردوولادا، بەڵام هەوڵەكان شكستیان هێنا لە گەیشتن بە ئەنجامێكی دیار. •    لە هەمان ساڵدا توركیا ئۆپراسیۆنێكی تری كرد‌و (15 هەزار) سەرباز بەشدارییان تێدا كرد، تانك‌و تۆپهاوێژی قورس‌و فڕۆكەوانی جەنگیی بەكارهێنرا، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، هێزەكان دوای (20 رۆژ) لە دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنەكە، كشانەوە. •    دوای ئەوەش ژمارەیەك ئۆپراسیۆنی تر ئەنجامدران لە ساڵەكانی 1993و 1994و 1995 بەبەشداری دەیان هەزار سەرباز، لە دواین ئۆپراسیۆندا بەهاوكاری پارتی دیموكراتی كوردستان (30 هەزار) سەرباز بەشدارییان كرد، ئۆپراسیۆنەكە ماوەی (45 رۆژ)ی خایاند بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچەی "حەفتانین"، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، دوای مانگ‌و نیوێك توركیا لە هێرشەكە كشایەوە. •    لە سەرەتای 1999دا ژمارەی ئەو ئۆپراسیۆنانەی كە توركیا لەناو هەرێمی كوردستان ئەنجامیدا بۆ لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكارانی كوردستان گەیشتە (24 ئۆپراسیۆن)، لە ساڵەكانی 2000و 2007و 2008 توركیا ئۆپراسیۆنی هاوشێوەی كرد.   توركیا لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەردەوامی هێرش و لەشكركێشیەكانی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان، رۆژ لە دوای رۆژیش بنكە سەربازی‌و هەواڵگرییەكانی توركیا لەسەر خاكی هەرێم زیاتر دەبن. بە نەخشەیەك كە سەرۆكایەتی توركیا بڵاویكردەوە، توركیا (37) بنكەی سەربازی و هەواڵگری لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە.  توركیا دەیان بنكەو بارەگای لە ناو خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە، لەدوای هاتنی "داعش"، بە بیانوی رزگاركردنی موسڵ، لە مانگی كانوونی یەكەمی 2015دا توركیا هێزێكی گەورەی هێنایە باشیكی نزیك موسڵ كە نزیكەی (900 سەرباز)و (16 تانك)‌و (20 زرێپۆش) بوون، بیانوی توركیا بۆ هێنانی ئەو هێزە، شەڕی روبەڕووبونەوەی "داعش" بوو، بەڵام لەماوەی ساڵی 2015 دا لە كۆی (300) هێرش‌و ئۆپەراسیونی ئاسمانی سوپای توركیا، تەنها (3) هێرشیان بۆسەر "داعش" بوو، لەبەرامبەردا (297) هێرشی بۆسەر بنكەو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی (پەكەكە) بوو، واتا بەڕێژەی 1%ی هێرشەكانی توركیا بۆسەر "داعش"‌و 99%ی هێرشەكان بۆسەر (پەكەكە) بووە. ئەمە لەكاتێكدایە توركیا لە هەرێمی كوردستان چەندین بنكەی سەربازی دیكەی هەیە، بەتایبەتیش لەدوای شەڕی ناوخۆوە بەرەزامەندی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لەچوارچێوەی هێزی "ئاشتیپارێز" هێزێكی گەورەی توركیا لە 1997 لە بامەڕنێی سەربە قەزای ئامێدی جێگیر بووە، كە لە فڕۆكەخانەیەكی سەربازی‌و (38 دەبابە)و (738 سەرباز) پێكهاتووە. هەر لە ساڵی 1997دا توركیا سێ بنكەی دیكەی سەربازی لە ناحیەی دێرەلوكی سەربە قەزای ئامێدی كە 40 كم دەكەوێتە باكوری ئەو قەزایەوە كردەوە، هەمان ساڵ بنكەیەكی دیكەی سەربازی لە ناحیەی كانی ماسی سەربە قەزای ئامێدی‌و لە گوندی سێرسی كە 30كم باكوری شاری زاخۆیە، بنكەیەكی دیكەی سەربازی جێگیركرد. تەواوی بنكە سەربازییەكانی سوپای توركیا لە خاكی هەرێمی كوردستان، لە نزیكی سنوری نێوان ناوچەی جێنفوزی (پەكەكە)و (پارتی)دان. بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی ناڕەزایەتییەكانی باشوور كە لە مانگی كانونی یەكەمی 2015 بڵاوبوەتەوە، ژمارەی هێزەكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا (3 هەزارو 235) ئەفسەرو سەربازو جەندرمەی سوپای توركیایە لەگەڵ چەندین جۆر چەك‌و تەقەمەنی، بەپێی راپۆرتەكە توركیا  (٥٨) تانك، (٢٧) زرێپۆش، (٣١) تۆپ‌و (٢٦) هاوەن، (١٧) ئاڕبیجی‌و (١٠) دۆشكە، (٤٠) ئۆتۆمبیلی سەربازیی. بەپێی راپۆرتەكە، سوپای توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان بەسەر (١٣) بنكەو بارەگای سەربازیدا لەناوچە سنورییەكانی پارێزگای دهۆك جێگیركراون، كە لەناو هەموو بنكە سەربازیەكاندا بەشی هەواڵگریی هەیە: * گەورەترین بنكەو بارەگای سەربازی توركیا لەڕووی ژمارەی سەربازەوە، لە ناحیەی (كانی ماسی)یە. لەو بنكەیەدا (٥٨٠) سەربازو (٩١) ئەفسەرو (٢٤٠) جەندرمە و  (٣٤٠) هێزی لێدان هەیە. * گەورەترین بنكەی سەربازی توركیا لەڕووی لۆجستییەوە، سەربازگەی (بامەڕنی)یە دەكەوێتە بەرامبەر ‌ناحیەی بامەڕنی‌. لەناو ئەو بنكە سەربازییەدا گەورەترین یەكەی هەواڵگری سەر بە سوپا هەیە. هەروەها (٣٠) تانك، (٨) زرێپۆش، (٦) هاوەن، (٦) ئۆتۆمبێلی سەربازی تێدایە، جگە لەبوونی ئامێرێكی پێشكەوتووی دەنگگرتن كە بۆ كاری سیخوڕی بەكاریدە هێنن. * سەربازگەی باتوفا سریەیەكی تایبەتی هەواڵگری لێیە كە لە (٢٠) كەس پێكهاتووە. بنكەی سەربازی ناحیەی باتوفە گەورەترین سەربازگەی هەواڵگریە و دەكەوێتە سنوری ئیداریی قەزای زاخۆوە، (٤٠٠) سەرباز و (٦) تانك و (٢١) زرێپۆش و (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازیی و سێ نازووری تێدایە. * بنكەی سەربازی (كریبی) لە سنووری قەزای زاخۆ (٤١٤) سەرباز، (٦) تانك، (١٥) ئاڕبیجی، (٢) دۆشكە، (٦) زرێپۆش، (١١) تۆپ، (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازی، و چەندان چەكی سوك و مامناوەندی لێیە. * سەربازگەی (سینكی) (٨٠) سەرباز و تۆپێكی (١٢٠) ملمی تێدایە. * سەربازگەی (سیریی) لە سنووری قەزای ئامێدێیە، (٧٥) سەرباز، (٦) تانك، سێ دۆشكا، (٦) هاوەن، (٤) زرێپۆش هەیە. * سەربازگەی (كوبكی) لە سنووری قەزای ئامێدی. (١٣٠) سەربازی جێگیركردووە لەگەڵ دوو تانك. * سەربازگەی (قومری) لە ناوچەی مەتینا 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی كوخی سپی 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی دەرەی داواتیا لە هەفتانین 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی (سەری زیری)، (٦٠) سەربازی جێگیركردووە. * سەربازگەی گەلی زاخۆ (34) سەربازی جێگیركردووە. * سەربازگەی ئامێدی (٤٥) سەرباز بە تەواوی چەك و تفاقی سەربازییەوە جێگیركراون. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی قەزای ئامێدییە. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی ناحیەی باتوفە. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە قەزای زاخۆ لە گەڕەكی بێداری. * بارەگای دەزگای سیخوڕی میت لە ناوەندی قەزای دهۆك لە گەڕەكی گرێباسی. * بنكەی سەربازی توركیا لە باشیك. بوونی ئەو بنكەو بارەگایانەی سوپای توركیا لە هەرێمی كوردستان تەنها لە پێناو پاراستنی ئاسایشی توركیا و كۆكردنەوەی زانیارییە لەسەر باشوری كوردستان و بەتایبەتیش لەسەر پارتی كرێكارانی كوردستان، بونی ئەو هێزە هیچ سودێكی بە هەرێم نەگەیاندووە بە جۆرێك لە كاتی هاتنی هێرشی "داعش" بۆسەر هەولێر توركیا ئامادە نەبوو هێز رەوانە بكات، تەنانەت ئامادە نەبوو هێزی ئەو بنكە سەربازیانەش بەكاربهێنێت لەكاتێكدا بنكەی سەربازی بامەڕنێ فڕۆكەخانەی سەربازیەو توركیا دەیتوانی لەوێوە پەلاماری "داعش" بدات. بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی هەواڵی (BBC)، توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا (27) بنكەی سەرباری هەیە، هەندێك سەرچاوەی زانیاری باسلەوە دەكەن ئێستا ئەو ژمارەیە زیادی كردووە بۆ (32) بنكە. ئامانجی سەرەكی توركیا لە دروستكردنی بنكەی سەربازی زیاتر لە هەرێمی كوردستان بەتایبەتیش لەناوچەكانی باتۆفان‌و بامەڕنی‌و ئامێدی، كۆنتڕۆڵكردنی هەردوو ناوچەی "هەفتانین‌و مەتینا"یە كە هەردوكیان بە بەدوو ناوچەی ستراتیژی دادەنرێن بۆ جێبەجێكردنی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكان لە داهاتوودا دژ بە چەكەكە. رێككەوتنی بەزاندنی سنور لەشكركێشی سوپای توركیا بۆ ناو خاكی هەرێم بە پێشیلكردنی سەروەری خاكی عێراق دادەنرێت، بەڵام تا ئێستا عێراق جگە لە هەندێك ورە ناڕەزایەتی، بێدەنگە‌و هەنگاوی كردەیی لەوبارەیەوە هەڵنەگرتووە، چونكە عێراق‌و توركیا لە ساڵی 1982دا رێككەوتنێكیان واژووكردووە، بەپێی ئەو رێككەوتنە تائێستاش هەریەكەیان دەتوانن بەقوڵایی (20 كلم) سنوری خاكی یەكدی ببەزێنن بەبیانوی پاراستنی سنورەكانەوە، ئەوكات ئامانجی سەرەكی رێككەوتنەكە لای توركیا لێدانی (پەكەكە)‌و لای حكومەتی عێراقیش لێدانی شۆڕشی كورد بوو لە باشوری كوردستان. ساڵی 1995 رێككەوتنێكی تر لەنێوان عێراق‌و توركیا واژووكرا، ساڵی 2007  لەو سەردەمەی كە (هۆشیار زێباری) وەزیری دەرەوەی عێراق نوێكرایەوە، لەبری كۆتایهێنان بە بەزاندنی سنور، مەودای بەزاندنی سنور لە (20 كیلۆمەترەوە) زیادكرا بۆ (25 كیلۆمەتر)، ئەم رێكەوتنانە هەموویان لەسەر داوای توركیا بووەو فشار بووە لەسەر عێراق بۆ وەردەرنانی گەریلاكانی (پەكەكە) لەسەر خاكی عێراق.  

درەو: پێشتر سەربازانی توركیا ماڵ بە ماڵی گوندی پەرەخێی سنوری زاخۆیان ئاگاداركردووەتەوە كە دەبێت گوندەكەیان چۆڵبكەن، لە (11) گوندی ناوچەكە (پەرەخێ) تاكە گوندە كە چۆڵنەكرابێت. لە تۆپبارانەكەی گوندی (پەرەخ)ێی سەربە ناحیەی دەركاری سنوری قەزای زاخۆ كە (10) كوژراو زیاتر لە (20) برینداری گەشتیاری عەرەبی لێكەوتەوە،  پێشتریش بە پێی راپۆرتی تیمی كوردستانی عێراقی (CPT) لە 15ی حوزەیرانی 2022 بەهۆی تۆپبارانی توركیاوە (2) جوتیاری گوندەكە برینداربوون، ساڵی رابردوو سەربازانی توركیا چوونەتە گوندەكەو پێیان راگەیاندوون كە دەبێت گوندەكە چۆڵبكەن، لە 2015 تا ئێستا بەهۆی تۆپبارانی توركیاوە (138) هاوڵاتی مەدەنی كوژراون.  لەكۆی (11) گوندی ناوچەكە هەموو گوندەكان چۆڵكراون تەنیا گوندی (پەرەخ)ێ ماوە، چوڵنەكرابێت و چەند جارێك سەربازانی توركیا ئاگاداری هاوڵاتیانی ناوچەكەیان كردووە كە چۆڵی بكەن. لە نزیك گوندی پەرەخ دوو سەربازگەی توركیا (گرێ كۆخی) و (خامتیر) هەیە كە نزیكەی (2) كیلۆمەتر لەسەرەو گوندی (پەرەخێ)وە دوورن، ئەم سەربازاگانە زیاتر لە (10) كیلۆمەتر لەناو سنوری خاكی هەرێمی كوردستاندان. ئەو ناوچەیە بەردەوام لەلایەن هێزەكانی توركیاوە تۆپباران كراوە،  بەپێی وتەی بەڕێوەبەری پێشوی ناحیەی دەركار تەنیا لە مانگی تەموزی 2020 دا توركیا (693) گولە تۆپ و (70) رۆكێتی ئاراستەی ناوچەكەیان كردووەو زۆرینەی گوندەكانی ناوچەكە زیانیا بەركەوتووە.