راپۆرت: درەو دوای تاقیكردنەوەی پەرلەمانتارانی سەربەخۆ، سەدر دەیەوێت ئەمجارە یەكێتی‌و ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی سوننە بەلای خۆیدا رابكێشێت‌و نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو بكات، بەبێ رەزامەندی ئێران پێشبینی ناكرێت ئەم هەوڵە نوێیەی سەدر هیچ شتێكی لێ سەوز ببێت، ئەگەر سبەینێ نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان تەواو نەبێت، عێراق دەكەوێتە بەردەم چەند سیناریۆیەكەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  كورد لە كێشمەكێشی شیعەكاندا سبەینێ جارێكی تر پەرلەمانی عێراق كۆدەبێتەوە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بەپێی ئەو عورفەی لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە داكەوتووە، پۆستی سەرۆك كۆمار پشكی كوردە.  كورد بە دیاریكراوی پارتی‌و یەكێتی، دابەشبوون بەسەر ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعەدا، پارتی لەگەڵ رەوتی سەدر‌و یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیدایە، هەردووكیان كاندیدی خۆیان هەیە بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، لایەنەكانی تریش سەرباری ئەوەی هەڵوێستیان لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی نەبێت، بەڵام هەڵوێستی سیاسییان كەوتوەتە ناو یەكێك لەم دوو بەرەیەوە، نەوەی نوێ بەشداری كۆبونەوەی پەرلەمان دەكات‌و هەڵوێستەكەی دەچێتە خزمەتی هاوپەیمانێتییەكەی (سەدرو پارتی) بۆ تەواوكردنی نیسابی دانیشتنی پەرلەمان، یەكگرتووی ئیسلامی‌و كۆمەڵی دادگەریش بایكۆتی دانیشتنی پەرلەمان دەكەن‌و هەڵوێستەكەیان دەچێتە خزمەتی بەرەكەی (یەكێتی‌و چوارچێوەی هەماهەنگی). سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لەسەر پێكهاتەی شیعە بە پاڵپشتی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و هاوپەیمانی سیادە (هاوپەیمانێتی گەورەی سوننەكان) هێشتا سورە لەسەر پێكهێنانی "حكومەتی زۆرینە"، لەبەرامبەردا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (نوری مالیكی، هادی عامری، قەیس خەزعەلی، فالح فەیاز، عەممار حەكیم، حەیدەر عەبادی) كە بەهەمان شێوە نوێنەرایەتی پێكهاتەی شیعە دەكەن، داوای پێكهێنانی "حكومەتی تەوافوقی" دەكەن هاوشێوەی ئەو حكومەتانەی كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە تاوەكو ئێستا دروستكراون، چوارچێوەی هەماهەنگی كە بە هێزەكانی بەرەی ئێران ناودەبرێن، پشتیوانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و زیاتر لە (10) پەرلەمانتاری سوننەكان، دەیانەوێت هەوڵەكانی سەدر بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت پەكبخەن، ئەگەر پێشوەختە گرەنتی بەشداربوونیان لە حكومەتەكەدا نەكەن.   وادەی بەڕێوەچوونی دانیشتنی پەرلەمان نزیك دەبێتەوە، تائێستا نە دوو بەرە ناكۆكەكەی شیعە لەناو خۆیان رێككەوتوون، نە پارتی‌و یەكێتیش لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆمار.  شیعەكان ناكۆكییەكانی خۆیان بەستوەتەوە بە پرۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارەوە، چونكە بە تێپەڕینی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت دەستپێدەكات‌و سەدر بەبێ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی دەتوانێت هەنگاوەكانی تر تەواو بكات، بۆیە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی دەیانەوێت پرۆسەكە لە خاڵی یەكەمەوە رابگرن. هەوڵێكی نوێ لەلایەن سەدرەوە بۆ گەڕی یەكەمی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، موقتەدا سەدر لەڕێگەی راكێشانی پەرلەمانتارانی سەربەخۆوە هەوڵیدا هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تێپەڕێنێت، رۆژی شەممەی ئەم هەفتەیە ئەم هەوڵەی سەدر شكستیهێنا، نیسابی یاسایی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو نەبوو.   ئەمجارە بۆ تەواوكردنی نیسابی دانیشتنی پەرلەمان، سەدر پەنای بۆ هەوڵێكی نوێ بردووە، دەیەوێت پارتی‌و یەكێتی لەسەر كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار بگەیەنێتە رێككەوتن‌و یەكێتی لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی دوربخاتەوە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، دوێنێ دووجار موقتەدا سەدر پەیوەندی بە بافڵ تاڵەبانییەوە كردووە، سەدر دوو پێشنیازی بۆ چارەسەری كێشەی پارتی‌و یەكێتی لەبارەی پۆستی سەرۆك كۆمارەوە خستوەتە بەردەم بافڵ تاڵەبانی:  •    پێشنیازی یەكەم: یەكێتی كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار (بەرهەم ساڵح) لە بەرژەوەندی كاندیدی پارتی (رێبەر ئەحمەد) بكێشێتەوە، لەبەرامبەر ئەمەدا یەكێتی پۆستە وزارییەكانی پشكی كورد لە بەغداد ببات، كە سێ پۆستی وزارییە‌و یەكێكیان پۆستێكی باڵایە (وەزارەتی دەرەوە).  •    پێشنیازی دووەم: پارتی‌و یەكێتی هەردووكیان كاندیدەكانیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بكێشننەوە‌و لەسەر كاندیدێكی هاوبەش رێبكەون كە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی رەزامەندی لەسەر بدات.  مەكتەبی سیاسی یەكێتی بەبەشداری بافڵ تاڵەبانی، دوێنێ لە كۆبونەوەدا بوون بۆ تاوتوێكردنی پێشنیازەكانی موقتەدا سەدر، بەپێی زانیارییەكان، یەكێتی هەردوو پێشنیازەكەی رەتكردوەتەوە، دوێنێ شەو بافڵ تاڵەبانی جارێكی تر گەڕایەوە بۆ بەغداد، بەڵام تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە هیچ زانیارییەك لەبەردەستی (درەو)دا نییە كە ئاماژە بۆ رێككەوتن لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار بكات.  لەپاڵ هەوڵەكەی سەدر بۆ راكێشانی یەكێتی، لەناو هاوپەیمانتێتییە سێقۆڵییەكەوە (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) هەوڵێكی تریش هەیە بە ئاڕاستەی راكێشانی ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی سوننە بەتایبەتی پەرلەمانتارانی هاوپەیمانی عەزم.  بەپێی ئەوەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری لێداوە، دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، نیسابە یاساییەكەی دوو لەسەر سێیە، واتە بۆ ئەوەی دانیشتنەكە بەڕێوەبچێت، دەبێت لەكۆی (329) پەرلەمانتار، (220) پەرلەمانتار ئامادە بن.  رۆژی شەممە كاتێك بڕیاربوو پەرلەمان دانیشتن بكات بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، لەكۆی (329) پەرلەمانتار، (202) پەرلەمانتار ئامادەبوون، واتە هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) بە پەرلەمانتارانی سەربەخۆ‌و لایەنە هاوپەیمانەكانیانەوە هێشتا (18) كورسی تری پەرلەمانیان پێویستە بۆ ئەوەی نیساب تەواو بكەن، سێقۆڵییەكە ئومێدی هەیە ئەم (18) كورسییە تەواو بكات، بەتایبەتیش پێیانوایە هاوپەیمانی (عەزم)ی سوننەكان كە موسەننا سامەڕایی سەرۆكایەتی دەكات‌و 6 كورسی پەرلەمانی هەیە، زیاتر بۆ گفتوگۆ ئامادەیە، سەرباری ئەمەش هەندێك لەو سەربەخۆیانەی كە رۆژی شەممە بایكۆتی دانیشتنی پەرلەمانیان كردووە، بایكۆتەكەیان بۆ هاوهەڵوێستی نەبووە لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی، ئەمانەش دەكرێت گفتوگۆیان لەگەڵ بكرێت‌و بۆ دانیشتنی سبەینێ ئامادە بكرێن، ئەمە جگە لە نوێنەری پێكهاتەی ئێزیدی‌و چەند پەرلەمانتارێكی تری سەربەخۆ.  رێككەوتن بەبێ رەزامەندی ئێران واقعی باوی عێراق‌و هەرێمی كوردستان لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە ئەوە نیشان دەدات، هەرجۆرە رێككەوتنێكی نێوان لایەنە سیاسییەكان بەبێ ئاگاداری ئێران، ئاكامی خراپی دەبێت.  ئەگەر پارتی بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافیی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتییەوە لەژێر هەژموونی توركیادا بێت‌و هەندێكجار بەپێچەوانەی چاوەڕوانییەكانی ئێرانەوە هەڵسوكەوت بكات، دۆخەكە بۆ یەكێتی بە تەواوەتی جیاوازە، بۆیە یەكێتی بەبێ رەزامەندی ئێرانییەكان ناچێتە ناو هیچ رێككەوتنێك لەگەڵ موقتەدا سەدر، ئەگەر ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعە بەلادا نەخرێن‌و سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگی نەگەنە رێككەوتن‌و ئێران رێككەوتنەكەیان پەسەند نەكات.  عێراق لەبەردەم چەند سیناریۆیەكدا سبەینێ هەوڵی دووەم بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تاقیدەكرێتەوە، ئەگەر هاوشێوەی رۆژی شەممەی رابردوو، سبەینێ نیسابی یاسایی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو نەبێت، عێراق دەكەوێتە بەردەم چەند سیناریۆیەك، چونكە دواین وادە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار رۆژی 6ی نیسانی داهاتوو دەبێت‌و لەو وادەیە بترازێت، ئیتر هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار پەكی دەكەوێت‌و عێراق دەگەڕێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم. ئەگەر سبەینێ نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو نەبێت، لایەنە سیاسییەكان دەكەونە بەردەم چەند بژاردەیەك، كە رەنگە بە ناچاری یەكێك لە بژاردەكان پەسەند بكرێت:  سیناریۆی یەكەم:  پارتی‌و یەكێتی یەكێكیان كاندیدی خۆی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لە بەرژەوەندی ئەوی تر بكشێنێتەوە، ئەمە لەبەرامبەر چەند پۆستێك لە بەغداد یاخود لە هەرێمی كوردستان، بۆ نمونە بە رەزامەندی ئێران، یەكێتی كاندیدی خۆی بكێشێتەوە‌و لەبەرامبەردا پارتی چەند پۆستێكی خۆی لە بەغداد یان لە هەرێمی كوردستان بدات بە یەكێتی.   سیناریۆی دووەم:  شیعەكان بەنێوەندگیری ئێران لەناو خۆیاندا رێبكەون، سەدر دەست لە بیرۆكەی دروستكردنی حكومەتی زۆرینە هەڵگرێت‌و لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی بەشداری حكومەت بكات، لەم حاڵەدا دۆخی عێراق دەچێتەوە پێش خۆپیشاندانەكانی تشرینی یەكەمی 2019، كە ئێران پێی وایە لەو كاتەوە دۆخی سیاسی عێراق لە رێڕەوی خۆی دەرچووە‌و دەبێت بخڕێتەوە سەر رێڕەوەكەی خۆی، واتە ئەو رێڕەوەی كە ئێران دەیەوێت، كە ئەویش دروستكردنی حكومەتی تەوافوقی‌و دابەشكردنی كێكی دەسەڵاتە لەنێوان هێزو لایەنە سیاسییەكاندا.  سیناریۆی سێیەم:  هەوڵەكانی سەدر بۆ تەواوكردنی نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان‌و هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، جارێكی تر شكست بخوات، لەم حاڵەتەدا پێشبینی دەكرێت، كوتلەی سەدر لە پەرلەمانی عێراق بكشێنەوە‌و ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندانەكان دەستپێبكاتەوە.  لە دۆخێكی لەمشێوەیەدا پێشبینی هەڵوەشاندنەوەی خولی نوێی پەرلەمان‌و بانگەوازكردن بۆ سازدانی هەڵبژاردنێكی نوێ دەكرێت، لەم دۆخەدا، حكومەتی مستەفا كازمی وەكو حكومەتی كاربەڕێكەر دەمێنێتەوە‌و بەرهەم ساڵحیش وەكو سەرۆك كۆمار بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی لە پۆستەكەی بەردەوام دەبێت، تا ئەو كاتەی هەڵبژاردنێكی نوێ دەكرێت.   

 درەو: موقتەدا سەدر ئەمڕۆ دووجار پەیوەندی بە بافڵ تاڵەبانیەوە كردووەو دوو پێشنیازی بۆ كاندیدی سەرۆك كۆمار خستووەتە بەردەم بافڵ تاڵەبانی و بافڵ تاڵەبانی پێشنیازی یەكەم و مەكتەبی سیاسی یەكێتیش پێشنیازی دووەمی رەتكردووەتەوە. میدیای فەرمی یەكێتی بڵاویكردەوە، بافڵ جەلال تاڵەبانی پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لە موقتەدا سەدر، رێبەری رەوتی سەدرەوە، ‎لەو پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا چەند پرسێكی گرنگی سیاسی پەیوەست بە دۆخی عێراق، پێكھێنانی حكومەتی نوێ و زاڵبوون بەسەر كێشە و گرفتەكان و میكانیزمەكانی دەربازبوون لەدۆخی چەقبەستووی سیاسیی عێراق گفتوگۆی لەبارەوەكرا.  ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند: ئەمڕۆ موقتەدا سەدر دووجار پەیوەندی بە بافڵ تاڵەبانیەوە كردووە: جاری یەكەم موقتەدا سەدر وتویەتی كاندیدی سەرۆك كۆمار (بەرهەم ساڵح) بۆ كاندیدی پارتی (رێبەر ئەحمەد) بكشێننەوە لەبەرامبەردا پۆستە وزارییەكانی پشكی كورد بۆ ئێوە دەبێت، بافڵ تاڵەبانی ئەم پێشنیازەی رەتكردووەتەوە. دواتر سەدر پەیوەندیكردووەتەوەو رایگەیاندووە، هەردوولاتان كاندیدەكانتان بكشێننەوەو كاندیدێكی هاوبەش بۆ هەردوولاتان دابنێن، بەڵام با ئۆكەی مەسعود بارزانی لەسەر بێت و من بۆ ئەم پێشنیازە قسە لەگەڵ بارزانی دەكەم و رازی دەكەم، بافڵ تاڵەبانی رایگەیاندووە ئەو پێشنیازە دەبمەوە مەكتەبی سیاسی و لەوێ گفتوگۆی لەسەر دەكەین، ئەمڕۆ لە كاتژمێر (2 بۆ5)ی ئێوارە مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە كۆبونەوەدابووەو پێشنیازی دووەمیشیان رەتكردوەته‌وه‌. ئێستا هەموو لایەنەكان چاوەڕێی كۆبونەوەكەی چوارشەمەی پەرلەمان دەكەن، پێشبینی دەكرێت بە هەمان شێوە نیساب تەواو نەبێت و سەرۆك كۆمار هەڵنەبژێردرێت.   

(درەو):  پرۆژەیەك بۆ هەمواری یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئامادە كراوە، فراكسیۆنەكانی یەكێتی، یەكگرتوو، كۆمەڵی دادگەریی‌و جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و دوو پەرلەمانتاری گۆڕان ئیمزایان لەسەر پرۆژەكە كردووە. ئەمە هەمواری (هەشتەم)ی یاسای ژمارەی (1)ی ساڵی 1992ی پەرلەمانی كوردستانە، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) بڕیارە ئەمڕۆ ئەم پرۆژە هەموارە پێشكەشی سەرۆكایەتی پەرلەماتی كوردستان بكرێت.  خستنەڕووی ئەم پرۆژەیە لەلایەن یەكێتی‌و یەكگرتوو‌و كۆمەڵی دادگەرییەوە لەكاتێكدایە، پارتی‌و یەكێتی لەبارەی چۆنیەتی ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەدیاریكراویش لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن‌و چارەنوسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی كوردستان ناكۆكن. چارەنوسی كۆمسیۆن لەبارەی چارەنوسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەوە، پرۆژەی چوار لایەنەكە داوا دەكات كۆمسیۆنەكەی كوردستان وەكو خۆی بمێنێتەوە، واتە بیرۆكەی دانانی دادوەرانیان لەشوێنی كۆمسیاران یاخود رادەستكردنی هەڵبژاردن بە كۆمسیۆنەكەی عێراق رەتدەكەنەوە.   بەڵام مانەوەی كۆمسیۆنەكەی هەرێم وەكو خۆی، هێشتا بێ كێشە نییە، نەوەی نوێ داوا دەكات لەم كۆمسیۆنەدا پشكی بۆ دیاری بكرێت، كۆمەڵ‌و یەكگرتووش دژی ئەوەن دەستكاری پشكەكانیان بكرێت لەناو كۆمسیۆنەكەدا.  كۆمسیۆننی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستان بەر لە دروستبوونی جوڵانەوەی نەوەی نوێ دروستكراوە، ئەم كۆمسیۆنە تائێستا تەنیا یەك ئەركی ئەنجامداوە كە بەڕێوەبردنی ریفراندۆمی سەربەخۆیی بوو لە ساڵی 2017دا، ئێستا كۆمسیۆنەكە وادەی یاسایی بەسەر چووە، بەهۆی ناكۆكی لایەنەكانەوە پەرلەمان نەیتوانیوە چارەسەری شەرعیەتی كۆمسیۆنەكە بكات.  فرە بازنەیی یەكێك لەو ماددانەی یاسای هەڵبژاردن، كە ئەم سێ لایەنە لە پرۆژەكەیاندا دەستیان بۆ بردووە، ماددەی (نۆیەم)ی یاساكەیە، لە هەموارەكەدا داوا دەكەن بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەم، هەرێمی كوردستان بكرێت بە (4) بازنەی هەڵبژاردن، واتە هەر پارێزگایەك بازنەیەكی هەڵبژاردن بێت (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، هەڵەبجە)، ئەمە ئەو خاڵە سەرەكیەیە كە پارتی دیموكراتی كوردستان دژیەتی‌و داوا دەكات هاوشێوەی پێشتر هەرێمی كوردستان یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت، ئەمە كێشەی جەوهەری نێوان پارتی‌و یەكێتییە. یەكێتی‌و لایەنەكانی تر پێیانوایە، ئەگەر هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق، لە هەرێمی كوردستانیش شێوازی فرە بازنەیی پەیڕەو بكرێت، پارتی جارێكی تر ناتوانێت زۆرینەی پەرلەمانی كوردستان كۆنترۆڵ بكات.  سەربەخۆكانیش خۆیان كاندید بكەن  هەموارەكەی یەكێتی‌و یەكگرتوو و كۆمەڵی دادگەریی داوا دەكات هاوشێوەی بەغداد لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندا، دەرفەت بە كەسانی دەرەوەی حزبە سیاسییەكان بدرێت، وەكو (سەربەخۆ) خۆیان كاندید بكەن، بۆ ئەمەش داوا دەكات هەر كەسێك دەیەوێت بەشێوەی سەربەخۆ بەشدار ببێت، لیستێك بە ئیمزای (1000 دەنگدەر)ەوە پێشكەشی كۆمسیۆن بكات وەكو پاڵپشتی بۆ كاندیدبوونی.  چارەنوسی كۆتاكان یەكێك لە خاڵە ناكۆكەكان لەنێوان پارتی‌و یەكێتی (بە لایەنەكانی تریشەوە)، پرسی كورسی كۆتاكان "پێكهاتەكان"ە، پێكهاتەكانی لە پەرلەمانی كوردستان (11) كورسییان بۆ تەرخانكراوە، ئەمانە لە زۆرینەی پرسە سیاسییەكاندا لەناو پەرلەمان پاڵپشتی لە سیاسەتەكانی پارتی دەكەن، ئەمە وایكردووە یەكێتی‌و لایەنەكانی تر داوای دەستكاریكردنی شێوازی هەڵبژاردنی كورسی كۆتاكان بكەن.  لەو پرۆژەیەدا كە یەكێتی‌و یەكگرتوو و كۆمەڵ ‌و نەوەی نوێ ئیمزایان لەسەركردووە، داوا كراوە (11) كورسییەكە دابەش بكرێت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، بەمشێوەیە:  •    پێكهاتەی توركمان: 5 كورسی (3 كورسی بۆ بازنەی هەولێر، 2 كورسی بازنەی سلێمانی) •    پێكهاتەی مەسیحی: 5 كورسی (1 كورسی بۆ هەولێر، 2 كورسی بۆ دهۆك، 2 كورسی بۆ سلێمانی)  •    پێكهاتەی ئەرمەن: 1 كورسی بۆ دهۆك ئەم پێشنیازە لەلایەن پارتییەوە رەتدەكرێتەوە.  هەڵبژاردن دەكرێت ؟ سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان رۆژی 1ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵی وەكو وادەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكردووە، بەڵام كات تێدەپەڕێت‌و هێشتا لایەنەكان لەسەر هەڵبژاردنەكە نەگەیشتونەتە رێككەوتن، ئەمە لەكاتێكدایە كۆمسیۆن ماوەی (6) مانگ كاتی پێویستە بۆ ئەوەی هەڵبژاردن بەڕێوەببات.  لە هەموو حاڵەتەكاندا پێشبینی ناكرێت هەڵبژاردنەكە لە وادەی خۆیدا بەڕێوەبچێت، پارتی دەیەوێت بەرپرسیارێتی دواكەوتنی هەڵبژاردن بخاتە ئەستۆی یەكێتی‌و لایەنەكانی تر، ئەمانیش لەرێگەی پێشكەشكردنی ئەم پرۆژەیەوە دەیانەوێت بەرپرسیارێتییەكە بخەنە ئەستۆی پارتی.  پارتی‌و یەكێتی سەرباری ئەوەی لەسەر بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن لە 1ی ئۆكتۆبەردا رێكنەكەوتوون، هاوكات لەسەر وادەیەكی تریش رێككەوتنیان نەكردووە ئەگەر هاتوو هەڵبژاردنەكە لە وادەی دیاریكراو دواخرا.   

 (درەو): رێژەی 99%ی كارەكانی پرۆژەی شەقامی (100 مەتریی) سلێمانی راوەستاوە، كۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەكە ئەمڕۆ دیزاینەری پرۆژەكەی ناردە ماڵەوە.  ئەمڕۆ كۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەی شەقامی 100 مەتری سلێمانی دیزاینەری سەرەكی پرۆژەكەی ناردە ماڵەوە، لەئێستاشدا كاركردن لە 99%ی پرۆژەكە وەستاوە. ئەمڕۆ كۆمپانیای قەیوانی جێبەجێكاری پرۆژەی (100) مەتری سلێمانی، دیزاینەری پرۆژەی (100) مەتریەكەی بەناوی (قادر سەعید) ناردە ماڵەوە، ئەمە بە واتای راوەستانی پرۆژەكە دێت.  لە رۆژی 12ی ئەم مانگەوە، كۆمپانیای قەیوان كاركردنی لە پرۆژەی شەقامی (100 مەتریی) سلێمانی راگرتووە، دەڵێ حكومەت شایستە داراییەكانی بۆ خەرج ناكات.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ئێستادا تەنیا لە سێ مەوقیعی بچوكی پرۆژەی شەقامی (100 مەتریی)دا كاردەكرێت، ئەویش بەڵێندەرە سانەوییەكانن‌و دەیانەوێت كارەكانی پێشوویان تەواو بكەن بۆ ئەوە قاڵبەكانیان خراپ نەبێت، ئەگەرنا كاركردن لە رێژەی 99%ی پرۆژەكەدا راوەستاوە.  ئەو سێ ناوچەیەی شەقامی (100 مەتریی) كاری تێدا دەكرێت بریتین لە  (پردی 24، ئینتەچەینجی 16، ئینتەرچەینجی 17). ئەمە لەكاتێكدایە چەند رۆژێك دوای بڕیاری كۆمپانیای قەیوان بۆ راگرتنی كارەكانی شەقامی (100 مەتریی)، لەیلا عەلی سەرۆكی شارەوانی سلێمانی رایگەیاند، كاركردن لە پرۆژەكە دەستی پێكردوەتەوە.   

(درەو): بەپێی نوسراوێك سەرۆكی شارەوانی سلێمانی كە كۆپییەكی دەست (درەو) كەوتووە، شارەوانی بڕیاری راگرتنی دروستكردنی پرۆژەیەكی نیشتەجێبوونی لەشوێنی (گەراجی مەسڵەحەی كۆن) راگرتووە.  هەواڵی دروستكردنی ئەم پرۆژە نیشتەجێبوونە بۆ یەكەمجار رۆژی 9ی شوباتی رابردوو لە (درەو) بڵاوبووەوە، كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا‌و داواكاری گشتی سكاڵای تۆماركرد، بەتایبەتیش كە شوێنی دروستكردنی پرۆژەكە دەكەوێتە ناو جەرگەی سلێمانی‌و بەشێكە لە یادەوەری خەڵك‌و لە كۆندا بە "گەراجی مەسڵەحە" ناسراوە.  سەرۆكی شارەوانی سلێمانی لە نوسراوەكەیدا دەڵێ" رازی نین بە دیاریكردنی ئەو دوو پارچە زەوییە بۆ ئەنجامدانی پرۆژەی نیشتەجێبوونی ئاسودە، چونكە ئەو دوو پارچە زەوییە رەگەزیان باخچەیە". ئەم پرۆژە نیشتەجێبونە كە ئێستا ئیتر دروستكردنی بە بڕیاری شارەوانی راگیراوە، بڕیاربوو لەلایەن (كۆمپانیای بەڕێز)ەوە جێبەجێ بكرێت‌و تەنانەت دیواری پرۆژەكەش سیاج كرابوو، پرۆژەكە ناوی لێنرابوو "پرۆژەی نیشتەجێبوونی ئاسودە".  روبەری ئەو دوو پارچە زەوییەی كە بڕیاربوو پرۆژەی نیشتەجێبوونی لەسەر دروست بكرێت نزیكەی (10) دۆنمە، بەپێی بەدواداچوونی (درەو)، لەم شوێنەدا هەر مەترێكی زەوی بەهاكەی زیاتر (2500) دۆلارەو تەنیا رووەكەی بەهاكەی دەگاتە (25 ملیۆن) دۆلار.  خاوەنی پرۆژەكە بەنیاز بوو لەم شوێنەدا (4) شوقەی (28) نهۆمی دروست بكات و بەشی پێشەوەی زەوییەكەش بكات بە دوكان و بازاڕ. شوێنی ئەم پرۆژەیە بە دیاریكراوی دەكەوێتە گەڕەكی (رزگاری) لە باشوری شاری سلێمانی و بە (دڵی سلێمانی) دادەنرێت و بەشی پێشەوەی پرۆژەكە دەكەوێتە سەر شەقامی (سالم)و بەرامبەر سەرۆكایەتی شارەوانی سلێمانییە. گەراجی مەسڵەحەی كۆن ساڵی 1988 دراوە بە چەند كەسێك‌و بڕیاردراوە (72) پاسی هەبێت، بەڵام لەدوای راپەڕینەوە تەنیا (12) پاس كاریان تێدا كردووە. ئەوانەی ئاگاداری چیرۆكی ئەم پارچە زەوییەن دەڵێن: لە چەندین قۆناغدا هەوڵدراوە بەكاربهێنرێت، ئیدارەی گشتی یەكێتی پارەی بەو كەسانە داوەو لە ساڵی 2005 دا داویەتی بە كۆمپانیای (بەڕێز) بۆ پرۆژەو دواتر لێی وەرگیراوەتەوەو قەرەبوو كراوەتەوە. لە قۆناغی دواتردا چەند هەوڵێك هەبووە بۆ ئەوەی ئەم زەوییە بكرێت بە پرۆژەی نیشتەجێبوون، بەڵام  لەلایەن (هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد)و (حاكم قادر حەمەجان) ئەندامانی پێشووی مەكتەبی سیاسی ئەوكاتی یەكێتییەوە رێگریان لێكراوە. شوێنەكە سەربە وەزارەتی گواستنەوەو گەیاندنەو لەلایەن ماستەرپلانی سلێمانییەوە پەسەندكراوە، خەڵكی ناوچەكە چەندینجار داویانكردووە بكرێتە پاركێكی سەوزایی لەبەرئەوەی لەوناوچەیە سەوزایی كەمە.   هەواڵی پەیوەندیدار "مەسڵەحەی كۆن"ی سلێمانی دەكرێت بە شوقەو شوێنی بازرگانی  

 (درەو): توركیا ئامادەكاری بۆ ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنی سەربازی دەكات لە هەرێمی كوردستان دژ بە گەریلاكانی (پەكەكە)، بۆ ئەم مەبەستە گفتوگۆی لەگەڵ بەرپرسانی باڵای پارتی‌و  یەكێتی كردووە، تائێستا یەكێتی رازی نییەو پارتی گڵۆپی سەوزی هەڵكردووە، بڕیارە لەسەرەتای مانگی نیساندا ئۆپراسیۆنەكە لە هەرێم ئەنجامبدات. كێشە ناوخۆییەكانی توركیا، سەرقاڵی ئەمریكاو جیهان بە شەڕی روسیاو ئۆكراینا، سەرقاڵی لایەنە عێراقییەكان بە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی نوێ، زیادبوونی هەژمونی ئێران لە عێراق، هەموو ئەم هۆكارانە وایان لە توركیا كردووە ئۆپەراسیۆنەكانی بۆ سەر (پەكەكە)و (شەنگال) خێراتر بكات.   بەرپرسێكی باڵای پەكەكە بە (درەو)ی راگەیاند: لە كۆبونەوەی (ئەنتالیا)دا، نێچیرڤان بارزانی‌و رەجەب تەیب ئەردۆغان رێككەوتن لەسەر ئەوەی، توركیا ئۆپراسیۆنێكی نوێ لە هەرێمی كوردستان دژ بە پەكەكە ئەنجام بدات.  ئەو بەرپرسەی (پەكەكە) كە خۆی داوایكرد ناوەكەی بڵاونەكرێتەوە وتی:" پێدەچێت ئەمجارە پیلانەكە بەجۆرێك بێت، لەباكورەوە توركیا‌و پارتیش لە گارەوە گەمارۆی گەریلاكانی پەكەكە بدەن، پێشبینی دەكەین دەستپێكردنی پیلانەكان لەسەرەتای مانگی نیسانی ئەمساڵەوە بێت، چونكە پارتی راستەوخۆ دوای گەڕانەوەی نێچیرڤان بارزانی لە توركیا، هێزی بۆ ئەو ناوچانە جوڵاندووە". " توركیا دەیەوێت لە عێراق‌و هەرێمی كوردستان چەند تەقینەوەیەك ئەنجامبدات‌و بیخاتە ئەستۆی پەكەكە، ئەمە بۆ شەرعیەتدان بە ئۆپراسیۆنەكەی‌و ناچاركردنی بەشداری پارتی‌و لایەنە كوردییەكان لە شەڕی دژ بە پەكەكەدا" ئەمە بەگوێرەی قسەی بەرپرسەكەی پەكەكە.  توركیا نایەوێت ئەمجارە تەنیا پارتی بەشدار بێت، چاوی لەوەیە یەكێتیش بە جۆرێك لەجۆرەكان لە شەڕەكەدا بەشدار بێت، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، رۆژی پێنج شەممەی رابردوو وەفدێكی باڵای یەكێتی نیشتمانی كوردستان سەردانی توركیای كردووەو لەگەڵ هاكان فیدان سەرۆكی دەزگای هەواڵگری توركیا (میت) كۆبوەتەوە. سەرچاوەكان لەناو یەكێتییەوە باسلەوە دەكەن، گفتوگۆكان تایبەت بوون بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندیەكانی نێوان توركیاو یەكێتی‌و بەشداری یەكێتی لە شەڕی دژ بە پەكەكەدا، بەڵام یەكێتی رەزامەندی نەداوە لەسەر بەشداریكردن لەشەڕی پەكەكەدا.  ئامانجی توركیا لەم ئۆپراسیۆنە نوێیەدا، لەیەككاتدا شەڕی پەكەكەو كۆنترۆڵكردنی شەنگال‌و بەشێك لە ناوچە ستراتیژییەكانی دەشتی نەینەواو چەسپاندنی زیاتری هەژمونی خۆیەتی لە هەرێمی كوردستان‌و عێراق‌و پشتیوانیكردنی توركمانەكانی دەشتی نەینەواو كەركوكە.   

  راپۆرتی: ئالان بەرزنجی جگە لەوەی کۆمپانیا نەوتییەکانی تورکیا لە (8) کێڵگەی نەوتی هەرێمدا کاردەکەن بە جۆرێک کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی لە بلۆکەکانی (تاوکێ (25%)، بیر بەهر (40%)، دهۆک (40%)، بنەباوێ (44%)، تەق تەق (44%)، میران (75%)، چیا سورخ (60%)) پشکی هەیە، هاوکات کۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)یش لە کێڵگەکانی (چیا سورخ و پەڵکانە) بە ڕێژەی (20%) پشکی هەیە. ئەمە سەرەڕای ئەوەی (75%) بۆری نەوتی کوردستان بەخاکی تورکیادا تێپەڕ دەبێت و کۆمپانیای وزەی تورکی خاوەندارێتی دەکات، بەشێکی کرێی گواستنەوەی نەوتیشی بۆ دەمێنێتەوە. زیاتر لەوانەش پارەی فرۆشی نەوتی کوردستان بە فلتەری بانکە تورکیەکاندا تێپەڕ دەبێت و دواتر دەگەڕێتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان. یەکەم: بایەخی نەوت و وزەی هەرێم بۆ تورکیا هه‌رێمی کوردستان له چه‌ندین روانگه‌وه پێگه‌یه‌كی ده‌گمه‌ن و تاقانه‌ی هه‌یه بۆ دۆخی ئێستای تورکیا. به‌بێ سامانی سروشتی کوردستان، تورکیا ناتوانێت له گه‌شەکردن‌‌ به‌رده‌وامبێت، به‌بێ بازاڕی کۆنترۆڵکراوی کوردستان، ئابووری تورکیا له قه‌یراندا ده‌بێت. به‌بێ په‌یوه‌ندی لەگه‌ڵ هه‌رێمدا، کێشه‌ی بێکاری له ناوچه کوردییەكان زیاتر ده‌بێت، په‌که‌که چه‌کداری زیاتر ده‌بێت، به‌بێ په‌یوه‌ندی لەگه‌ڵ هه‌رێمدا، تورکیا له نه‌وتی عێراق بێبه‌ش ده‌بێت و داهاتووی پڕ قه‌یرانتر ده‌بێت، کاتێک که ده‌ستی نه‌گاته کانه  نەوت و غازه‌کانی هه‌رێم. که‌واته هه‌رێم بۆ تورکیا ئه‌و ده‌رفه‌ته‌یه، که تورکیا له هه‌موو روویه‌که‌وه به‌هێز ده‌کات. ئه‌گەرجاران مه‌ترسی تورکیا له‌وه‌بوو، که په‌یوه‌ندی لەگه‌ڵ هه‌رێمدا ره‌نگه ببێته هۆی دابه‌شبوونی تورکیا، ئه‌وا ئەمڕۆ ترسه‌که جودایه. ئه‌وه‌ی مایه‌ی ترسه، دەستەبەسەرداگرتنی نەوت پرۆسە نەوتییەکانی هەرێمە لەلایەن حکومەتی عێراقەوە.  بۆ ئەوەی لەم پەیوەندییە تێبگەین دەبێت ئاماژە بە چەند هۆارێک بدەین، لەوانە؛ 1.    تورکیا خۆی هیچ سه‌رچاوه‌یه‌كی ئەوتۆی وزه‌ی نیه، هه‌موو وزه‌ی پێویستی له ده‌ره‌وه‌ ده‌هێنێت. چه‌ند هۆکارێک هه‌یه وه‌ك: گه‌شه‌ی ئابووری، گه‌شه‌ی دانیشتوان، به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی بژێوی، که هه‌مویان پێکه‌وه هۆکارن لەسەر زیادبوونی خواستی وزه له ده‌ره‌وه. 2.    وزه یه‌‌كێکه له هه‌ره بواره گرنگه‌کانی سیاسه‌تی ئابووری، ناوخۆ، ده‌ره‌وه‌ی تورکیا. به‌بێ وزه تورکیا ناتوانێت ببێته خاوه‌ن ئابووری گه‌شاوه، که بنه‌مای بوونیه‌تی وه‌ک ده‌وڵه‌تێکی کاریگه‌ر له ناوچه‌که‌دا. 3.    تورکیا له پێگه‌یه‌كی سه‌یردایه له‌م باره‌وه، له کاتێکدا زۆر نزیکه له سه‌رچاوه‌كانی نه‌‌وت و غازه‌وه، به‌ڵام له هه‌مانکاتدا سه‌رباری نزیکیه‌كه‌ی هێنده سودمه‌ندنیه لێی. چونکە تورکیا زۆر نزیکه‌ له سه‌رچاوه‌ی زیاتر له (70%)ی غازی دونیا، وه نزیکه‌ی (73%)ی نه‌وتی یه‌ده‌گ،  به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی له ناوچه‌کانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و ده‌ریای قه‌زوینن. ئه‌م هۆکارانه راسته‌وخۆ کاریگه‌ریان هه‌یه لەسەر داڕشتنی شێوازی په‌یوه‌ندی تورکیا به هه‌رێمه‌وه. تورکیا له رێگای په‌یوه‌ندی به هه‌رێمه‌وه ده‌خوازێت جۆرێک له په‌یوه‌ندی بهێنێته ئاراوه، که به‌به‌راورد به په‌یوه‌ندییه‌کانی تر، زیاتر له قازانجی تورکیابێت، بۆ ئەوەی تورکیا وه‌ك کارتێکی فشار به‌کاریبهێنێت لەسەر ئه‌وان. به‌م پێیه ده‌بێت له زۆر رووه‌وه گرێبه‌ستی نێوان تورکیاو هه‌رێم وه‌ها‌بێت، که زیاتر له قازانجی تورکیا بێت و باڵاده‌ستی تورکیا پێشاندات به‌‌سه‌ر شێوازی گرێبه‌سته‌کاندا، له به‌رامبه‌ر ئه‌و گرێبه‌ستانەی لەگه‌ڵ ئێران و  روسیا که تورکیا وه‌ك لاوازێک ده‌بینرێت. ئه‌مه‌شه پاڵنه‌ری ئه‌و هه‌موو سه‌رکێشیه‌ی، که تورکیا ئاماده‌یه بیکات له گرێبه‌ستی لەگه‌ڵ هه‌رێمدا، له به‌رامبه‌ر عێراق و ئه‌مریکا و ئێرانیش.  ئەمە سەرڕای گرنگی ووزه‌ی هه‌رێم بۆ تورکیا دەگەڕێتەوە بۆ بڕی ووزه‌ی هه‌رێم و نزیکی ووزه‌ی هه‌رێم بۆی و  ئاسانکاری فشارکردن لەسەر هه‌رێم، ئاماده‌بوونی مه‌رجه‌کانی تورکیا وه‌ک به‌رده‌وامی هه‌رزانی و ئاسانی فشاری سیاسی و، بوونی توانا بۆ دارشتنی، جۆرێک له په‌یوه‌ندی، که بڕی زۆری پاره‌ی ووزه بگەڕێته‌وه بۆ تورکیا. دووەم: پێویستی تورکیا بە نەوت تورکیا لەماوەی نێوان ساڵانی (2002 - 2017) گەشەیەکی ئابوری گەورەی بەخۆوە بینیوە، بەجۆرێک ئەو گەشەسەندنە کردیە سیازدەیەمین وڵاتی خاوەن ئابووریی گەورە لەسەر ئاستی جیهان. بە گوێرەی داتای "OECD"  تورکیا لە ڕوانگەی پێویستی بە وزەوە لە ڕیزبەندییەکەدا لە پلەی یەکەمدا دێت بۆ ئەوەی ئابووری لە گەشەکردن بەردەوام بێت، دەبێت بە شێوەیەکی بەردەوام و بەبێ پچڕان وزەی پێویست بۆ ئەو سێکتەرانە دابین بکرێت کە گەشەکردنی ئابووری دەستەبەر دەکەن. تورکیا بە هۆی ئەو گەشەکردنانەی کە لە ڕووی ئابوورییەوە بەدەستی هێناوە، بەکاربردنی وزەی زیاتر کردووە. سەبارەت بە بەکاربردنی وزە لە تورکیا بڕوانە (چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1)   ئەمە سەرەڕای ئەوەی یەدەگی نەوتی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٨ دا بە (٣٦٦) ملیۆن بەرمیل خەمڵێنراوە. ئەم یەدەگە، بە بەراورد بە ڕێژەی بەکارهێنانی ساڵانە، پێشبینی دەکرێت لە ماوەی (١٨) ساڵدا بەکۆتا بێت. کۆنیی کەرەستە و تەکنەلۆژیای بەرهەمهێنانی نەوت لە تورکیادا، کاریگەریی لەسەر خێرایی بەرهەمهێنانی نەوت کردووە. بە هۆی بەتەمەنیی کێڵگە نەوتییەکانەوە لە تورکیا، بە تێپەڕبوونی کات بەرهەمیان ڕووی لە دابەزین دەکات. لە ساڵی ٢٠١٩ دا لە تورکیا بەنزیکەیی (٢٢) ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو بەر هەمهێنراوە، لە بەرامبەردا نزیکەی (٢٥٠) ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو بەکار براوە. لە ساڵی ٢٠١٩ دا، بەرهەمهێنان و بەکاربردنی نەوتی خاوی ناوخۆیی ڕێژەی (٨.٨ %)ی پێک هێناوە. بە مانایەکی دیکە ڕێژەی هاوردەی نەوت لە ساڵی ٢٠١٩دا بریتی بووە لە (91.2%) تورکیا لە ساڵی ٢٠١٧دا بەم ڕێژانە هاوردەکاری نەوت بووە لەم وڵاتانەوە، بڕوانە چارتی ژمارە (2)):  چارتی ژمارە (2)   سێیەم: بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستان هەرێمی کوردستانی عێراق لە ساڵی )٢٠٠٦)ەوە بە هۆی ئەو گرێبەستانەی لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکان ئەنجامی دا، بەشێوەیەکی خێرا دەستی بە چالاکییەکانی گەڕان و پشکنین کرد و لە کۆی (١٠) بیرە نەوت، (٨)یان ئەنجامێکی ئەرێنیی هەبوو. کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن، لە کێڵگەکانی شێخان لەنزیک سنوورەکانی تورکیا، لە ئەنجامی گەڕانەکانی لە ناوچەکەدا، ناوچەیەکی بەرفراوانی نەوتی دۆزییەوە کە بە گوێرەی پێشبینییەکان بڕی خەمڵێرناو لەنێوان (١٢ بۆ ١٥) ملیار بەرمیل نەوتدایە، پێشبینی دەکرێ بڕی ٤٥ ملیار بەرمیل نەوت لە هەرێمی کوردستانی عێراق دۆزرابێتەوە، بە گوێرەی ئامارەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستانی عێراق، لەگەڵ ئەو نەوتەی کە لە ناوچەی شێخان دۆزراوەتەوە، وا پێشبینی دەکرێت بڕی یەدەگی نەوت (٦٠-٦٥) ملیار بەرمیل نەوت ببێ.  بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان  بەم شێوەیە دابەش بووە، بڕوانە (خشتەی چارتی ژمارە (3)).   چارتی ژمارە (3) چوارەم: چنگی تورکیا لە نێو پرۆسەی نەوتی هەرێم 1.     بۆری نەوتی هەرێم لە خاکی تورکیادا حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە نزیکەی (450) هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی وڵاتی دەرەوە دەکات سەرجەم ئەو بڕەش لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوەیە کە بە خاکی تورکیادا تێپەڕدەبێت. بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2010)ەوە دەست بە دروستکردنی کراوە، کۆتایی  ساڵی (2013) بۆ یەکەمجار لە ڕێگەیەوە نەوتی هەرێمی کوردستانی گواستەوە بۆ بەندەری جەیهانی تورکی. بونیادنانی بۆری نەوتی هەرێم، پرۆسەی نەوتی هەرێمی بردە قۆناغێکی دیکەوە. بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە سەرەتای ساڵی (2014) وەک حکومەتی هەرێمی کوردستان، چونکە پێشتر تەنها لە ڕێگەی تانکەر و بڕێکی کەم نەوت هەناردە دەکرا. بەڵام لەسەرەتای سەرپێکەوتنی بۆری نەوتی هەرێم، گۆڕنکاری گەورە بەسەر بڕو داهاتی نەوتی هەرێمی کوردستاندا هات. ئه‌م هێڵه له سه‌رەتادا پلان وه‌هابووە که بۆ غازبێت، چونکه هێڵی نە‌‌وتی عێراق بوونی هه‌بووە. به‌ڵام لەبەر قه‌یران لەگه‌ڵ حکومه‌تی ناوه‌ندیداو دواکه‌وتنی ده‌رهێنانی غاز، بڕیاردرا بۆرییه‌كان بگۆڕدرێن بۆ نه‌وت. ته‌واوبوونی ئەو پڕۆژەیە بۆ تورکیاش گرنگ بوو، لەبەر ئەوەی پێویستیی بە نەوت و غازی سروشتی ئێران و رووسیا کەم کردەوە. بەپێی زانیارییەکان کۆمپانیای کار بۆری نەوتی دروستکردووە و (40%) خاوەندارێتی بۆرییەکە هی کۆمپانیای ناوبراوە، پرۆژەکە نزیەکەی (600) ملیۆن دۆلار تێچوونەکەی بووە لە سنوری هەرێمی کوردستاندا. (60%) بۆری نەوتی هەرێم خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای (رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە، کاتێک لە 2/6/2017 لە شاری (سانبترسبورگ)، بە ئامادەبوونی سەرۆکی حکومەتی هەرێم و جێگرەکەی و وەزیری سامانە سروشتییەکانی لە کابینەی هەشتەم گرێبەستێکیان لەگەڵ بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای رۆسنەفرت واژۆ کرد، بەشێکی گرێبەستەکە فرۆشتنی (%60)ی بۆری نەوتی کوردستان بوو بە کۆمپانیای رۆزنەفت بە بەهات (1 ملیار و 700 ملیۆن) دۆلار.  درێژی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان (896) کیلۆ مەترە، لە سنوری هەرێمی کوردستان لە کێڵگەی خورمەڵەوە دەستپێدەکات و بەنێو بلۆکەکانزاییەکانی (هەولێر، بەردەڕەش، عەین سەفنی، جەبەل کەند، ئەلقوش، دهۆک و سلیڤانی)یدا تێدەپەرێت و دەگات بە (فیشخابور)، (221) کیلۆ مەترە، بەم پێیەش (%24.6) بۆری نەوت لە سنوری هەرێمی کوردستاندایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ هەردوو کۆمپانیای (کار و رۆسنەفتی ڕوسی) دەگەڕێتەوە. ئەو بەشەی لە سنوری تورکیایە، خاوەندارێتییەکەی بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی دەگەڕێتەوە کۆمپامیای "بۆتاش" سەرپەرشتی دەکات. لە فیشخابوورەوە تا دەگات بە بەندەری جەیهانی تورکی (675) کیلۆ مەترەو (74.6%)ی درێژی بۆرییەکە پێکدەهێنێت.    هەر بەپێی زانیارییەکان لەماوەی (18) مانگی (2020 - 2021) حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (476) ملیۆن دۆلاری تەنها بۆ کۆمپانیای وزەی تورکی خەرج کردووە لە بری خەرجی گواستنەوەی نەوت کە سنوری تورکیا تا بەندەری جەیهانی تورکی. راکێشانی بۆری نه‌وت لە کوردستانه‌وه بۆ تورکیا، به سه‌ربه‌خۆ له تورکیا، کاریگه‌ری گه‌وره‌ی هەیە لەسەر دۆخی وزه، دۆخی ئابووری، په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و تورکیا، په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێم و به‌غدا، هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندی نێوان تورکیاو عێراق.  2.    کۆمپانیا تورکییەکان لە  کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان دوو گەورە کۆمپانیای بواری وزەی تورکی لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن، هەردوو کۆمپانیای ناوبراو لە سەرەتاکانی دەستکردن بە پرۆسەی نەوت و پێش نوسینەوەی دەستوری عێراق لە ساڵی (2005) لە هەرێمی کوردستان دەستیان بەکارکردن کردووە بە جۆرێک، لە ١٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٣ دا حکوومەتی هەرێم/ئیدارەی سلێمانی گرێبەستی نەوتی بۆ کارکردن لە بلۆکەکانی شاکەل و پوولخانە لەگەڵ کۆمپانیای پیت ئۆیڵ ئیمزا کرد، ئەمە لە کاتێکدا بوو پێش ئەو ڕێککەوتە ئیدارەی سلێمانی گرێبەستی پێشتری هەبوو لەگەڵ کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی  و لە  ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤دا هەمواری گرێبەستەکەی لەگەڵ حکومەتی هەرێم/ ئیدارەی سلێمانی کردەوە. لە ئێستادا هەردوو کۆمپانیاکە لە چەند کێگەیەکی کانزایی هەرێمی کوردستان لەگەڵ حکومەتی هەرێم گرێبەست و پشکیان هەیە، بە جۆرێک؛ ‌ا. کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە لە کێڵگەکانی؛ -    بلۆكی تاوكێ: لە پارێزگای دهۆک، ده‌كه‌ویته‌ قه‌زای زاخۆوه‌و به‌گشتی ڕۆژهه‌ڵاتی قه‌زاكه‌ ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (594) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و به‌پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (1.9) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. کۆمپانیای گەنەڵ ئینێرجی پشکی (25%)ی لە کێڵگەی ناوبراو هەیە. -    بلۆكی بیر به‌هر: لە پارێزگای دهۆک، باكوری شاری دهۆك ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری (350) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی و گوڵف كیستۆن بڕی (1.9) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. -    بلۆكی دهۆك: قه‌زای مه‌ركه‌زی دهۆك و باشوری شاری دهۆك و قه‌زای سمێل ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (162) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. بڕی (2.2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكه‌كانی (40%) دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی). -    بلۆكی بنه‌ باوێ: لە پارێزگای هەولێر، له‌ ده‌ربه‌ندی گۆمه‌سپانه‌وه‌ تا ناوچه‌ی هیران و نازه‌نین ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (240) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و زیاتر له‌ ملیارێك به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی (44%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. -    بلۆكی ته‌ق ته‌ق )كێوه‌ چه‌رمه‌ڵه(:ده‌كه‌وێته‌ قه‌زای كۆیه‌و ناحیه‌ی ته‌ق ته‌ق و ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌ری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌، بڕی زیاتر له‌ یه‌ك ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ وبەپێی زانیارییەکان بڕی (1.5) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (44%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. -    بلۆكی میران: لەپارێزگای سلێمانی، له‌تاسلوجه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات ڕۆژئاوای ڕێگای دووكان –سلێمانی و به‌ شێك له‌ ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌رو شارۆچكه‌ی بازیان و سه‌یرانگای چه‌می ڕه‌زان ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1015) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و دوو كێڵگه‌ی گه‌وره‌ی تێدایه‌ میران ڕۆژهه‌ڵات بڕی (1.637) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدا دۆزراوه‌ته‌وه و میران ڕۆژئاوا بڕی (4.808) ملیار نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (75%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. -    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (5.656) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی. ب. کۆمپانیای پیت ئۆیڵ، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە لە کێڵگەکانی؛ -    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.58) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه، پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (پیت ئۆیڵ)ی توركی. -    بلۆكی چیا سورخ: جگە لەوەی کۆمپانیای (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی لەم بلۆکەدا پشکی هەیە بەهەمان شێوە، پشكی (20%)ی دراوه‌ته‌ (پیت ئۆیڵ)ی توركی. 3.    پارەی نەوت و هالک بانک پارەی نەوتی فرۆشراوی هەرێمی کوردستان دەخرێتە سەر هەژمارەی تایبەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە بانکەکانی تورکیا، هەر بۆیە بینیمان لە ساڵی (2015) ئەنجومەنی هەرێمی بۆ کاروباری نەوت وگاز بەنوسراوی ژمارە (٥٥٣) لەبەرواری (٣١ ی ئایاری ٢٠١٥)، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان لەدواین کۆبونەوەی خۆی کە (١٥ی ئەیلولی 2015) ئەنجامیدا بەنوسراوی ژمارە (٩٨٣) بڕیاریدا: 1.     پێویستە گشت داهاتەکانی هەناردەکردن وفرۆشتنی نەوت لەڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان کەلەلایەن وەزارەتی سامانە سروشتییەکانەوە ئەنجام دەدرێت ڕاستەوخۆ لەحسابی بانکی کڕیاری نەوتی هەرێمەوە بخرێتە سەرتەنها حسابی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەبانکی (هاڵک بانک) لەوڵاتی تورکیا بەبێ نێوەندگیری بانکی سێهەم، جگە لەوحسابەش نابێت هیچ حسابێکی بانکی تری هەبێت بۆ داهاتی هەنادەکردن وفرۆشتنی نەوتی هەرێم لەڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە وەزارەتی دارایی وئابوری زانیاری تەواو لەسەر ئەو حسابە بەنوسراوێک ئاڕاستەی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بکات بەزووترین کات 2.    لەبەر ڕۆشنایی بڕیاری ئەنجومەنی هەرێمی بۆ کاروباری نەوت وگاز ئاماژە پێدراولەسەرەوە، وەزیری دارایی وئابوری حکومەتی هەرێم  (ڕێباز محمد حملان) کەسی ڕێگاپێدراو دەبێت بۆ ڕەفتارکردن وجوڵاندنی نەقدی لەسەر ئەوحسابە بەناوی حکومەتی هەرێم بۆ بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان لەبەر ڕۆشنایی یاساو ڕێنماییە داراییە کارپێکراوەکان لەهەرێم . 3.    وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و وەزارەتی دارایی وئابوری ئەم بڕیارە جێبەجێدەکەن لە ماوەیەکدا بەشێوەیەک کەلەبەرواری ١-١٠-٢٠١٥ تێپەڕ نەکات. ئەم بڕیارەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2015) دەرخەری ئەو ڕاستییەیە کە سەرجەمی پارەی فرۆشی نەوتی هەرێمی کوردستان لە وڵاتی تورکیا کۆدەکرێتەوە، چەند جارێکیش ئەم پرسە لەلایەن حکومەتی ناوەندی عێراقەوە فشاری لەسەر دروست کراوە بەڵام پرۆسەکە بە هەمان شێوەی خۆی ماوەتەوە   راپۆرتی ڤیدیۆیی: چنگی تورکیا لە نێو پرۆسەی نەوتی هەرێمی كوردستاندا   سەرچاوەکان -    د. زولفو داغدەڤیرەن، پەیوەندییە وزەییەکانی تورکیا و هەرێمی کوردستانی عێراق، وەرگێڕانی لە تورکییەوە: ڕەنجە عەبدوڵا، گۆڤاری ئایندەناسی ژمارە (12) ئازاری 2022، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی دەریدەکات، لا 64-95. -    د. سەردار عەزیز، توركیاو هەرێمی كوردستان: چ جۆره پەیوەندییەك؟، چاپخانەی پیرەمێرد، چاپی یەكەم 2015، سلێمانی. (بەرهەمی ژوری توێژەینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان). -    عەبدولڕەحمان عەلی رەزا، دیسانەوە هاڵک بانک، فراکسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی کوردستان، لە تۆڕی کومەڵایەتی فەیس بووک؛ https://ar-ar.facebook.com/1497770880440978/posts/1658359767715421/ -    ڕێبین فەتاح، چۆن نەوتی هەرێم کەوتە دەست “کۆمپانیا پڕوپووچەکانەوە؟"، ماڵپەڕی کوردستان تایمز؛  https://kurdistantimes.org/2020/09/03/%DA%86%DB%86%D9%86-%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%8C-%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85-%DA%A9%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%95-%D8%AF%DB%95%D8%B3%D8%AA-%DA%A9%DB%86%D9%85%D9%BE%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D9%BE%DA%95/ -    درەو میدیا، بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9734 -    درەو میدیا، پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا، لینکی ماڵپەڕ؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680  

  ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ڤلادیمێر پوتین ڕای وایە داڕمانی یەکێتی سۆڤیەت گەورەترین کارەساتی جیۆپۆلیتیکی سەدەی بیستەم بوو. لەدەستدانی هەیمەنەی ڕوسیای پاش پێرۆسترۆیکا و جیابوونەوەی ١٥ دەوڵەت لە سنووری دەسەڵاتدارێتیی سۆڤیەتیی، ژانێکی جیۆپۆلیتیکیی گەورە بوو بۆ نوخبە سیاسییە نوێکەی ڕوسیا. لە دیدی پوتیندا نەگەڕانەوەی ئەم پارچە دەوڵەتانە بۆ سەر جەستەی سیاسیی ڕوسیای پۆست سۆڤیەتی وەک خۆکوژییەکی نەتەوەییی تەماشادەکرێت. قبوڵکردنی ئەم واقیعە سیاسیی و جوگرافییە نوێیە و هەرسکردنی نەک ئاسان نەبوو، بەڵکو پوتین هەموو هەوڵێکی دەدا ببێت بەو قەیسەرەی سەدەی بیستویەکەم کە ئینحیرافی مێژووی نوێی ڕوسیای دوای پێرۆسترۆیکای ڕاستدەکاتەوە. ئەو نەفرەتەی مێژوو لە نوخبەی ئۆلیگارشیی ڕوسیی کردووە بریتییە لەوەی ڕوسیا وەک دەوڵەتێکی نەتەوەیی ئاسایی نەبینێت، بەڵکو وەک ئیمپراتۆرییەت وێنایبکات. لەم سۆنگەیەشەوە بۆئەوەی شکۆی ئیمپراتۆرییەتی ڕوسیی و یەکێتیی سۆڤیەتی دوای پێرۆسترۆیکا دووبارە بنایتبنرێتەوە دوو شت پێویستن، یەکەمیان قەیسەرێکی نوێیە و دووەمیشیان جەنگە. لە ئێستاشدا ڕوسیای سەدەی بیستویەک هەردووکیانی هەیە؛ قەیسەرێکی خوێنساردی هەیە کە وەک نماییشە کۆمیدییەکەی چارڵی چاپڵن بۆ هیتلەری دیکتاتۆر، شەق لە تۆپەکەی جیهان هەڵدەدات و هەموو پرنسیپەکانی سەروەریی دەوڵەتیی و ئاشتیی جیهانیی وێراندەکات. دووەمیشیان پوتین جەنگەکانی بۆ گەورەکردنەوەی جەستەی سیاسیی ڕوسیا، لە وردە جەنگەوە گۆڕی بۆ جەنگێکی گەورە لە ئۆکرانیا، کە لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە هاوشێوەی مەترسیداری نییە.  لە مێژووی ئەوروپادا چەند ڕووداوێکی گەورەی جەنگ و چەند پەیماننامەیەکی ئاشتیی گرنگی دوای جەنگ هەن کە مێژووی کۆن و نوێی ئەوروپا و جیهانیان نەخشاندووە. گرنگترین پەیماننامە لە جیهاندا بریتیی بوو لە (پەیماننامەی ڤێستفێلیش) کە لە ساڵی 1648دا لە ئەڵمانیای ئەو سەردەم لە نێوان دەوڵەت و ئیمپراتۆرییەتە جەنگاوەرەکانی ئەوکاتی ئەوروپادا ئیمزاکرا و تیایدا کۆتایی بە جەنگی پڕوکێنەری 30 ساڵەی مەزهەبیی هێنرا. بێگومان ئەم پەیماننامەیە تەنها کۆتایی بە جەنگی مەزهەبیی نێوان کاتۆلیک و پرۆتستانت و تەریقەتە ریفۆرمیستەکانی ناو ئاینی مەسیحییەت نەهێنا و دەسەڵاتی کەنیسەی سنووردارنەکرد، بەڵکو سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی مۆدێرنی لە ئەوروپادا سازان. دووەمیان, جەنگی جیهانی یەکەم و کۆتایی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی و پاشان داڕمانی ڕوسیای قیسەریی و دابەشکردنەوەی نوێی جیهان لەسەر پرنسیپەکانی پەیماننامەی ڤێستفێلیش کە بریتین لە رێزگرتن لە سەروەریی نەتەوەیی دەوڵەتان. سێیەمیان, جەنگی جیهانی دووەم و دووبارەرێکخستنەوەی سەروەریی نەتەوەیی بۆ ئەو دەوڵەتانەی کە نازیزم داگیریکردبوون. ئاکامی ئەم جەنگە گەورەیەش دابەشکردنی ئەڵمانیا بوو لە نێوان هەردوو بەرەی خۆرئاوا و خۆرهەڵاتی ئەو سەردەم بە سەرۆکایەتیی یەکێتی سۆڤیەت و ئەمریکا و سەرەتای دروستبوونی جەنگی سارد لەنێوان بەرەی سۆسیالیزم و کاپیتالیزمی خۆرئاوایی. چوارەم ڕووداوی گەورەی جیهانییش بریتیی بوو لە داڕوخانی بەرەی سۆڤیەت و دروستبوونی 15 دەوڵەتی نەتەوەیی نوێ و ئیمزاکردنی پەیماننامەی پاریس. دوای کەوتنی دیواری بەرلین و کۆتاییپێهێنان بە ململانێی نێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵات، پەیماننامەی پاریس لە 21ی نۆڤەمبەری 1990 دا لە نێوان 32 دەوڵەتی ئەوروپیی و ئەمریکا و کەنەدا، ئیمزاکرا. ئەم رێککەوتنامەیە لەدوای داڕمانی بەرەی سۆسیالیزم بە سەرۆکایەتی یەکێتی سۆڤیەت و يەکگرتنەوەی هەردوو دەوڵەتی ئەڵمانیا لەدایکبوو کە هەم کۆتایی بە جەنگی سارد هێنا و هەم سەرەتای ئومێدێکی نوێ بوو کە نەک تەنها کۆتایی بە دابەشبوونی ئەوروپا، بەڵکو جیهانیش بهێنێت. کۆڵەکەیەکی گرنگی پەیماننامەی پاریس داننانە بەوەی کە دیموکراسیی تاکە سیستەمێکی حوکمڕانیی شەرعییە دەتوانێت زەمانەتی پرنسیپەکانی مافی مرۆڤ و ئازادیی بکات. بە کورتی پەیماننامەی پاریس دۆکۆمێنکردنی دوو خاڵی گرنگ بوو، یەکەمیان کۆتاییهێنان بە دابەشبوونی ئەوروپا لەنێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵات، دووەمیشیان کۆتاییهێنان بە جەنگی سارد.  سەرەڕای ئەم هەموو ئەزموونانە بۆ دابینکردنی ئاشتیی لە ئەوروپا و جیهان، جەنگی ڕوسیا و ئۆکرانیا چیمان پێدەڵێت؟ یەکەم ئەم جەنگەی پوتین زیندەبەچاڵکردنی رێکەوتنامەی پاریس بوو کە بە بەشداری روسیا ئيمزا کرا. ئەم جەنگەی ڕوسیا هەم ماڵئاوایی کردنی کۆتاییە لە بەدیموکراسییکردنی ڕوسیا و هەم هەوڵدانە بۆ دروستکردنی ئەوروپایەکی نوێی و هەم خەونی پوتینە بۆ دووبارەداڕشتنەوەی نیزامێکی نوێی جیهانیی دوای جەنگی سارد. جەنگی ڕوسیا دژ بە ئۆکرانیا وردوخاشکردنی تەواوی پرنسیپەکانی ڤێستفێلیش و ڕێککەوتنامە مێژووییەکەی پاریس بوو. لە رێککەوتنامەی پاریسدا جگە لە کۆتاییهێنان بە جەنگی سارد و ململانێی نێوان خۆرئاوا و خۆرهەڵات، باس لە چەند خاڵێکی گرنگ کراوە، یەکەمیان پاراستنی سنوور و سەروەرێتیی دەوڵەتە نوێکان. دووەم، بەکارنەهێنانی توندوتیژیی سەربازیی، سێیەم ئازادیی هەڵبژاردنی تەحالوفات و هتد.  پوتین دەڵێت، بەشێکی گەورە و ماناداری ئەوەی ئێمە، واتە ڕوسەکان، لە 1000 ساڵدا بەدەستمانهێنابوو، لەدوای داڕوخانی یەکێتی سۆڤیەتەوە لەدەستمانچوو. جەنگی روسیا دژ بە ئۆکرانیا لە دیدگای پوتینەوە سەرەتای دەستپێکی ڕاستکردنەوەیەی مێژووی نوێی ڕوسیایە کە بە پیادەکردنی تیۆری (ڕوسیا - پلەس، یان روسیا - زائید) دەستیپێکرد. ئەم تیۆرییە لەسەر ئەو بناغەیە کاردەکات هەموو ئەو جەستە جوگرافیانەی کە لە یەکێتی سۆڤیەتی ئەوسەردەم و ئێستای ڕووسیا جیابوونەتەوە و تیایدا ڕووسییزمان دەژین، بە جەبری هێز و داگیرکردنی ڕاستەوخۆ دەگەڕێنرێنەوە ناو جەستەی سیاسیی ڕوسیا. ئەم سیاسەتەش بە دوو شێواز جێبەجێدەکرێت، یەکەمیان بە جیاکردنەوەی بەزۆری ئەو ناوچانەیە لە دەوڵەتە دراوسێکانی ڕوسیا کە کەمایەتی ڕوسیی تیادەژی، دووەمیشیان داننانە بە سەربەخۆییان، وەک لە ساڵی 2008دا لە جیۆرجیا بینیمان کە چۆن پوتین بەزەبری چەک ئەبخازیا و ئۆسێتیای باشووری لە جەستەی جوگرافیی جیۆرجیا دابڕاند و وەک دوو دەوڵەتی سەربەخۆ لەلایەن ڕوسیاوە دانیان پێدانراو و دەپارێزرێن. بەکۆتاییهێنان بە پەیمانی ئاشتیی پاریس، پوتین دەرگای جەهەنەمی بۆ جەنگێکی مەترسییدار لە ئەوروپا و جیهان کردەوە کە کەس ناتوانێت پێشبینیی ڕەهەندە کارەساتئامێزەکانی داهاتووی بکات. ماویەتی

 راپۆرت: درەو پارتی لە چوار دەرگای جیاوازەوە بودجەی مانگانە بە حزبە سیاسییەكان دەدات، كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی لە نێچیرڤان بارزانی، حزبی سۆسیالیست‌و زەحمەتكێشان لە بارەگای بارزانی، بزوتنەوەی گۆڕان لە نوسینگەی مەسرور بارزانی، حزبە بچوكەكانیش لە مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی، بودجەكەی پارتی لەبەرزترین ئاستدا (25 دەفتەر) دۆلارە بۆ مانگێك، لە نزمترین ئاستیشدا (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) دیناری عێراقییە، نزیكەی حەوت ساڵە یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان لە پەرلەمان پەسەندكراوە، بەڵام تائێستا ئەم یاسایە جێبەجێ نەكراوە، بودجەی حزبەكان چۆنە‌و بڕەكەی چەندە ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. یاسایەك كە جێبەجێ نەكرا ! لە هەرێمی كوردستان زۆرینەی پارتە سیاسییەكان سەرباری ئەوەی بەپێی پێگەو هێزیان، ئابوری‌و كۆمپانیاو بزنسی تایبەت بەخۆیان هەیە، مانگانەش بڕە بودجەیەك لە پارتی دیموكراتی كوردستان وەردەگرن. وەرگرتنی ئەم بڕە بودجەیە، وا دەردەكەوێت خراوەتە بری (یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان)، كە نزیكەی حەوت ساڵە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەندكراوە، بەڵام كاری پێناكرێت. (یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان) لە رۆژی 24ی تەموزی 2014دا پەسەندكرا، ئەوكات پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان (یوسف محەمەد) لای بزوتنەوەی گۆڕان بوو، پەسەندكردنی ئەم یاسایە سەرباری ئەوەی لەكاتی خۆیدا رەخنەی زۆری لێگیرا، بەڵام بوونی یاساكە لە نەبوونی باشتر بوو، چونكە جێبەجێكردنی یاساكە وای دەكرد حزبەكان نەكەونە ژێر فشاری دارایی هێزە دەسەڵاتدارەكان‌و سەرچاوەی داراییان تاڕادەیەك شەفاف بێت. یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان، لەسەر بنەمای بودجەی گشتی هەرێمی كوردستان بەشە بودجەی حزبەكانی دیاریكردووە، لە ساڵی 2013وە هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نییە، بەوهۆیەشەوە یاسای بودجەی حزبەكان جێبەجێ نەكراوە. بەهۆی جێبەجێ نەكردنی یاسای پێدانی بودجەی حزبەكانەوە، پارتە سیاسییەكان بۆ دابینكردنی بەشە بودجەی مانگانەی خۆیان پەنایان بۆ رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ (پارتی‌و یەكێتی) بردووە، ساڵی 2016 یەكێتی نیشتمانی‌و بزوتنەوەی گۆڕان رێككەوتنێكیان ئیمزا كرد "رێككەوتنی دەباشان"، لەچوارچێوەی ئەم رێككەوتنەدا یەكێتی مانگانە بڕی (400 هەزار) دۆلاری بە بزوتنەوەی گۆڕان دەدا، وەرگرتنی ئەم پارەیە بە بڕی جیاواز تاوەكو ساڵی كۆتایی ساڵی 2017 بەردەوام بوو، حزبەكانی تریش هەریەكەیان‌و لەكاتی جیاوازدا بە بڕی جیاواز بودجەیەكی مانگانەیان لە پارتی‌و یەكێتی وەرگرتووە. لە ساڵی 2014وە هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نییە، ئەمە وایكردووە، حزبە سیاسییەكان لە دەرەوەی یاسا پارە وەربگرن، ئەگەر بودجە لە پەرلەمان پەسەند بكرێت، دەبێت یاسای بودجەی حزبەكانیش كارا بكرێت‌. بودجەی ئێستای حزبەكان چۆنە ؟ بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، ئێستا بودجەی پارتە سیاسییەكان، لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە دەدرێت‌و پارتی لەڕێگەی چوار دەرگاوە ئەم پارەیە بە حزبەكان دەدات، كە ئەمانەن: دەرگای یەكەم: بارەگای بارزانی چەند حزبێكی هەرێمی كوردستان بەشە بودجەی مانگانەی خۆیان لە بارەگای بارزانی وەردەگرن، لەوانە حزبی سوسیالیستی دیموكراتی كوردستان‌و حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان، بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، بودجەكەی حزبی سۆسیالیست مانگانە (100 هەزار) دۆلارە بە زمانی بازاڕ واتە (10 دەفتەر) دۆلار، بودجەكەی زەحمەتكێشان-یش مانگانە (50هەزار) دۆلار واتە (5 دەفتەر). دەرگای دووەم: نێچیرڤان بارزانی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش مانگانە بڕە بودجەیەك بۆ چەند حزبێك دابین دەكات، لەوانە كۆمەڵی دادگەریی كوردستان‌و یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان، بەمدواییە عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەریی كوردستان لە دیدارێكی رۆژنامەوانیدا بەفەرمی دانی بەوەدانا لە دەرەوەی یاسای بودجەی حزبەكان مانگانە بڕە پارەیەك وەردەگرن. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بودجەكەی كۆمەڵی دادگەریی‌و یەكگرتووی ئیسلامی لای نێچیرڤان بارزانی مانگانە (150 هەزار) دۆلارە بۆ هەریەكێكیان، بە زمانی بازاڕی دراوەكە، واتە هەریەكە لەو دوو حزبە مانگانە بڕی (15 دەفتەر) دۆلار وەردەگرن. دەرگای سێیەم: مەسرور بارزانی  بزوتنەوەی گۆڕانیش لەڕێگەی نوسینگەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتەوە مانگانە بڕە بودجەیەك لە پارتی وەردەگرێت، بەگوێرەی نوسراوێكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی عێراق كە بەمدواییە ئاڕاستەی عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەكەیان كردووە، ئەو پارەیەی كە گۆڕان مانگانە لە مەسرور بارزانی وەردەگرێت، بڕەكەی (250 هەزار) دۆلار واتە (25 دەفتەر) دۆلارە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، پێشتر بزوتنەوەی گۆڕان لەڕێگەی مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتییەوە ئەم بڕە پارەیەی وەرگرتووە، بەڵام بەمدواییە وەرگرتنی پارەكەی گواستوەتەوە بۆ نوسینگەی سەرۆك وەزیران بۆ ئەوەی وا دەركەوێت پارەكە لە حكومەت وەردەگیرێت نەك لە حزب. دەرگای چوارەم: مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی ژمارەیەك لە حزبە بچوكەكانی تر لەرێگەی مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتییەوە مانگانە بڕە پارەیەكیان پێدەدرێت، (درەو) زانیویەتی لەناو ئەو حزبانەی لە مەكتەبی پەیوەندییەكانی پارتی پارە وەردەگرن، حزبی تێدایە بودجەی مانگانەی (ملیۆنێك‌و 500 هەزار) دینای عێراقییە.   بودجەی حزبەكان لەسەرەتاوە بۆ كۆتایی دوای كشانەوەی بەعس لە ناوچەكانی كوردستان، ساڵی 1992 یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە كوردستان كرا، ساڵی 1993 یاسای حزبەكان دەرچوو، لەم یاسایەدا بۆ یەكەمجار باسلەوەكرا دەبێت بودجەی حزبە سیاسییەكان دیاری بكرێت. ساڵی 1994 شەڕی ناوخۆیی نێوان پارتی‌و یەكێتی دەستی پێكرد‌و كوردستان دابەش بوو بەسەر دوو ئیدارەدا، شەڕی ناوخۆ تاوەكو ساڵی 1998 بەردەوام بوو، ساڵی 2005 پارتی‌و یەكێتی رێككەوتنی ستراتیژییان ئیمزا كردوو حكومەتەكانیان یەكخستەوە. بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا، مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی 1994 لەسەروبەندی شەڕی ناوخۆدا، خەرجی موچەی مانگانەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (86 ملیۆن‌و 450 هەزار) دیناری سویسری بووە، بەڵام پارتی‌و یەكێتی بەهەردووكیان مانگانە لە بودجەی حكومەت بڕی (80 ملیۆن) دیناری سویسرییان بردووە. ساڵی 1999 كە یەكێتی لە سنوری خۆی حكومەتی هەبووە‌و كۆسرەت رەسوڵ سەرۆكی حكومەتەكە بووە، بەپێی قسەی نەوشیروان مستەفا، رێژەی 30%ی بودجەی حكومەتەكە بۆ ئیدارەی گشتی یەكێتی رۆیشتووە‌و رێژەی 35%ی بۆ هێزی پێشمەرگەی یەكێتی بووە، رێژەی 35%ی بودجەكە بۆ حكومەت‌و موچەی فەرمانبەران ماوەتەوە. ساڵی 2004 بۆ 2010 مانگانە یەكێتی‌و پارتی لە بودجەی حكومەت هەریەكەیان بڕی (35 ملیۆن) دۆلاریان بۆ خۆیان بردووە، بۆ نمونە كۆی گشتی بودجەی حكومەت لە ساڵی 2005 كە ئیدارەكانی پارتی‌و یەكێتی یەكیان گرتووەتەوە بڕی (3 ملیارو 124 ملیۆن) دۆلار بووە، لەم پارەیە پارتی‌و یەكێتی پێكەوە بڕی (840 ملیۆن) دۆلاریان بردووە بۆ خۆیان، كە دەكاتە (26%)ی تێكڕای بودجەی گشتی هەرێم لەو ساڵەد.  ساڵی 2010 بڕە پارەی پارتی‌و یەكێتی لە بودجەی گشتی هەرێم لە (35 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (35 ملیۆن) دۆلارەوە كەمكرایەوە بۆ (4 ملیارو 720 ملیۆن) دینار بۆ هەریەكێك لەو دوو حزبە، واتە مانگانە یەكێتی‌و پارتی پێكەوە بڕی (9 ملیارو 400 ملیۆن) دیناریان لە بودجەی هەرێم بۆ خۆیان بردووە. ساڵی 2013 كە هەرێمی كوردستان دواین یاسای بودجەی هەبووە، پارەی حزبە سیاسییەكان بەمشێوەیە‌و لە دەرەوەی یاسای بەركار دابەشكراوە: •     پارتی مانگانە بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     یەكێتی مانگانە بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     بزوتنەوەی گۆڕان كە ئەوكات هێزێكی ئۆپۆزسیۆن بووە، مانگانە بڕی (590 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     یەكگرتووی ئیسلامی مانگانە بڕی (450 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     كۆمەڵی ئیسلامی (كە ئێستا بووە بە كۆمەڵی دادگەریی) مانگانە بڕی (350 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     حزبی شیوعی كوردستان مانگانە بڕی (580 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە (ئەم بڕە پارەیەی شیوعی لەكاتی خۆیدا مشتومڕی دروستكرد، حزبەكانی تر دەیانوت ئەم پارەیە زۆرە بەبەراورد بە پارەكەی ئەوان) •     حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان مانگانە بڕی (400 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     حزبی سۆسیالیستی دیموكراتی كوردستان مانگانە بڕی (250 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە (80 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە •     سەرباری ئەمانە (15) حزبی سیاسی تر هەبووە كە كورسی پەرلەمانیان نەبووە‌و مانگانە بە تێكڕاو پێكەوە بڕی (353 ملیۆن) دیناریان وەرگرتووە، كە زۆرترینیان پارتی پارێزگاران بووە‌و مانگانە (45 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە، كەمترینیشیان حزبی رزگاری نەتەوەیی توركمان بووە كە مانگانە بڕی (ملیۆنێك) دیناری وەرگرتووە. بەر لە یەكخستنی ئیدارەكانیان، پارتی‌و یەكێتی لەو پارانەی كە لە بودجەی گشتی هەرێم بۆ خۆیان بردووە، ماوە لەدوای ماوە یارمەتیی دارایی حزبە سیاسییەكانی تری كوردستانیان داوە، ئەمەش لەسەر بنەمای راكێشانی وەلائی ئەو حزبانە بەلای سیاسەتەكانی خۆیاندا، بۆ نمونە ساڵی 1999 لە بودجەی ئیدارەی سلێمانی پارەی بەمشێوەیە بە حزبەكانی تر داوە: •     بزوتنەوەی ئیسلامی مانگانە بڕی (2 ملیۆن) دیناری سویسری وەرگرتووە •     حزبی سۆسیالیستی دیموكرتی كوردستان مانگانە بڕی (700 هەزار) دیناری سویسری وەرگرتووە •     حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان مانگانە بڕی (600 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     پارتی پارێزگارانی كوردستان مانگانە بڕی (250 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     حزبی دیموكراسیخوازان مانگانە بڕی (100 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     حزبی شیوعی كوردستان مانگانە بڕی (200 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     حزبی كۆمۆنیستی كرێكاری مانگانە بڕی (50 هەزار) دیناری وەرگرتووە •     حزبی وەتەنی عێراقی مانگانە بڕی (60 هەزار) دیناری وەرگرتووە یاسای بودجەی حزبەكان چی دەڵێ ؟ ساڵی 2014 كە بزوتنەوەی گۆڕان پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی وەرگرت، یاسای پێدانی بودجە بە حزبەكان پەسەندكرا، بزوتنەوەی گۆڕان كە نەوشیروان مستەفا رێبەرایەتی دەكرد، زۆر خواستی لەسەر تێپەڕینی ئەم یاسایە بوو، گۆڕان دەیویست بەم یاسایە كێشەی دارایی خۆی بەشێوەیەكی سەلامەت‌و دوور لە فشاری پارتی‌و یەكێتی چارەسەر بكات، بۆیە یاساكە بە تەوافوقی هەموو لایەنەكان تێپەڕێندراو زۆرینەی لایەنەكان لێی سودمەندبوون. یاسای بودجەی حیزبەكان كە ئێستا یاسایەكی بەركارە بەڵام جێبەجێ ناكرێت، لە (6) مادە پێكهاتووە، بەپێی ئەم یاسایە، ئەو بودجەیەی كە ساڵانە بۆ حزبە سیاسییەكان دابین دەكرێت (ئەوانەی مۆڵەتی كاركردنیان هەیە)، بڕەكەی دەبێت (1%)ی كۆی گشتی بودجەی ساڵەكە پێكبهێنێت، بۆ نمونە ئەگەر لەسەر یاسای بودجەی 2013 كە دواین یاسای بودجە بووە لە هەرێمی كوردستان خەمڵاندن بكرێت، لەو ساڵەدا تێكڕای بودجە (16 ترلیۆن) دینار بووە، رێژەی (1%)ی ئەم پارەیە دەكاتە بڕی (160 ملیار) دینار، واتە بڕی (160 ملیار) دینار بە تێكڕا بۆ بودجەی حزبەكان تەرخان دەكرێت، ئەمەش بەبەراورد بە پێشتر كە یاسای بودجەی حزبەكان نەبووە زۆر باشترە، چونكە پێشتر بودجەی تەرخانكراو بۆ حزبەكان لە دەرەوەی یاسا بڕی (190 ملیار) دینار بووە، واتە لەحاڵەتی جێبەجێكردنی یاساكەدا خەرجی بودجەی حزبەكان كەمتر دەبێتەوە‌و سەرباری ئەمەش حزبەكان تاڕادەیەك لەژێر هەژموونی پارتە سیاسییە دەسەڵاتدارەكان رزگاریان دەبێت. یاساكە چەند پێوەرێكی دیاریكردووە بۆ پێدانی بودجە بە حزبەكان كە ئەمانەن: •     كورسی پەرلەمانی كوردستان دەكرێتە بنەما، بەهای كورسییەك مانگانە (0.000375)ی كۆی گشتی بودجەی حیزبەكان دەبێت، ئەگەر هەر لەسەر بنەمای بودجەی 2013 خەمڵاندن بكرێت، هاوكێشەكە بەمشێوەیە دەبێت (160 ملیار دینار × 0.000375 = 60,000,000) واتا لەم حاڵەتەدا بەهای كورسییەكی پەرلەمانی كوردستان (60 ملیۆن) دینارە، دیاریكردنی ئەو رێژەیە لەسەر ئەو بنەمایەیە ئەگەر بودجەی گشتی كەمیكرد ئەوا بودجەی حیزبەكانیش كەمدەكات، بەپێچەوانەشەوە. •     ژمارەی دوو خولی كۆتایی پەرلەمان كۆدەكرێتەوە لەگەڵ كورسییەك بۆ هەر خولێكی پەرلەمانی كوردستان، بەمەرجێك ئەو حیزبانە لە (4) كورسی كەمتریان نەبێت لە پەرلەماندا. •     ئەو حیزبانەی كورسیان نەهێناوەو ژمارەی دەنگەكانیان (40%)ە، ئەوا دوو كورسیان بۆ ئەژمار دەكرێت، واتە ئەو حزبانەشی كورسی پەرلەمانیان نییە، بەپێی ئەم یاسایە‌و لەسەر بنەمای هاوكێشەكەی سەرەوە بڕە بودجەیەكیان بۆ دابین دەكرێت. •     ئەو حیزبانەی كورسیان نەهێناوەو رێژەی دەنگەكانیان (20% بۆ 39%)ە، ئەوا یەك كورسییان بۆ ئەژمار دەكرێت. •     هەر حیزبێك كە خاوەنی یەك كورسی بێت لە خولەكانی پەرلەمان، بە دوو كورسی كۆمەك دەكرێت. •     ئەو حیزبانەی كە پێش راپەرین بەشداربوون لە بزوتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان، نابێت لە (300 ملیۆن) دینار كەمتر وەرگرن، لێرەدا حزبە نەریتییەكان جارێكی تر باڵادەستكراونەتەوە. •     ئەو حیزبانەی كە خاوەن كورسییە كۆتاكانن، بۆ یەك كورسی (0,0005)ی بودجەی حیزبەكانیان پێدەدرێت، ئەگەر ئەمە لەسەر بنەمای بودجەی 2013 لێكبدرێتەوە هاوكێشەكە بەمشێوەیە دەبێت (160,000,000,000 × 0,0005 = 80,000,000) بۆ هەر كوسییەك (80 ملیۆن) دینار دەكات. بودجەی حزبەكان بەپێی یاسا  بەپێی یاسای پێدانی بودجەی حزبەكان، ئەگەر یاسای بودجەی 2013 بكرێت بە بنەما كە بودجەی گشتی كوردستان لەو ساڵەدا (16 ترلیۆن) دینار بووە، بودجەی حزبەكان بەمشێوەیە دەبێت (خولی پێنجەمی پەرلەمان ئەژمار نەكراوە، واتا لێكدانەوەكان بۆ كورسیەكان پێش هەڵبژارنی خولی پێنجی پەرلەمان كراوە): •     پارتی دیموكراتی كوردستان پارتی دیموكراتی كوردستان لە خولی سێیەمی پەرلەماندا (30) كورسی هەبووە، لە خولی چوارەمدا (38) كورسی هەبووە، لە (4) خولی پەرلەمان بەشداری كردووە كە دەكاتە (4) كورسی دەكات، بەپێی یاسای بودجەی حزبەكان تێكڕای كورسییەكانی پارتی بە (72) كورسی ئەژماردەكرێت، بۆ ئەم ژمارە كورسییە تێكڕای بودجەی پارتی لە بودجەی گشتی كوردستان بۆ هەر مانگێك دەكاتە (4 ملیارو 320 ملیۆن) دینار. بەو پێیەش بودجەی پارتی ( 390 ملیۆن دینار ) كەمیكردووە، چونكە پێشتر ( 4 ملیار و 720 ملیۆن ) دیناری وەردەگرت. •     بزوتنەوەی گۆڕان لە خولی سێیەم (25) كورسی‌و لە خولی چوارەم (24) كورسی هەبووە، دوو خول بەشداری كردووە، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (51) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی دەكاتە (3 ملیارو 60 ملیۆن) دینار، بەپێی یاساكە بودجەكەی گۆڕان كەمدەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (600 ملیۆن) دیناری وەرگرتوو. •     یەكێتی نیشتیمانی كوردستان لە خولی سێیەم (29) كورسی‌و لە خولی چوارەم (18) كورسی، چوار خول بەشداری كردووە، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (51) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی یەكێتی دەكاتە (3 ملیارو 60 ملیۆن) دینار، بەپێی یاساكە یەكێتی بڕی (1 ملیارو 660 ملیۆن) دینار بودجەكەی كەم دەكات، چونكە پێشتر بڕی (4 ملیارو 720 ملیۆن ) دیناری وەردەگرتووە. •     یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە خولی سێیەم (6) كورسی‌و لە خولی چوارەم (10) كورسی، سێ خول بەشداری كردووە، كۆی گشتی كورسییەكانی بەپێی یاساكە دەكاتە (19) كورسی، بەم پێیە بودجەی مانگێكی یەكگرتووو دەكاتە (1 ملیارو 140 ملیۆن) دینار، بودجەی یەكگرتوو بەپێی یاساكە زیاد دەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (450 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە. •     كۆمەڵی دادگەریی كوردستان لە خولی سێیەم (4) كورسی‌و لە خولی چوارەم (6) كورسی هەبووە، سێ خول بەشداری كردووە، بەپێی یاساكە تێكڕای كورسییەكانی دەكاتە  (13) كورسی، بەم  پێیە بودجەی مانگێكی دەكاتە (780 ملیۆن) دینار، یاساكە بودجەی كۆمەڵ زیاد دەكات، چونكە پێشتر مانگانە بڕی (350 ملیۆن) دیناری وەرگرتووە. •    هەمان هاوكێشەی بۆ بودجەی حزبەكانی تریش جێبەجێ دەبێت بەپێی ناوەڕۆكی یاساكە.  

شیكاری: درەو جوتیارانی هەرێمی کوردستان بەتێکڕای ساڵانە زیاتر لە (3 ملیۆن) دۆنم زەویدا گەنم دەچێنن، تێکڕای بەرهەمەکەشیان زیاتر لە (ملیۆنێک 300 هەزار) تۆن گەنمە. بەپێی ستانداردی جیهانی هەر تاکێک بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە خۆراکییەکانی ساڵانە پێویستی بە بڕی (71) کیلۆگرام گەنم هەیە.  بەڵام لە هەرێمی کوردستان هەر تاکێک ساڵانە پێویستی بە (139) کیلۆ گرام گەنم هەیە. بەم پێیە هەرێمی کوردستان ساڵانە پێویستی بە زیاتر لە (871 هەزار) تۆن گەنم هەیە. ئەمە لەکاتێکدایە بەرهەمی تێکڕای جوتیارانی کوردستان ساڵانە زیاتر لە (ملیۆنێک و 315 هەزار) تۆن گەنمە.  بەم ئەنجامەش دوای پڕکردنەوی پێداویستی ناوخۆ بەرهەمی گەنمی جوتیارانی هەرێمی کوردستان بڕی نزیکە (445 هەزار) تۆن گەنم زیاتر لە پێداویستی ناوخۆ بەرهەم دەهێنن. سەرەتا گەنم وەک سەرچاوەیەکی سەرەکی خۆراک بۆ مرۆڤ و بەشێک لە گیانلەبەران بەکاردەهێنرێت، ئێستا قەریرانی جەنگی نێوان (ڕوسیاو ئۆکرانیا) وەک دوو وڵاتی گەورە بەرهەمهێن و هەناردەکاری گەنم، مەترسی بەرزبوونەوەی نرخی نان و قەیرانی برسێتی هێناوەتە ئاراوە، بەتایبەت بۆ ئەو وڵات و ناوچانەی بۆ پڕکردەنەوەی پێداویستییەکانی ناوخۆ پشت بە هاوردەکردنی گەنم و بەرهەمەکانی دەبەستن لە وڵاتانی هاوردەکارانەوە. بڕی بەکاربردنی گەنم لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی دیکە جیاوازە، بەڵام بەپێی ستانداردە جیهانییەکان هەر تاکێک لە ساڵێکدا پێویستی بە نزیکەی بڕی (71) کیلۆ گرام لە گەنم هەیە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە خۆراکییەکانی. بەڵام لە وڵاتێکی وەکو میسر کە یەکێکە لە هاوردەکارانی گەورەی گەنم لە جیهاندا، هەر تاکێکی میسری ساڵانە (180) کیلۆ گرام گەنم بەکاردەهێنێت بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە خۆراکییەکانی. لە کاتێکدا هەر هاوڵاتیەکی سعودییە ساڵانە (88) کیلۆ گرام گەنم بەکاردەبات. بەڵام بەپێی ئامارەکان وڵاتی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە ساڵانە تەنها بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە مرۆییەکانی هەر تاکێکی عێراقی پێویستی بە (139) کیلۆ گرام گەنم هەیە، کە ئەمەش نزیکە لە دوو هێندەی ستانداردە جیهانییەکە. لەم ڕاپۆرتەدا تیشک دەخینە سەر گەورەترین وڵاتانی بەرهەمهێنەر و هەناردەکار و بەکاربەرانی گەنم لە جیهاندا. سەرەڕای ئاماژەدان بە بڕی بەکاربردنی گەنم لە عێراق و هەرێمی کوردستان. دواجاریش ئاماژە بە ئامارەکانی ڕوبەری چاندن و بڕشت و بڕی بەرهەمی گەنمی جوتیارانی هەرێمی کوردستان لە سەر ئاستی هەرێم و پارێزگاکان دەدەین، کە ئایا هەرێمی کوردستان بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی گەنم و بەرهەم گەنمییەکان دەتوانێت پشت بە خۆی ببەستێت یان نا؟  یەکەم: گەورەترین بەرهەمهێنەر و هەناردەکار و بەکاربەرانی گەنم لە جیهاندا   1.    گەورەترین بەرهەمهێنەرانی گەنم لە جیهاندا بەپێی داتاکان هەر یەک لە وڵاتانی (چین، هندستان، ڕوسیا، ئەمریکا، کەنەدا، ئوسترالیا، پاکستان، ئۆکرانیا، تورکیا و ئەرجەنتین) (10) گەورەترین وڵاتی بەرهەم هێنی گەنم بوونە لە ساڵی (2020 - 2021) تایبەت بە بڕی بەرهەمی هەریەک لەو دەوڵەتانە (بڕوانە چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1) 2.    گەورەترین وڵاتانی هەناردەکاری گەنم لە جیهاندا بەپێی داتاکان هەر یەک لە وڵاتانی (ڕوسیا، ئەمریکا، کەنەدا، فەرەنسا، ئۆکرانیا، ئوسترالیا، ئەرجەنتین، ئەڵمانیا، کازاخستان و پۆڵندا) (10) گەورەترین وڵاتی هەناردەکاری گەنم بوونە لە ساڵی (2020 - 2021) تایبەت بە بڕی هەناردەی هەریەک لەو دەوڵەتانە (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) چارتی ژمارە (2) 3.    گەورەترین وڵاتانی هاوردەکاری گەنم لە جیهاندا بەپێی داتاکان هەر یەک لە وڵاتانی (مسر، ئەندۆنیسیا، تورکیا، جەزائیر، بەنگلادیش، نەیجیریا، بەرازیل، فیلیپین، یابان و مەکسیک) (10) گەورەترین وڵاتی هاوردەکاری گەنم بوونە لە ساڵی (2020 - 2021) تایبەت بە بڕی هەناردەی هەریەک لەو دەوڵەتانە (بڕوانە چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (3) دووەم: بەرهەم و بڕشی گەنمی هەرێمی کوردستان (2010 – 2020) جوتیارانی هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان ساڵانی (2010 - 2020) بە تێکڕا، بڕی (3 ملیۆن و 12 هەزار و 76) دۆنم زەویان ساڵانە بە گەنم چاندووەو هەر لەو ماوەیەدا لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکەی هەرێم و بە پارێزگای هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیانیشەوە بەرهەمی تێکڕای جوتیارانی کوردستان ساڵانە بریتی بووە لە (1 ملیۆن و 315 هەزار و 994) تۆن گەنم. بەم پێیەش بڕشتی هەر دۆنمێکی بەگەنم چێندراوە بەرهەمەکەی بریتی بووە لە (415) کیلۆ گرام. بۆ وردەکاری تەواوی ئەو ماوەیە بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) + چارتی ژمارە (4))  چارتی ژمارە (4) سێیەم: بەرهەم و بڕشی گەنمی هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگاکان  1.    پارێزگای هەرلێر جوتیارانی پارێزگای هەولێر لەماوەی نێوان (2010 - 2020) زۆرترین بەرهەمی گەنمیان هەبووە بەراورد بە ناوچەو پارێزگاکانی دیکەی هەرێمی کوردستان، بەشێکی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی زۆرترین ڕوبەری زەوی بۆ چاندنی گەنم تەرخانکراوە لەو پارێزگایە. بەجۆرێک بەتێکڕای ئەو (10) ساڵە لە پارێزگای هەولێر بڕی (1 ملیۆن و 138 هەزار و 437) دۆنم بە گەنم چێندراوەو بەر‌هەمەکەی بە تێکڕای ساڵانە بریتی بووە لە (484 هەزار و 242) تۆن گەنم و بە بڕشتی (407) کیلۆ گرام بۆ هەر دۆنمێک لە زەوی چێندراو، بۆ وردەکاری تەواوی ئەو ماوەیە لە پارێزگای هەولێر بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)) 2.    پارێزگای سلێمانی جوتیارانی پارێزگای سلێمانی لەماوەی نێوان (2010 - 2020) لە دوای پارێزگای هەولێرەوە زۆرترین بەرهەمی گەنمیان هەبووە بەراورد بە ناوچەو پارێزگاکانی دیکەی هەرێمی کوردستان، ئەمە لە کاتێکدا ئەو ڕوبەرەی بە گەنم دەچێنرێت لە پارێزگای سلێمانی نزیکەی (300 هەزار) دۆنمی کەمترە بەراورد بە پارێزگای هەولێر، بەڵام بەرهەمی زەوی پارێزگاکە بڕشتی زۆرترە بەراورد بە زۆربەی ناوچەکانی دیکەی هەرێمی کوردستان جگە لە پارێزگای هەڵەبجە. بەجۆرێک بەتێکڕای ئەو (10) ساڵە لە پارێزگای سلێمانی بڕی (850 هەزار و 490) دۆنم بە گەنم چێندراوەو بەر‌هەمەکەی بە تێکڕای ساڵانە بریتی بووە لە (389 هەزار و 230) تۆن گەنم و بە بڕشتی (441) کیلۆ گرام بۆ هەر دۆنمێک لە زەوی چێندراو، بۆ وردەکاری تەواوی ئەو ماوەیە لە پارێزگای سلێمانی بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)) 3.    پارێزگای دهۆک جوتیارانی پارێزگای دهۆک لەماوەی نێوان (2010 - 2020) لە دوای پارێزگای هەولێرەو سلێمانییەوە زۆرترین بەرهەمی گەنمیان هەبووە بەراورد بە ناوچەو پارێزگاکانی دیکەی هەرێمی کوردستان بەجۆرێک بەتێکڕای ئەو (10) ساڵە لە پارێزگای دهۆک بڕی (783 هەزار و 185) دۆنم بە گەنم چێندراوەو بەر‌هەمەکەی بە تێکڕای ساڵانە بریتی بووە لە (351 هەزار و 877) تۆن گەنم و بە بڕشتی (442) کیلۆ گرام بۆ هەر دۆنمێک لە زەوی چێندراو، بۆ وردەکاری تەواوی ئەو ماوەیە لە پارێزگای دهۆک بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)) 4.    پارێزگای هەڵەبجە جوتیارانی پارێزگای هەڵەبجە لەماوەی نێوان (2016 - 2020) بەرهەمەکەیان بە بڕشتترین گەنم بووە لە سەر ئاستی هەموو کوردستان، بەجۆرێک بەتێکڕای ئەو (4) ساڵە لە پارێزگای هەڵەبجە بڕی (69 هەزار و 39) دۆنم بە گەنم چێندراوەو بەر‌هەمەکەی بە تێکڕای ساڵانە بریتی بووە لە (43 هەزار و 896) تۆن گەنم و بە بڕشتی (627) کیلۆ گرام بۆ هەر دۆنمێک لە زەوی چێندراو، بۆ وردەکاری تەواوی ئەو ماوەیە لە پارێزگای هەڵەبجە بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). 5.    ئیدارەی گەرمیان جوتیارانی پارێزگای ئیدارەی گەرمیان لەماوەی نێوان (2012 - 2020) بەتێکڕای ئەو ماوەیە بڕی (265 هەزار و 435) دۆنمیان بە گەنم چاندووە، بەر‌هەمەکەی بە تێکڕای ساڵانە بریتی بووە لە (98 هەزار و 861) تۆن گەنم وکەمترین بڕشتیان هەبووە بەراورد بە ناوچەو پارێزگاکانی دیکەی هەرێمی کوردستان کە بڕشتەکەی (368) کیلۆ گرام بووە بۆ هەر دۆنمێک لە زەوی چێندراو، بۆ وردەکاری تەواوی ئەو ماوەیە لە ئیدارەی گەرمیان بڕوانە (خشتەی ژمارە (6)). چوارەم: بەکاربردنی گەنم لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەپێی ئامارەکان ژمارەی دانیشتوانی عێراق و هەرێمی کوردستان بەردەوام ڕووی لە هەڵکشانەو بە هەمان ئەو گەشەسەندنەی دانیشتوان خواست و بەکاربردنی گەنمیش بەردەوام ڕووی لە بەرزبوونەوە بووە، بە جۆرێک لە ساڵی (2010) کاتێک ژمارەی دانیشتوانی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە بریتی بووە (30 ملیۆن و 340 هەزار) هاوڵاتی، قەبارەی بەکاربردنی گەنم بریتی بووە لە (4 ملیۆن و 220 هەزار) تۆن گەنم لە ساڵەکەدا. بەڵام لە ساڵی (2010) کاتێک ژمارەی دانیشتوانی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە دەگاتە (38 ملیۆن و 620 هەزار) هاوڵاتی، قەبارەی بەکاربردنی گەنم بەرزدەبێتەوە بۆ (5 ملیۆن و 372 هەزار) تۆن گەنم لە ساڵەکەدا. ئەگەر بەپێی ئەو ئامارە بێت هەر تاکێکی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە بە تێکڕای ساڵانە پێویستی بە بڕی (139) کیلۆ گرام گەنم هەیە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییەکانی وەکو (نان، سەمون، کێک، پسکیت، ساوەر، قەرەخەرمان، بڕوێش، گەنمەکوتاو، دۆینە و سەرجەم ئەو پێداویستیانەی لە گەنم بەرهەم دێن). سەبارەت بە بەکاربردنی بڕی گەنم لە عێراق و هەرێمی کوردستان (بڕوانە خشتەی ژمارە (7)) خشتەی ژمارە (7) پێنجەم: بەرهەمهێنان و بەکاربردنی گەنم لە هەرێمی کوردستان وەک پێشتر ئاماژەمانی پێدا بەپێی ستانداردی جیهانی هەر تاکێک بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە خۆراکییەکانی ساڵانە پێویستی بە بڕی (71) کیلۆگرام گەنم هەیە. بەڵام هاوڵاتیانی عێراقی بە هەرێمی کوردستانیشەوە نزیکەی دوو هێندەی ستانداردی جیهانی گەنم بەکاردەهێنن کە بۆ هەر تاکێیک تێکڕا (139) کیلۆ گرامە. بەم جۆرەش بێت بەپێی دوا زانیارییەکانی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا گەیشتووە بە (6 ملیۆن و 270 هەزار) کەس، واتە بۆ پڕکردنەوەی پێداویستی گەنمی دانیشوانی هەرێم ساڵانە هەرێمی کوردستان پێویستی بە بڕی (871 هەزار و 530) تۆن گەنم هەیە. هەرچی بەرهەمی جوتیارانی هەرێمی کوردستانە لە ماوەی نێوان ساڵانی (2010 - 2020)، لەسەر ئاستی هەرسێ پارێزگاکەی هەرێم و بە پارێزگای هەڵەبجەو ئیدارەی گەرمیانیشەوە بەرهەمی تێکڕای جوتیارانی کوردستان ساڵانە بریتی بووە لە (1 ملیۆن و 315 هەزار و 994) تۆن گەنم. واتە ئەگەر ئەو بەرهەمە دابەشی (139) کیلۆ گرام بکەین، کە پێداویستی هەر تاکێکە، بەشی (9 ملیۆن و 467 هەزار و 583) کەس دەکات. بەم ئەنجامەش دوای پڕکردنەوی پێداویستی ناوخۆ بەرهەمی گەنمی جوتیارانی هەرێمی کوردستان بڕی (444 هەزار و 464 ) تۆن گەنم زیاتر لە پێداویستی خۆی بەرهەم دەهێنن. سەرچاوەکان 1.    ماڵپەڕی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان، پوخته‌ی داتای به‌روبوومه‌ كشتوكاڵیه‌كان 1969-2020؛ https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/%D9%BE%D9%88%D8%AE%D8%AA%D9%87%E2%80%8C%D9%89-%D8%AF%D8%A7%D8%AA%D8%A7%D9%89-%D8%A8%D9%87%E2%80%8C%D8%B1%D9%88%D8%A8%D9%88%D9%88%D9%85%D9%87%E2%80%8C%D9%83%D8%A7%D9%86-1969-20201.pdf 2.    قصی الكلیدار، سعد عزیز ناصر و احلام كامل اسماعیل و المعهد التقنی فی المسیب، تحلیل اقتصادی للتوقعات المستقبلیە لانتاج واستهلاك القمح فی العراق للمدە 2010 – 2020 باستخدام نماژج التوقع الملائمە، علی الموقع؛ https://iasj.net/iasj/download/e6050169fa46823f 3.    أكبر الدول المصدرە للقمح فی العالم، سكای نیوز عربیە – أبوڤبی، علی الموقع؛ https://www.skynewsarabia.com/business/1507116-%D8%A7%D9%94%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AF%D8%B1%D8%A9-%D9%84%D9%84%D9%82%D9%85%D8%AD-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85 4.    أكبر المصدرین والمستوردین وأهم المنتجین للقمح فی العالم، علی الموقع؛ https://www.almayadeen.net/news/economic/%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B5%D8%AF%D8%B1%D9%8A%D9%86-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%8A%D9%86-%D9%88%D8%A3%D9%87%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D8%AA%D8%AC%D9%8A%D9%86-%D9%84%D9%84%D9%82%D9%85%D8%AD-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85

راپۆرت: درەو تەنیا چوار رۆژ ماوە بۆ وادەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری عێراق، سەدر هێشتا سورە لەسەر هەڵوێستی خۆی "حكومەتی زۆرینە"، هەردوو بەرە نەیارەكە بۆ دانیشتنی رۆژی شەممە، گرەو لەسەر دەنگی پەرلەمانتارە سەربەخۆكان دەكەن، ژمارەكان ئاماژە بەوە دەكەن، ئەگەر هەموو پەرلەمانتارە سەربەخۆكان بەشداری كۆبونەوەكە بكەن، هێشتا نیسابی یاسایی بۆ بەڕێوەچوونی دانیشتنەكە تەواو نابێت، ئەگەر لایەنە شیعەكان لەناوخۆیاندا نەگەنە رێككەوتن.. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. گەڕێكی نوێ رۆژی شەممەی هەفتەی داهاتوو، جارێكی تر وادەی دانیشتنی پەرلەمانی عێراقە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار. (40) كەس خۆیان بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار كاندید كردووە، ئەم پۆستە بەپێی عورفێك كە لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە عێراق پەیڕەو دەكرێت، پشكی كوردە، لەناو كوردیشدا ئەم پۆستە تاوەكو ئێستا یەكێتی نیشتمانی كوردستان بردویەتی، بەڵام ئێستا دۆخەكە گۆڕاوە، پارتی دەیەوێت ئەمجارە پۆستی سەرۆك كۆمار وەرگرێت‌و لەبەرامبەردا وەزارەتێكی باڵا لە عێراق بۆ یەكێتی بەجێبهێڵێت (وەزارەتی دەرەوە). ناكۆكی پارتی‌و یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار‌و رێكنەكەوتنیان لەسەر كاندیدێكی هاوبەش، هەردوو حزبەكەی دابەشكردووە بەسەر بەرە ناكۆكەكانی شیعەدا، پارتی لەگەڵ موقتەدا سەدری براوەی یەكەمی هەڵبژاردندایە، یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (مالیكی، عامری، فالح فەیاز، قەیس خەزعەلی، عەبادی، حەكیم)دایە‌و ئەم بەرەیە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی لێدەكرێت.  نیساب لەنێوان سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگیدا دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بەگوێرەی ئەوەی دادگای باڵای فیدراڵی بڕیاری لێداوە، نیسابە یاساییەكەی (دوو لەسەر سێ)یە، واتە بۆ ئەوەی كۆبونەوەكە بەڕێوەبچێت، دەبێت لە كۆی (329) ئەندامی پەرلەمان، (220) ئەندامیان لەكاتی دەستپێكردنی دانیشتنەكەدا ئامادە بن. هەردوو بەرە ناكۆكەكە، واتە بەرەی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)‌و بەرەی (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی+ یەكێتی+ هەندێك لە پەرلەمانتارانی سوننە) بەتەنیا خۆیان ناتوانن (220) ئەندام بۆ بەڕێوەچوونی دانیشتنی رۆژی شەممە كۆبكەنەوە.  هاوپەیمانێتی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) بەتێكڕا خاوەنی (171) كورسی پەرلەمانە، لەبەرامبەردا  بەرەی (چوارچێوە+ یەكێتی+ هەندێك لە سوننەكان) بەتێكڕا ژمارەی كورسییەكانیان دەگاتە نزیكەی (105) كورسی.  پەرلەمانتارانی چوارچێوەی هەماهەنگی بەمدواییە چەندجارێك قسەیان كردووە لەبارەی ئەوەی دەیانەوێت هاوپەیمانێتییەك رابگەیەنن بەناوی (هاوپەیمانی چەسپاوی نیشتمانی)‌و ئەم هاوپەیمانێتییە بەپێی قسەی ئەوان، خاوەنی نزیكەی (130) كورسییە، بەڵام ئەمە تائێستا تەنیا وەكو قسە ماوەتەوە‌و هاوپەیمانێتییەكە بەفەرمی رانەگەیەندراوە. سەدر كە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار وەكو تێكشكاندنی یەكەمین بەربەست لەبەردەم پێكهێنانی حكومەتی نوێدا دەبینێت، دەیەوێت هەرچۆنێك بووە، نیسابی دانیشتنی رۆژی شەممە تەواو ببێت‌و سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، چونكە بەگوێرەی دەستور، دوای هەڵبژاردنی، سەرۆك كۆمار كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان رادەسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، سەدر براوەی یەكەمی هەڵبژاردنە‌و لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان‌و سوننەكاندا، كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان پێكدەهێنێت.  لەبەرامبەردا نەیارەكانی سەدر، واتە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی، بۆ ئەوەی كێشە بۆ نیسابی دانیشتنەكە دروست نەكەن، داوا دەكەن، هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا ناوی كاندیدی سەرۆك وەزیران لەناو پەرلەماندا دیاری بكرێت‌و پرسی بەشداری ئەوان لە حكومەتی داهاتوو یەكلا بكرێتەوە. لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن، هێشتا هیچ گرەنتییەكیان لە سەدر وەرنەگرتووە لەبارەی بەشداربونیان لە حكومەت، بەبێ ئەم گرەنتییە، هەوڵ دەدەن بۆ جاری دووەم دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار پەكبخەن، چونكە پێیانوایە ئەگەر ئەمجارە دانیشتنەكە پەكبخەن، هیچ رێگاچارەیەك نامێنێتەوە، جگە لەوەی جارێكی تر پەنا بۆ سازدانی هەڵبژاردنێكی نوێ ببرێت (هەرچەندە ئەمڕۆ  نوری مالیكی لە تویتێكدا بژاردەی دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردنی رەتكردەوە)، دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردن لە سودی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییە، بەتایبەتیش ئەوان هەر لە بنەڕەتەوە لە ئەنجامی هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو ناڕازی بوون، یاسای نوێی هەڵبژاردن غافڵگیری كردن‌و سەدر بەسەریاندا سەركەوت.  گرەو لەسەر سەربەخۆكان  سەدر بۆ ئەوەی نیسابی كۆبونەوەی رۆژی شەممەی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تەواو بكات، پەنای بۆ پەرلەمانتارانی سەربەخۆ برد، دوێنێ لە تویتێكدا، دوای لێكردن نەكەونە ژێر كاریگەری فشارو كڕینەوە. سەدر بەڵێنی بە پەرلەمانتارانی سەربەخۆ داوە، ئەگەر بەشداری دانیشتنەكە بكەن‌و پشتیوانی حكومەتی زۆرینە بكەن، بەشدارییان پێبكات لە حكومەتی نوێدا.   ئەوانەی پێیان دەوترێت پەرلەمانتاری سەربەخۆ، مەبەست لەوانەیە كە بەشێوەی سەربەخۆ خۆیان كاندید كردووە‌و یان لە دەرەوەی هێزە نەریتییەكانن‌و لەم خولەی پەرلەمانتار بەهۆی یاسای نوێی هەڵبژاردنەوە سەركەوتوون، ژمارەی ئەمانە بە تێكڕا (48) پەرلەمانتارە.   ئەمانە لەدوای بانگەوازەكەی دوێنێی سەدرەوە، لەناو خۆیاندا سەرقاڵی گفتوگۆن لەبارەی ئەوەی بەشداری كۆبونەوەی رۆژی شەممە بكەن‌و پشتیوانی حكومەتە "زۆرینە"كەی سەدر بكەن یاخود نا، ئەم پەرلەمانتارانە لە هەردوو بەرەكەوە لەژێر فشاردان، سەدر هۆشدارییان پێدەدات ئەگەر بەشداری كۆبونەوەكەی شەممە نەكەن، پەرلەمانی نوێی عێراق هەڵدەوەشێتەوە‌و هەڵبژاردنێكی نوێ دەكرێت‌و ئەمجارە چانسیان نابێت سەركەوتن بۆ پەرلەمان، لەبەرامبەردا چوارچێوەی هەماهەنگی دڵنیاییان پێدەدات تەنانەت ئەگەر حكومەتی نوێش پێكنەیەت، رێگەنادەن پەرلەمان هەڵبوەشێتەوە‌و ئەوان لە شوێنی خۆیان بەردەوام دەبن.  هەندێك سەرچاوەی نزیك لە پەرلەمانتارانی سەربەخۆ باسلەوە دەكەن، لەكۆی (48) پەرلەمانتار، زیاتر لە (30) پەرلەمانتاری سەربەخۆ یەكلابونەتەوە بۆ ئەوەی بەشداری كۆبونەوەی شەممە بكەن بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارو نیساب نەشكێنن، لەم (30) پەرلەمانتارە، (18) كەسیان پەرلەمانتاری (هاوپەیمانی لەپێناو خەڵك)ن كە هاوپەیمانێتی نێوان بزوتنەوەی ئیمتیداد‌و جوڵانەوەی نەوەی نوێیە، ئەمانە تائێستا یەكلابونەتەوە بەشداری كۆبونەوەكە بكەن، ئەمەش بەبەهانەی ئەوەی خۆیان كاندیدیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار هەیە كە كاندیدەكە (رێبوار ئەوڕەحمان)ە لە جوڵانەوەی نەوەی نوێ.  ئەگەر وەكو ئەوەی سەرچاوەكان باسی دەكەن، (30) پەرلەمانتاری سەربەخۆش لەگەڵ سەدر بڕۆن‌و بەشداری دانیشتنی رۆژی شەممە بكەن، ئەوە بە تێكڕا ژمارەی كورسییەكانی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) لەگەڵ سەربەخۆكان دەبێت بە (200) كورسی، ئەمەش هێشتا (20) كورسی كەمی هەیە بۆ تەواوكردنی نیسابی دانیشتنەكە كە (220) كورسییە، واتە لەم حاڵەتەشدا هێشتا تەواوبوونی نیساب كێشەی تێدایە.  ئەمە لەكاتێكدایە لەبەرامبەردا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی (بەرەی ئێران) بەهەمان شێوەی سەدر، كار لەسەر راكێشانی پەرلەمانتارانی سەربەخۆ دەكەن بەلای خۆیاندا.  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی‌و یەكێتی‌و پەرلەمانتارانی سوننە، ئەگەر بتوانن بە تێكڕا (110) پەرلەمانتار كۆبكەنەوە، ئەوا دەتوانن دانیشتنی پەرلەمان رۆژی شەممە پەكبخەن، ئەمە پێی دەوترێت (الپلپ المعگل) واتە (یەك لەسەر سێی پەكخەر). بەرهەم ساڵح یان رێبەر ئەحمەد ؟ ئەگەر هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) بتوانن نیساب بۆ دانیشتنی رۆژی شەممە تەواو بكەن، كاندیدی پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار (رێبەر ئەحمەد) لە گەڕی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا، بە زۆرینەی سادە‌و بەدەنگی هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەكە پۆستی سەرۆك كۆمار دەباتەوە.  لەبەرامبەردا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی‌و یەكێتی، توانای تەواوكردنی نیسابی یاسایی پەرلەمانیان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار نییە، بەڵام رەنگە بتوانن بە پاڵپشتی ئێران (110) كورسی كۆبكەنەوە‌و نیسابی یاسایی دانیشتنەكە تێكبدەن، لەم حاڵەتەشدا بۆ جاری دووەم هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار پەكی دەكەوێت‌و دۆخەكە دەگاتە بنەست، دەرگا لەسەر بەڕِێوەچوونی هەڵبژاردنێكی نوێ لە عێراق دەكرێتەوە، واتە چانسی هەڵبژاردنەوەی بەرهەم ساڵح وەكو سەرۆك كۆمار، بەبێ رێككەوتنی لایەنە ناكۆكەكانی شیعە ئەستەمە. هەردوو جەمسەرە ناكۆكەكەی شیعە دەڵێن، پۆستی سەرۆك كۆمار پشكی كوردەو ئەوان دەستوەردان لە دیاریكردنی كاندیدەكەیدا ناكەن، بەڵام لەڕاستیدا هەردوو جەمسەرەكە، یەكلابونەوەی پۆستی سەرۆك كۆماریان بەستوەتەوە بە چارەنوسی حكومەتی داهاتووەوە، بەبێ رێككەوتنی خۆیان لەسەر كاندیدی سەرۆك وەزیران، رێگە بەتێپەڕینی كاندیدی سەرۆك كۆمار نادەن.  كورد لە ناكۆییەكانی ناو ماڵی شیعەدا دابەشبوونی كورد (پارتی‌و یەكێتی) بەسەر جەمسەرە ناكۆكەكانی شیعەدا، هەرێمی كوردستانی خستوەتە ژێر فشارەوە، سەرەتای ئەم فشارانە سەرەتا خۆی لە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراق نیشاندا كە پرۆسەی نەوتی هەرێمی كوردستانی بە نادەستوریی ناوبرد، لە قۆناغی دووەمیشدا موشەكە بالیستییەكانی ئێران بۆسەر هەولێر، فشارەكان گەیشتنە لوتكە.  پارتی‌و یەكێتی بەیەكەوە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان دروستكردووە‌و هەردووكیان لە هەڵمەتی هەڵبژاردندا بانگەشەی "یەكڕیزییان" بەرزكردوەتەوە، ئێستا بە هەردووكیانەوە، لەرێگەی بەغدادەوە فشاریان لەسەر حكومەتەكەی خۆیان دروستكردووە.   لەدوای روخانی رژێمی سەددام‌و دروستبوونی عێراقی نوێدا، یەكەمجارە كورد (پارتی‌و یەكێتی) بەم قورسییە دەچنە ناو كێشەكانی ناو ماڵی شیعەوە، ئەمە هەر لەسەرەتاوە ئێرانی لە پارتی توڕە كرد‌و یەكێتیشی خستە ناو بەرەی دۆستەكانی تارانەوە.  لەدوای ئەم دابەشبونە نوێیەی پارتی‌و یەكێتییەوە بەسەر بەرە ناكۆكەكانی شیعەدا، پەیوەندی هەردوو حزب لەناو حكومەتی هەرێمی كوردستانیش ئاڵۆزی تێكەوتووە، قەیرانی دارایی‌و كێشەی موچە لە سلێمانی سەریهەڵداوەتەوە.

  درەو: سەرۆكی پێشوی شارەوانی سلێمانی دوای چەند رۆژێك لە بڕیاری لابردنی ناونیشانی دەیان دۆنم زەوی سلێمانی گۆڕیوە بۆ پرۆژەی نیشتەجێبوون، كە لە ماستەرپلانی سلێمانیدا شوێنی تەرخانكرواوە بۆ كۆمەڵگەی وەرزشی. توانا كەمال سەرۆكی پێشوی شارەوانی سلێمانی لە نوسراوێكدا كە ئاراستەی بەڕێوەبەرایەتی نەخشەدانانی ئاوەدانی پارێزگای سلێمانی كردووە داوای گۆڕینی نەخشەی ژمارەیەك پارچە زەوی دەكات كە لە ماستەرپلانی سلێمانیدا شوێنی وەرزش و یاریگای نێودەوڵەتیە بۆ شوێنی نیشتەجێبوون. نوسراوەكەی توانا كەمال سێ رۆژ دوای لابردنیەتی لە پۆستی سەرۆكی شارەوانی سلێمانی، چونكە بڕیارەكەی توانا كەمال لە 9/2/2022 داوای گۆڕینی ناونیشانی ئەو پارچە زەویانە دەكات، بەڵام بڕیارەكەی وەزارەتی شارەوانی لە رۆژی 6/2/2022 دەرچووە بۆ لابردنی توانا كەمال لە پۆستەكەی و لە خاڵی سێیەمیدا هاتووە كە ئەم بڕیارە لە رێكەوتی دەرچوونیەوە جێبەجێدەكرێت .  ئەو بڕیارەی سەرۆكی پێشوی شارەوانی سلێمانی كە بۆ پارچە زەویەكانی ژمارە (40,31) كەرتی 3/ی بۆگەنەو زەوی ژمارە (50) كەرتی 4/ی وڵوبەو زەویەكانی ژمارە (1,2,3,4,5,6,27 )كەرتی 7/ی ئاوبارە كە بە دەیان دۆنم زەوی دەبێت، لە نوسراوەكەدا ئاماژە بەوەكراوە چالاكیەكەی  بەپێی نەخشەی ماستەرپلانی شاری سلێمانی، بۆ چالاكی وەرزشیەو لەبەر ئەوەی بەپێی واقع حاڵ بۆ پرۆژەی نیشتەجێبوون گونجاوە و لە ماستەرپلاندا شوێنی تر تەرخانكراوە بۆ یاریگای نێودەوڵەتی. ئەم داواكارییەی سەرۆكی پێشوی شارەوانی سلێمانی هەوڵێكە بۆ گۆڕینی ماستەرپلانی سلێمانی  ماستەرپلانەكەی سلێمانی كە لە ساڵی 2003 لەلایەن كۆمپانیایەكی ئەڵمانیەوە دانراوە، ڕووبەرەكەی 472 كیلۆمەتر چوار گۆشەیەو لەبازگەی كەڵەوانان لەباكوری ڕۆژئاوای سلێمانییەوە درێژدەبێتەوە كە(24كم باكوری ڕۆژئاوای سلێمانی 25 كیلۆمەتریش ڕۆژئاوای سلێمانی كە بازگەی ئەڵاییە دەكات و 12كم باكوری سلێمانی كە  بازگەی دۆڵەروِت دەگرێتەوە‌و لەگەڵ 17 كم باشوری ڕۆژهەڵاتی سلێمانی كە بازگەی نێوان عەربەت و سلێمانی دەكات).  

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) یەکێک لە ئاکارە سەرەکییەکانی ئەو دۆخە سیاسیی و دینیی و فەرھەنگیی و ئەخلاقییەی لە ھەرێمدا سەروەرکراوە، ئیستیقالەکردنە لە ڕەخنەگرتن لە خود خۆی، سەیرنەکردنی ڕەخنەگرانەی خود خۆی و  تاوانبارکردنی ئەوانیترە بەوەی ھەیە و لەئارادایە. ھەڵواسینی ھۆکاری کێشە و قەیران و ناشیرینییەکانی ناو ھەرێم بە کەسانیتردا، ئەو تەکنیکە ئاسانەیە کە لە زیاد لە ئاستێکدا ئامادەیە و لەناو زیاد لە بوارێکدا کاردەکات. ئەم دۆخەش دروستکردنی ڕستێکی درێژ لە ناحەز و دوژمنی دەرەکیی و ناوەکیی لێدەکەوێتەوە کە ھەرجارەو ناوێکیان لێدەنرێت. لە پشتی ھەموو ئەمانەشەوە پاکژ و بێگەرد ڕاگرتنی وێنەی خود خۆی ئامادەیە، کە گوایە ئەو ناحەزە دەرەکیی و ناوەکییانە کاریان تێکدانی ئەو ”پاکژیی“ و ”بێگەرد“بوونە ئەبەدییەیە. ڕەوتی مێژوویی تۆمەتبارکردنی ”ئەوانیتر“ زۆر فروانترە لەوەی تەنھا لەناو ھەرێمدا نیشتەجێبکەین، زیاد لە سەدەیەکە لەم ناوچەیەدا ئەم دۆخە باڵادەستە. ئایدیۆلۆژیا گەورەکانی ئەم ناوچەیە ڕۆێکی گەورەیان لەم گەمەی داتاشینی ناحەز و دوژمنە ناوەکیی و دەرەکییەدا، بینیوە. تاوانبارکردنی ئەوانیتر و نیشاندانیان وەک پیلانگێڕ و شێوێنەر ھەم ڕەگەزێکی سەرەکیی و بنەڕەتیی ئایدیۆلۆژیای ناسیۆنالیزمە، ناسیۆنالیزم لە ھەموو شێوەکانیدا، لە شێوە چەپگەر و ڕادیکاڵەکانییەوە بۆ شێوە ڕاستڕەوەکانی، ھەم کۆڵەکەیەکی سەرەکیی ئایدیلۆژیای ئیسلامیزم، یان ئیسلامی سیاسییە، بە ھەموو باڵەکانییەوە. بەشێکی گەورەی ناسیۆنالیستەکان و ژمارەیەکی گەورەی ئیسلامییەکان لەم ستراتیژیەتی تاوانبارکردنی ئەوانیترەوە، ئاڵاون. لەباتی ئەوەی بە چاوێکی ڕەخنەییەوە سەیری ئەو سیستمی بەھا و نۆرم و ئەخلاقیاتە بکەن کە لە پشتی وێناکردنی ئەوانەوە بۆ دونیا ھەیە و ئامادەیە، ھەمیشە سەیری شتێکی دەرەکیی دەکەن و ھێرشدەبەنە سەر ئەو ھێزە دەرەکییە. جارێک خۆرئاوا، جارێک کاپیتالیزم، جارێک عەلمانیەت، جارێک کولتورە نامۆکان، جارێک کۆلۆنیالیزم، جارێک کۆلۆنیالیزمی نوێ، جارێک ئیسرائیل و جارێک ئەمریکا، ھتد...تاوانباردەکەن، کاتێکیش دادەبەزن بۆ ئاستی ناوخۆ، جارێک ئەم یان ئەو ڕۆشنبیر و ڕێبازی فیکریی، جارێکیتر ئەم یان ئەو پارتی سیاسیی، جارێکیتر ئەم یان پیلانی دوژمنکارانەی کەسانێک کە لە دەرەوە ئاراستەدەکردێن، تاوانباردەکرێن. لە دواھەمین ڕووداوی کارەستائامێزی دونیای ئێمەشدا، ڕووداوی کوشتنی ماریا لە ھەولێر، ڕێکخراوەکانی ژنانیان تاوانبارکران. لە ھەموو ئەم دۆخانەدا لەباتی ڕاوەستانێکی ڕەخنەگرانە و پشکنینێکی ڕاستەقینەی دونیای خۆمان وەک دونیایەکی پڕ لە ناشیرینیی، لە سیاسیی ناشیرنەوە بیگرە بۆ ڕۆشنبیر و مەلای دینی و واعیزیی ئەخلاقیی ناشیرین، لەباتی ھەڵکۆڵینی بنەما جیاوازەکانی ئەو ھەموو توندوتیژییە مادیی و ڕەمزییەی لەو کۆمەڵگایەدا ھەیە و ئامادەیە، پەنا بۆ چارەسەرە ھەرە سادە و ھەرە ھەڵەکە دەبرێت: تاوانبارکردنی ئەوانیتر.  ھەر لە پەیوەندیدا بە کوشتنی ماریاوە لەمڕۆدا و کوشتنی ماریاکان لە ڕابوردودا و کوشتنی ئەو ماریایانەی تریشەوە کە لە ئایندەدا دەکوژرێن، ئەو پرسیارەی پێوسیتە لە خۆمانی بکەین ئەوەیە: ئایا چ شتێکە وادەکات ئەو ھەموو ژنە لە دونیای ئێمەدا بکوژرێت؟ چی وادەکات ژن وەک بوونەوەرێکی کەمنرخی پلە دوو و پلە سێ سەیربکرێت؟ چ شتێک ئەو مافە بە پیاو دەدات بەو ئاسانییە کۆتایی بە ژیانی خوشک و دایک و ھاوسەرەکانیان بھێنن؟ لە کوێی دین و ئەخلاق و سیاسەت و فەرھەنگدا ئەو  باروتە شاراوەیە بگەڕێین کە بەو ئاسانییە بەڕووی ئافرەتاندا دەتەقێنرێتەوە؟ چ جۆرە عەقڵیەت و خەیاڵ و وێناکردنێکی کۆمەڵایەتیی ژێرخانی ئەو ھەموو کوشتنە دادەڕێژێت؟ کام ڕوانین بۆ پیاوبوون و ژنبوون، کام دید بۆ ژیانی شەخسیی و ئازادیی، کام ڕوانین بۆ تاکەکەسبوون و سەربەخۆیی، کام تێگەیشتن بۆ جەستە، کام مانا بۆ ئەخلاق بەرپرسە لەم کوشتارە؟ بە ڕادەی ئەمانەش گرنگ ئەوەیە لەو دونیا تازەیە تێبگەین کە دروستبووە و ئینسنای ئێمە، بە تایبەتی نەوە گەنجەکان، کەوتونەتە ناوییەوە. تەحەدا و ئەگەرەکانی ئەو دونیا تازەیە کامانەن و مرۆڤی ئێمە چۆن دەتوانێت لەناویدا وەک بوونەوەرێکی خاوەن کەرامەت بژیی؟  ئەوەی لە دونیای ئێمەدا ڕووئەدات پشتگوێخستنی ئەو کارە سەرەکییانە و ئەنجامدانی پێچەوانەکانیانە، لەباتی پشکنینی ئەو خاڵانەی لەسەرەوە باسکران و دۆزینەوەی ئەو دید و ڕوانین و نرخاندنە ترسناکانە بۆ کولتور و دین و ئەخلاق و مرۆڤ، کە شەڕانیی و نائینسانیی و وێرانکەرن، کە مرۆڤێک لە مرۆڤێکی تر، ژن لە پیاو، گەورە لە بچووک، ھەژار لە دەوڵەمەند، بە کەمتر یان بەرزتر دادەنێن، لەباتی ئەوەی لەوە تێبگەین کە ڕۆژگار و سەردەمە نوێیەکان پێویستیان بە پەیوەندیی و ئەخلاقیات و تێگەیشتنی نوێ بۆ مرڤبوون و بۆ دین ھەیە، لە جێگای ئەوەی سەربنێین بەسەری یەکەوە و ھەوڵبدەین ڕێگاچارەیەک بۆ ئەو ھەموو قەیرانە گەورانە بدزۆینەوە، کە ئەو ھەموو کوشتن و سوکایەتیپێکردن و کەرامەتشکاندنەی لێدەکەوێتەوە. دەڵێم لەباتی ئەنجامدانی ئەم کارانە پەنا بۆ چارەسەر ھەرە ئاسان و ھەرە ھەڵەکە دەبەین و ”ئەوانیتر“ بە ھۆکاری دروستبوونی کێشەکان تۆمەتباردەکەین، بەمەش ھەم ئەستۆپاکی خۆمان دەسەلمێنین، ھەم لە ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەقینە، بەڵام زەحمەتی، کێشەکان ڕادەکەین.   لەناو کردەی ئەم ڕاکردن و ئەستۆپاکڕاگرتنەدا بوونەوەرێک ئامادەیە خۆی بە پاکژ و دونیای دەرەوەی خۆی بە پیس، خۆی بە ئیماندار و ئەوانیتر بە بێئمان، خۆی بە بوونەوەرێکی ئەخلاقیی و ئەوانیتر بەبێئەخلاق دەزانێت. کەسێک ئامادەیە بوێری ئەوەی نییە سەیری ئەو جیھانەبکات کە بەدەوری خۆیدا دروستیکردوە، سەریری خۆی بکات چی لەناوخۆیدا دروستکردوە و بووە بە چ کەسایەتییەکی شێواو. لەباتی ئەمانە گەشە بە ڕوانینێکی ھەڵە ئەدات کە پێیوایە ئەم کۆمەڵگایە ھیچ کێشەیەکی نییە جگە لە دروستبوونی ڕێکخراوەکانی ژنان. ئەو باوەڕەی کە پێیوایە جاران کۆمەڵگایەکی پاکژ و بێکێشەمان ھەبووە و ژنی تێدا ئیھانەنەکراوە، چ جای کوشتنی، باوەڕێکی تەواو خورافییە. شێوازیی مامەڵەکردنی توندوتیژانەی ژنان و کردەی بەکەمتر تەماشاکردن و لەوێوە ئیھانەکردنی ھەمەجۆر و ھەمەلایەنیان، مێژوویەکی درێژیان ھەیە و ھەم نۆرم و بەھا و ئەخلاقیاتی باڵادەست و ھەم دین و ھەم ئەدەبیاتی کۆن و تازەی ئێمە، بەشدارە لە دروستبوونیدا. ئەوەی ئەمڕۆ ڕووئەدات لەزیاد لە ئاستێکیدا ڕاکێشانی سەردەمە کۆنەکانە، بۆناو ئێستا.  کە ئەمە دەڵێم دەبێت ئاگاداری ئەوەبین نەکەوینە ناو ”گوتاری خودنەفرەتی“یەوە. ئێمە پێوستمان بە ڕەخنەکردنێکی ھەمەلایەن و بەرفراوانی فۆرمە باڵادەستەکانی خود ھەیە لە کۆمەڵگای ئێمەدا، خودی تاکەکەسیی و خودی دەستەجەمعیی، خودی سیاسیی، خودی ئەخلاقیی، خودی دینیی و خودی ڕەمزیی. بەڵام بەبێ کەوتنە ناو زەلکاوی خودنەفرەتییەوە. ئەمە تاقە دەرچەیەکی مێژوویی و ئەخلاقیی و ئینسانییە لەبەردەمماندا.

 شرۆڤە: د. هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو)  مەرج نییە زیندووکردنەوەی نەورۆز لە هەموو حاڵەتێک و هەموو وڵاتێکدا رۆڵی ئەرێنی ببینێت، ئەوەی ڕۆڵ دەبینێت شێواز و ئەو گوتارەیە کە کاری تێدا دەکرێت و بە چ شێوەیەک کوردانی لەدەور خڕ دەکرێتەوە. بەتایبەت بە هۆی چەندپارچەیی کوردستان و جیاوازی-هاوبەشی شوناسی کورد و نەتەوە هاوسێکانییەوە کە هەمانکات داگیرکاری خاکەکەیین و نەورۆزیش بۆنە و جەژنیانە. بۆیە چەند گرنگە کە نەورۆز جەژنێکی هاوبەش بێت لەو جوگرافیا فراوانەی کە هەیەتی و کوردیش بەو گەلانەوە لەم  جەژنەدا دەبەستێتەوە، لەوە گرنگتر بەتایبەت بۆ کورد (کە خاوەن دەوڵەت و هەژموونی فەرمی و هێزی هاوتای وان نییە)، ئەوەیە کە هەم لە واتا و هەم لە شێوازی یادکردنەوەی ئەو جەژنەدا بەرامەی کوردستانێتی پێببەخشرێت و جەخت لەسەر جیاوازییەکانی ئەو رۆژەش لەگەڵ دەوڵەتە پەڕگیرە نەتەوەیی و مەزهەبییەکانی دراوسێدا بکرێتەوە، ئیتر ئەمەش لە ڕێنووسەکەیەوە بیگرە تا دەگاتە دروشم و نەریتەکانی یادکردنەوە، چونکە جۆری نووسین و پیتەکانی، دیسانەوە دەرخەری ئەو جیاوازییە پارێزەرە یان هاوبەشییە سڕەرەوەیەن و دەتوانن پارێزەر یان کاڵکەرەوەی شوناس بن. لە ئێران و تورکیادا کە هەنووکە زۆرترین زەبری سڕینەوەی شوناس لەو دوو وڵاتەوە بەر کورد دەکەوێت، نەورۆز یان یاد نەکرێتەوە یان هەوڵبدرێت ئەو ئەفسانە هاوبەشە نەریتییە فارسی و ئێرانی و تورکی و تۆرانیانەی لێدەربهێنرێت کە ئەنقەست بەکاردەهێنرێن و دەبنە کەرەستەی هەڕەشەی کولتووری و پاسیڤکردنی کوردان. لێرەدایە دبلۆماسییەتی کولتووری و نەرمەهێزی سیاسیی و کۆمەڵایەتی ڕۆڵی گرنگتر لە چەک و مێزەکانی دانوستاندن دەبینێت، جا چ لە هاوبەشانە یادکردنەوەیدا، یان لە بایکۆتکردنیدا یاخود لە جیاواز یادکردنەوەیدا بێت. وەک چۆن لە کاتی خۆیدا کۆمەڵەی تەعالی کوردستان و پیرەمێردی شاعیر و ساڵح دیلان و ...تاد باشترین سودیان بەرامبەر میراتگرانی عوسمانی و عەرەب لێوەرگرت بۆ پارێزگاری لە کوردستان. تەنانەت لە شێوەی نوسینی وشەکەشدا دەبێت پارێز بکرێت لە نووسینی نەورۆز بە شێوەی "نوروز یان Nevroz"، چونکە فارس و تورک بەوشێوەیە دەینووسن و ئەم شێوە نووسینانەش لە دەیان چەمکی دیکەدا بەشێکە لە سیاسەتی نەرمەهێزی کولتوورییان بەرامبەر کورد.  نەورۆز، لە کاریگەرییەکەیەوە نەورۆز لە سەدساڵی رابردووی دەرکەوتنی دەوڵەتی نەتەوەیی و ناوەندگەرای ئێرانی، تورکی و عەرەبیدا، بەرلەوەی نەریت و روداوێکی مێژوویی دێرین بێت، ئامرازێکی داهێنراو یان رەتکراوەی دەستی گێڕانەوە رەسمییەکانی ئەو دەوڵەتانە بووە، یان وەک شوناس بەکاریانهێناوە(ئێران و تورکیا) یان لەبەر شوناس رەتیانکردۆتەوە(عێراق و سوریا). لەپەنای ئەوانیشدا گەلانی ژێردەستەی وەک کورد (وەک نەتەوە)و عەلەوییەکان(وەک مەزهەب) بەکاریانهێناوە بۆ پارێزگاری شوناسی خۆیان لەبەرامبەر شوناسی زاڵی سەردەستەکانیان، ئەم مۆدێلەیان زیاتر لە تورکیا، عێراق و سوریا بەکارهات. ئێریک هۆبسباوم-ی مێژوونووس، ئەم جۆرە بەکارهێنان و سودوەرگرتنە لە دیاردەیەکی مێژوویی وەک نەورۆز بە "نەریتی داهێنراو" یان "داهێنراوی نەریتی" ناودەبات، بە دەربڕینێکی دی: بیدعەیەکی نەریتییە. گەر لە کۆنتێکستدا بیخوێنینەوە دەردەکەوێت کە سودوەرگرتن لە نەورۆز، هێندەی دووبارە بەرهەمهێنانەوەیە کەمتر لەبەر هەقیقەتەکەیەتی. ڕیشەناسیی "نەورۆز" ئاڵۆز و ڕای جیای لەسەرە، تەنها لەناو گێرانەوەی کورددا ئەم پەرتەوازەیی و پەسەند و رەتکردنەوەی نەورۆزە نییە، بەڵکو لەناو فارسەکانیشدا دیسان هەڵگری ڕاڤەی جیاوازە، بۆ کوردستانیان و توێژەرانی گرنگە لەو فاکتە بگەن کە مێژوو و پێدراوەکانی؛ بەرلەوەی لە نێوان هەقیقەت/راستی و ئەفسانە/درۆ-دا یەکلابکاتەوە، پێویستە بیر لە گێڕانەوەی مێژوویی و کاریگەریی گێڕانەوەکان بکاتەوە، چونکە ڕوداوەکانی مێژوو، گێڕانەوەکان و جۆری بەربێژەکان (موخاتەب)، شوێنی بەربێژەکانی و بەکارهێنانەکانی لە ناو کام گوتارەدا هەقیقەت و راستێتی و ئەفسانەییبوونی دەچەسپێنن. بۆ نمونە گرنگ نییە ئەفسانەکانی "دێوەکە و رۆمیۆی ئیتاڵیا"، "درەخت و خەوبینینەکەی باپیرانی عوسمانییەکان" و تیروکەوانەکی ئارەشی فارس" ڕاست و واقعیین یان نا، گرنگە تێبگەین کە ئەو روداوانە کاریگەرییەکانیان جێکەوتەی هەقیقییان هەیە و ڕوداوسازن و شوناس و دید و دەستپێکی مێژووی ئیتالیا، تورکیا و فارسەکان پێکدەهێنن، ئەم حیکایەتانە راست بن یان نا، بەشدارن لە کولتوور، ڕەفتار، ئابووریی، دۆخ و شوناسی گەشتیاریی کەسێتی و شوناسی گشتی ئەو وڵاتانەدا و لە جەنگەکانیشدا هاندەر و قەڵغانی نەرم بەرگریی ئەو گەلانە بوون. نەورۆز، ئیسلام، ئارییبوون و نەبوون، میدیا، گوتی، کارۆخی، سۆمەری، سوننیبوون، شافیعییبوون، سەلاحەدین و ئەیوبییەکان، میران، کوردزمانی و جلوبەرگ و تاد، بۆ کوردستان هەروان، دەبێت بیر لە کاریگەریی و وەبەرهێنانەوەی مێژوویی، ئابووری، سیاسی، دبلۆماسی و پارادبلۆماسیی ئەو ڕەهەندانەی شوناسی کوردستان بکرێتەوە، ئەم کەرەستە کولتووریی و نەریتییانە لە جوڵانەوەی سیاسیی کوردستاندا ڕۆڵێکی کاریگەرییان بینیووە و لە دەیان چەک و بزوتنەوەی چەکداری زیاتر پارێزەری مانەوەی کوردستانییان بوون. نەورۆز لە مێژوونووسی و ئەدەبیاتدا لەناو کتێبە مێژووییەکانی مێژوونووسانی کوردستانیشدا، شەرەفنامە کە یەکەم کتێبی مێژوویی "دۆزراوە"ی کوردانە و یەکەمینی دۆزراوەی مێژوونووسێکی کوردە لەبارەی ڕیشەی کوردانەوە دواوە، ئەو ڕیشەی کوردان دەباتەوە سەر رزگاربووانی دەستی زوحاک، بەڵام نەورۆز بە ئاستیاگی پاشای میدیا و کاوەی ئاسنگەرەوە پەیوەستی ناکاتەوە، بەڵکو ئەو ڕۆژە هاوتا بووە لەگەڵ نەورۆزدا کە پێشتر هەر بۆنەیەک بووە.  لەناو ئەدەبیاتی نوسراو و شیعری شاعیرانیشدا (سەدساڵی دوایی لێدەرچێت) کەمتر ئاماژە بۆ بەستنەوەی سیاسییانە و ئایدۆلۆژیانەی کاوە و ئاستیاگە بە زوحاک و پەیدابوونی نەورۆزەوە، زیاتر وەک جەژنێکی کۆمەڵایەتی و گۆڕانی سروشت و گەڕانەوەی بەهار باسکراوە. ئەحمەدی خانی(١٦٥١-١٧٠٧)  دەڵێ:  بیلجوملە دەچوونە دەر ژ مالان حەتتا دەگەھیشتە پیر و کالان رۆژا کو دەبوویە عیدێ نەورۆز تەعزیم ژ بۆمە دەما دل ئەفرۆز مەولوی تاوگۆزی-یش دەڵی:  نیشانەی نەورۆز وادەی وەھارەن یا نەشئەی ئامای نامەی نیگارەن بەڵام بە دەرکەوتنی بزوتنەوەی چەپ و سوودوەرگرتن لە ڕەمزییەتی کاوە و زەحمەتکێشییەکەی، چەپەکان وەک سیمبولی شۆڕش دژی ئیمپریالیزم و سەرمایەداری بەرهەمیان هێنایەوە، نەک وەک جەژنێکی نەتەوەیی، چونکە لە بنچینەدا ئەوان باوەڕیان بە دۆخی نەتەوەیی و کوردایەتی نییە و تەنها جەژنێک لای وان جەژنی کرێکارانە (یەکی ئایار). گرێیان داوەتەوە بە ئایدۆلۆژیای چەپ و کرێکاری و شۆڕشی سوورەوە، بۆ نمونە ئاوا دەریان دەبڕی: یادگاری چەکوشی کاوەیە نەورۆز قەڵای زوحاکی کرد بە ‌تەپ و تۆز ئاوری تۆڵەیە، بۆکوردەواری لە رەش و رووتی کوردستان پیرۆز  گۆرانی شاعیری چەپ مەشرەبیش دەیوت:  ئەی نەتەوەی کاوەی زنجیر قەف قەف بڕ رۆژی نەورۆز دای بە ‌ھەوری زستان دڕ بەرهەمهێنانەوەی واتایی نەورۆز جەمعیەتی تەعالی کوردستان لە گۆڤاری ژین-دا یەکەمین لایەنی نەتەوەیی کوردستانە کە لە دوادوایی عوسمانیدا سودی لە بەرهەمهێنانەوەی مانای نەورۆز وەرگرت و لە ١٨ی مارسی ١٩١٨دا لە وتارێکدا، نەورۆزی وەک جەژنێکی تایبەت بە نەتەوەی کورد لەقەڵەمدا و لەوەش زیاتر، هەوڵیشیداوە پەیوەستی بکاتەوە بە دەوڵەتداریی کوردەوە، بۆ ئەمەش سودی لە مێژووی ئەیوبییەکان بۆ مەرامی نەتەوەیی وەرگرتووە و ئاماژەی بەوەداوە لە هەمان رۆژدا سەڵاحەدین لەدایکبووە و لەسەر تەختی دەسەڵات دانیشتووە! (لەم وتارەدا جەخت لە راستی و درووستی گێڕانەوەکان نییە باس لە رۆڵی گێڕانەوەیە). هەر لەم وتارەدایە کە کاوە وەک باوکی کوردان دادەنرێت. ئەمەش وەک قەڵغانێک بەکارهات بەرامبەر هەژموونی تۆرانیزمی تورکی و تورکاندنی کوردانی تورکیا. ئیحسان نوری پاشا کە رابەرایەتی شۆڕشی ئاراراتی کرد، ئەویش وەک سیمبولێک لە شۆڕش و لە نوسینەکانیشدا سودێکی سیاسی لە مانادانەوە لە نەورۆز وەرگرت بەرامبەر تورکیا، وەک جەژنی نەتەوەیی بەکاریهێنا تا پارێزەری شوناسی کوردانی تورکیا بێت لە هەمبەر بە تورککردنیان. پەکەکەش گەرچی هێزێکی چەپگەرایە، بەڵام سودێکی فراوانی لەم بۆنەیە وەرگرتووە و بۆن و بەرامەیەکی چەپانە و ئاپۆیییانەی پێبەخشی، هەوڵدەدات گەریلا و چالاکەکانی کە فیداکاری دەکەن یان خۆیان دەسوتێنن کاوەی ئاسنگەری نوێیان لێبسازێنن.   لە کوردستانی عێراقیشدا دیسان وەک قەڵغان بەکارهات، نەورۆز لەناو کوردانی عێراقدا وەک یادکردنەوە و بەکارهێنانی سیاسییانەی، مێژوویەکی دێرینی نییە، تەمەنی بۆ ٧٠ ساڵێک دەگەڕێتەوە، یەکەمجار پیرەمێرد لە سلێمانیدا نەورۆزی میللی کردەوە و لە بەرامبەر شوناسی عەرەبی عێراق بەکاریهێنا، گەرنا ئەسیریی شاعیر لە کۆتایی بیستەکانی سەدەی رابردوو لە گۆڤاری زاری کرمانجی کە لە رەواندز دەردەچوو شیعرێکی لەبارەی نەورۆزەوە بڵاوکردۆتەوە و بەر لەویش حاجی قادریی کۆیی نەورۆزی لە شیعردا بەکارهێناو و مەولەوی و شاعیرانی هەورامینووسیش زۆر پێشتر نورۆز کەرەسەی شیعرییان بووە. جوڵانەوەی سیاسیی کوردستانی عێراقیش، هەمیشە هەوڵی داوە نەورۆز وەک جەژنێکی نەتەوەیی بناسێنێت و لە یاسا و دەستوری عێراقدا بیچەسپێنێت و بیکاتە پشوو و جەژنی تێدا بگێڕێت، بەمەش خۆی جیاکردەوە لە شوناسی عەرەبی، ئەم جوڵەیەش لە ١١ی ئازاردا جێی خۆی گرت و لە ئێستاشدا فراوانتر و دانپیانراوتر سود لەم جەژنە لە وڵاتانی دیکەی دراوسێ "بە بەرامەی کوردستانییەوە" وەردەگیرێت. بەڵام دۆخەکە بۆ ئێران تەواو جیاوازە، بە پێچەوانەی کوردستانیانی تورکیا و عێراق و سوریا، لە ئێران وەک چەکی توێنەرەوەی شوناسی کوردی بەکارهاتووە، چونکە دەوڵەتی مەرکەزیی ئێران، هەوڵیداوە بیکاتە کەرەستەیەکی کاریگەر بۆ بە ئێرانیکردن و لە نەتەوەخستنی کورد و هاوڕیشەکردنی لەگەڵ فارسەکاندا، هەربۆیە هەرگیز بە نەتەوە ناوی کورد لە ئەدەبیاتی رەسمی دەوڵەتی و رۆشنبیرانی پان ئێرانیدا بەکارنایەت و قەدەغەیە. ئەم حاڵەتە پێویستی بە بیرکردنەوەی ستراتیژی و ئایندەیی کورد و جوڵانەوە سیاسییەکی ئەو پارچەیە هەیە، تا لەوە زیاتر پرۆسەی تواندنەوە لەپەنای نەورۆز و حیکایەتە موزەیەفە رەسمییەکەی "ئاریبوون"دا نەتوێنرێتەوە. کورد و جوڵانەوەی سیاسییەکەی (بە چەپ و راست و بەشێکی ئیسلامییەکانیشەوە)، هەردەم لە ئامرازەکانی بەردەستیدا، سودێکی فراوانی لە نەریت، ئاین و ئەفسانەکان وەرگرتووە، لەمەشدا سودێکی نایابی لێوەرگرتووە و قەڵغانێکی کلتووریی بۆ پاراستنی شوناسەکەی لێوەرگرتوون، زۆرجار وەک کۆڵەکەی "گوتاری مانەوە"ی خۆی سودی لێ بینوون، بەڵام بەداخەوە ئەم گوتار و سودلێوەرگرتنەی لە ئەفسانە، ئاین و پێدراوە مێژووییەکان نەیبردوونەتە قۆناغی سودلێوەرگرتنی بۆ "گوتاری باشترین ژیان و پەرەپێدان"، کە لەنێوان ئەم دووگوتارەدا جیاوازییەکی زۆر و قوڵ هەیە، یەکەم باشترینە بۆ رەتکردنەوەی "هەڕەشەی نەمان" بەڵام کورت و کەمە بۆ هاوچەرخانە ژیان و گوتاری دووەمیش باشترینە بۆ باشترین بەڕێوەبردن و خۆشگوزەرانانە ژیان کە کورد کورتی هێناوە. چ لە ئێران، تورکیا، عێراق و کوردستانیشدا، گێڕانەوەکان لەبارەی نەورۆزەوە هێندەی گێڕانەوە سیاسیی و ئایدۆلۆژییەکان بە سەریدا زاڵن، گێڕانەوە مێژووییەکان و پێدراوەکانی مێژوو (لەئاستی ئەواندا) کەمڕەنگترن، من پێچەوانەی ئەو ئاراستەیە نیم کە رۆڵی سیاسییانە و پارێزەری شوناس بە ئەفسانە، ئاین، بۆنە و نەریتەکان دەبەخشن، بگرە داکۆکیکاریشیانم، بەتایبەت بۆ گەلێک و خاکێکی وەک کوردستان کە هەم خاک و هەم شوناسی نەک لە مەترسیدایە، بەڵکو هەندێکجار لە حاڵەتی ئینکارکردنیشدایە.

(درەو):  پەرلەمانتارێكی شیعە لە سكاڵایەكدا كە لە دادگای فیدراڵی تۆماریكردووە دەڵێ" بەهۆی ئەوەی هەرێمی كوردستان دەستوری نییە، دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن‌و یاسادانانی هەرێم نادەستورین" داوا دەكات مامەڵەی دەسەڵاتەكانی عێراق لەگەڵ هەرێم رابگیرێت، دەڵێ ناردنی 200 ملیار دینارەكە بۆ هەرێم نادەستورییە.  عودەی عەواد پەرلەمانتاری لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی سكاڵایەكی نوێی لەدژی هەرێمی كوردستان لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق تۆماركردووە.  لە سكاڵاكەیدا ئەم پەرلەمانتارە داوا دەكات، دەسەڵاتە فیدراڵییەكانی عێراق (جێبەجێكردن‌و یاسادانان) مامەڵە لەگەڵ دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان (جێبەجێكردن‌و یاسادانان) نەكەن، بەوپێیەی دەسەڵاتەكانی هەرێم (حكومەت‌و پەرلەمان) هیچ بنەمایەكی دەستوری‌و یاساییان نییە. ئەم پەرلەمانتارە، بۆ تۆماركردنی سكاڵاكەی لەسەر هەرێم پەنای بۆ ئەوە بردووە هەرێمی كوردستان تاوەكو ئێستا دەستوری نییە، ئەمە لەكاتێكدایە وەكو ئەو لە سكاڵاكەیدا باسیكردووە، ماددەی (120)ی دەستوری عێراق كە 2005 خەڵكی هەرێمی كوردستان دەنگیان پێداوە، داوا دەكات هەرێمی كوردستان دەستورێك بۆخۆی دابنێت‌و لەسەر بنەمای ئەو دەستورە پەیكەری دەسەڵاتەكانی هەرێم‌و دەسەڵات‌و میكانیزمەكانی پەیڕەوكردنی ئەو دەسەڵاتانە دیاری بكات، بەجۆرێك دەستورەكەی هەرێم پێچەوانەی حوكمەكانی دەستوری ساڵی 2005ی عێراق نەبێت.  لەسەر بنەمای ئەم سكاڵایە، پەرلەمانتارەكە دەڵێ" هەموو ئەو سولفە داراییانەی كە سەرۆك وەزیرانی عێراق داویەتی بە حكومەتی هەرێم، كارێكی نادەستوری‌و بەهەدەردانی سامانی گشتییە، چونكە حكومەتی هەرێم نادەستورییە". باسلەوەشدەكات، كورتكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆمار تەنیا بۆ كاندیدی پارتی‌و یەكێتی بەهەمان شێوە نادەستورییە، بەوپێیەی سەرۆك كۆمارەكانی عێراق هەمویان بەشدارییان لە ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستاندا كردووە‌و دادگای باڵای فیدراڵیش دەرەنجامەكانی ریفراندۆمی هەڵوەشاندوەتەوە. عودەی عەواد داوا لە دادگای باڵای فیدراڵی دەكات، حوكمێك بۆ نادەستوریبوونی مامەڵەی دەسەڵاتە فیدراڵییەكان لەگەڵ سەرجەم دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان رابگرێت.