راپۆرتی: درەو حکومەتی عێراق لە ساڵی (2021) دا زیاتر لە (1) ملیار بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، کە داهاتەکەی زیار لە (75 ملیار) دۆلار بووە، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021) دا زیاتر لە (151) ملیۆن بەرمیل نەوتی هەناردەی دەرەوە کردووە، دوای لێدەرکردنی خەرجی و هەرزان فرۆشکردنی تەنها بڕی (3 ملیار و 870 ملیۆن) دۆلار داهاتی بۆماوەتەوە. یەکەم: هەناردەو داهاتی نەوتی عێراق لە ساڵی 2021 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگەکانی ساڵی (2021)، حکومەتی عێراق لە (1/1/2021 – 31/12/2021) بڕی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیا بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە، هەناردەی وڵاتانی دەرەوە کردووە، کە مانگی کانونی یەکەمی (2021) بەرزترین ڕێژەی نەوتی هەناردە کردووە کە بریتی بووە لە (98 ملیۆن و 192 هەزار و 317) بەرمیل نەوت بووە، مانگی شوباتی هەمان ساڵ کەمترین بڕی هەناردەکردووە لە ساڵەکەدا کە بریتبووە لە (82 ملیۆن و 877 هەزار و 757) بەرمیل. بە تێکڕای ساڵەکە ڕۆژانە بڕی (3 ملیۆن و 19 هەزار و 520) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)). کۆی ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق لە فرۆشی نەوتەوە لەماوەی ناوبراودا دەستی کەوتووە، بریتی بووە لە (75 ملیار و 650 ملیۆن و 606 هەزار) دۆلار. بەجۆرێک لە مانگی تشرینی یەکەم (ئۆکتۆبەر)دا زۆرترین داهاتی تۆمار کردووە کە بریتی بووە لە (7 ملیار و 666 ملیۆن و 495 هەزار) دۆلار و کەمترین داهاتیشی لە مانگی کانونی دووەمی ساڵەکە بووە کە بڕی (4 ملیار و 765 ملیۆن دۆلار بووە). (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)). بەمانایەکی تر ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق بە دۆلار دەستی کەوتووە، ئەگەر (1) دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر بێت بە (1450) دینار، ئەوا کۆی ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق بە دینار دەستی کەوتووە لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە بریتی بووە لە (109 ترلیۆن و 693 ملیار و 378 ملیۆن 700 هەزار) دینار بووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3)). دووەم: سەرچاوەی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە ساڵی (2021) بەپێی داتاکان کۆی ئەو نەوتەی حکومەتی عێراق لە ماوەی (1/1/2021 – 31/12/2021) هەناردەی کردووە کە بڕەکەی (1 ملیار و 102 ملیۆن و 188 هەزار و 981) بەرمیل نەوت بووە، کێڵگە نەوتییەکانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق بەتایبەتیش نەوتی پارێزگای بەسرە پشکی شێریان هەبووە تێیداو بە جۆرێک (1 ملیار و 65 ملیۆن و 414 هەزار و 695) بەرمیل و بەڕێژەی (96.65%)یان پێکهێناوە، کە بەهاکەی زیاتر لە (73) ملیار دۆلار بووە. ئەو بڕەشی کە دەمێنێتەوە سەرچاوەکەی کێڵگە نەوتییەکانی پارێزگای کەرکوک پێکیان هێناوە کە بڕەکەی تەنها (36 ملیۆن و 774 هەزار و 286) بەرمیل بووە، بە ڕێژەی (3.45%)، بەهاکەی تەنها (2 ملیار و 449 ملیۆن و 754 هەزار و 946) دۆلار بووە. بۆ وردەکاری زیاتر (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))   سێیەم: داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2021 1.    داهاتی نەوت هەرێم، پێش لێدەرکردنی خەرجییەکان و فرۆشتنی بە نرخی بازاڕە جیهانییەکان بە کۆی گشتی فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2021)دا، حکومەتی هەرێمی کوردستان (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە تێکڕای نرخی نەوت لە ساڵەکەدا بریتی بووە لە (70.68) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)). کۆی ئەو نەوتەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵەکەدا هەناردەی کردووە بەبێ هیچ خەرجی و هەرزان فرۆشییەک دەکاتە (10 ملیارو 670 ملیۆن و 453 هەزار و 860) دۆلاری ئەمریکی، ئەو برە داهاتەی لە فرۆشی نەوت دەستدەکەوێت بە دینار بریتی دەبێت لە (15 ترلیۆن و 553 ملیار و 358 ملیۆن و 97 هەزار دینار).   2.    فرۆش و داهاتی نەوت هەرێم، دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان و فرۆشتنی بە نرخی کەمتر بازاڕە جیهانییەکان رۆژی (28ی حوزەیرانی 2021) کۆبونەوەی هاوبەشی پەرلەمانی کوردستان حکومەتی هەرێمی کوردستان (کەمال ئەتروشی، وەزیری سامانە سرووشتییەکان)، ڕایگەیاند (58%)ی داهاتی نه‌وت ده‌درێت بە كۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجی به‌رهه‌مهێنانی نەوت، بە جۆرێک (20%)ی داهات تێچووی ده‌رهێنانی نه‌وته (14%) شایسته‌ی كۆمپانیاكانه‌ و (6%)ی كرێی گواستنه‌وه‌یه‌. ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه‌ قه‌ره‌بووی قه‌رزه‌كانه‌. ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەردەوام نەوتی هەرێم بە (10) دۆلار کەمتر لە بازاڕەکانی جیهان دەفرۆشرێتەوە، بۆیە دوای لیدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەی نەوت و هەرزانتر فرۆشتنی. ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە لە فرۆشتنی (151 ملیۆن و 211 هەزار) بەرمیل نەوت دەکاتە (3 ملیار و 870 ملیۆن 24 هەزار و 521) دۆلار، ئەگەری بەهای (1) دۆلار بەرامبەربێت بە (1450) دیناری عێراقی. ئەوا ئەو بڕە بەرامبەرە (5 ترلیۆن و 611 ملیار و 535 ملیۆن و 410 هەزار و 740) دینار لەماوەی ساڵی (2021)دا. هاوکات بڕی (5 ملیاو 344 ملیۆن و 319 هەزار و 439) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەکەو قەرزی کۆمپانیاکان لە بەرامبەرە (7 ترلیۆن و 749 ملیار و 263 ملیۆن و 186 هەزار و 260) دیناری عێراقی، بۆ وردەکارت زیاتر بڕوانە (بڕوانە خشتەی ژمارە (4))    بڕوانە؛ ڕاگەیەنداوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە سەرجەم مانگەکانی ساڵی 2021، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛  وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=198 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=272 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=375 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=403 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=443 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر حزیران الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=502 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تموز الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=582 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر اب الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=672 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر ایلول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=722 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تشرین الاول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=767 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر تشرین الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=823 وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر کانون الاول الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=861   سەبارەت بە فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2021، بڕوانە ڕاپۆرتی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9584    

راپۆرت: درەو لەگەڵ گۆڕینی سەرۆكی دەزگای زانیاریی، فشارەكانی بافڵ تاڵەبانی بۆسەر گروپی كۆمپانیاكانی قەیوان توند بوەتەوە، داوای 50%ی پرۆژەو سەرمایەی كۆمپانیاكە دەكات، قەیوان تۆمەتبار دەكات بەوەی سەرۆكی دەزگای زانیاری (ئەژی ئەمین) لە پارتی‌و بەرپرسانی توركیا نزیك كردوەتەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  گۆڕانكارییەكی رانەگەیەندراو! لەدوێنێوە بە فەرمانی بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی، ئەژی ئەمین سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی لە پۆستەی دورخراوەتەوە‌و (جەلال شێخ ناجی تاڵەبانی) لە شوێنەكەی دانراوە، بەڵام تائێستا میدیای فەرمی یەكێتی هەواڵی ئەم گۆڕانكارییەی بڵاونەكردوەتەوە. ئەژی ئەمین-یش هێشتا هیچ رونكردنەوەیەكی نەداوە‌و ناونیشانی خۆی لە فەیسبوك وەكو سەرۆكی دەزگاكە نەگۆڕیوە.   كێشەی ئەژی ئەمین  ئەژی ئەمین هەڵەبجەیی یەكێكە لە كارمەندە دیارەكانی دەزگای زانیاریی یەكێتی، كە لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە لەریزەكانی بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستانەوە پەیوەندی بە یەكێتییەوە كردووە‌و وەكو كارمەند لە دەزگای زانیاریی دەستبەكاربووە. بەر لە رووداوەكانی 8ی تەموزی ساڵی رابردووی یەكێتی، ماوەی چەند مانگێك بوو ئەژی ئەمین لەلایەن لاهور شێخ جەنگییەوە سڕكرا بوو، لە كارەكەی دورخرابووەوە، بەهۆی ناكۆكییەكانی لەگەڵ لاهور شێخ جەنگی، لە رووداوەكانی 8ی تەموزو رۆژانی دواتردا لەلایەن بافڵ تاڵەبانییەوە كەڵكی لێوەرگیرا، ئەمەش بەهۆی شارەزایی‌و زیرەكییەكەیەوە لەكاری هەواڵگریدا. بەهۆی ئەو رۆڵەی كە لە كۆنترۆڵكردنەوەی دەزگای زانیاری‌و دورخستنەوەی لایەنگرانی لاهور شێخ جەنگی بینی، هەروەها رۆڵی ئەو ئامادەكردنی بەڵگەی تایبەت بە ژەهرخواردنی بافڵ تاڵەبانی‌و ئاشكراكردنی لایەنگرەكانی لاهور شێخ جەنگی لەناو دەزگادا، رۆژی 11ی تەموز واتە سێ رۆژ دوای كۆنترۆڵكردنی دەزگای زانیاریی لەلایەن بافڵ تاڵەبانییەوە، فەرمانی دەستبەكاربوونی ئەژی ئەمین وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی لە شوێنی (محەمەد تەحسین تاڵەبانی) دەرچوو،  قوباد تاڵەبانی ئیمزای دەستبەكاربوونی ئەژی ئەمینی وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری لە هەریەكە لە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت‌و نێچیرڤانی سەرۆكی هەرێمەوە وەرگرت.  بافڵ تاڵەبانی لە دیدارێكیدا لەگەڵ رۆژنامەنوسان دوای رووداوەكانی 8ی تەموز، ئەژی ئەمینی وەكو "باشترین" بەرپرسی دەزگای زانیاری ناوبرد. دورخستنەوەی ئەژی ئەمین لە سەرەتای ئەمساڵەوە، بافڵ تاڵەبانی لە كارەكانی ئەژی ئەمین دردۆنگ بوو، هەوڵیدا لە سەرۆكایەتی دەزگای زانیاری دوری بخاتەوە، سەرچاوە ئاگاداركان لەناو یەكێتییەوە باس لە چەند هۆكارێك دەكەن سەبارەت بە نیگەرانی بافڵ تاڵەبانی لە كارەكانی ئەژی ئەمین، لەوانە:  •    ئەژی ئەمین گوێی بۆ فەرمانەكانی بافڵ تاڵەبانی نەگرتووە‌و بەوشێوەیە كاریكردووە كە خۆی ویستویەتی.  •    ئەژی ئەمین هێزێكی تایبەت بەخۆی دروستكردووە كە لە نزیكەی 400 كەس پێكدێت.  •    ئەژی ئەمین بەبێ ئاگاداری بافڵ تاڵەبانی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی هەرێمی بەدیاریكراوی لەگەڵ توركیا گرێداوە. •    پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەبێ ئاگاداری بافڵ تاڵەبانی گرێداوە.  •    پەیوەندی بازرگانی لەگەڵ كۆمپانیای قەیواندا هەبووە‌و پارێزگاری لە بەرژەوەندییەكانی ئەو كۆمپانیایە كردووە.  •    ئەژی ئەمین لەرووداوەكانی 8ی تەموزو دواتردا كاری لەلای بافڵ تاڵەبانی تەواوبووە‌و مانەوەی زیاتر لە دەزگای زانیاری لە بەرژەوەندی ماڵباتی تاڵەبانیدا نییە، بەتایبەتی كە لەدوای دەستبەكاربوونییەوە چەند روداوێكی ئەمنیی لە سلێمانی رویانداوە.  لە ناوەڕاستی مانگی یەكی ئەمساڵ، كە بەهۆی دابەزینی پلەكانی گەرماوە، شەقامەكانی سلێمانی توشی بەستەڵەك هاتن‌و هاتوچۆ لە شەقامەكان راوەستا، هێزێكی "كۆماندۆ" لە فەرماندەیی پێشمەرگەوە گواسترایەوە بۆ بەردەم ماڵی مام جەلال لە دەباشان‌و لەوێ جێگیركرا. ئەو شوێنەی كە هێزەكەی تێدا جێگیركرا دەكەوێتە بەرامبەر بە پرۆژەی نیشتەجێبوونی "بەرزاییەكانی سلێمانی"، ئەمە یەكێكە لە پرۆژەكانی كۆمپانیای (قەیوان)‌و ماڵی ئەژی ئەمین لەناو ئەم پرۆژەدایە، بۆیە ئەم جوڵەیە وەكو هەڕەشە لەسەر سەرۆكی دەزگای زانیاری لێكدرایەوە. ئەم هەواڵانە ئەژی ئەمینی ناچار كرد رونكردنەوەیەك بڵاوبكاتەوە، تێیدا هەواڵی لابردنی لە پۆستەكەی رەتكردەوە‌و هەڕەشەی تۆماركردنی سكاڵای یاسایی لەسەر هەموو ئەو میدیایانە كرد كە هەواڵی لەوجۆرە بڵاودەكەنەوە.   لە كۆتا رۆژەكانی مانگی شوباتی ئەمساڵەوە بافڵ تاڵەبانی بڕیاری خۆی لەبارەی گۆڕینی ئەژی ئەمینەوە یەكلاكردەوە، بەڵام ئەژی ئەمین بەرەنگاری كردو دەستبەرداری پۆستەكەی نەبوو.  لە یەكەم هەنگاودا بۆ لێدان لە پێگەی ئەژی ئەمین، بافڵ تاڵەبانی هێزی دژە تیرۆری لەژێر كۆنترۆڵی دەزگای زانیاری دەرهێنا‌و وەكو هێزێكی سەربە خۆی مامەڵەی لەگەڵدا كرد، فەرماندەی هێزی دژە تیرۆر كە (وەهاب هەڵەبجەی)یە، ناكۆكی لەگەڵ ئەژی ئەمین هەیە، ئەمە لەكاتێكدا بوو كە بەپێی پەیكەری كارگێڕی، وەهاب هەڵەبجەیی لەژێر فەرمانی ئەژی ئەمنیدا بوو.  شەوی 23ی شوباتی رابردوو، سەرلەنوێ هێزێكی زۆری ئەمنی لەبەردەم ماڵی مام جەلال لە دەباشان كۆكرایەوە، زانیارییەكان باس لەوەدەكەن لەو شەوەدا ئەو هێزە كە بە هێزی "سكرتاریەتی مام جەلال" ناسراوە، زۆربەی بازگەكانی دەزگای زانیارییان لە سیتەك‌و قەڵاچوالان كۆنترۆڵ كردووە، ئەم جموجوڵە ئەژی ئەمینی سەرۆكی دەزگای زانیاری ناچار كرد بە فڕۆكەیەك بەرەو هەولێر گەشت بكات.  رۆژی 24ی شوبات، ئەژی ئەمین لە هەولێر لەگەڵ قوباد تاڵەبانی دەركەوت، قوباد تاڵەبانی هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكەیدا بەشێوەیەكی ئارامتر.  دوای دیدارەكەی لەگەڵ قوباد تاڵەبانی لە هەولێر، ئەژی ئەمین گەڕایەوە بۆ سلێمانی‌و لە پۆستەكەی وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری دەستبەكاربووەوە، بەڵام ئەمە زۆری نەخایاند‌و شەوی 9ی ئەم مانگە جموجوڵی سەرباری دژی ئەژی ئەمین دەستی پێكردەوە‌و بۆ جاری دووەم سەرۆكی دەزگای زانیاری بەرەو هەولێر سەفەری كردەوە‌و دوێنێ لە مەراسیمێكدا بە ئامادەبوونی بافڵ تاڵەبانی، (جەلال شێخ ناجی تاڵەبانی) بەرپرسی هەواڵگری هێزەكانی (70)ی یەكێتی لە شوێنی ئەژی ئەمین وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری دەستبەكاربوو. جەلال شێخ ناجی وەكو ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان فەرمانی كارگێڕی هەیە‌و دەتوانێت نوسراوە فەرمییەكان رایی بكات، ئەمە ماڵی مام جەلال رزگار دەكات لەوەی جارێكی ترو دوای ئەژی ئەمین پەنا بۆ مەسرور بارزانی‌و نێچیرڤان بارزانی ببەن بۆ دەركردنی فەرمانێكی نوێ بۆ سەرۆكی دەزگای زانیاریی، بەتایبەتیش لەم كاتەدا كە بەهۆی پۆستی سەرۆك كۆمارەوە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ پارتی ئاڵۆزی تێكەوتووە.  تائێستا میدیای فەرمی یەكێتی هەواڵی گۆڕانكارییەكەی دەزگای زانیاری رانەگەیاندووە‌و ئەژی ئەمینیش بێدەنگی هەڵبژاردووە‌و هیچ رونكردنەوەیەكی نەداوە.  هەڕەشە لە قەیوان هاوكات لەگەڵ هەوڵەكانی بۆ گۆڕینی سەرۆكی دەزگای زانیاری، بافڵ تاڵەبانی فشارەكانی لەسەر كۆمپانیای "قەیوان" توندكردوەتەوە، گلەیی لە شیوازی شەراكەتی ئیدارەی گشتی یەكێتی‌و كۆمپانیای قەیوان هەیە بەتایبەتی لە پرۆژەی پاڵاوگەی بازیاندا.  ئێستا بافڵ تاڵەبانی نەك تەنیا پێداچونەوە بە شەراكەتی ئیدارەی گشتی‌و كۆمپانیای قەیوان، داوای رێژەی 50%ی كۆی گشتی پرۆژەو سەرمایەی كۆمپانیای قەیوان دەكات.  دوێنێ شەو لە پرۆژەی بەرزاییەكانی سلێمانی، جموجوڵی هێز لە نزیك ماڵی خاوەنی ئەم كۆمپانیایە بەدی كراوە. خاوەنەكانی كۆمپانیای قەیوان رەتیدەكەنەوە هیچ جۆرە شەراكەتێكی زیاتر لەوەی كە هەیانبووە، لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی بكەن، داوا دەكەن ئەگەر كێشەیەك لە شەراكەتی پێشتردا هەیە، ببرێتە بەردەم دادگا. جوڵەی بافڵ تاڵەبانی دژی كۆمپانیای قەیوان، بۆ خاوەنەكانی كۆمپانیاكە شۆكە، چونكە لە رووداوەكانی 8ی تەموزدا ئەم كۆمپانیایە بەلای بافڵ تاڵەبانیدا شكایەوە، تەنانەت كاتێك بافڵ تاڵەبانی باری تەندروستی تێكچوو، لەلایەن (فاخر شێخ تەیب)ی خاوەنی كۆمپانیای قەیوانەوە گواسترایەوە بۆ نەخۆشخانەی (ئەنوەر شێخە)‌و لەوێ چارەسەری بۆ كرا‌و راپۆرتی تایبەت بە "ژەهرخواردن"ی بۆ ئامادەكرا‌و سامپڵی لێوەرگیراو رەوانەی دەرەوەی وڵات كرا.  بۆ خاوەنەكانی كۆمپانیای قەیوان پێشبینی نەكراو بوو، بەو خێراییە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی تێكبچێت، بافڵ تاڵەبانی ماوەی (25) رۆژی بۆ كۆمپانیای قەیوان دیاریكردووە تاوەكو بە مەرجەكانی رازی ببن، ئێستا (15) رۆژی ماوەی ئەم مۆڵەتە تێپەڕیوە. بەرپرسانی یەكێتی ئەوانەی ئاگاداری روداوەكانن دەڵێن، بافڵ تاڵەبانی پێیوایە ئەژی ئەمین لەرێگەی كۆمپانیای قەیوانەوە لە مەسرور بارزانی‌و بەرپرسانی توركیا نزیك بوەتەوە، بەجۆرێك بەمدواییە زۆرێك لە پرۆژەكانی قەیوان لە سلێمانی‌و هەولێر لەرێگەی مەسرور بارزانییەوە بە ئاسانی كارەكانی راییكراوە‌و كۆمپانیاكە چەند پرۆژەیەكی لە هەولێر پێدراوە.  لەبارەی كۆمپانیای قەیوانەوە بەگوێرەی ئەوەی لە پەیجی فەرمی كۆمپانیاكە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاوكراوەتەوە، ئەم كۆمپانیایە لە ساڵی 1993 دامەزراوە‌و كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتییە، چەندین بەرژەوەندی هەمەجۆری بازرگانی‌و وەبەرهێنانی لە هەرێمی كوردستان‌و خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، لەوانەش پاڵاوتنی نەوت‌و بازرگانی وزە‌و خانوبەرە‌و هۆتێل. خاوەنەكانی ئەم كۆمپانیایە، كوڕانی (شێخ تەیب قەیوانی)ن. بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، كۆمپانیای قەیوان دووەم گەورە كۆمپانیایە لەسەر ئاستی عێراق لەڕووی سەرمایەوە، سەرمایەی ئەم كۆمپانیایە لەنێوان (10 بۆ 12) ملیار دۆلار ئەژماردەكرێت، جگە لە پرۆژە ئابورییەكان لەناو هەرێمی كوردستان، لە دەرەوەی وڵاتیش چەندین پرۆژەی هەیە، بۆیە كۆی گشتی سەرمایەی كۆمپانیاكە بەدیاریكراوی نازانرێت. ساڵی 2016 ئەم كۆمپانیایە بۆ دروستكردنی وێستگەی كارەبای بازیان، بڕی (105 ملیۆن) دۆلاری لە بانكێكی ئەڵمانی قەرزكردووە، ئەم قەرزە‌و قەرزە دەرەكییەكانی تری كۆمپانیاكە، رەنگە قەیوان لە هەندێك فشار بپارێزێت.  ئەم كۆمپانیایە لەناو شاری سلێمانی خاوەنی (4) پرۆژەەی نیشتەجێبوون، پاڵاوگەیەكی نەوت‌و وێستگەیەكی كارەبا، پرۆژەی شەقامی 100 مەتری سلێمانی‌و گروپی نەخۆشخانە‌و كۆگاكانی دەرمان‌و بریكاری چەند جۆرێك ئامێری كارەبایی‌و ئەلیكترۆنی‌و چەند پرۆژەیەكی تر.    راپۆرتی پەیوەندیدار 

درەو: راپۆرتی: رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی(NED)ی ئەمریكی   بەشی یەكەم/   (لە كۆی ٤٥ یاریدەدەری سەرۆكی  ١٠ یاریدەدەریان پۆستەكەنیان بەتاڵە یاخود بەوەكالەتن، ٧ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بە دەر لە یاسا دانراون، لە كۆی  ١١٥ ڕاگری كۆلێژەكان: ٢٣ ڕاگر بە دەر لە یاسا دانراون لە كۆی ٤٢٩ سەرۆكی بەش: ٢٦١ سەرۆكی بەشەكان بە دەر لە یاسا دانراون، ئەمە بەشێكە لە راپۆرتی رێكخراوی چاوی زانكۆ بە پاڵپشتی (NED)ی ئەمریكی ئامادەكراوە، لە راپۆرتەكەدا ئەوەشكراوەتە روو (ئیستیغلال كردن و كۆنترۆلی كردنی خوێندكاران لەلایەن مامۆستایانەوە ، چونكە لەم پرۆسیە مامۆستا رۆڵی زۆری هەیە و زۆرترین نمرەی خوێندكار لەخودی مامۆستایە). زۆرینەی ئەو راگرو  سەرۆك بەش و یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆیانەی بەدەر لە یاسا دانراون لە سەردەمی وەزیری پێشوی خوێندنی باڵادا بووە.    هەڵسەنگاندنی ڕەوشی سەروەریی یاسا و كواڵیتی لەناو دامەزراوەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان -عێراق مانگی ٩ی ٢٠٢٠ تا مانگی ٩ی ٢٠٢١ پێشەكی:    زانكۆ و كەرتی خوێندنی باڵا وەك كۆڵەگەیەكی گرنگیی حكومڕانی دروست لە بڵاوكردنەوەی بیری نوێگەری و داهێنانی زانستی و پێگەیاندنی تاكی سەركردە لە هەر وڵاتێكدا ڕۆڵی خۆی دەگێڕێت، واتە زانكۆ كاریگەریی ڕاستەوخۆی لە دروستكردن وهاتنە ئارای بڕیاری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی هەیە. بە واتایەكی تر زانكۆ كاریگەریی ڕاستەخۆی لە ئاراستەكردنی كۆمەڵگە هەیە لە ڕێگەی كادیرەكانی و بەهەمان شێوەش لەسەر حكومەت و ناوەندەكانی تری بڕیاردان و لەسەر یاساكانیش.    لە هەرێمی كوردستانی عێراق كێشەكانی خوێندنی باڵا تا ڕادەیەكی زۆر قووڵ بوونەتەوە، وەك كێشەی پەیكەری كارگێڕی و بیرۆكراسیەت و بودجە و سەربەخۆییی بڕیاردان و دەستتێوەردانە دەرەكییەكان كە بوونەتە لەمپەڕ لە بەردەم گەشەكردنی زانكۆكان و كەمبوونەوەی ڕۆڵی زانكۆكان لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا. هەر بە هۆی ئەمانەوە زانكۆكانی هەرێم بوونەتە گۆڕەپانێك بۆ ململانێ سیاسی و دەستێوەردانەكان دەرەكییەكان.    "شاراوە نییە لە پڕۆسەی بەڕێوەبردنی زانكۆكان لە لایەن هەر دوو حزبی دەسەڵاتداری هەرێم دەستێوەردانی تێدا دەكرێت" بە تایبەتی لە ڕێگەی دانانی سەركردە كارگێڕییەكان لە زانكۆكان، كە زۆر جار بە دەر لە یاساكان ئەنجام دراوە. هەر بە هۆی پێشێلكردنی یاساكانی خوێندنی باڵاوە لە ئاستی جیاواز و بواری جیاوازدا, كەمترین بەشداری بە پێكهاتەكانی ناو زانكۆ كراوە لە توێژی مامۆستایان و قوتابییان/خوێندكاران, كە دوو پێكهاتەی سەرەكیی سێكتەرەن و خودی زانكۆش لە ئەنجامدانی دیبەتی سیاسیی ئازاد و ڕەخنەگرتن و چەسپاندنی بنەماكانی دیموكراسی ڕۆڵی لاواز بووە.    ڕێكخراوی چاوی زانكۆ بە گرنگی زانی هەڵسەنگاندنێكی ڕەخنەگرانە و بابەتییانە بۆ ڕەوشی خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستاندا بكات و ڕێژەی جێبەجێكردنی یاساكان لە نێو پەیكەری كارگێڕیی ناوەندە گەورەكانی مەعریفی و زانستی دیاری بكات، ئەوەش بە مەبەستی: -    هۆشیاركردنەوەی ڕای گشتی و خودی كادیرانی ئەم ناوەندە مەعریفییانە و ئاماژەدان بەو كاریگەرییە نەخوازراوەكانی ئەم دیاردەیە لەسەر دواكەوتنی كۆمەڵگە و حكومڕانیی دروست بەجێی هێشتووە. -    پێدانی ڕاسپاردە و ڕێگە چارەسەر بە كەسانی بڕیاردەر بە ئامانجی باشتركردنی ئەم سێكتەرە گرنگە. دەربارەی پڕۆژە  پوختەی پڕۆگرام:    هەڵسەنگاندنی ڕێژەی جێبەجێكردنی یاساكان و ئاستی كواڵیتی و كێشە و گرفتەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی پێشكەش كردنی ڕاپۆرتێكی تایبەت و شرۆڤەكاری و ئەنجامدانی دیداری زانكۆكان بەئامادەبوونی  بەرپرسە باڵاكان و ئەندامانی پەرلەمان و سەركردە كارگێریەكانی ناوەندەكانی خوێندنی باڵا و  دەزگاكانی ڕاگەیاندن  و مامۆستا و قوتابیان/خوێندكارانی زانكۆ .  ئامانجی پرۆگرام:  چەسپاندنی سەروەری یاسا و قوڵكردنەوەی بنەماكانی دیموكراسی لەناو دامەزراوەكانی خوێندنی باڵای هەرێمی كوردستان .  دیدگای پرۆگرام:    ستراتیژ و پلانی پڕۆگرام تاوەكو ناوەراستی ٢٠٢٢ دیاریكراوە بەرامبەر سێكتەری خوێندنی باڵا كە خۆی دەبینیتەوە لە چاودێری و هەڵسەنگاندنی رەوشی خوێندنی باڵا لەرووی یاسایی و زانستی و كواڵیتیەوە و بابەتەكانی بەشداری و چەسپاندنی بنەمەكانی دیموكراسی لەڕێگای بڵاكردنەوەی میدیایی و پێشاندانی راستیەكان و هاندانی زیاتری دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی كواڵیتی و سەرەوەری كردنی یاسا .  لە كۆتاییدا وەك دامەزراوەێكی كۆمەڵگای مەدەنی – سەربەخۆ  دەتوانین ڕۆڵێكی گرینگ ببینین لە چاودێریكردنی سیستەمی حكومرانی  و پڕۆسەكانی بڕیاردان بۆئەوەی  فشاری كاربەجێگەیاندن و كاراكردنی سیستەم بخەینە سەر دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا. ئەمەش دەبێتە میكانیزمیكی زۆر باش بۆ سەروەریكردنی یاسا .  پوختەی ڕاپۆرت: ڕاپۆرتەكە  وەك شیكاریەكی چاودێری خۆی نیشاندەدەات كە  تێیدا تیشك خراوەتە سەر چەند تەوەرێكی گرینگ دەرباری ڕەوشی چێبەجێكردنی یاساكان و ئاستی كواڵیتی لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستان.  ڕاپۆرتەكە 1.     كێشەكانی خوێندنی باڵا و ئاستی جێبەجێكردنی یاساكانی پەیوەندیدار بە خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستان دەخاتە ڕوو.  2.    هۆكاری كێشەكان و چارەسەرییان دیاری دەكات لە ڕێگای ڕاسپاردەوە پێشكەشی لایەنی پەیوەندیداری دەكات.  لە ڕووی ستڕاكچەرەوە راپۆرتەكە لەم ڕووانەوە كێشە و پێشێلكارییەكان دەخاتە ڕوو:  1.    لە ڕووی كارگێری ( دانانی سەكردە كارگێریەكانی زانكۆكان).  2.    كواڵیتی ( دڵنیاییی جۆری، ڕیزبەندی نیشتمانیی زانكۆكان و بۆلۆنیا پڕۆسێس ). 3.    كاروباری قوتابییان/خوێندكاران (بابەتی بەشداری ) ( سیستەمی نوێی پێشنیاركراو ). 4.    بابەتەكانی تر بەشی یەكەم: یەكەم كەرتی خوێندنی باڵا و یاساكانی  وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە دوای یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی لە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی ٢٠٠٦ دامەزراوە، بە یاسای ژمارەی (١٠) ساڵی (٢٠٠٨) كارەكانی  ڕێكخراوە، واتا لە پێش یەكگرتنەوەی دوو ئیدارەكە  لە سەرەتادا وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە حكومەتی هەرێم – ئیداری سلێمانی لە سەردەمی كابینەی د. بەرهەم سالح دروست كراوە. لە ئیدارەی هەولێر وەزارەت نەبوو, بەڵام لە ڕێگەی بۆردێكی باڵا بە سەرۆكایەتیی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران سەرپەرشتی زانكۆكان دەكرا. دوای گەشەكردنی بەردەوام و دامەزراندنی چەندان زانكۆی نوێی حكومی و ئەهلی و فراوانبوونی كەرتی خوێندنی باڵا، چەندان یاسا لەم پێناوەدا لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووێندراون.  ▪    پێش دروستبوونی وەزارەتی خوێندنی باڵا پێش دروستبوونی وەزارەت سێ ( ٣) یاسا لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووێندراون بۆ ڕێكخستن و بەرێوەبردنی كەرتی خوێندنی باڵا لە هەرێـمی كوردستاندا .  1.    یاسای ژمارە (٣٤)ی ساڵی (٢٠٠٤)ی یاسای وەزارەتی فێركردنی باڵا و لێكۆڵینەوەی زانستی بۆ هەرێمی كوردستان.  2.    یاسای ژمارە (١١)ی ساڵی (١٩٩٧)ی یاسای هەمواركردنی یەكەمی یاسای خوێندنی باڵا و لێكۆڵینەوەی زانستی ژمارە (١٢)ی ساڵی (١٩٩٣) 3.    یاسای ژمارە (١٢)ی ساڵی (١٩٩٣)ی یاسای خوێندنی باڵا و لێكۆڵینەوەی زانستی. ▪    دوای دروستبوونی وەزارەتی خوێندنی باڵا   ٥ یاسا و هەمواری یاسا هەن بۆ ڕێكخستنەوەی سێكتەری خوێندنی باڵا ( كەرتی گشتی و تایبەت )  1.    یاسای ژمارە (١٠)ی ساڵی ٢٠٠٨ یاسای  وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستانی عیراقدا. 2.    یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی٢٠١٢ یاسای بەخشینی ناسناوی زانستی و بەرزكردنەوەی زانستی بۆ هەڵگرانی بڕوانامەی ماستەر و دكتۆرا, كە لە دەرەوەی دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا خزمەت دەكەن لە هەرێمی كوردستان - عێراق. 3.    یاسای ژمارە (٢)ی ساڵی ٢٠١٣ یاسای زانكۆ تایبەتەكان لە هەرێمی كوردستان ـ عێراق. 4.    یاسای ژمارە (١٢)ی ساڵی ٢٠١٣ یاسای جێبەجێكردنی یاسای ڕاژەی زانكۆی فیدڕاڵی ژمارە (٢٣)ی ساڵی ٢٠٠٨ی هەمواركراو لە هەرێمی كوردستان - عێراق. 5.    یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ی یاسای هەمواری یەكەمی یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی. لەگەڵ هەبوونی  یاسای زۆر و چەندان ڕێنمایی و بریار بۆ رێكخستنی ئەم كەرتە دەرچووێندراون.  بەشی یەكەم: دووەم هەڵسەنگاندنی ئاستی جێبەجێكردن بۆ ماددەكانی یاسای ژمارەی (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی هەرێمی كوردستان – عێراق، یاسای ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ یاسای هەمواری یەكەمی یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی هەرێمی كوردستان – عێراق ژمارە (١٠)ی ساڵی ٢٠٠٨:  یاسای ژمارە (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ بە یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستان ناسراوە, كە پێكهاتەی ڕێكخراوەییی وەزارەتی لەسەر دارێژراوە، یاساكە لە ٩ بەش و ٥٦ ماددەی یاسایی پێكهاتووە، یاساكە یەك جار لە ساڵی ٢٠١٤ لە ماددەی حەوتەم هەمواری یەكەمی بۆ كراوە, دوای ئەوە هیچ هەموار و گۆڕانكارییەكی بەسەردانەهاتووە. یاساكە لەم بەشانە پێكهاتووە :  بەشی یەكەم: پێناسەكان، بەشی دووەم : ئامانج و ئەركەكان، بەشی سێیەم: پێكهاتە و دەسەڵاتەكان، بەشی چوارەم: دەزگاكانی خوێندنی باڵا، بەشی پێنجەم: زانكۆكان، بەشی شەشەم: ئەنجومەنی باڵای كوردستان بۆ پسپۆڕایەتییەكانی پزیشكی، بەشی حەوتەم: دەستەی كوردستانی بۆ خوێندنی ستراتیجی و توێژینەوەی زانستی، بەشی هەشتەم: دەزگاكانی خوێندنی باڵای ناحكومی، بەشی نۆیەم: حكومە گشتییەكان.  لەم ڕاپۆرتە زیاتر سەرنج خراوەتە سەر بەشی پێنجەم, كە تایبەتە بە زانكۆكان و لە ١٨ ماددە پێكهاتووە (ماددەی هەشتەم تاوەكو ماددەی بیست و پێنجەم): سەرنج لەسەر ماددەكان: مادەی نۆیەم: باس لە دانانی سەرۆكی زانكۆ دەكات  سەرۆكی زانكۆ لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە لەسەر پێشنیازی وەزیری خوێندنی باڵا بۆ ماوەی چوار ساڵ دادەنرێ و قابیلی درێژكردنەوەی هەیە بۆ یەك جار و بە پلەی تایبەت دادەنرێ و بە پێی ئەم پێوەرانەی خوارەوە:-  یەكەم : بڕوانامەی دكتۆرای هەبێ  دووەم: بەلایەنی كەم ناسناوی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەر بێ.  سێیەم: خزمەتی لە ۱۰ساڵ كەمتر نەبێ. چوارەم: خاوەن توانا و شیاوی كارگێڕیی و شارەزایی و دەستپاكی و ئەمانەتی زانستی بێ لە كاركردندا. سەرپێچیەكانی ئەم ماددەیە  زیاتر بریتن لە:      پێدانی و پڕكردنەوەی پۆستەكە بەوەكالەت بۆ ماوەیەكی درێژ "هەندێك سەرۆكی زانكۆ بۆ ماوەی زیاتر لە ١٠ ساڵ بەوەكالەت بوون".      مانەوەی سەرۆكی زانكۆكان بۆ ماوەی زیاتر لە دوو خول واتا بۆ ماوەی زیاتر لە ٨ ساڵ .     كەمترین گرنگیی بە برگەی چوارەمی ماددەكە دەدرێ, كە خاڵیكی گرنگە بۆ كەسە كارگێڕییەكان لە هەڵبژاردنی كەسێكی تەكنۆكراتیی خاوەن ئەزموون. مادەی یازدەم: باس لە دانانی یاریدەدەرەكانی سەرۆكی زانكۆ دەكات  سەرۆكی زانكۆ سێ یاریدەدەری دەبێ بۆ هەریەك لە كاروباری كارگێڕی و دارایی، كاروباری زانستی و خوێندنی باڵا و كاروباری قوتابیان/خوێندكاران و لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە دوای پاڵاوتنیان لە لایەن سەرۆكی زانكۆوە بە پلەی بەڕێوبەری گشتی دادەمەزرێن بە پێی ئەم پێوەرانەی خوارەوە:  یەكەم: بڕوانامەی دكتۆرای هەبێ. دووەم: بە لایەنی كەم زانستی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەر هەبێ.  سێیەم: بە لایەنی كەم خزمەتی لە ۱۰ساڵ كەمتر نەبێ.  سەرپێچییەكانی ئەم ماددەیە زیاتر بریتین لە:      پێدانی و پڕكردنەوەی پۆستەكە بەوەكالەتە بۆ ماوەێكی درێژ.      زۆرجار دوو پۆست لە لایەن یەك كەسەوە بەڕێوە دەبرێ.     دانانی كەسانێك بە پلەی زانستیی مامۆستا. لە ماددە قانوونییەكە بە هیچ شێوەیەك باس لە ماوەی مانەوەی پۆستەكان نەكراوە, كە بۆ ماوەی چەند خولە و ئەرك و تایبەتمەندییە كارگێریەكانیشیان دیار نەكراوە.  ماددەی دوازدەیەم: ئەنجومەنی زانكۆ برگەی چوارەم: كە باس لە دانانی نوێنەری مامۆستایان (دەستەی وانەبێژان) دەكات وەك ئەندام لە ئەنجومەنی زانكۆ لە  ڕێگەی هەڵبژاردنەوە, كە پلەی زانستی لە مامۆستا كەمتر نەبێ.      باس لە میكانیزمی هەڵبژاردنەكە و چۆنیەتیی هەڵبژاردنەكە كەسەكە نەكراوە.     زۆرێك لە مامۆستایانی زانكۆ ئاگاداری هەڵبژدارنی نوێنەریەكەیان نین یاخود نایناسن و نازانن كێ نوێنەرانە, چونكە بە شیوەیەكی مەركەزی دانراوە.     هەندێك جار نوێنەری مامۆستایان دانراوە ناسناوی زانستی مامۆستای یاریدەدەر بووە.     نوێنەری مامۆستایان بەشدارییەكی لاوەكی و كەمیان پێدەكرێ و زۆر جار ناتوانن داكۆكیی لە مافی مامۆستایان بكەن.   برگەی حەوتەم: كە باس لە دانانی نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران دەكات وەك ئەندامی ئەنجومەنی زانكۆ لەو كاروبارانەی پەیوەندیی بە خۆیانەوە هەیە .      میكانیزمی دانانی نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران باس نەكراوە.      نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران بە شێوەیەكی مەركەزی لە لایەن  كۆمەڵەی خوێندكارانی كوردستانی سەر بە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بۆ زانكۆكانی ژێر هەژموونی ئەم حزبە دادەنێرێ, لە پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە. زانكۆكانی پارێزگاكانی هەولێر و دهۆكیش لە لایەن یەكێتیی قوتابییانی كوردستانی سەر بە پارتیی دیموكراتیی كوردستانەوە دادەنرێن,  كە ئەوان زیاتر نوێنەرایەتیی ڕێكخراوەكانی خۆیان دەكەن بە بەراورد بەوەی نوێنەرایەتیی كۆی قوتابییان/ خوێندكاران بكەن لەناو زانكۆكانی خۆیاندا.   مادەی چواردەیەم: ڕاگری كۆلێژەكان  بڕگەی یەكەم: تایبەتە بە ڕاگری كۆلێژەكان و مەرجەكانی دانانیان لەم پۆستەدا، بە جۆرێك یاساكە پێویستیی كردووە (ڕاگری كۆلێژ خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرا بێ و بە لایەنی كەم هەڵگری ناسناوی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەری بێ وخزمەتی زانكۆیی لە ١٠ ساڵ كەمتر نەبێ)، لەسەر پێشنیاری سەرۆكی زانكۆ دادەمەزرێ  بۆ ماوەی یەك خول (٤ ساڵ).  سەرپێچییەكانی ئەم ماددەیە وەك لە داتاكانیش بەردەستە زیاتر بریتین لە:      پێدانی و پڕكردنەوەی پۆستەكە بەوەكالەت بۆ ماوەیەكی درێژ.     مانەوەی ڕاگر بۆ ماوەی زیاتر لە یەك خول.     دانانی كەسێك كە پلەی زانستی لە پرۆفیسۆری یاریدەدەر نزمترە.یاخود خزمەتی زانكۆیی لە (١٠) ساڵ كەمترە .  برگەی سێیەم: دانانی یاریدەدەری ڕاگر بۆ كاروباری كارگێری و قوتابییان/خوێندكاران كە پلەی زانستی لە مامۆستا كەمتر نەبێ و بە بریاری سەرۆكی دەستە و لەسەر پێشنیازی ڕاگر, بەڵام هەندێك جار دەبینن كەسانێك دادەنرێن, كە پلەی زانستیان مامۆستای یاریدەدەرە وەك لە داتاكاندا هەیە. ماددەی شازدەیەم: ئەنجومەنی كۆلێژ لە برگەی چوارەم و برگەی شەشەم: كە باس لە نوێنەری مامۆستایان و نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران دەكات بە هەمان شێوەی ئەنجومەنی زانكۆیە, كە نوێنەری مامۆستایان و نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران بە دەر لە یاساكان بەشدارییەكی لاوەكییان پێ دەكرێ، هەندێك مامۆستایان و قوتابییان/ خوێندكاران ئاگاداری هەڵبژاردنی نوێنەرەكانیان نین و "تەنانەت زۆرینە نازانن نوێنەرەكانیان كێن ". ماددەی هەژدەم : سەرۆكی بەش یان لق و كردنەوەی بەش لە كاتی كردنەوەی بەش پێوستە پێنج مامۆستای پسپۆڕهەبن و بە لایەنی كەم دووان لەوانە خاوەن بڕوانامەی دكتۆرا بن.  بڕگەی یەكەم: سەرۆكی بەش بە بڕیاری سەرۆكی زانكۆ لەسەر پێشنیازی ڕاگری كۆلێژ دادەمەزرێ, بە جۆریك بە لایەنی كەم هەڵگری پلەی زانستی پڕۆفیسۆری یاریدەدەری بێ. برگەی دووەم: بۆ هەر بەشێك دەبێت ئەندامانی دەستەی وانەوتنەوە لە ١٤ پتر نەبێ و لە ٨ كەمتر نەبێ، دەبێت خاوەنی بروانامەی دكتۆرا بن یان لەوانە بن, كە هەڵگری ناسناوی پڕۆفیسۆری یاریدەدەرن و بە لایەنی كەمەوە پێنج ساڵ خزمەتی زانكۆییان بە كردەیی هەبێ.      بە پێی داتاكان زۆرترین پێشێلكاری لە ماددەی هەژدەیەمدا كراوە لە دانانی سەرۆكی بەش، ئەویش بە دانانی كەسانێك كە خاوەنی پسپۆڕی نین و پلەی زانستییان پڕۆفیسۆر یان پرۆفیسۆری یاریدەدەر نییە.     هەر بە پێی داتاكان زۆرێك لە بەشەكان بەبێ هەبوونی ستافی تەواو و هەبوونی پسپۆڕ تێیاندا كراونەتەوە.  ماددەكانی ٢٠  تاوەكو ٢٤ : كە باس لە پێدانی پلەی زانستی دەكات بۆ پلەكانی وەك (مامۆستای یاریدەدەر، مامۆستا ، پڕۆفیسۆری یاریدەدەر، پرۆفیسۆر).  -    پسۆرانی بواری خوێندنی باڵا جگە لە مەرجی بڵاوكردنەوەی توێژینەوەی زانستی, دانانی مەرجی ماوە (ساڵەكان) بە شتێكی باش نابینن. بۆ نموونە بۆ بوون بە پڕۆفیسۆر باس كراوە دەبێت ٦ ساڵ تێپەربووبێ بەسەر پرۆفسیۆری یاریدەدەرییەكەی و لە ٦ توێژینەوە بەشداربووبێ و بە لایەنی كەم ٣ توێژینەوەی ئەسڵی بن و یەكێكیانی بەتەنیا ئەنجام دابێ. ئاستی جێبەجێكردنی یاسا  بەركارەكانی وەزارەتی خوێندنی باڵا بۆ خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان  لەسەر ئاستی زانكۆكانی هەرچوار پارێزگای هەولێر و سلێمانی و دهۆك و هەڵەبجە – كەرتی گشتی (حكومی):  １.    ماددەی نۆیەم : دانانی سەرۆكی زانكۆ.   ２.    ماددەی یازدەیەم : دانانی یاریدەدەرەكانی سەرۆكی زانكۆ. ３.     ماددەی چواردەیەم : دانانی راگری كۆلێژ و یاریدەدەری راگر بۆ كاروباری قوتابییان. ４.    ماددەی هەژدەهەم : سەرۆكی بەش یان لقی زانستی.     گشت داتاكان لە ماڵپەری زانكۆكان وەرگیراون، جگە لە زانكۆی سەلاحەددین كە لە ڕێگای رێبەری ساڵانە درەچووان وەرگیراوە .      هەندێك پۆست هەڵگر نازناوی زانستییان گۆرنكاری بەسەردەهاتووە بەڵام لەناو ماڵپەرەكان ئاماژەی بۆنەكراوە.      ئەوە داتایانەی وەرگیراوەكان بۆماوەی نێوان مانگی ٩ی ٢٠٢٠ بۆ  مانگی ٩ی ٢٠٢١ بووە. گۆڕانكاریەكانی دواتر لە پۆستهەڵگرە كارگێریەكان لەم ڕاپۆرتە جێگایی بۆ نەكراوەتەوە، بەڵكو لە ڕاپۆرتی داهاتوو ئاماژەی پێ دەكرێت .      پیشاندانی داتای ناو زانكۆكان و ڕێزبەندی كردنی زانكۆكان بەپێ پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆكان و ئینجا زانكۆی شارەكانیتر بووە .   ئەنجام :  أ) ماڵپەڕی زانكۆكان وەك سەرچاوەی داتا و زانیاری  1.    لە هەرێمی كوردستان لە كۆی ١٥ زانكۆی حكومی، ماڵپەڕەكانیان بەرەوپێشچوونی بەرچاوی بە خۆیەوە بینیوە و دەتوانرێت تا ڕادەیەك وەك سەرچاوی دەستكەوتنی زانیاری پشتیان پێ ببەسترێت.  2.    داتای ناو ماڵپەڕی زۆربەی زانكۆ حكومییەكان بە شێوەیەكی ئاڵۆز و تێكەڵ خراونەتە ڕوو و بۆ گەیشتن بە زانیارییەكان پێویستیان بە وردبینی و لێهاتوویی هەیە. بەشێك لە ماڵپەڕەكان چەندان ساڵە ئەپدەیت(نوێ) نەكراونەتەوە و هەندێك جار لەناو هەمان ماڵپەڕ لە بەشی زمانی كوردی جۆرێك زانیاری دراوە لە بەشی زمانی ئینگلیزی جۆرە زانیارییەكی تر خراوەتە ڕوو. 3.    لەناو هەموو زانكۆ حكومییەكان، تەنیا زانكۆی سەڵاحەددین ڕێبەری دەرچوونی بۆ ساڵی ٢٠١٩_٢٠٢٠ بە شێوەی ئەلیكترۆنی بڵاوكردووەتەوە.  4.    ماڵپەڕی زانكۆكانی (كۆیە، سۆران، چەرمۆ، كوردستان-هەولێر، پۆلیتەكنیكی دهۆك) بە بەراورد بە زانكۆكانی تر زۆرترین زانیارییان دەربارەی خاوەن پۆستە كارگێڕییەكانیان داوە.  5.    لە ماڵپەری زانكۆكان كەمترین زانیاری دەربارەی یاریدەدەری ڕاگرەكان خراوەتە ڕوو. ب) سەرپێچیی یاسایی لە دامەزراندنی سەركردە كارگێڕییەكان 6.    لە كۆی گشتیی ١٥ سەرۆكی زانكۆ، گشت سەرۆك زانكۆكان مەرجە یاسایەكانیان تێدا بەدی دەكرێت، بەڵام یەك سەرۆكی زانكۆ بەوەكالەتە.  7.    لە كۆی گشتیی ٤٥ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆكان بۆ كاروبارە جیاوازەكان؛ a.     ١٠ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆكان پۆستەكەنیان بەتاڵە یاخود بەوەكالەتن. b.     ٧ یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆ بە دەر لە یاسا دانراون. 8.    لە كۆی گشتیی ١١٥ ڕاگری كۆلێژەكان: ٢٣ ڕاگر بە دەر لە یاسا دانراون.  9.    لە كۆی گشتیی داتای بەردەست ٤٢٩ سەرۆكی بەش: ٢٦١ سەرۆكی بەشەكان بە دەر لە یاسا دانراون. ج) هۆكارەكانی جێبەجێ نەكردنی بەشێك لەماددە و بڕگەكانی یاساكە:  لە بەشی یەكەم : سێیەم / هۆكارەكان خراونەتە روو.  بەشی یەكەم : سێیەم  هۆكاری جێبەجێ نەكردنی بەشێك لەماددە و بڕگەكانی یاساكە .    لە چاوپێكەوتنەكاندا، مامۆستایان و پسپۆڕانی بەشداربوو لەو توێژینەوەیە، هۆكارەكانی سەرپێچیكردنی یاسا لە دامەزراندنی سەركردە كارگێڕییەكان بۆ چەندان هۆكار دەگەڕێننەوە، لە سەروویانەوە: یەكەم: خودی یاساكە     خاوەنی پۆستەكان لە بەشێك لە زانكۆ تازەكان پێیان وایە هەبوونی پێشێلكارییە زۆرەكان بۆ خودی یاساكان دەگڕێتەوە بەوەی یاساكان كۆنن و لەگەڵ واقیعی ئێستای زانكۆكاندا ناگونجێن و كەموكووڕی لە مەرجەكانی پڕكردنەوەی پۆستەكان و ستافی ئەكادیمیی بەشەكاندا هەیە, بۆیەش یاساكە وەك خۆی جێبەجێ ناكرێ. هەندێكیان "داوای هەمواری یاساكە یاخود داڕشتنی یاسایەكی نوێ دەكەن ", لەبەر ئەوەی سیستەمی خوێندنی باڵا لەسەر شێوازی وڵاتە دواكەوتووەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتە كۆمۆنیستییە ڕۆژهەڵاتییەكان بنیات نراوە. پەیكەر و جۆری بەڕێوەبردنی دەزگەكان هەڕەمیین و دەسەڵاتی بڕیاردان لە چەقی لوتكەییدا كۆ بووەتەوە و بە پڕۆسەیەكی بیرۆكراسیی كوشندەدا بەرەو خوارەوە شۆڕ بووەتەوە بەبێ ئەوەی مامۆستایان و كارمەندان و قوتابییان/ خوێندكاران ڕۆڵیان لە داڕشتنی ستراتیژ و پلاندانان و پڕۆسەی بریارداندا هەبێت و هەروەها بەبێ ئەوەی هیچ جۆرە فشار و چاودێرییەكی دیموكراسییانە لە خوارەوە بەرەو سەرەوە لە ئارادا بێ, بۆیە لێرە و لەوێ دەبینین ئاستی جێبەجێنەكردنی یاساكان لەناو ناوەندە مەعریفییەكاندا لە لووتكەدایە.  دووەم: دەستتێوەردانی دەرەكی  و قۆرخكردنی بڕیاری دامەزراندن لەلایەن حیزبە دەسەڵاتدارەكانەوە .    حیزب ڕۆڵی لە دانانی سەركردە كارگێڕییەكانی ناو زانكۆ و پەیمانگاكانی هەرێمی كوردستاندا هەیە، بە بۆچوونی بەشێك لە بەشداربووانی ناو دانیشتن و گفتوگۆكان "بۆ نموونە لە دانانی سەرۆكی بەش بە پێی یاسای ژمارە ١٠ی ساڵی ٢٠٠٨ دەبێ سەرۆكی بەش بە لایەنی كەم پڕۆفیسۆری یاریدەدەر بێ, كەچی دەبینرێ بەشێكی زۆر لە سەرۆك بەشەكان ناسناوی زانستییان مامۆستا یان مامۆستای یاریدەدەرە و كراونەتە سەرۆكی بەش لە كاتێكدا چەندان پڕۆفیسۆر و پرۆفیسۆری یاریدەدەر هەن, بەڵام " بە هۆی حیزب و پشك پشكێنە و مەحسوبیەت و مەنسووبیەتەوە دانەنراون و پەراوێز خراون". بەشێكی دیكە لە پێشێلكارییەكان, كە لە ڕووكەشدا (بە پێشێلكاریی یاسایی دانانرێن)، ئەویش ئەوەیە كەسی خاوەن پۆست زۆربەی مەرجە یاساییەكانی تێدا بەدی دەكرێ, بەڵام لە بنەڕەتدا پێشێلكاری و دەستتێوردانی تەواوە و پێشێلكردنی ماف و ئازادی ئەوانی ترە " لە لایەن حیزبە دەسەڵاتدارەكانەوە بەتایبەت لە دانانی بەشێك لە سەرۆكی زانكۆ و یاریدەدەرەكانی و ڕاگری كۆلێژەكان دەبینرێ بەوەی لە بارەگەی حیزبەكانەوە و بە نووسراوی حیزبی ناوی كاندیدەكانیان بەرز دەكەنەوە, واتە لەسەر بنچینەی ئینتیمای حیزبی و كەسی پۆستیان پێ دەدرێت و هیچ بایەخێك بۆ لێهاتوویی و شارەزایی كاندیدەكانی تر دانانرێ لە كاتێكدا وەزارەتی خوێندنی باڵا باس لە پڕكردنەوەی ئەو پۆستانە دەكات لە ڕێگەی چاوپێكەوتن و پێشكەشكردنی سیڤی". سێیەم: كردنەوەی زانكۆ و كۆلێژ و بەش بەبێ بوونی توێژینەوە و پێویستیی ناوچەكە و هەبوونی ستافی ئەكادیمی تەواو  كەمیی مامۆستایانی شایستە, كە مەرجەكانیان تێدا بەدی بكرێ .بە پێی یاسای ژمارەی ١٠ی ساڵی ٢٠٠٨ دەبێ لە كاتی كردنەوەی بەش پێوستە پێنج مامۆستای پسپۆڕهەبن و بە لایەنی كەم دووان لەوانە خاوەن بڕوانامەی دكتۆرا بن. بۆ هەر بەشێك دەبێت ئەندامانی دەستەی وانەوتنەوە لە ١٤ پتر نەبێ و لە ٨ كەمتر نەبێ، دەبێت خاوەنی بروانامەی دكتۆرا بن یان لەوانە بن, كە هەڵگری ناسناوی پڕۆفیسۆری یاریدەدەرن و بە لایەنی كەمەوە پێنج ساڵ خزمەتی زانكۆییان بە كردەیی هەبێ. كەچی دەبینین هەندێك لە بەشەكان ستافی ئەكادیمی پێویستیان نییە و كراویشنەتەوە. ئەمەش كێشەی بۆ دوو بڕگەی یاساكە دروست كردووە لە دانانی سەرۆكی بەش و كردنەوەی بەش بەبێ هەبوونی ستافی ئەكادیمی و پسپۆڕیی پێویست. ئەو پاساوە لە زانكۆیە بچووك و نوێیەكاندا راستە، بەڵام لە زانكۆ گەورەكانی وەك دهۆك و سلێمانی و سەڵاحەدین پاساوێكی لە جێی خۆیدا نییە, چونكە لە زۆربەی كۆلیژ و بەشەكانیاندا خاوەنی ستافی ئەكادیمی و دەستەی وانەبێژانی پێشكەوتوون, كە هەڵگری  ناسناوی زانستیی پرۆفیسۆر و پرۆفیسۆری یاردەدەرن. واتە مەرجەكانی پۆستی سەركردە كارگێڕیەكانیان تێدایە. چوارەم: نەبوونی هاوسەنگی لە ئیمتیازات و ئەرك و مافەكان لەنێوان خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان     بەشێك لە شارەزایانی خوێندنی باڵا هۆكارەكەی بۆ (ئیمتیاز و ئیلتیزام) دەگەڕێننەوە بەوەی بەشێك لە پۆستەكان هیچ ئیمتیازاتێكی نییە, بۆیە خاوەن ناسناوە زانستییەكانی وەك (پڕۆفیسۆر و پڕۆفیسۆری یاریدەدەر) ئامادە نین ئەم پۆستانە وەربگرن و ‌هیچ یاسایەك نییە ناچاریان بكات بۆ وەرگرتنی پۆستەكان, لەبەر ئەوە پۆستەكان بە كەسانی دیكە پڕ دەكرێنەوە, كە مەرجی یاساییان تێدا بەدی ناكرێ. پێنجەم: ناشارەزایی و بێ هەڵویستی  "بەشێك لە سەركردە كارگێڕییەكانی ناو زانكۆكان كەمتر شارەزای یاساكانی خوێندنی باڵان بە تایبەت لە دانانی پۆستەكانی خوارەوەی خۆیان, بۆیە لە دانان و پڕكردنەوەی پۆستەكان تووشی هەڵە دە بن.یاخود  بە هۆی بێدەنگیی هەندێك مامۆستای لێهاتوو و خاوەن بڕوانامەی بەرزی شیاو بەوەی شەڕی بەدەستهێنانی مافەكانی خۆیان ناكەن و  دژی پێشێلكارییەكان هەنگاوی جددی و ڕێكاری یاسایی ناگرنە بەر".  شەشەم: ڕۆڵی ناكارای وەزارەتی خوێندنی باڵا     نەبوونی ڕۆڵی وەزارەت و چاودێریی وەزارەت لەسەر خودی دانانی سەركردە كارگێڕییەكانی ناو دەزگەكانی خوێندنی باڵا بە تایبەت لە پۆستەكانی خوار سەرۆكی زانكۆوە, هەندێك جاریش بە هۆی ڕێنماییە دژبەیەكەكان ڕۆڵی ون دەبێ. بەشی یەكەم : چوارەم چارەسەر و ڕاسپاردەكان  １.    هەمواركردنەوە یاسای ژمارەی (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ (یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستانی عیراق).     جێبەجێكردنی دیموكراسیی لۆكاڵی لەناو ناوەندەكانی خوێندنی باڵا و سەربەخۆكردنی زانكۆكان (هەڵبژاردنی خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان لە خوارەوە بۆ سەرەوە لەگەڵ هەبوونی مەرجە یاساییەكان بۆ هەر پۆستێك، پڕۆسەی چاودێری و هەڵسەنگاندنی بەردەوام لە خوارەوە بۆ سەرەوە) لەگەڵ هەبوونی چاودێری و هەڵسەنگاندنی خودی وەزارەت لەسەر گشت زانكۆكان.      دووبارە پێناسەكردنەوەی بەرپرسیاریەتییەكان و دانانی مەرجی نوێ و ماوەی بەرپرسیارییەتی و ئەرك و مافەكان.      هەڵبژاردنی كەسانی تەكنۆكرات و خاوەن شارەزایی بۆ پۆستە كارگێرییەكان و جێبەجێكردنی پلەبەندی لە وەرگرتنی پۆستەكان واتە (كەسێك نەبێت بە ڕاگر ئەگەر پێشتر سەرۆك بەش نەبووبێ, یاخود سەرۆكی زانكۆ ئەگەر پێشتر ڕاگر نەبووبێ و ...هتد).      هاوسەنگی و دادپەروەری لە ئیمتیازاتی خاوەن پۆستەكان باڵاكان و خاوەن پۆستەكانی تر, بەمەش پێشبركێی نازانستی بۆ وەرگرتنی ئەم پۆستانە لە لایەن كەسانی ناشایستەوە دروست نابێ, بەڵكوو پۆستەكان زیاتر بۆ خزمەتكردنی پڕۆسەی خوێندن و گەشەپێدانی لایەنی زانستی و بەرزكردنەوەی كواڵیتی دەبێ, نەك وەك ئیمتیاز سەیر بكرێ. واتە پێویست ناكا سەرۆكی زانكۆ و ڕاگرەكان پلەی تایبەتیان پێ بدرێ، بەڵكوو پۆستەكان تەكلیفی بن و بۆ ماوەی چوار ساڵ و دواتر خاوەن پۆستەكە بگەڕێتەوە سەر كار و پیشەی جارانی. ２.    سنوورداركردنی ڕۆڵی حزب و كەمكردنەوەی دەستتێوەردانە دەرەكییەكان و هاندانی زیاتری زانكۆكان بۆ جێبەجێكردنی یاساكان لە ڕێگەی دڵنیاییی جۆری و ڕیزبەندی نشتیمانیی زانكۆكان (لەم ڕاپۆرتەدا پێشنیاز كراوە چۆن لە ڕێگەی ڕیزبەندی نیشتمانیی زانكۆكانەوە دەتوانین ئەمە بكەین).  ３.    بەستنەوەی زیاتری زانكۆكان  بە وەزارەت و وەزارەت زیاتر چاودێریی زانكۆكان بكات, تاوەكوو بەدواداچوون هەبێ و ڕێژەی سەرپێچیی یاساكان كەم بكرێتەوە و لە حاڵەتی هەبوونی سەرپێچی ئەوە دەستنیشان بكرێ بەرپرسی یەكەم لە سەرپێچییەكان كێیە، بۆیە لە كاتی دانانی هەرپۆستێكی كارگێڕیدا پێویستە وەزارەت ڕەزامەندی لەسەر بدات. ４.     دروستكردنی داتا بەیسێكی تایبەت لە لایەن وەزارەتەوە بۆ ئەوەی زانیاریی هەموو ئەو كەسانەی تێدا تۆمار كرابێ كە لە پۆستە كارگێڕییەكانن، بە هۆی ئەم داتا بەیسەوە بۆمان دەردەكەوێ ئایا ئەو كەسانە مەرجە یاساییەكانیان تێدایە یان نا؟ ڕێكەوتی دەست بەكاربوونیان لە پۆستەكان و كۆتایی هاتنی ماوەی مانەوەیان لە پۆستەكان دیار بێ...هتد, ئەمە وا دەكا زۆر بەئاسانی بەدواداچوون بۆ پۆستە كارگێڕییەكان بكرێ و ڕێژەی سەرپێچیی یاساكان كەم بكرێتەوە (هەر چەندە لە ڕیزبەندی نیشتمانی _نور_ زۆر داتای خاوەن پۆستە كارگێڕییەكان هەیە, بەڵام دەكرێ ئەو داتایانە بكرێنە داتا بەیسێكی تایبەت و بەرەوپێش ببردرێ). ５.    هەبوونی دەزگایەكی بەهێزی چاودێری لە لایەن خودی حكومەت و لیژنەی پەروەردە و خوێندنی باڵا لە پەرلەمانی كوردستان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و ڕاگەیاندنەكان  بە مەبەستی بەدوادەچوونی كەیسەكان و زیاتر بە‌هێزكردنی سەروەریی یاسا.   بەشی دووەم ریفۆڕمی خوێندنی باڵا لە بەرزكردنەوەی كواڵیتی  پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری پێناسەی دڵنیاییی جۆری لە خوێندنی باڵا    پەرەپێدانی پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری لە ناو زانكۆ و دەستە و ئەنجومەن و پەیمانگەكانی هەرێمی كوردستان یەكێكە لە ستراتیژییە گرنگەكانی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، ئەم پڕۆسەیە بە دیاردەیەكی نوێ لەناو ئەزموونی ئەمرۆی خوێندنی باڵا لە هەرێم و سەرتاپای عێراق دادەنرێ و جێبەجێكردنیشی نرخ بەو ئاستە بەرزە دەدات و هاووڵاتییی ناو كۆمەڵگە لە ئاستی خوێندن و فێربوون و بەهای بڕوانامەكانی زانكۆ و دەستە و ئەنجومەن و پەیمانگەكان دڵنیا دەكاتەوە.    پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری بریتییە لە چەند چالاكییەكی بەردەوام لە (ڕاپۆرت نووسین، پێداچوونەوە و بەدواداچوون و چاودێریكردن و فایل هەڵگرتن و بڕیاردان و لێكۆڵینەوە لە ناوەڕۆكی وانەكان و جۆری گوتنەوەیان) بۆ ئەوەی پرۆسەی خوێندن لەگەڵ ئامانجەكانی بگونجێ. بە گشتی كاركردن لەسەر دڵنیاییی جۆری خاڵە لاواز و بەهێزەكانی ناو دەزگاكانی خوێندن نیشان دەدات، كە دواتر دەتوانرێت لەسەر ئەو بنەمایە ئاستی دابرێژرێ. پێناسەی بەڕێوەبەرایەتیی دڵنیاییی جۆری و متمانە بەخشین    بەڕێوەبەرایەتی دڵنیاییی جۆری و متمانە بەخشین سەرپەرشتی جێبەجێكردنی پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری لە زانكۆ و دەستە و ئەنجومەن و پەیمانگە حكومی و تایبەتییەكانی هەرێمی كوردستان دەكات. ئەو پڕۆسەیەش لەبەر ڕۆشناییی چوار پڕۆگرامی سەرەكی بەڕێوە دەچێ, كە بریتین لە: دڵنیاییی جۆری، زانستخوازیی بەردەوام، پەرەپێدانی پرۆگرامەكان و متمانە بەخشین، بۆیە لە ڕێگەی ئەم پرۆگرامانەوە پرۆسەی دڵنیاییی جۆری هەوڵ دەدات ئاستی ئەكادیمی و زانستیی مامۆستایانی زانكۆ و پەیمانگە بەرەو پێش ببا، لە هەمان كاتدا پڕۆسەی خوێندن لە دامەزراوە جیاجیاكانی خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستان پێش بخا. بنەما و پێكهاتەكانی دڵنیای جۆری لەناو سیستەمی خوێندنی باڵا لە هەرێمی كوردستان ئەم پڕۆسەیە چەند بەرنامەیەك لە خۆ دەگرێت لەوانە: 1. دڵنیاییی جۆری خوێندن 2. زانستخوازیی بەردەوام 3. هەگبەی مامۆستا 4. هەڵسەنگاندنی هەگبەی مامۆستا 5. فیدباكی قوتابی/خوێندكار 6. پەرەپێدانی پڕۆگرامەكان 7. مۆڵەتپێدان و متمانەبەخشین    ئەم بەرنامانە بە چەند ڕێنماییەك داڕێژراون, كە لەگەڵ ئەزموونی خوێندنی باڵا لە كوردستاندا بگونجێن و هاوكات هاوتای ستاندەری بەرنامەكانی زانكۆ جیهان بێ. ئەم پڕۆسەیە هەمیشە لە ژێر چاودێریی كەسانی پسپۆڕدا جێبەجێ دەكرێ و ساڵانەش پێداچوونەوەی پێ دەكرێ و بابەتەكانی ناو ئەم بەرنامانە هەمیشە بە پێی پێویست و بە مەبەستی پێشخستن  گۆڕانكاری تێدا دەكرێ.  جێبەجێكردن و ئەنجامدانی پڕۆسەی دڵنیاییی جۆری خوێندن و ڕاهێنان وەڵامی گشت پرسیارە گرەنگەكان دەداتەوە، لەوانە: 1. دڵنیاكردنی زانكۆكان لە ئاستی كواڵیتیی ئەو بروانامەیەی بە قوتابی/ خوێندكاری دەدەن. 2. دڵنیاكردنەوە لە جۆری خوێندن و گوتنەوەی وانەكان. 3. پشتگیریكردنی قوتابی/ خوێندكار لە كاتی وەرگرتنی كۆرسەكانیان و پاراستنی مافیان. 4. دڵنیاكردنەوەی خوێندكار لەو بروانامەیەی كە پێی دەبەخشرێت. 5. دڵنیاكردنەوەی بازاڕی كار لە ئاستی هونەر و زانستی كادیرانی پیشەیی. گرفتەكانی بەردەم دڵنیایی جۆری:    مەبەست لە دڵنیاییی جۆری بریتییە لەم پێنج خاڵەی لە سەرەوە باس كران, كە قوتابی/ خوێندكار وەك چەقێكی گرنگ دەبینێ و ئامانج لێ دروستكردنی ڕابەر و سەركردەیەكی گرنگە بۆ خاك و نیشتمان. 1.    فیدباكی خوێندكاران:    زۆرێك لە مامۆستایان  ناڕازین لەو فیدباكانەی لە لایەن قوتابییان/ خوێندكارانەوە دەدرێ پێیان وایە لەسەر بنەمایەكی زانستیی دروست نییە و زۆرجار لە لایەن قوتابییان/ خوێندكارانەوە وەك تۆڵەكردنەوە بەكاردێ  لەو مامۆستایانەی (زۆر جدین و پابەندن بە كات و ساتی وانە گوتنەوە و تاقیكردنەوەكان) و وەك پاداشتێك بەكاردێ بۆ ئەو مامۆستایانەی زیاتر هاوكاری قوتابییان/ خوێندكاران دەكەن بە شێوەیەكی نازانستی و كەمتر جدین, كە ئەمەش كاریگەریی خراپی لەسەر پڕۆسەی خوێندن و شێوازەكانی وانە گوتنەوە و دەروونی مامۆستایان هەیە, یاخود زۆر جار لە ڕێگەی ڕێكخراوە  قوتابی/ خوێندكارییەكانەوە وەك هەڕەشە دژی مامۆستا جدییەكان بەكاردێ.  چارەسەر: -    ڕێكخستنەوەی شێوازی وەرگرتنی فیدباكی قوتابییان/ خوێندكاران لە ڕووی كات و داڕشتنەوەی پرسیارەكان. -    ئاگاداركردنەوە و فێركردنی قوتابییان/ خوێندكاران لە چۆنیەتیی پڕۆسەی هەڵسەنگاندنی دروست بۆ كارەكانی مامۆستاكە, نەك خودی كەسایەتیی مامۆستا. 2.    پەیكەر و پێكهاتەی دەزگەی دڵنیاییی جۆری:    لە هەر ناوەندێكی خوێندنی باڵا بەم جۆرە بەشی دڵنیاییی جۆری دەكرێتەوە: (وەزیر كەسێك بۆ بەپرسی دڵنیایی جۆری وەزارەتەكەی و سەرۆكی زانكۆ بۆ زانكۆكەی و ڕاگر بۆ كۆلێژەكەی و سەرۆكی بەش بۆ بەشەكەی دیاری دەكات). ئەمەش لە ڕووی كارگێرییەوە كێشەیەكی زۆری دروست كردووە بەوەی ئەم كەسانە ناتوانن وەك پێویست چاودێریی پۆستە باڵاكانی ناوەندەكانیان بكەن. چارەسەر: -    دروستكردنی دەزگای دڵنیایبی جۆری, كە لە كەسانی سەربەخۆ و پسپۆڕ لە دەرەوەی پێكهاتەی زانكۆ دروست كرابێ. واتە لە ڕووی كارگێری و داراییەوە سەربەخۆی تەواوی هەبێ بۆ ئەوەی بە ئاسانی بتوانێ چاودێر بێ و لێپرسینەوە و هەڵسانگاندنی دروست بكات بێ ئەوەی بكەوێتە ژێر كاریگەریی دەرەكی. ڕیزبەندیی نیشتمانی بۆ زانكۆكانی كوردستان ڕیزبەندی نیشتمانی زانكۆكان چییه؟     پڕۆژەی ڕیزبەندیی نیشتمانی زانكۆكانی هەرێم لە ساڵی 2015 دەستی پێكرد. ئەركی سەرەكیی ئەم ڕیزبەندییە بریتییە لە ئامادەكردنی لیستی باشترین زانكۆكانی هەرێمی كوردستان. داتاكان لە لایەن حكومەت و زانكۆكانەوە متمانە پێ كراون و سەرچاوەیەكی گرنگن بۆ ‌خەڵك و ئەكادیمی و قوتابییان/ خوێندكاران بۆ هەڵبژاردنی ئەو زانكۆیەی لێی دەخوێنن. ڕیزبەندیی نیشتمانیی زانكۆكانی هەرێمی كوردستان-عێراق ئامرازێكە بۆ بەراوردكردن لە نێوان زانكۆكانی هەرێمدا, هەروەها بۆ پێوانەكردنی بەیەكگەیشتنی دیدی زانكۆكانی هەرێم لەگەڵ دیدی وەزارەت, دەتوانێ زۆرترین كاریگەری بەسەر لایەنی زانستیی زانكۆكانی هەرێم هەبێ. ئەم سێ خاڵە سەرەكییەی خوارەوە لە لایەن ڕیزبەندیی نیشتمانییەوە هەڵدەسەنگێندرێن:  هەڵسەنگاندنی زانكۆ، هەڵسەنگاندنی ئەكادیمی، هەڵسەنگاندنی ئاستە جیاوازەكانی توێژینەوە ئەوانەی سەرەوە هەڵسەنگاندنی ئەم لایەنانە لە خۆدەگرێ: وانەگوتنەوە، تێڕوانینی نێودەوڵەتی، ناوبانگ، ڕێژەی سەوزایی لە زانكۆ، پانتاییی بەشی ناوخۆیی....هتد.    ئامانجی ڕیزبەندیی نیشتمانی دیاریكردنی ئەو زانكۆیەیە لە هەڵسەنگاندنەكە دەردەچێ، واتە ئەو زانكۆیەی توانیویەتی لایەنی بنەڕەتی مەرجەكانی هەڵسەنگاندنكە بە دەست بێنێ بە پێی ئەو دیدگایەی وەزارەت دایناوە. (بە پێی ماڵپەری وەزارەت). پێوەركان: １.    ستافی ئەكادیمی (دەستەی وانەبێژان ): (١٠٪)  ２.    توێژینەوەی زانستی: (٣٧٪) ３.    چالاكییە نێودەوڵەتییەكان و نیشتیمانییەكان: (١٤٪)  ４.    دڵشادبوون/ ڕازیبوونی خوێندكاران: (٣٪) ５.     دڵنیاییی  جۆری: ( ٢٧٪) ６.    چالاكییە ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتییەكان: (٦٪) ７.    پەرتووكخانە: (٣٪) گرفتەكانی بەردەم ڕیزبەندی نیشتمانی:    ڕیزبەندی نیشتمانی وەك پڕۆسەیەكی باش و دەستكەوتێكی گرنگ بۆ وەزارەتی خوێندنی باڵا هەژمار دەكرێ, بەڵام ئەم پڕۆسەیەش وەك هەر پڕۆسەیەكی تر لە دەستێوردانی دەرەكی و میزاجی كەسی و گرفتی بەردەوامی وەك پۆلێنكردنی زانكۆكان لە ناو گروپەكان و بابەتی كەمپەس و دڵنیاییی جۆری و بابەتی خوماڵینەبوونی پێوەرەكان بە دەر نییە.    ڕیزبەندیی نیشتمانی تا ئێستا نەبووەتە ئامرازێكی فشار و گۆڕانكاری لەنێوان زانكۆكاندا، ڕیزبەندی نیشتمانی دەبێ پاداشت و سزا  تێدا بێ و هاوسەنگ بێ و دەبێ وەزارەت لە ئاستی زانكۆكاندا لێكۆڵینەوە بكات و كەناڵەكانی فشار لە بەرانبەر نزمبوونەوە یان نزمی ئاستی زانكۆكان بەكاربهێنێ، بە تایبەت زانكۆ حكومییەكان, كە لەناو پێكهاتەی وەزارەتن و بەردەوام تەمویلی مسۆگەریان هەبووە  و ئەوانەش پاداشت بكات, كە ئاستی كوالیتیی خۆیا بەرزكردووەتەوە و ڕای گشتی لێ ئاگادار بكرێتەوە. گرفتی پێوەرەكان:  １.    خۆماڵی نەبوونی پێوەركان واتە (لە ژێر ناوی ڕیزبەندنی نیشتیمانییە , كەچی بە پێوەری نێودەڵەتیی هەڵسەنگاندن بۆ زانكۆكان دەكرێ).  ２.    ستافی ئەكادیمی: (لێرەدا زانكۆ گەورە و كۆنەكانی وەك زانكۆی سەڵاحەدین, سلێمانی و دهۆك بەرزترین ڕێژەی ستاف و قوتابی/خوێندكار هەیە بە بەراورد بە زانكۆ تازەكانی وەك سۆران, هەڵەبجە, گەرمیان و چەرموو وكۆیە... ‌هتد, لە كاتێكدا خودی وەزارت ڕۆڵی لە دانان و دامەزراندنی ستافی ئەكادیمی و ناردنی قوتابییان/ خوێندكاران هەیە بۆ هەر زانكۆیەك, بۆیە ئەمە بە جۆرێك لە جۆرەكان لەنێوان زانكۆكان نادادی دروست كردووە. ３.    توێژینەوەی زانستی: لێرەدا زیاتر كار لەسەر ڕێژە و چەندایەتیی توێژینەوە كراوە, لە كاتێكدا پێویست بوو كوالیتی و باشیی توێژینەوە بەهەند وەربگیرایە, چونكە ئامانج لە توێژینەوە داهێنان یاخود چارەسەركردنی كێشەیەكی ناو حكومڕانی یان ناو كۆمەڵگەیە, بەڵام لێرەدا زانكۆكان كەوتوونەتە كێبڕكێ لەنێوان خۆیاندا كێ زۆرترین توێژینەوە بڵاو دەكاتەوە و خۆی لە ڕیزبەندیی دەباتە پێشەوە بۆ ئەم مەبەستەش توێژەریان تەنیا بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە و كۆكردنەوەی خاڵی زیاتر هێناوە!  ４.    زمانی توێژینەوەكان: لێرەدا ئەوەی لە  توێژینەوەكاندا زۆر تیشكی خراوەتە سەر ئەو توێژینەوانەن بە ئینگلیزی كراون, بەڵام باسی ئەو توێژینەوانە نەكراوە بە كوردی كراون و گرنگییەكی ئەوتۆی  پێ نەدراوە. وەك لە ماددەی دووەمی یاسای ژمارەی (١٠)ی ساڵی ٢٠٠٨: كە باس لە هەوڵی وەزارەت بۆ بەدەستهێنانی  چەند ئامانجێك دەكا, یەكێك لە ئامانجەكان ئەوەیە (ئامانجی دوازدەیەم: كاركردن لە پێناوی كردنی زمانی كوردی بە زمانی فێركردن و خوێندن لە قۆناغەكانی خوێندنی باڵا لە زانستە مرۆییەكاندا و هاندانی وەرگێڕان و دانان و چاپەمەنییە زانستی و ڕۆشنبیری و ئەكادیمییەكان بە زمانی كوردی), هەروەها لە ئامانجی نۆیەمیشدا باس لە پاراستنی كەلەپووری گەلی كوردستان و بەهێزكردنی ئینتیمای نیشتمانی دەكات). ５.    دژبەیەكی  لە نێوان پێوەرەكانی ڕیزبەندیی نیشتمانی وپڕۆسەكانی وەزارەت و واقیع، بۆنموونە یەكێك لە پێوەرەكان ئەوەیە كە  ژمارەی قوتابی/ خوێندكار لەسەر بنچینەی ژمارەی مامۆستا هەژماردەكرێ, واتە ئەگەر ژمارەی قوتابییان/ خوێندكاران لەگەڵ ژمارەی مامۆستایان بە پێی پێوەرەكان نەبێ بە خاڵێكی نەرێنی لەسەر زانكۆ هەژمار دەكرێ, ئەمە لەكاتێكدا وەزارەت خۆی ژمارەی قوتابییان/ خوێندكاران بۆ هەر زانكۆیەك دیاری دەكا.  ６.    بابەتی كەمپەس و پۆل و ڕێژەی سەوزایی و شوێنی وەرزشی, كە خاڵی لەسەرە، ئەگەر وەزارەت پاڵپشتی دارایی زانكۆ حكومییەكانی خۆی نەكا, زانكۆكان چۆن بتوانن ئەم كێشانە چارەسەر بكەن. ڕاسپاردە  و چارەسەرەكان: １.    بەخۆماڵیكردنی پێوەرەكان و نەهێشتنی خاڵە دژبەیەكەكانی ناو پێوەرەكان.  ２.     ڕیزبەندیی نیشتمانی  دەكرێ وەك فشارێك بەكاربێ بۆ كەمكردنەوەی دەستتێوەردانە دەرەكییەكان و جێبەجیكردنی یاساكان و سەروەركردنی یاساكان و بەهێزكردنی بەشداریی مامۆستایان و قوتابییان/ خوێندكاران لە پڕۆسەكانی بڕیاردان و بەرزكردنەوەی كواڵیتی و زیندوو هێشتنەوەی ناوەندەكانی خوێندن وەك ناوەندێكی مەعریفی و ڕۆشنبیری و زانست و داهێنان .  ئەم دوو خاڵەش زیاتر وەك پێوەری خۆماڵیی واقیعی دەردەكەون, كە ڕاستەوخۆ كاریگەرییان لەسەر ئاستی كواڵیتی  و چالاكی و بابەتەكانی تر هەیە لەناو ناوەندەكانی خوێندنی باڵا.      چۆنیەتیی كەمكردنەوەی دەستتێوەردانی دەرەكی لەناو یەكە كارگێڕییەكانی زانكۆكان لە ڕێگەی ئەم پڕۆسەیە     دەكرێ جێبەجێكردنی یاسای ژمارەی (١٠) ی ساڵی ٢٠٠٨ (یاسای خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی), یاخود هەر یاسایەكی تر, كە لە داهاتوودا دەربچێ وەك كەناڵیكی فشار و وەك پێوەرێكی گرنگ سەیر بكرێ و خاڵی لەسەر بێ بۆ هەر زانكۆیەك، واتا كام زانكۆ كەمترین ڕێژەی پێشێلكاریی یاسایی هەبوو زۆرترین خاڵ وەربگرێت. ئەمەش  وا دەكات ئاستی كواڵیتیی خوێندن و دەستتێوەردانی دەرەكی و سیاسی كەم ببێتەوە و كەسی شیاو لە شوێنی شیاو دابنرێ. (بێ ئەوەی  فشاری لایەنە سیاسییەكان لەسەر وەزارەت دروست ببێ, بەڵكوو پڕۆسەكە لە لایەن خودی زانكۆكانەوە دەچێتە پێشەوە و هەوڵی گۆڕانكاری و سەروەریكردنی یاساكان دەدەن). ئەم پڕۆسەیە بۆ ڕیزبەندیی نیشتیمانی ئاسانە, چونكە یەكێك لە پێوەرەكانی ڕیزبەندی بریتییە لە ستافی ئەكادیمی, كە ئەمەش واتە گشت داتاكان ئامادە دەكرێ و وەزارەت دەتوانێ چاودێر بێ و ئاستی پێشێلكارییەكان بزانێ.     چۆنیەتیی بەهێزكردنی بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران    بۆ بەهێزكردنی بەشداریی قوتابییەكان/ خوێندكاران و زیادكرنی چالاكییەكان لە كەمپەسەكان: یەكێك لە پێوەرەكان بریتیبێ لە هەبوونی دەستەی سەربەخۆی قوتابییان/ خوێندكارانی بۆ هەر زانكۆیەك، كە خاڵی لەسەر بێ بۆ نموونە ئەوە زانكۆیەی نوێنەرایەتیی تایبەت و سەربەخۆی هەبێت خاڵی زیاتر وەربگرێ؛وەك نموونەی زانكۆی كۆمار، زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان – دەهۆك، زانكۆی كوردستان و زانكۆی ئەمریكی لە عیراق – سلێمانی،  بۆ ئەم مەبەستەش ڕێكخراوی چاوی زانكۆ (پێشنیازە یاسایەكی بۆ ڕێكخستنەوەی چۆنییەتی هەڵبژاردنی نوێنەرایەتیی قوتابییان/ خوێندكاران پێشنیاركردووە )  بڕوانە لاپەڕە ٣٠. ３.    لە توێژینەوەی زانستی  پێویستە  كوالێتی و باشی توێژینەوە بەهەند وەربگیرێ، پێویستە بزانرێ زانكۆكان لە ڕێگەی  توێژینەوەكان  تا چەند بەشدارییان لە باشتركردنی حكومڕانی هەرێم و چارەسەكردنی گرفتەكانی كۆمەڵگە و وڵات كردووە و تا چەند دا‌هێنانی زانستیان لە بوارەكانی پزیشكی و ئەندازیاری و پیشەسازی و كشتوكاڵی و...هتد كردووە.  پڕۆسەی بۆلۆنیا (بۆڵۆنیا پڕۆسێس) (بۆڵۆنیا پرۆسێس): پڕۆسەیەكی گرنگی یەكخستنی سیستمە جۆراوجۆرەكانی خوێندنی باڵای ئەوڕوپایە بە ئامانجی دروستكردن و بەرفراوانكردنی ناوچەیەكی تایبەتی ئەوڕوپی لە بواری خوێندنی باڵا و سەرخستنی سیستەمی خوێندنی باڵای ئەوڕوپایە لەسەر ئاستی جیهان بۆ ئەوەی كێبڕكێی نێودەوڵەتیی خۆی زیاتر بكا.    بۆڵۆنیا پڕۆسێس لە ئەنجامی كۆبوونەوەی وەزیرانی ٢٩ وڵاتی ئەوڕوپی لە شاری بۆڵۆنیای ئیتاڵیا و واژووكردنی ڕێكەوتنامەیەكی گرنگ لە ساڵی ١٩٩٩ هاتووەتە كایەوە, كە لە نێوانی ساڵانی ١٩٩٩ تاوەكوو ٢٠٢٠ بەردەوام بووە لە ڕێكخستنەوە و چاودێریكردنی پڕۆسەكە. ئیستا ئەم سیستەمە لە ٤٨ وڵاتی ئەوروپی كەوتووەتە بواری جێبەجێكردنەوە. ڕەهەندەكانی پۆلەسیی گشتیی پرۆسەكە: خۆی لە چەند ڕەهەندێكی گرنگ دەبینێتەوە, وەك: ڕەهەندی ئەوروپایی لە بواری خوێندنی باڵا: پڕۆسەی بۆڵۆنا هەوڵ بۆ زیادكردنی شەفافیەت و سەرنجڕاكێشانی ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا لە ئاستی جیهانیدا بۆ ڕاكێشانی بەهرەمەندترین قوتابییان/ خوێندكاران بۆ ناوەوەی ئەوڕوپا. جووڵە ( مۆبلتی ): هاوكات پڕۆسەی بۆڵۆنیا ئامانجی زیادكردن و بەرزكردنەوەی جووڵەی قوتابییان/ خوێندكاران، ئەكادیمییەكان و ستافی كارگێڕییە لە ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوروپا, بۆ نموونە وەك جووڵەی قوتابی/ خوێندكار لە زانكۆیەكەوە بۆ زانكۆیەكی تر و لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تری بەشدار لە پڕۆسەكە بۆ ماوەیەكی كورت (سمستەرێك), یاخود تەواوی قۆناغێك. ڕەهەندی كۆمەڵایەتی: ئەندامانی پڕۆسەی بۆڵۆنیا ڕێككەوتوون لەسەر ئەوەی هەمەجۆری لەناو كۆی دانیشتووانی قوتابییان/ خوێندكاران ڕەنگ بداتەوە, واتە دەبێ هەموو بەربەستە ئابووری و ئایینی و تەمەن و ڕەگەزی و نەتەوەیی یان هەر فاكتەرێكی تر لاببرێ, كە ڕێگری دەكەن لەوەی قوتابییان/ خوێندكاران خوێندنی باڵایان تەواو بكەن یان ڕێگر بن لە بەردەم بەشداریان.  توانای دامەزراندن: ئامانجی پڕۆسەی بۆڵۆنیا بریتییە لە دابینكردنی كارامەیی و زانیاری و لێهاتووییی پێویست بۆ قوتابی/ خوێندكار بۆ بازاڕی كار, بە وەڵامدانەوەی زیاتر بۆ پێداویستییەكانی بازاڕی كار. خوێندن دەتوانێ یارمەتیدەر بێ لە ڕزگاربوون لە بێكاری و بەشداریی لە گەشەی ئابووریدا بكا.  فێربوونی درێژخایەن: فێربوونی درێژخایەن یارمەتیدەر دەبێ بۆ گەیشتن بەو گۆرنكارییانەی لە پێویستییەكانی بازاڕی كار ڕوو دەدا لە ڕێگەی ڕێڕەوەكانی فێربوونی نەرم (خۆگونجێن) و گۆڕانكاریی گونجاو لەنێوان پەروەردە و كاركردندا. فێربوونی هەتاهەتایە دەتوانێ دڵنیایی بدا لە ڕەخساندنی دەرفەتی بەردەوام بۆ گەشەپێدانی زانست و زانیاری و كارامەیی و لێهاتووییەكان. لە هەمان كاتدا، لەوانەیە دەستگەیشتنی نەرمتر و ئاسانتر بۆ خوێندنی باڵا دابین بكا بۆ گرووپە كەم دەرهێنراوەكان (كەمینەكان) ئەندەرریپرزێنتت. مەرجەكانی ئەندامبوون :  لە كۆنفرانسی وزاریی بێرگن، پێوەرەكانی ئەندامێتی لە بەیاننامەی بەرلین ) Communiqué berlin ( بەو شێوەیە داڕێژراوە: وڵاتە بەشدارەكان لە ڕێكەوتنامەی ڕۆشنبیریی ئەوڕوپی شایستەی ئەندامیەتی لە ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا دەبن بە مەرجێك لە هەمان كاتدا ئامادەییی خۆیان بۆ بەدواداچوون و جێبەجێكردنی ئامانجەكانی پڕۆسەی بۆلۆنا لە سیستەمەكانی خوێندنی باڵادا ڕابگەیەنن. بنەماكان: ئەم بنەمایانەی خوارەوە، لە بەیاننامەی بۆڵۆنیا و پڕاگ و بەرلین ڕاگەیاندراون:  1.    جوڵەی نێودەوڵەتی خوێندكاران و ستاف. "هاندانی لابردنی هەموو ئاستەنگەكانی بەردەم جووڵەی ئازادانەی قوتابییان/ خوێندكاران و مامۆستایان و توێژەران و دەستەی كارگێڕی و لەگەڵ  ڕەچاوكردنی ڕەهەندی كۆمەڵایەتی" ( بەیاننامەی بۆلۆنیا) 2.    زانكۆ سەربەخۆكان  (سەربەخۆییی زانكۆكان)    ئەمە یەكێكە لە بنەما هەرە گرنگەكان، بەو پێیەی سەربەخۆیی و ئۆتۆنۆمیی زانكۆكان دڵنیایی دەدا, كە سیستەمی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی بەردەوام بگونجێ لەگەڵ گۆڕینی پێداویستییەكان لە داخوازییەكانی كۆمەڵگە و پێشكەوتنەكانی مەعریفەی زانستیدا " (بەیاننامەی بۆلۆنا) "وەزیرەكان ڕەزامەند دەبن لەسەر ئەوەی پێویستە دامەزراوەكان بەهێز بكرێن بۆ وەرگرتنی بڕیارەكان لەسەر ڕێكخستنی ناوخۆیی و كارگێڕیی خۆیان"  (بەیاننامەی بەرلین)  3.    بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە بەڕێوەبردن و ڕێكخستنی كەرتی خوێندنی باڵا.  " پێویستە قوتابییان/ خوێندكاران بەشداری بكەن و كاریگەرییان هەبێ لەسەر ڕێكخستن و ناوەڕۆكی پەروەردە لە زانكۆكان و دامەزراوەكانی تری خوێندنی باڵا" (بەیاننامەی پڕاگ) "خوێندكارەكان هاوبەشێكی تەواون لە بەڕێوەبردنی خوێندنی باڵادا. وەزیرەكان ئاماژە بە ڕێوشوێنی یاسایی نەتەوەیی دەكەن بۆ زامنكردنی بەشداری خوێندكاران لە سەرانسەری ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوروپادا. هەروەها داوا لە دامەزراوەكان و رێكخراوەكانی خوێندكاران دەكەن، كە ڕێگاكانی زیادكردنی بەشداری راستەقینەی خوێندكاران لە حوكمڕانی یاخود رێكخستنی خوێندنی باڵادا دەستنیشان بكەن" (بەیاننامەی بەرلین) 4.    بەرپرسیاریەتیی گشتیی خوێندنی باڵا. پێویستە خوێندنی باڵا لە سوودی گشتی بێ و لە ئاستی بەرپرسیاریەتیی گشتی بمێنێتەوە" (بەیاننامەی پڕاگ) 5.    ڕەهەندی كۆمەڵایەتی لە پرۆسەی بۆلۆنیا    وەزیرەكان گرنگیی ڕەهەندی كۆمەڵایەتییان لە پڕۆسەی بۆڵۆنیا دووپات كردووەتەوە، كە پێویستە بۆ زیاد كردنی تونای پێشبڕكی كە هاوسەنگ بێ لەگەڵ ئامانجی باشكردنی تایبەتمەندییە كۆمەڵایەتییەكان لە ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا، كە ئامانج لێی پتەوكردنی پێكەوەییی كۆمەڵایەتی و كەمكردنەوەی نایەكسانییە كۆمەڵایەتی و ڕەگەزییەكانە لە ئاستی نەتەوەیی (ناوخۆییی هەر وڵاتێك ) و لەسەر ئاستی ئەوروپیدا" (بەیاننامەی بەرلین)      ئامانجەكانی پرۆسەی بۆلۆنیا لە ژێر 10 هێڵی كرداردا كورت كراوەتەوە, كە  پێویستە هەموو داواكارەكان و ئەندامان پێكەوە ئەو ئامانجە هاوبەشانە بەدەست بهێنن, كە لە جاڕنامەی بۆڵۆنیادا پێناسە كراون و لە جاڕنامەی پڕاگ و بەرلیندا تەواوكراون یاخود گەشەیان پێ دراوە.  １.    گرتنەبەری سیستەمێك بە ئاسانی بخوێندرێ و توانای بەراورد كاریی پلەكانی هەبێ.  ２.    گرتنە بەری سیستەمێك لەسەر بنەمای دوو بازنەی سەرەكی. ３.    دانانی سیستەمی كریدت. ４.    بەهێزكردنی جووڵە (مۆبیلتی) ５.    بەهێزكردنی هەماهەنگیی ئەوڕوپی لە دڵنیاییی جۆریدا. ６.    بەهێزكردنی ڕەهەندە ئەوروپییە پێویستەكان لە خوێندنی باڵادا. ７.    فێربوونی درێژخایەن (بەردەوام) ８.    دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا و قوتابییان/ خوێندكاران ９.    برەودان بە سەرنجڕاكێشانی ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا . １０.    خوێندنی دكتۆرا و ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوڕوپا و ناوچەی لێكۆڵینەوەی ئەوروپا - دوو كۆڵەكەی مەعریفەین لەسەر بنەمای كۆمەڵ.  بۆلۆنیا لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستاندا       ئێستا لە هەرێمی كوردستانی عیراقدا لە بەشێك لە كۆلێژەكانی زانكۆ حكومییەكانی وەك زانكۆی سەڵاحەدین و سۆران و سلێمانی و كۆیە و هەڵەبجە و زاخۆ و چەرموو و راپەرین, هەروەها لە زانكۆ ئەهلییەكانی وەك زانكۆی تیشك و جیهان و گەشەپیدانی مرۆیی و نۆڵج و كۆمار و...هتد پرۆسەی بۆڵۆنیا پەیرەوە دەكرێ. ئەوەی تێبینی دەكرێ لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستان ئەم پرۆسەیە وەك هەر پرۆسەێكی تر بە دەر نییە لە كەمو كووڕی, كە بەشێكی ئەم كەموكووڕییانە كێشەی بنچینەیین و لەناو زانكۆكانی هەرێمی كوردستان بەدی دەكرێن, لەبەر ئەوەی  لە بنەڕەتدا ئەم پڕۆسەیە تایبەتە بە وڵاتە ئەورپییەكان و لە ڕووی عەقڵیەت و سەرچاوە مرۆییەكان و شێوازی بەڕێوەبردنی زانكۆكان و سەربەخۆییی كارگێڕی و داراییی زانكۆكان  و پرۆگرامی خوێندن و تەكنیك و باڵاخانە و هۆڵەكانی خوێندن جیاوازی زۆرە لەگەڵ زانكۆكانی هەرێمی كوردستان, بۆیە گرفتی زۆر بۆ پرۆسەكە دروست بووە, بە تایبەت لە زانكۆ حكومییەكان.  ئاڵەنگارییەكانی بەردەم پرۆسەكە  لە هەرێمی كوردستان:    "لەبەر ئەوەی ئەم پڕۆسەیە لە ڕێگەی لیژنە و دیراساتی وردەوە نەهاتووەتە ناو زانكۆكانی كوردستان و نەتوانراوە ئاڵەنگارییەكانی بەردەم پرۆسەكە دیاری بكرێ و بە شێوەیەكی یەكانگیر لە گشت زانكۆكان جێبەجێ بكرێ. بە هۆی نەبوونی چوارچێوەیەكی گشتی, لە هەر زانكۆیەك بە شێوازێك پەل و پۆ كراوە و گونجێنراوە" ئەمەش بووەتە هۆی دووركەوتنەوەی زیاتر و لێكدابڕاندنی زانكۆكان لە یەكتری ئەمەش دژی یەكێك لە ئامانجەكانی پڕۆسەكەیە ئەویش لێك نزیكردنەوەی زانكۆكان لە یەكتر بە ڕێگەی مۆبیلتی و توێژینەوەی هاوبەش" ئەمەش قسەی بەشێك بەشداربووان و مامۆستایانی زانكۆ بوو لەناو فۆكس گرووپەكان.  سەربەخۆیی ( ئۆتۆنۆمیی زانكۆكان):    لە بەیاننامەی پڕاگدا هاتووە سەربەخۆیی و ئۆتۆنۆمیی زانكۆكان دڵنیایی دەدا, كە سیستەمی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی بەردەوام بگونجێ لەگەڵ گۆڕینی پێداویستییەكان لە داخوازییەكانی كۆمەڵگە و پێشكەوتنەكانی مەعریفەی زانستیدا, بەلام زانكۆ حكومییەكانی هەرێمی كوردستان سەربەخۆییی كارگێڕی و داراییان نییە (جگە لە زانكۆی كوردستان_هەولێر و زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان – دهۆك), كە زانكۆی حكومین و تایبەتمەندیی خۆیان پاراستووە، بۆیە نەبوونی توانای ماددی و بودجەی پێویست گەورەترین بەربەستە لە بەردەم پڕۆسەكە بە تایبەت لە زانكۆ حكومییەكان, چونكە لە ڕووی كارگێری و داراییەوە سەربەخۆ نین  و تەمویلیان لای حكومەت و وەزارەتە, بۆیە ناتوانن بەئاسانی گرفتەكانی تری وەك  كەمیی باڵاخانە و هۆڵەكانی خوێندن و كەمیی ستاف و زۆریی قوتابییان/ خوێندكاران چارەسەر بكەن. ڕۆل و بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە بەڕێوەبردن و ڕێكخستنی كەرتی خوێندنی باڵا:     لە بۆلۆنیا قوتابی/ خوێندكار سەنتەرە, بەڵام لە یاسای ژمارەی (١٠ ) ی ساڵی ٢٠١٤ یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و تویژینەوەی زانستی كەمترین باس لە ڕۆل و بەشداریی قوتابییان/خوێندكاران لەناو پێكهاتەكانی زانكۆ كراوە. لەناو زانكۆ حكومییەكانی هەرێم لە نێوان هەردوو  زۆن بە شێوازی مەركەزی نوێنەری قوتابییان/ خوێندكاران دیاری دەكرێ نوێنەرایەتییەكی لاوازی قوتابییان/ خوێندكاران دەكەن و ڕۆڵیان نییە لە سیاسەت و داڕشتنەوەی ناوەڕۆكی پەروەردە و خوێندنی باڵا. (ڕێكخراوەكەمان پێشنیازی خستووەتە ڕوو بۆ بابەتی بەهێزكردنی بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران و زیادكردنی ڕۆڵیان لە ڕێگەی پێشنیازی یاسایەكی تایبەت, كە بۆ ماوەی سێ ساڵ كاری لەسەر كراوە).  " پێویستە قوتابییان/ خوێندكاران بەشداری بكەن و كاریگەرییان هەبێ لەسەر ڕێكخستن و ناوەڕۆكی پەروەردە لە زانكۆكان و دامەزراوەكانی تری خوێندنی باڵا" (بەیاننامەی پڕاگ) "قوتابییان/ خوێندكارەكان هاوبەشێكی تەواون لە بەڕێوەبردنی خوێندنی باڵادا. وەزیرەكان ئاماژە بە ڕێوشوێنی یاسایی نەتەوەیی دەكەن بۆ زامنكردنی بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە سەرانسەری ناوچەی خوێندنی باڵای ئەوروپادا, هەروەها داوا لە دامەزراوەكان و ڕێكخراوەكانی خوێندكاران دەكەن، كە ڕێگەكانی زیادكردنی بەشداریی ڕاستەقینەی قوتابییان/ خوێندكاران لە حوكمڕانی یاخود ڕێكخستنی خوێندنی باڵادا دەستنیشان بكەن" (بەیاننامەی بەرلین). نەبوونی هەڵسەنگاندن دەرەكی بۆ بۆڵۆنیای كوردستان:  لە ڕووی یاساییەوە كوردستان ئەندامی بۆڵۆنیای ئەوروپی نییە، چونكە كوردستان هەرێمە و دەوڵەت نییە و سەروەری نییە بەبێ عێراق ناتوانێ ببێ بە ئەندام. ئایا دەكرێ عێراق ببێ بە ئەندام لە پڕۆسەكەدا لە كاتێكدا بەشێك نین لە ڕێكەوتنامەی ڕۆشنبیریی ئەوڕوپی, هەروەها مەرجەكانی بە ئەندامبوونی وەك جووڵەی نێودەوڵەتیی قوتابییان/ خوێندكاران و ستاف و كارگێڕییەكانی زانكۆ بەدی ناكرێ، زانكۆكانی سەربەخۆی كارگێری و دارایان نییە و بەشداریی قوتابییان/ خوێندكاران لە پڕۆسەی ڕێكخستنەوەی خوێندنی باڵادا بەدی ناكرێ, یاخود  ڕۆلیان یەكجار كەمە. نەبوونە ئەندام لە بۆلۆنیای ئەوڕوپی گرفت بۆ پرۆسەكە دروست دەكا بە تایبەت لە كاتی بەدواداچوون و هەڵسەنگاندنی ئاستی جێبەجێبەكردنی مەرجەكانی بۆڵۆنیا لە ناوەی زانكۆكان لە لایەن پشكنەرە دەرەكییەكان. فەراهەمكردنی جووڵەی ستاف:      بە هۆی ئەوەی شێوازی بەڕێوەبردن و دابەشبوونی زانكۆكان لە نێوان دوو ئیدارە كۆنەكەی هەرێمی كوردستان جووڵەی ستاف و  مامۆستایانی زانكۆ بەئاسانی فەرهەم ناكرێ!     بە هۆی نەبوونی چوارچیوەیەكی گشتی و ڕێنمایی ڕوون, لە هەر زانكۆیەك بە شێوازێك پڕۆسەكە جێبەجێ دەكرێ, ئەمەش بووەتە لەمپەر لە بەردەم جووڵەی قوتابییان/ خوێندكاران لە زانكۆیەك و بۆ زانكۆیەكی تر (كە لە سیستەمەكانی پێشووتر ئاسانتر قوتابی/ خوێندكار دەگوازرایەوە)، بۆ نموونە لە بەشە ئەندازیارییەكانی زانكۆكانی سەڵاحەدین و سۆران و كۆیە و پۆلیتەكنیكی هەولێر ئالوگۆرییەكانیان یەكجار سەخت بووە, زۆر جار قوتابی/ خوێندكار لە كاتی گواستنەوەدا وانەی بۆ زیاد دەبیت یاخود دەخرێتە قۆناغێكی تر. ستاف و شێوازی دامەزراندن و هەڵسەنگاندنی:     كەمیی ستافی زانكۆ كێشەیەكی تره,‌ چونكە لە بۆڵۆنیا پڕۆسێس دەبێ قوتابی/ خوێندكار دابەشی سەر گروپی بچووك بچووك بكرێ, بەڵام ئەگەر ستافی پێویست لەبەردەست نەبێ وانە بڵێتەوە, چۆن دەتوانرێ پڕۆسەكە وەك خۆی جێبەجێ بكرێ، لە كاتێكدا  سنورداری ژمارەی خوێندكار لە هەر پۆلێك  و هاوسەنگی ژمارەیان لەگەڵ ژمارەی  مامۆستایان مەرجێكی سەرەكی سەركەوتنی پڕۆسەكەیه.     . بە پێی بۆلونیا پڕۆسێس نابێ مامۆستا میلاكی هەمیشەیی بێ, بەڵكوو مامۆستا بە پێی گرێبەست دادەمەزرێ و لە كۆتاییی ساڵ هەڵسەنگاندنی بۆ دەكرێ,  تا بڕیار بدرێ ئایا گرێبەستەكەی بۆ نوێ بكرێتەوە یاخود نا. هەڵسەنگاندنەكە پشت بە سێ لایەن دەبەستێ : یەكەم:  فیدباكی قوتابی/ خوێندكار(ڕێژەیەكی كەم %)، دووەم: پڕۆفیلی ئەكادیمی، سێیەم: مۆدڵی توێژینەوە و كارگێریی.‌ لەوانەیە مامۆستا لە هەر كاتێكدا هەڵسەنگاندنی بۆ بكرێ, بۆیە مامۆستا هەمیشە لە ئامادەباشیدا دەبێ. پێداویستییەكانی تری خوێندنی پێشكەوتوو: نەبوونی پێداویستییەكانی خوێندن وەك هۆڵی گونجاوی خوێندن و تاقیگە و ئامێری پێویست و پڕۆگرام و كۆمپیوتەر و ئینتەرنێتی خێرا و نەبوونی سۆفتوێری تایبەت بۆ ڕێگریكردن لە دووباربوونەوە (كۆپی پەیست) ڕاپۆرتی قوتابییان/ خوێندكاران و هیی تر. لە لایەكی ترەوە كەمیی شارەزاییی مامۆستا و قوتابییان/ خوێندكاران لە ڕووی تەكنیكی و توانای بەكارهێنانی تەكنەلۆجیای پێشكەوتوو و نەبوونی ویستی نوێبوونەوە لە نێوان مامۆستایانی سیستەمی كۆن و پڕۆسەكە. كاتەكانی كاركردنی ستاف و دەوامی زانكۆ:  لە زانكۆ حكومییەكان دەوامی كاركردنی مامۆستایان و ستاف و فەرمانبەران دیاریكراوە، زۆر جار زانكۆ وەك هەر فەرمانگە یەكی تری حكومی تاوەكوو كاتژمێر٢ی دوای نیوەڕۆ دەوام دەكەن دواتر دەرگاكانی هۆڵی خوێندن و بەش و پەرتووكخانە و تاقیگەكان و تەنانەت كەمپەسی زانكۆش دادەخرێ, ئەمەش بووەتە گرفت, چونكە زانكۆ دەبێ تا درەنگانێكی ئێوارە كراوە بێ بۆ ئەوەی بەئاسانی قوتابییان/ خوێندكاران و ستاف لەناو زانكۆ بمێنەوە و درێژە بە كار و چالاكییە زانستی و مەعریفییەكانیان بدەن. بەڕێوەچوونی پڕۆسەكە لە هەرێمی كوردستان :  لە هەرێمی كوردستاندا مامۆستایان و شارەزایانی بواری خوێندن بوون بە دوو بەشەوە: هەندێكیان داكۆكیكاری سەرسەختی جێبەجێكردنی  بۆڵۆنیا پڕۆسێسن، هەندێكیشیان دژایەتییان دەربڕیوە, پێیان وایە ئەم پرۆسێسە ئەنجامی زۆر خراپ لەسەر كوالیتیی خوێندن جێ دەهێڵێ,  چونكە ناتوانرێ لێرەدا وەك خۆی جێبەجێ بكرێ.  داكۆكیكارانی پرۆسەكە پێیان وایە ئەم پرۆسەیە ئەنجامی باشی دەبێ وەك:  •    دروستكردنی كەسایەتیی سەركردەیە لەناو قوتابییان/ خوێندكاران, بەئاگاهێنانەوەی قوتابی/ خوێندكارە بۆ ئەوەی زیاتر هەوڵ بدات و بەتەنیا ڕۆڵی گوێگر نەبینێ, بەڵكوو دەبێ قسەی هەبێ و ڕای خۆدەربڕێ.  •    گەشەپێدان بە بیرۆكەی ڕەخنەی دروستكردنی كەشێك گونجاوە بۆ ئەوەی دیبەتی ئازاد بێتە كایەوە و قوتابی/ خوێندكار بتوانێ ڕەخنە بگرێ و گفتوگۆی بابەتەكان بكا.  •    مۆبلیتی و كارئاسانی: كە بریتییە لەوەی مامۆستا دەتوانێ لە زانكۆیەكی تر وانە بڵێتەوە و قوتابی/ خوێندكاریش دەتوانێ ببێ بە میواندار لە زانكۆیەكی تر, كە هەمان پڕۆسە پەیڕەو دەكا و كۆرسەكەی لەوێ تەواو بكا. •    دادگەری و یەكسانی: لە پۆلۆنیا عەدالەت هەیە, وەرگرتنی نمرە یاخود كردیت بە پێی ئامادەیی و چالاكیی قوتابی/ خوێندكارە.  •    مامۆستا لە پۆڵۆنیا پرۆسێس ڕۆڵی زۆرە لە هەڵسەنگاندنی قوتابییان/خوێندكاران, بەڵام مامۆستا قوتابییان/خوێندكاران كۆنتڕۆڵ ناكا, تەنیا هەڵسەنگاندنیان بۆ دەكا. بەلام دژەكانی بۆلۆنیا پرۆسیس پێیان وایە ئەم پرۆسیە دەرئەنجامی زۆر خراپی دەبیت  چونكە لەهەرێمی كوردستان بەربەستی زۆر هەن لەبەردەم پرۆسەكە وەك :  زۆری ژمارەی خوێندكاران لەناو پۆل،  نەبوونی كەمپەس و هۆلی گونجاوی وانە وتنەوە وشوێنەكانی راهێنان،كەمی ستافی ئەكادیمی و  كەمی پەرتوكخانەكان ، جیاوازی مەنتاڵیتی و شیوازی پەروەردەیی خوێندكاران و مامۆستایان . نەبوونی بودجەی پێویست . نەبوونی چاودێر و لێپێجینەوە لەسەر مامۆستا لەكاتی ئەنجامدانی تاقیكردنەوەكان و پیدانی نمرەكان و دەرچوواندنی خوێندكاران ( بەهۆی نەبوونی لیژنەی تاقیكردنەوەكان ) . “ئەمە جگە لەوەی كە نەتوانراوە پرۆسەكە وەك خۆی جێبەجی بكرێت لەگەڵ ئەوەشدا پێویست بوو بەرگێكی خۆماڵی بەبەردا بكرێت و وەك پرۆسەیەكی چاكسازی هاوشێوەی بۆلۆنیا پرۆسێس لە سیستەمی خوێندنی باڵادا جێبەجبەجێ بكرێت و ئاستی زانكۆكانی پێ بەرز بكرێتەوە ".  " بۆڵۆنیا پڕۆسێس بۆ بەشە زانستی و كرداریەكان لە سیاقی خۆی وبە هەبوونی پێداویستیەكانی جێبەجێكردنی شتێكی چاكە ،بەڵام بۆ بەشی زانستیە مڕۆڤایەتیەكان شتێكی باش نیە چونكە بەشێكی وەكو مێژو یان یاسا هەر هەمان سەرچاوە بەكاردێنن كە بەر لەچەندان ساڵ و دەیە بەكارهێندراون و مامۆستا ناتوانێ چالاكی نوێ دابهێنێت"   ئەمان پێنان وایە بۆلۆنیا  دەرئەنجامی خراپی هەیە وەك :  １.    نزم كردنەوە و دابەزاندنی زیاتر كوالێتی خوێندن و ئاستی خوێندكارە ، ئەمان پێیان وایە خوێندكاران زیاتر بەروو تەمبەڵی دەچێت ، چونكە بەشێكی زۆری خوێندكاران هەڵدەستن بەئامادەكردنی راپۆرت كۆپی پەیست و ئەنجامدانی چالاكی بێ سوود . ( لێرە زیاتر فۆكەس لەسەر راپۆرتە و چالاكی رۆژانەیە )  ２.    ئیستیغلال كردن و كۆنترۆلی كردنی خوێندكاران لەلایەن مامۆستایانەوە ، چونكە لەم پرۆسیە مامۆستا رۆڵی زۆری هەیە و زۆرترین نمرەی خوێندكار لەخودی مامۆستایە ، مامۆستا ئازادە لەوەی چۆن  نمرەكان دابەش بكات و چۆن خوێندكاران دەردەچوێنێت بەبێ هەبوونی چاودێر و لێپێچینەوە .  ３.    ئەو بۆلۆنیا پرۆسێسەی لەهەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكرێت زیاتر خۆی وەك سیستەمی كریدت خۆی نواندوە كەمتر دەتوانێت ئامانجەكانی پرۆسەكە مسۆگەر بكات و ئەلینگاریە قورسەكان تێپەرێنێت . ئەمەش دەرئەنجامی پێچەوانەی دەبێت .  ４.    بۆلۆنیا   وا دەكات زانكۆكان هەمان منهج و پرۆگرامیان هەبێ ئەوەش وادەكات زانكۆكان هەموو كۆپی پەیستی یەك بن و جیاوازیی جۆری و پێشبرێك دروست نەبێ لەنێوان زانكۆكان ، بەڵام ئەگەر هەر زانكۆیەك تایبەتمەندی خۆی هەبوو پێشبرێكی و هەوڵی باشتركردن پەیدا دەبێ. ５.    لە بۆڵۆنیا خوێندكار ئەوەندەی بە تاسك و ڕاپۆرت و كویز و دەرەجە كۆكردنەوە خەریكە  مەجالی بیركردنەوەو داهێنانی نابێ ، لەكاتێكدا خۆی ئامانجی خوێدن داهێنان و گۆرینی مێژوی مرۆڤایەتیە.  چۆنیەتی جێ بە جێكردنی پرۆسەكە و جیاوازی بۆڵۆنیا لەگەڵ سیستەمە كۆنەكه: گرفتە هەناویەكانی پرۆسەكە لەهەرێمی كوردستان ، گرفتەكان رێژەین لە زانكۆیەوەك بۆ زانكۆێكیتر دەگۆریت تەنانەت لە بەشە زانستەكرداریەكان و زانستە مرۆڤایەتیەكان دەگۆرێت .گرینگترین جیاوازی بۆڵۆنیا لە گەڵ سیستەمە تەقلیدیەكە لە چەند خالێكدا كۆدەبێتەوە،لەوانه:  1.    سەنتەركردنی خوێندكار/ قوتابی  و پێدانانی ڕۆڵی زیاتر پێی. بەڵام لەهەمانكاتدا ئەركی سەرشانی مامۆستاش قورستردەبێ چونكە مامۆستا پێویستی بە خۆئامادەكردنی زیاتر هەیە و پێویستە ساڵانە ئەپدەیتی ئەو كۆرسبوكە بكاتەوە كەهەیەتی بەجۆرێك لەگەڵ بازاری كار بگونجێ . 2.    پیادەكردنی سیستەمی كریدت  ECTSكە خوێندكار دەبێ خاڵ كۆبكاتەوە تاوەكو دەربچی بە مشێوەیەی خوارەوه - بەكالۆریۆس 240، ماستەر120 ،  دكتۆرا .180  "بەڵام زۆربەی زانكۆكان و بەش هەڵبژاردەیان دراوەتی كە  ئەگەر خوێندكارەكە چەند خاڵكیشی كەمتر بێت ئەچێ بۆ قۆناغی دوواتر " 3.    كۆكردنەوە كاتەكانی دەوام كردن و خێراكردنی دەرچوونی خوێندكار ، ئەویش لەڕێگەی كەمكردنەوەی ماوەی خوێندن لە 8 سیمیستەرەوە بۆ 7 سمستەر، ئەمەش لەڕێگەی كردنەوەی زانكۆ تا ئێوارە یان درەنگ. بەڵام لە سیستەمی كۆن زوو زانكۆ دا دەخرێ " لە زۆر شوێن سەرەڕای جدول تا درەنگ وانە هەیە بەڵام وانەكان دەمج دەكرێت تا زوو زانكۆكە دابخرێت" 4.    بە پێی سیستەكە كۆنەكە زانكۆ ناوەندێكی شارستانیە كە لەوێوە نرخ و بەها بۆ كۆمەڵگا دەگوازێتەوە و بەسەر كۆمەڵگای دەسەپێنێ بەڵام بۆڵۆنیا  كار لەسەر توانای تاك و بەرەوپێشبردنی و دەرئەنجام و بازاری كار دەكات.. بەشی سێیەم گرفتەكانتری  ناو ژینگەی  دامەزراوەكانی خوێندنی باڵا سیستەمەكانی بەڕێوەبردنی قوتابییان/ خوێندكاران    لە زۆربەی زانكۆ جیهانییە گەورەكان قوتابییان/ خوێندكاران ڕۆڵێكی ئێجگار گەورە و بە‌هێز لە ڕێكخستن و بەرێوەبردنی كاروبارەكانی خۆیان و ئەنجامدانی چالاكی جۆراوجۆر دەبینن ئەمەش بە بەرجەستەكردنی ماف و ئازدییەكان بە پڕۆسەیەكی دیموكراسی و دادگەرانە. خوێندكارانی زانكۆ لە جیهاندا چەندین فۆرمی خۆ بەڕێوەبردنیان هەیە، لەهەندێك وڵاتدا خوێندكارانی زانكۆ خۆیان لەڕایەڵە نیشتمانیەكاندا رێكدەخەن، بەڵام لە هەندێك وڵاتیتردا لەهەر زانكۆیەكدا رێكخستنێكی  تایبەت بە خۆیان هەیە. مەبەستیش لە خۆبەڕێوەبردنی خوێندكارانی زانكۆ ئەوەیە كە خوێندكارانی زانكۆ كاروباری خۆیان لەلایەن خۆیانەوە بەرێوەبەرن  نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەكانی خۆیان بكەن، خۆبەرێوەبردنی خوێندكارانی زانكۆش دەرفەتی پەڕاوەكردنی بەرپرسیارەتی كۆمەڵایەتی و سیاسییان لە ئاستی كۆمەڵگەدا بۆ دەرەخسێنێت و ڕاهێنانیانە لەسەر ئەوەی كە پەڕاوی بنەماكانی ژیانی دیموكراسی بكەن. قوتابیان كاتێك دەگەنە ئاستی زانكۆ دەكەونە قۆناخێكی هەر گرینگی ژیانیان، لەم قۆناخەدا ئاستی سەربەخۆیان دەگاتە لوتكە، پرۆسەی گەشەكردنی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئەكادیمییەكانیان دەگەنە خێراییەكی نوێ، لە چوار ساڵی زانكۆ كەسایەتی دەپشكوێت، و فێری بیركردنەوەی ئازاد و رێكخستنی رێچكەی ژیانی دەبێت. خوێندكارانی زانكۆش بە شێوە ناسراون كە '' دەستبژێری كۆمەڵگەن'' و '' خاوەن بریارن بۆ سبەی'' لەبەر ئەوە قالبونیان لەسەر بەها دیموكراسییەكان مەرجێكی گرنگی و پێویستە بۆ پێشكەوتنی كۆمەڵگە ئازادەكان و بەردەوامبونیان.   لە هەرێمی كوردستان بەهۆی هەبوونی ڕێكخراوە قوتابی و خوێندكارییەكانەوە, كە هەریەكەیان نوێنەرایەتیی حزبێك دەكەن، زانكۆ وەك ناوەندێكی ململانی سیاسی دەبینرێت، هەرلایەنەو تێدا هەوڵی ڕاكێشان و زیادكردنی لایەنگیران و دەنگدەرانی دەدات، حیزبە ئۆپۆزیسیۆنەكان هەوڵدەدەن كاریگەریان بەئەندازەیەك بێت كە لە كاتی پێویست بتوانن خوێندكارانەوە بۆ جوڵاندنی شەقام دژی دەستەڵات بەكاربهێنن، بەپێچەوانەی ئۆپۆزیسیۆنیش حیزبە دەستەڵاتدارەكان هەوڵ دەدەن خوێندكاران بۆ پشگیری خۆیان و كۆنتڕۆڵ كردنی كۆمەڵگا بەكاربهێن. زۆر جار ڕێكخراوە قوتابی / خوێندكاریەكان بوونەتە كەناڵێك بۆ فشاری نامەشرووع بۆ سەر پڕۆسەی خوێندن و كەمترین نوێنەرایەتیی خودی قوتابییان/ خوێندكاران دەكەن. زۆرجاران وەك نوێنەری حیزب و كەس ڕۆڵ دەگێرن لە ڕێگەی جۆراوجۆرەوە فشار لەسەر كارگێڕی و توێژی مامۆستایان دروست دەكەن بە مەبەستی بابەتی كەسی و داواكاریی نازانستی  و پەكخستنی پڕۆسەی خوێندن.  ئێستا سیستەمی بەرێوەبردنی قوتابییان/ خوێندكاران لە هەندێك زانكۆ  گۆراوە و لە سیستەمە تەقلیدییەكان جیاوازترە,  بۆ نموونە (زانكۆی كۆمار، زانكۆی كوردستان_ هەولێر، زانكۆی ئەمریكی لە كوردستان – دهۆك, زانكۆی ئەمریكی لە عێراق_ سلێمانی) كە ئەم زانكۆیانە تا ڕادەیەك لەو چوارچیوە حیزبییە دەرچوون و نوێنەرایەتیی سەربەخۆی قوتابییان/ خوێندكارانیان هەیە  و مۆدێلێكی جیاوازتر پێشكەش دەكەن. لەگەڵ ئەوەشدا لە یاسای ژمارە (١٠) ساڵی ٢٠٠٨ یاسا وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی كەمترین رۆڵ بەخوێندكاران/قوتابیان دراوە لەناو ژینگەی زانكۆ و رێكخستنی كەرتی خوێندنی باڵا.ئەمەش دژی رێفۆرمی خوێندنی باڵایە ئەگەر بمانەوێت لەرێگای بۆلۆنیا پرۆسیسەوە بەشداری قوتابیان/خوێندكاران بە‌هێز بكەین.  " پێویستە قوتابییان/ خوێندكاران بەشداری بكەن و كاریگەرییان هەبێ لەسەر ڕێكخستن و ناوەڕۆكی پەروەردە لە زانكۆكان و دامەزراوەكانی تری خوێندنی باڵا" (بەیاننامەی پڕاگ) هەربۆیە ئێمە وەك رێكخراوی چاوی زانكۆ بەپالپشتی سندوقی نیشتیمانی ئەمریكی بۆ ماوەی سێ ساڵ كارمان لەسەر ئامادەكردنی پرۆژەیەك تایبەت كردووە لەسەر  ( سیستەمی نوێی بەرێوەبردنی قوتابیان/خوێندكاران)، هەر زانكۆیەك دەستپشخەری بكات دەتوانێت پرۆژەكە و سیستەمەكە بۆ زانكۆكەی خۆی بەكاربهێنێت. بە كورتی پڕۆژە یاسای نوێنەرایەتیی قوتابییان/ خوێندكاران چییە؟ １.    مۆدێلێكی نوێی سیستەمی قوتابی/خوێندكاری پێشییاز كردووە بە بەرگێكی خۆماڵی. ２.    پرۆژەكە ڕۆڵیكی ئێجگار گەورەی لە بەهێزكردنی سەكردایەتی و دروستكردنی ڕابەری پیشەیی لە ناو قوتابییان/ خوێندكاراندا هەیە  ３.    پڕۆژەكە كاری لەسەر(سەرلەنوێ)  پێناسەكردنەوەی نوێنەر و( نوێنەرایەتییەكان) كردووە. ４.    ئەم پڕۆژەیە كاری لەسەر شێوازی نوێنەرایەتیكردنی ڕەگەزی مێ و دروستكردنی كەسایەتیی سەركردە لەناو مێیندا كردووە بە ڕەخساندنی ژینگەی گونجاو و دەرفەتی یەكسان. ５.    پڕۆژەكە لە لایەن پسپۆڕانی بواری یاسایی و پەروەردەیی و خوێندنی باڵا و پسپۆرانی بواری هەڵبژاردنەوە هەڵسەنگێندراوە. ６.    پڕۆژەكە بە ڕاوێژی ڕاستەوخۆی دەزگە گەورەكان و بە بەشداری ڕاستەوخۆی قوتابییان/ خوێندكاران  لە هەرێمی كوردستاندا داڕێژراوە. ７.    پڕۆژەكە ڕاستەوخۆ پشتئەستورە بەو ڕاپرسییە مەیدانی و ئۆنڵاینانەی لەناو قوتابییان/خوێندكارانی زانكۆ و پەیمانگاكانی هەرێمی كوردستان ئەنجام دراوە. ...ستەڵ گرنگی و پێوەرەكانی سەركەوتنی مۆدێلە نوێیكەی سیستەمی نوێنەرایەتی: بۆ ئەم سیستەمە یاخود هەرسیستەمێكی هەڵبژاردنی باش دەبێ كۆمەڵێك پێوەری جیهانی و ناوخۆیی بهێنێتە دی، بۆیە ئێمە هەوڵمان داوە ڕەچاوی ئەم پێوەرانە بكەین بۆ ئەوەی ئەم سیستەمە بتوانێ سەركەتوو بێ و ئەزموون بكرێ. １.    هێنانەدی ئاشتەواییی كۆمەڵایەتی و تەباییی لەنێوان قوتابییان/ خوێندكارانی زانكۆ و پەیمانگەكان. ２.    هینانە كایەوەی مۆدێلێك (نوێنەرایەتییەك)ی جێگیر و شارەزا, كە كاروباری قوتابییان/خوێندكاران بە لێهاتووییەوە ڕایی بكا  و ڕێكیان بخا. ３.    هەلی هەڵبژاردن بۆ هەموو قوتابییان/ خوێندكاران بڕەخسێنێ وهەڵبژاردنەكە تەواو ئارام بێ. ４.    ملكەچكردنی نوینەرایەتی بە لێپرسینەوە لە لایەن قوتابییان/خوێندكاران (دەنگدەرەكان). ５.    بەهەند وەرگرتنی پێوەرە نێودەوڵەتییەكانی هەڵبژاردن لە كاتی داڕشتنی سیستەمی هەڵبژاردن لەناو ناوەندەكان, بۆ نموونە (دەنگدان نهێنی بێ، هەموو قوتابی/ خوێندكارێك مافی بەشداری هەبێ، جیاكردنەوە و ژماردنی ئاشكرای دەنگەكان). ６.    بەدیهێنانی ئاستی جیاوازی نوێنەرایەتیكردن (ئایینی جیاواز، نەتەوەی جیاواز, ڕەگەزی جیاواز و حیزبی جیاواز). ７.    پڕۆسەی هەڵبژاردن پڕۆسەیەكە بەردەوامی دەبێ، واتە هەموو ساڵێك لە یەك كات و ڕۆژ ئەنجام بدرێ. ８.    هاندانی دروستكردنی یانە و گرووپ و ڕێكخراوی جیاواز لەناو كۆلێژ, كە ئەمە درەفەتی زیاتر بە قوتابییان/ خوێندكاران  دەدا, تا بەشدارییان هەبێ لە ناو كۆلیژەكان و چالاكیی مۆسیقا و كولتووری و سیاسی و زانستی ڕێك بخەن. بە جۆرێك زانكۆ لە ناوەندێكی ناچالاكەوە بگۆرن بۆ ناوەندێكی مەعریفی و ڕۆشنبیریی گرنگیی پڕ چالاكی.   ９.    دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی دەستتێوەردانی دەرەكی لەناو ناوەندەكانی خوێندن و كاروباری قوتابییان/ خوێندكاران. بۆچی ئێمە كار لەسەر هاتنە پێشووەی مێینە دەكەین لە سیستەمەكە؟    ئێمە پێمان وایە دەبێ ئافرەتان بە هۆی كارامەیی و لێهاتووییەوە پلە و پۆست وەربگرن, نەك لەبەر ئەوەی ئافرەتن , بۆیە لە قۆناغی ئێستا ئێمە كارمان لەسەر ڕەخساندنی دەرفەتی ناچاری (جیاكاریی ئەرێنی) كردووە بۆ هێنانە پێشەوەی ڕەگەزی مێ. واتە زیادبوونی ڕێژەی ڕەگەزی مێ بە یەكسانی لەگەڵ ڕەگەزی نێر لە ڕێگەی پیادەكردنی شێوازی دوو نوێنەری ( كچ و كوڕ). ئەمەش بە ئامانجی دروستكردنی ژینگەی گونجاوە,  نەك بەتەنیا ڕەخساندنی دەرفەت بۆ ڕەگەزی مێ. ئەم پڕۆژەیە تەواو زانستییە: ئەم پڕۆسەیە بریتییە لە پڕۆسەی بەهێزكردنی سەركردایەتی و گەشەپێدانی زانكۆكان و بەیەكبەستەنەوەی پێكهاتەكانی لە ڕێگەی دامەزراندنی سیستەمی نوێنەرایەتیی تۆكمە و بەرجەستە كردنی دادگەریی ڕەگەزی و ئایینی و نەتەوەیی و سیاسی. بێ گومان ئەم پڕۆسەیە پیوستیی بە حیكمەت و دووربینی و نیاز و ویست و پێداگری و لەخۆبوردووییی هەمووان بە تایبەت ڕێكخراوەكان, هەروەها پێوستیی بە فشار و پاڵپشتیی پەرلەمان و كۆمەڵی مەدەنی و هاندانی ڕۆشنبیر و مامۆستایانی زنكۆ و قوتابییان/ خوێندكاران هەیە, ئەگەر بمانەوێ هەرێمەكەمان وەك نیشتمانێكی یەكگرتوو گەشە بكات و بەسەر گرفتەكانیدا زاڵ بێ و زانكۆكانمان ببنە سەرچاوەیەكی باش بۆ دروستكردنی ڕابەری پیشەیی و كەسایەتیی سەركردە بۆ بازاڕی كار و كۆمەڵگا .  كردنەوەی زانكۆ و كۆلێژەكان لە شار و شارۆچكەكان لە هەرێمی كوردوستان  لەهەردوو كەرتی تایبەت و گشتی تا دێت ژمارەی زانكۆكان و كردنەوەی  زانكۆی  نوێ و كۆلێژ و بەشی نوێ ڕوو لە زیادبوونە  . ئەمەش زۆر جاران وەك دەستكەوتێكی گرینگ لەلایەن وەزارەتی خوێندنی باڵاوە لێكدەدرێتەوە بەوەی لەزۆربەی شار و شارۆچكەكان توانیویانە گرینگی بەكردنەوەی خوێندنی باڵا بدەن و خەڵك و قوتابیانی ناوچەكان سوودمەند بكەن .  بەڵام لەراستیدا كردنەوەی ئەم هەموو زانكۆ و كۆلێژ و پەیمانگایان جگە لەبارگرانی زیاتر لە رووی كارگێری و دارایەوە سوودێكی ئەتۆیان نەبووە لەلایەكی دیكەوە كردنەوەی ئەو ژمارە زۆرە لە زانكۆ و پەیمانگا بێ پلان و لێكۆلینەوەیەكی ورد لەرووی دیمۆگرافیای و پێویستی ناوچەكە و بە بێ هیچ جۆرە توێژینەوەیەك كارێكی ئەوپەڕی نازانستیە .بگرە لەجیاتی سوود و قازانج بۆ ناوچەكەو قوتابیەكانی گەلێك دەرئەنجامی خراپی لێدەكەویتەوە ، هۆكاری كردنەوەی ئەم هەموو زانكۆیانەش زۆر جار بەهۆی داواكاری دانیشتوانی ناوچەكە و یان پەیمانی لایەنێكی سیاسی یان سەركردەیكی سیاسی بەخەلكی ناوچەیك بووە . دەرئەنجامە خراپەكانی كردنەوەی ئەم هەموو زانكۆیانە. １.    نەكرانەوە و قەتیس كردن و هێشتنەوەی خەڵكی لەناوچەكانی خۆیان ، بەمەش  خەڵكی پارێزگاكان و شارەكان زیاتر لە یەك دادەبڕێن و تێكەڵاوی  كۆمەڵایەتی  و سیاسی و كلتوری و ئاینی كەم دەبێتەوە  ، دانیشتوانی ناحیەو شارۆچكەكان  ناچنە دەرەوەی شار بخوێنن . كەمتر  ئاشنایەتی لەگەل خەلكی شارەكانی تر دروست دەكەن ، چەند هەنگاوێك لە دروستبونی پێكەوەژیانی كۆمەڵایەتی و ئاشتەوایی نێوان شارەكان دوادەكەوێ و بگرە زیاتر دەبێت .  ２.    ساڵانە لەشكرێك لە دەرچوی زانكۆ و پەیمانگامان دەبێت بێ ئەوەی هەلی كاریان دەست بكەویت  یان بە جۆرێك ئامادەكرابن  بۆ بازاری كار  تا بتوانن لە سەردەمی نوێی كار و بازاڕدا  كار بەدەستبهێنن بەمەش رێژەی بێكاری لەكۆمەڵگە  زیاد  دەكات و فشارەكانیش بۆسەر حكومەت زیاتر دەبن .   ３.    یەكێكی تر لە دەرهاویشتە خراپەكانی كردنەوەی ئەو ژمارە زۆرە لە زانكۆ و كۆلێژی نوێ دابەزینی  ئاستی زانستی دەرچوانە بەهۆی نەبون  یان دابین نەكردنی  پێداویستیەكانی وەك ستافی ئەكادیمی  ، لۆجستیكی  ، تاقیگە  ، باڵەخانەی گونجاو .  ４.    بێزاربوون و بەهەداردانی توانایی مامۆستایان لەهاتووچۆی بەردەوامی رێگا سەختەكانی نێوان شار و شارچكەكەن بۆ گوتنەوەی وانەكانیان. راسپاردە :  پێویستە دامەزراندن كردنەوەی زانكۆی نوێ زۆر سنوردار و مەرج دار بكرێت وە هەوڵی تێكەل كردنەوەی زانكۆ فەرحیەكانی شارەكان بدرێت سەر لەنوێ لەسەر بنچینەی  دیمۆگرافیا  و پێویستی ناوچەكە و بازاری كار و پسۆری تایبەت  . بۆ نموونە  پسۆریەكانی نەوت لەیەك زانكۆ هەبێت لەهەموو شارەكانیتر قوتابی روو لەو زانكۆیە بكات بەمەش تێكەڵاوێكی گرینگی كۆمەڵایەتی و پەروەردەی و  كلتوری ئالوگۆری بیرۆكەی بازرگانی و و دەستپێشخەری كار لەنێوان خوێندكارانی زانكۆكە روودەدات و ناوچەكەش گەشەسەندنی زیاتر بەخۆیەوە دەبێنیت    ئاستی كواڵیتی بەرزدەبێتەوە و هەڵئاوسانی پۆستهەلگرە كارگێریەكان  و مامۆستایان و فەرمانبەرانیش كەمدەبێتەوە .   دۆخی توێژەران و ئاستی توێژینەوەكان لە كوردستان    ئاشكرایە دەستپێكی هەموو پێشكەوتنە زانستییەكان و  پیشەسازی و وێژەییەكان  توێژینەوە گرنگ و مەزنەكان بووە, كە بوونەتە هۆی سەرچاوەی داهێنان لە بوارە جیاوازەكاندا، نەنگییە ئەگەر باسی زانست بكرێ لەگەڵیدا  باسی توێژینەوەی زانستی نەكرێ, لەبەر ئەوەی دووانەیەكی لێك دانەبڕاون و بەبێ ئەنجامدانی توێژینەوەی زانست گەشە ناكا. توێژینەوەی بەردەوام سەرچاوەی دەوڵەمەندكردنی  زانست و باشتركردنی گشت كایەكانی كۆمەڵگایە. كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان  چ لە ڕووە سیاسییەكەی یان پەروەردەییەكەی یان پیشەسازییەكەی، ئەوانەی  دیموكراسی و ئازادییەكانی تاك و  مافی مرۆڤ  و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی  تێیاندا بەرقەرارە، لە میانەی نووسین توێژینەوەكانیانەوە بەم ئاستە گەیشتوون.     لە جیهاندا گرنگیی زۆر بە توێژینەوەی زانستی دەدرێ، لە سەرجەم كایەكانی ژیاندا، توێژینەوەكان دەكرێن و بەكاردەهێنرێن لە  چارەسەركردنی كێشە هەنوكەییەكان و  كێشە قووڵەكان و لە بەرەو پێشبردنی سیستەمی كۆمەڵایەتی و دۆزینەوەی نەزانراوەكان، لێرەدا پرسیارێكی جددی دێتە گۆڕێ و لە مێشكی هەموو تاكێكی ئەم نیشتمانە لە خولانەوەدایە!    ئەرێ لە هەرێمی كوردستان بە كرداری چەند توێژەرمان هەیە؟  تا چەند گرنگیی بە توێژینەوەی زانستی لە زانكۆكان و وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی دراوە؟ لە كارنامەی كابینە یەك لەدوای یەكەكان كامیان پاڵپشت بە توێژینەوەی توێژەرێك هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگە و دامەزراوەكانیان داوە؟ ئایا سیاسییەكان تا چەند پێشوازییان لە توێژینەوەی  توێژەرە سیاسیەكانمان  كردووە لە شرۆڤەكردنی پێشهاتە سیاسییە نوێیەكان و بارودۆخی ناوچەكە؟ یا با بڵێین توێژینەوەكان  چ گۆڕانكارییەكییان دروست كردووە لەسەر ئاستی  تاك و كۆمەڵگا و خاك و نیشتمان؟    بەداخەوە دەبێ بڵێین لە زۆربەی زانكۆیەكانی هەرێمدا كاری توێژینەوە  كز و لاواز و ئاست نزمە، جا بە هۆی كەمیی توێژەرەوە بێ  یان كەمی هاندەری دارایی بێ، زۆربەی هەرە زۆری مامۆستایان بە ئەركی وانەبێژییەوە سەرقاڵن. ساڵانە ژمارەیەكی زۆر توێژینەوە لە هەرێمی كوردستان لە بوارە جیاوازەكان ئەنجام دەدرێن، بەڵام وەك پێویست سوودیان لێ وەرناگیرێ، نەبوونەتە هۆی گۆڕانكاریی گەورە و كاریگەرییان لەسەر بەرەو پێشبردنی ڕەوتی زانست و كۆمەڵگە و حكومرانی وەك پێویست نەبووە. ئەوەش كۆمەڵێك هۆكاری لە پشتەوەیە: １.    نەبونی سیستەم و كەشی گونجاو بۆ توێژینەوە، دابیننەكردنی  ئامراز و پێداویستییە ماددی و لۆجستیكی و مەعنەوییەكان. ２.    كەمتەرخەمیی حكومەت و پاڵپشتینەكردنی توێژەران و تەرخاننەكردنی بودجەی پێویست بۆ توێژینەوە جیاوازەكان و گرنگینەدان بە توێژینەوەكان و كارپێنەكردنیان لە سێكتەرە جیاوازەكان . ３.    نەبوونی پلان گشتگیریی حكومەت و نەبوونی هەماهەنگی  لە نێوان توێژەران و كۆمەڵگە و دامەزراوەكانی تایبەت بە توێژینەوە, كە یەكەیەكی كارگێڕیی حكومین. پێویستە ئەو دامەزراوانە توێژەران ڕابسپێرن و هانیان بدەن بۆ توێژینەوەی زانستی و دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەكانی كۆمەڵگە و دامەزراوەكان. ４.    زانكۆكان نەیانتوانیوە لە بازنەی كێبركێی ناوخۆ بازبدەن بۆ كێبڕكێی جیهانی لێكدابڕانێكی زۆر هەیە لە نێوان زانكۆكان و كۆلێژەكان و مامۆستایانی زانكۆ و نەبوونی كاری هاوبەش و خەمی هاوبەش لە بەرەوپێشبردنی ڕەوتی زانست و خەرجكردنی زۆربەی داهاتی زانكۆكان لە مووچە و پاداشتی فەرمانبەران, نەك لە پاڵپشتیكردنی توێژەر و توێژینەوەكان. ５.    فشاری زۆر و بەردەوامی سەر مامۆستایانی زانكۆ و توێژەران لە لایان زانكۆوە بە هۆی خوێندنی باڵا و گوتنەوەی وانەی زۆر و زۆری ژمارەی قوتابی/ خوێندكاری ماستەر و دكتۆرا لەگەڵیدا دەبێ لە ئەركی  وانەگوتنەوە بەردەوام بێ. ６.    بەكارهێنانی توێژینەوە لە لایەن هەندێ مامۆستاوە وەك بابەتی لاوەكی و تەنیا بۆ پلە بەرزكردنەوە  و وەرگرتنی ناسناوی زانستی،  هەروەها بەشێكیان بۆ بەدەستهێنانی خاڵی زیاترە  لە ڕیزبەندنی نیشتیمانیی زانكۆكان. ７.    نا واقعییبوون لە توێژینەوەكان و ئەنجامدانی توێژینەوەی چەند بارە  و هەڵنەبژاردن و كارنەكردن لەسەر كێشەكانی كۆمەڵگا. ８.    نەبوونی دیدگە و خەونی گەورە و توێژەران تا ئێستا  نەیانتوانیوە توێژینەوەكانیان بكەنە سەرچاوەی داهاتیان، لە ڕێگەی نووسینی توێژینەوەی زانستیی دا‌هێنەرانە یان چارەسەركردنی كێشەیەك. هەنگاوەكانی چارەسەركردن 1.     تەرخانكردنی بودجەیەكی تایبەت  لە لایەن حكومەتەوە  بۆ پاڵپشتی توێژەران و ئەنجامدانی توێژینەوەی زانستی داهێنەران ویاخود ئەو توێژینەوانەی چارەسەری كێشە و گرفتەكانی كۆمەڵگە دەكەن لە گشت سێكتەرەكان. 2.    تەمویلكردنی زانكۆكان لە ڕێگەی پێشكەشكردنی پرۆپۆزەڵ و كاریگەریی توێژینەوەكانیان و دروستكردنی كێبڕكێی لە نێوان زانكۆكاندا. 3.    وەبەرهێنان لە توانا مرۆییەكانی زانكۆكان و دووبارە بەگەڕخستنەوەی بەرنامەی تواناسازی. 4.    ئاراستەكردن و گۆڕینی دونیابینیی حكومەت بۆ بابەتی توێژینەوە و گرنگیدانی زیاتر بە توێژینەوەكان و بكرێنە سەرچاوەی  دروستكردنی بڕیاڕەكانی حكومەت. پۆستە بەوەكالەتەكان! لە ناو هەموو وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێم ژمارەیەكی زۆری پۆستی بەتاڵ هەن  كە بە وەكالەت پڕكراونەتەوە  ، تا ئێرە حاڵەتەكە  ئاساییە  ،  بەڵام  پێویستە  بە دەقی یاسایی یاخود ڕێنمایی  لە یاساكانی هەر سێكتەرێك یا وەزارەتێك  بە ڕونی  ئاماژە بەوەبكرێت كە كێ بۆی هەبێ بە وەكالەت پۆستێك وەربگرێ  وە بۆ ماوەی چەند ئەم وەكالەتە كاری پێ بكرێ لە پاشان  ببێتە  ئەسیل ، یان پۆستەكە پڕ بكرێتەوە بە كەسێكی تری ئەسیل  .  هۆكاری هەبونی ئەو ژمارە زۆرە لە پۆستە بەوەكالەتەكان دەگەڕێتەوە بۆ : １.    هەبونی كۆمەڵێ ئیمتیازاتی بەرزتر و زیاتر  وەك لەوەی بە ئەساڵەت لەو پۆستە بن  . ２.    هەژمارنەكرنی ماوەی ئەزمونكردنی ئەو پۆستە بەوەكالەتە  ، بۆ نمونە   سەرۆك زانكۆیەك   بۆی هەیە  دوو خولی چوار سالی سەرۆك زانكۆ بێت  بەڵام    دەكرێ سەرۆك زانكۆیەك زیاتر لە ماوەی بۆی دیاری كراوە  لەو پۆستە بمێنێتەوە  ئەگەر چەند ساڵێكی ماوەی ئەزموونكردنی سەرۆكایەتییەكەی بە وەكالەت بێ، ئەمەش زیاتر لە فێڵێكی یاسایی دەچێ  ،  بۆیە پێویستە بە وردی لە یاساكانی وەزارەت  چۆنیەتی پركردنەوەی پۆستە بە وەكالەتەكان باسبكرێ ، بۆ ڕاگرێكیش بە هەمان شیوە  كە بۆی هەیە چوار ساڵ راگڕ بێ  بەڵام ڕاگڕی كۆلێژ هەیە  چەند ساڵێكی بەوەكالەت و چەند ساڵێكی بە ئەساڵەت ڕاگرایەتی كردووە. ３.    زۆجار بەهۆی  دڵنیا نەبون لە دڵسۆزی كەسەكە بۆ فڵان شەخس یان فڵان حیزب  یانیش بۆ فشارخستنە سەری بە لادانی لەو پۆستە چونكە وەكالەتە ، ناچار دەكرێ بەكردنی هەندێكاری نایاسایی ، پۆستەكان بۆ ماوەیەكی زۆر بەوەكالەت پر دەكرێنەوە . ４.    زۆر جار بۆمەبەستێكی كاتیە تاوەكو كەسێكی شیاو هەڵدەبژێردرێت بۆ پۆستەكە  

 (درەو):  سەرچاوەیەكی باڵا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، داهاتی نەوتی هەرێم بۆ مانگی (شوبات)ی ئەمساڵ، بەمشێوەیە لەلایەن مەسرور بارزانییەوە خراوەتەوەڕوو: •    مانگی رابردوو (شوبات) 28 رۆژ بووە. •    رۆژانە بە تێكڕا هەرێم: (422 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە. •    مانگی شوبات بەتێكڕا: (11 ملیۆن‌و 816 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە.  •    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت مانگی رابردوو بە (83 دۆلار) فرۆشراوە. •    كۆی گشتی داهاتی مانگی شوبات: (980 ملیۆن) دۆلار بووە. •    لە داهاتی فرۆشی مانگی رابردووی نەوت بڕی (420 ملیۆن) دۆلاری سافی بۆ حكومەت ماوەتەوە. •    بڕی (58 ملیۆن) دۆلاری داهاتی مانگی رابردووی نەوت بۆ قەرزی كۆمپانیاكان رۆیشتووە. •    بڕی (67 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوت بۆ كرێی بۆری رۆیشتووە. •    بڕی (435 ملیۆن) دۆلار داهاتی نەوت بۆ خەرجی كۆمپانیاكان رۆیشتووە.   •    پارەی نەوت كە بۆ خەزێنەی حكومەت گەڕاوەتەوە: 420 ملیۆن دۆلار بووە.  •    لە بڕی (420 ملیۆن) دۆلاری سافی داهاتی نەوتی مانگی رابردوو كە گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت، بڕی (134 ملیۆن) دۆلاری خەرجكراوە بۆ تەكمیلەی موچەی مانگی یەك، لەبەر ئەوەی 200 ملیار دینارەكەی بەغداد نەهاتووە، بۆیە پارەی نەوت بۆ موچەی مانگی یەك بریتی بووە لە (350 ملیۆن دۆلار + 134 ملیۆن دۆلار= 484 ملیۆن) دۆلار تەرخانكراوە بۆ موچە . •    لە داهاتی مانگی شوباتى فرۆشی نەوت بڕی (286ملیۆن) دۆلار ماوەتەوە بۆ موچەی مانگی شوبات.  

درەو: راپۆرتی: كەركوك ناو   هێزە ئەمنییەكانی كەركوك چونەتە سەر ژمارەیەك ماڵی كورد لە گەڕەكی كوردستان (فەیلەق)و داوایان لێكردون خانووەكانیان چۆڵبكەن، ئەوەش دوای سكاڵای ژمارەیەك ئەفسەری سەردەمی رژێمی بەعس دێت كە خۆیان وەك "خاوەن"ی خانووەكان دەناسێنن. ئەو خانووانەی داواكراوە چۆڵبكرێن، موڵكی وەزارەتی بەرگری عیراق بون و لە سەردەمی رژێمی بەعس-دا بە سەرۆكایەتی سەدام حسێن، بەسەر ئەفسەرانی باڵای ئەو وەزارەتەدا دابەشكراون. بەڵام لە دوای روخاندنی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003، ئەو ئەفسەرانە خانوەكانیان بەجێهێشتووە و ئاوارە گەڕاوەكان (كورد) تیایاندا نیشتەجێ بون، لەوانەش ئەوانەی لە سەردەمی حزبی بەعسدا روبەڕوی پرۆسەی راگواستنی زۆرەمڵی تەعریب بونەوە و دوای 2003 گەڕانەوە كەركوك. سەرکەوت عومەر، مامۆستایە و یەکێکە لەو هاوڵاتیانەی لە 7ی ئازار مەفرەزەیەكی بنكەی پۆلیسی عەرەفە و لیوای 61ی تایبەتی سەر بە سەرۆك وەزیرانی عیراق، چونەتە سەر ماڵەكەی. بە (كەركوك ناو)ی وت "وتیان دەبێت ئەم خانووە چۆڵبكەن، سکاڵاتان لەسەرە، ئەمە  موڵكی ئەفسەرێکی پێشووە". بەپێی وتەی سەركەوت، ئەو ئەفسەرە، لە سەردەمی رژێمی بەعسدا ئەو خانووەی پێدراوە و "ئێستا دۆخەكە بۆ ئەو لەبارەو هاتووە ئێمە دەربكات و خۆی تیایدا نیشتەجێ ببێتەوە". بەپێی زانیارییەكانی (كەركوك ناو)، كە لە بنكەی پۆلیسی عەرەفە وەریگرتووە، لانیكەم 40 سكاڵا لە چەند مانگی رابردودا بەرزكراوەتەوە دژی دەیان خێزانی كورد كە لە خانوی هاوشێوەدا نیشتەجێن. خانووەكان كە زیاتر لە 500 خانوو دەبن، دەكەونە نزیك گەڕەكی كوردستان – فەیلەق -. فەیلەق لە سەردەمی حزبی بەعسدا سەربازگە بوو، دواتر زەوییەكانی لە دوای 2003وە كران بە یەكەی نیشتەجێ بون، بەسەر ئاوارە گەڕاوەكاندا دابەشكران، ئەوەش بەشێوەی هەرەمەكی. كەركوك/6ی ئاداری 2022/ كۆڵانێك لەو خانووانەی ئەفسەرانی سەردەمی رژێمی بەعس هەوڵی وەرگرتنەوی دەدەن. فۆتۆ: كەركوك ناو سەركەوت عومەر، وتی "من خانووەكەم كڕیوە و داگیرم نەكردووە... تائێستا هیچ كێشەیەكم نەبووە، بەڵام لە دوو مانگی رابردودا دوجار هاتونەتە سەرم... نوسراوی دادگای كەركوك و وەزارەتی بەرگری عیراقیان پێیە". خانووەكان بەشێكیان 400 مەترن و بەشێكی تریان 600 مەترن، لە سەرەتادا لەلایەن خەڵكەوە داگیركران، دواتر فرۆشران كە لەسەرەتادا نرخەكانیان زۆر كەمبوو، بەڵام ئێستا نرخەكانیان لە نێوان 30 ملیۆن بۆ 50 ملیۆن دینار دەبێت. ئەم هەوڵە هاوكاتە لەگەڵ كەمبونەوەی رۆڵی كورد لە پارێزگاكە لەڕوی دەسەڵات و هێزەوە. كورد تا ریفراندۆمی سەربەخۆیی 25ی ئەیلولی 2017، دەسەڵاتی یەكەمی لە پارێزگاكەدا هەبوو،  بەڵام لە دوای ریفراندۆم و لە تشرینی یەكەمی هەمان ساڵەوە هێزە عیراقییەكان بۆ پارێزگاكە گەڕانەوە، جگە لە پاشەكشێی پێشمەرگە و ئاسایشی سەر بە حكومەتی هەرێم، پارێزگاری كەركوكیش بۆ یەكەمجار لە دوای 2003وە لە كورد وەرگیرایەوە. سەركەوت زیاتر وتی "من مامۆستام، ناکرێت هێزی ئەمنی هەڵبکوتێتە سەر ماڵەكەم و ژن منداڵەکانم بترسێنن... نازانین هانا بۆ كێ ببەین". حەمەزیاد ئەحمەد، هاوڵاتییەکی تری گەڕەکەیە و بەهەمان شێوە ئاگاداركراوەتەوە خانووەكە چۆڵبكات، وتی "پێش پرۆسەی ئازادی عیراق – روخانی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003- ئەفسەرە باڵاکانی سوپا لەم خانووانە نیشتەجێبون، ئەوەش بە فەرمانی وەزارەتی بەرگری عیراق، بەڵام لەكاتی پرۆسەی ئازادی عیراق ئەو ئەفسەرانە هەڵهاتن بۆ پارێزگاكانی باشور، لە جێگەیان ئاوارەكانی پارێزگاكانی هەرێم جێگیربون و نیشتەجێبون". "من بۆ خۆم پێشمەرگەم و خانوەکەم کڕیوە، بەهیچ شێوەیەك ئامادەنیم بۆ هیچ كەسێك چۆڵی بكەم". حەمەزیاد وای وت. پێشمەرگەم و خانوەکەم کڕیوە، بەهیچ شێوەیەك ئامادەنیم بۆ هیچ كەسێك چۆڵی بكەم دەیان هەزار خێزانی كورد لە سەردەمی رژێمی بەعسدا لە پارێزگای كەركوك دورخرانەوە، ئەوەش لە چوارچێوەی پرۆسەی راگواستن و تەعریبكردندا، دواتر لە ساڵی 2003 گەڕانەوە پارێزگاكە. سەرچاوەیەك لە بنكەی پۆلیسی عەرەفە، جەختیكردەوە لەوەی كە ئەوان بڕیاری دادگای كەركوك و وەزارەتی بەرگری عیراق جێبەجێدەكەن، ئەویش ئەوەیە كە دەبێت ئەو خانووانە بۆ ئەو ئەفسەرانە بگەڕێنرێتەوە. بەڵام بۆ (كەركوك ناو) پشتڕاستنەبۆوە، ئایا خانووەكان لەسەر ئەو ئەفسەرانەی سەردەمی رژێمی بەعس تاپۆكراون، یان موڵكی وەزارەتی بەرگری عیراقن. دیلان غەفور، پەرلەمانتاری شاری كەركوك لە فراكسیۆنی یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان، چوارشەممە 9ی ئادار، بۆ ئەو مەبەستە لە بەغدا سەردانی جومعە عیناد، وەزیری بەرگری عیراقی كرد. ئەو بە (كەركوك ناو)ی وت "سەردانەكە تایبەت بوو بۆ بەدواداچون بۆ چارەسەرکردنی کێشەی خانوەکانی گەڕەکی کوردستان لە کەرکوک"، زیاتر وتی "لەگەڵ جەنابی وەزیر و لیوا عەلی لیوای یاسایی لە وەزارەت، بە وردی تاوتوێی ئەو بابەتەمان کرد، کاری جددی دەکەین بۆ دۆزینەوەی رێگەیەکی یاسایی بۆ چارەسەری ئەو دۆسیەیە". دیلان لەبەر لێكەوتەی وتەكانی لەسەر هەوڵەكانی وەزارەت، ئامادەنەبوو هیچ زانیارییەكی تر باس بكات و وتی "جارێ با چاوەڕێ بكەین".

 (درەو): دوای ئەوەی هێزێك لە سلێمانی چونە سەر ماڵەكەی، شەوی رابردوو ئەژی ئەمین سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی لە سلێمانییەوە چووە هەولێر، بڕیارە ئەمڕۆ جەلال شێخ ناجی لەشوێنەكەی ئەژی ئەمین دەستبەكار بێت. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، كاتژمێر 12ی شەوی رابردوو، هێزێكی یەكێتی چونەتە سەر ماڵی ئەژین ئەمین سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی لە بەرزاییەكانی سلێمانی، ئەژی ئەمین چوە بەرەو هەولێر. لە چەند رۆژی رابردوودا، بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی بڕیاریدا بە دورخستنەوەی ئەژی ئەمین لە سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی‌و دانانی جەلال شێخ ناجی ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی لە شوێنەكەی، بۆیە بڕیارە ئەمڕۆ جەلال شێخ ناجی كە ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستانە، وەك سەرۆكی دەزگای زانیاری دەستبەكار بێت.

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ژنکوژیی ساڵانێکە لە هەرێمی کوردستاندا بووە بە دیاردەیەکی کۆمەڵایەتیی مەترسییدار، کە بکەرە سەرەکییەکانی پیاون و ئەوانەشی دەیانپارێزن لەناو سیستەمە سیاسیی و کۆمەڵایەتییە پیاوسالارییەکەی کوردییدان. بە بۆچوونی من ژنکوژیی (فێمیساید) تەنها تاوانێکی کۆمەڵایەتیی و درامایەکی خێزانیی نییە نییە، بەڵکو رەهەندێکی ئەخلاقیی و یاسایی قووڵیشی هەیە. ئەم دیاردەیە پێشئەوەی بگات بە دادگاکان، دوو جار ژنی تێدا دەکوژرێت، جارێکیان کوشتنی ژنە لەڕووی جەستەییەوە، چونکە ئەم مرۆڤە لەدەرەوەی هەموو یاساو رێساکان، لەڕێگای کوشتنی پلانداڕێژراو و بەئەنقەستەوە، لەلایەن پیاوەوە سزادەدرێت و مافی ژیانی لێدەسەندرێتەوە. جاری دووەمیشیان لەڕووی کۆمەڵایەتییەوە دەکوژرێت، چونکە قبوڵکردنێکی کۆمەڵایەتیی و بێدەنگییەکی کولتووریی کوژەر بەسەر ئەم دیاردەیەدا زاڵە و لە هەندێک حاڵەتیشدا بکوژەکە بەبێ سزای یاسایی و کۆمەڵایەتیی دەربازی دەبێت. بەپێی ڕاپۆرتی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕۆژانە لە جیهاندا نزیکەی 137 ژن بەدەستی مێرد، باوک، برا، یان کەسوکارە نێرینەکانیان دەکوژرێن. هەندێک سەرچاوەی تریش باس لە 5000 بۆ 100,000 حاڵەتی ژن کوشتن لە ساڵێکدا دەکەن، کە دیارە ژمارەیەکی نادیاریان بەناوی خۆکوشتن و خۆسوتاندن ناچنە ناو لیستی ئامارەکانەوە. کوشتنی ژن هاوتا نییە بە کوشتنی پیاو، پیاو کاتێک دەکوژرێت لەسەر پیاوبوون نییە، بەڵکو دەشێت هۆکارێکی سیاسیی، ئابووریی، کۆمەڵایەتیی یان سایکۆلۆژیی لەپشتیەوە بێت، بەڵام ژن کاتێک دەکوژرێت تەنها لەبەرئەوەیە کە ژنە.  بێئاگایی و ناحاڵیبونێکی کوشندەیە کاتێک تەماشای ئامارەکانی ژنکوژیی بکەین و وابزانین کە جیاوازیی نێوان کوردستان و ئەڵمانیا لە پرسی ژنکوژییدا تەنها ژمارەیە. سەرەڕای ئەوەی پاشخان و هۆکاری جیاواز لەنێوان دیاردەی ژنکوژیی لە ئەڵمانیا بە بەراورد لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا هەیە، هەڵسوکەوتی کۆمەڵگا و دادگاش لەگەڵ ئەم بابەتەدا زۆر جیاوازە. ژنکوژیی لای ئەڵمانەکان لەسەر پرسی شەرەف نییە، واتە پاراستنی شەرەفی پیاو و خێزان و عەشرەت پاشخانەکەی نییە، بەڵکو بە پلەی یەکەم لەسەر دەسەڵاتە، بە بەرجەستەکراویش لەسەر خواستی موڵکدارێتییە. واتە پیاو ژن وەک موڵکی خۆی تەماشادەکات، ژن بۆی نییە لێی جیابێتەوە و لەدوای جیابوونەوەش، جگە لەو بۆی نییە کەسی تری خۆش بوێت، نابێت بیر لە هاوسەرگیرییەکی نوێش بکاتەوە. بێگومان ژن لە ئەڵمانیاش وەک کوردستان لەسەر ئەوە دەکوژرێت کە ژنە، بەڵام بە پێچەوانەوەی پیاوی کوردەوە، ڕەهەندی پاراستنی شەرەف لای پیاوی ئەڵمان بوونی نییە. لای پیاوی کورد جگە لە پرسی دەسەڵات، کوشتنی ژن بە پاراستنی شەرەفی کۆمەڵایەتیی و سومعەی خێزان و بنەماڵە و پیاوەتیی پاساوی بۆدەهێنرێتەوە. لە ئەڵمانیا، بەپێچەوانەی کوردستانەوە، زۆرینەی کۆمەڵگا ئیدانەی ئەم دیاردەیە دەکات و بکوژ بە تاوانبار دەزانێت و لەڕووی یاساییشەوە هیچ پاساوێکی ئەخلاقیی، یان کولتووریی، یاخود ئایینیی بۆ ئەم تاوانانە جێگای قبوڵکردن نییە.  گەرچی هیچ شەرەفێکی ئایینی یان نەتەوەیی لە ژنکوشتندا نییە، بەڵام لە کۆمەڵگای ئێمە و کۆمەڵگا پیاوسالارییەکانی هاوشێوەی کۆمەڵگای کوردییدا، بەناوی شەرەفەوە ئەنجامدەدەرێن. بەشێوەیەکی گشتیی لێکچوونێک لەنێوان دیاردەی کوشتنی شەرەف لە هەموو کۆمەڵگاکاندا بوونی هەیە، کە بریتین لە: یەکەم، پیاوێک یان چەند ئەندامێکی نێرینەی ناو خێزانەکە پێی هەڵدەسن، دووەم، تاوانەکە پلاندارێژراوە، واتە هیچ کاتێک بەشێوەیەکی عەفەوی ڕوونادات. سێیەم، بەشێوەیەکی گشتیی، پلان و کردەی ژنکوژیی لەلایەن خێزانەوە پشتیوانیی لێدەکرێت، یان لانی کەم ڕێگریی لێناکرێت. چوارەم، ژمارەیەکی زۆری ڕووداوی شەرەفکوژیی لەدوای جیابوونەوە ڕوودەدەن. پێنجەم، لە گەلێک حاڵەتدا قوربانییەکە تاوانباردەکرێت بەوەی ژیانێکی ڕۆژئاواییانە دەژیی و خیانەت لە بەها کولتوورییەکانی وڵاتەکەی دەکات و بەها ئایینییەکانی بریندار و پێشێلکردووە. هەموو ئەم خاڵانە لە نموونەی کوشتنی ماریا سامی و زۆرێکی تری دیاردەی ژنکوژیی لە هەرێمی کوردستاندا دەبینرێت. خەسڵەتە سەرەکییەکانی ژنکوژیی و کوشتن لەسەر شەرەف بریتیین لە: یەکەم، مافی خاوەندارێتیی. بڕیاری کوشتنی ژن لەلایەن پیاوەوە، ڕاستەوخۆ پابەندی ئەو پەیوەندییە ناتەندروستەی نێوان پێگە و مافەکانی ژن و پیاوە لە کۆمەڵگا. واتە پیاو ئەو بوونەوەرەیە کە خۆی بە سەروەر و ساحێبی ژن و منداڵ و ماڵ دەبینێت و مافی ڕەها بەخۆی دەدات ژن و منداڵەکەی وەک دیلی کۆمەڵایەتیی مامەڵەبکات و ئەشکەنجەیان بدات. لە خراپترین حاڵەتدا پیاو مافی کوشتنی ڕەگەزی مێیینەش، وەک خاوەنداری کۆیلەیەک، بە خۆی دەدات، چونکە وەک شتێک تەماشا و مامەڵەیدەکات، کە موڵکی شەخسیی ئەوە. دووەم، ڕقبوونەوە لە ژن. یەکێک لە پاڵنەرە سەرەکییەکانی تاوان بوونی ڕقە. ئەم ڕقە، تەنها ڕقێکی سایکۆلۆژیی نییە، بەڵکو ڕقێکی کۆمەڵایەتیی و جێندەرییە. ئەم ڕقە کۆمەڵایەتییە بەمانای ئەوە نا کە ژن سەر بە چینێکی کۆمەڵایەتیی جیاوازە، یان سەر بە ئەتنییەکی جیاواز و ئیمانداری ئاینێکی جیاوازە لە پیاو، بەڵکو ئەم ڕقە تەنها لەبەرئەوەیە کە ژنە. بە پوختیی، پیاو کە ژن دەکوژێت لەپشتییەوە رقێکی جێندەریی ئامادەیە کە بە „ژنبێزیی“ ناوزەدکراوە، چونکە ژن وەک بوونەوەرێکی نەفرەتلێکراو تەماشا و مامەڵەدەکات. سێهەم، لێسەندنەوەی مافی نەخشاندنی جۆری پەیوەندیی ژیان و دەستنیشانکردنی بەزۆری هاوسەر بۆ کچان و بەشوودانی پێش تەمەنی یاسایی و خستنەناو ژیانێکی سێکسوالیتیی ناتەندروست و توندوتیژەوە، کۆی ئەمانە سنووردارکردنی ئازادییەکانی ژن و پێشێلکردنێکی ڕەهای مافەکانی ڕەگەزی مێیە لەلایەن خێزانەوە. هەموو شکاندنێکی ئەم بازنە کۆمەڵایەتییە داخراوە و کرانەوەیەک بەڕوی ژیانێکی تر، لە زۆرینەی کاتەکاندا بە ئەشکەنجە و لە خراپترین حاڵەتیشدا بە سزای کوشتن کۆتایی دێت. لە کۆتاییدا کوشتنی ژن لەسەر شەرەف لە بونیادێکی پیاوسالارییدا ڕوودەدات کە دەسەڵاتی پیاو بەسەر ژندا جێگای پرسیار نییە و مشتومڕی لەسەر ناکرێت، بەڵکو دۆخێکی بەدیهیی کۆمەڵایەتیی قبووڵکراوە. هەرکاتێک ژن ویستی لەدەرەوەی وێناکردنی پیاو ژنێتیی خۆی بژی، لەناو پیاوانی خێزان و خزماندا دەخرێتە ژێر فشار و زەبروزەنگەوە. هەرکاتێکیش پیاو بەپێی ڕێسا کۆمەڵایەتییەکان دەسەڵاتی بەسەر ژنەکەیدا نەما، پیاوەتیی خۆی لەدەستدەدات و وەک ناپیاو ناوزەد دەکرێت. کردەی کوشتنی مێیینە یان فێمیساید لای پیاوی ژنکوژ، نە تاوانە و نە شەرم، بەڵکو وەک مافێکی ئایینی، کولتووریی، کۆمەڵایەتی و تەنانەت یاساییش تەماشادەکرێت. واتە پیاو ئەو مافە بەخۆی دەدات، کەی بیەوێت و چۆنی بوێت ژنەکەی، خوشکەکەی یان دایکی بکوژێت و شەرەفی خۆی بکڕێتەوە. رێکەوت نییە کە لەماوەی تەنها یەک مانگدا پێنج ژن لە هەرێمی کوردستاندا دەکوژرێن. بەبۆچوونی من، بۆئەوەی وێنەی کۆمەڵگاکەمان لەوە زیاتر وێران نەبێت، دەبێت سنوورێکی تۆخ بۆ ئەم خوێنڕشتنەی ژنان و بێدەنگییە سیاسیی و کۆمەڵایەتییە کوشندەیە دابنرێت. بۆئەوەی کۆمەڵگای ئێمەش نەچێتە ڕیزی ئەو کۆمەڵگایانەی کە ژنکوژیی (فێمیساید) تیادا سەروەرە، دەبێت مانا و چەمکی شەرەف و پیاوەتیی و بڕیار لەسەر هەڵبژاردنی ژیان و ئازادییەکانی تاک، دەستکاریی قووڵ بکرێن و ئیشی گەورەیان لەسەر بکرێت، چونکە نەنگییەکی نیشتیمانیی و شەرمێکی هێجگار گەورەیە گەر کۆمەڵگاکەمان بە تاوانی شەرەفکوژیی لە دونیادا بناسرێتەوە.  هەر بەو بۆنەیەوە من نازانم ئایا ئێس ئێم ئێسە سەرنجڕاکێشەکەی قوباد تاڵەبانی سەبارەت بە ڕۆژی ژنان، گەیشتبووە دەزگای ئاساییشی سلێمانیی کە چەندە بێشەرمانە لە ڕۆژی هەشتی مارسدا، سەرەڕای وەرگرتنی مۆڵەتی فەرمیی، بێڕێزییەکی بێوێنەیان بەرامبەر بە ژنان و پیاوانی خۆپیشاندەر کرد و ڕێگرییان لە خۆیان و میدیاکان دەکرد. تەنها سووربوونی ڕێکخەران و خۆپیشاندەران لەسەر مافەکانیان، شەڕانگێزیی و پلانی ئەو ئەندامانەی دەزگای ئاساییشی پووچەڵکردەوە. لەوەش خراپتر، ئەو ئاساییشەی بە خۆپیشاندەرێکی پیاوی گوت، هەمووی خەتای کەسانی وەک ئێوەیە کە ژنان وایان بەسەردێت، واتە خەتای پیاوانی فێمێنیست و رێکخراوانی ژنانە کە ژنان بێئەخلاق دەبن و دەکوژرێن! نازانم ئەم پیاوە چەکدارە وەک هێزی جێبەجێکار چ ڕێزێک بۆ ناوەڕۆکی ئێس ئێم ئێسەکەی قوباد تاڵەبانی دادەنێت و چۆن تەماشای ئەو هەموو خانمە بەڕێزانەی دەکرد کە لەو خۆپیشاندانەدا ئامادەبوون. لەم دوانەش خراپتر نازانم مەسرور بارزانیی بە چ ئێتیکی ڕۆژنامەوانیی و مافێکی یاسایی ڕێگادەدات لە کەناڵی 24ەکەیەوە پروپاگەندەی میدیایی و پاساوی کۆمەڵایەتیی بۆ کوشتنی ماریا سامیی لە هەولێر بکرێت و چاوپێکەوتنێکی پڕ لە ڕێز و حورمەت لەگەڵ برابکوژەکەی ماریادا پەخشبکەن و ڕای گشتیی بە گێڕانەوەی حیکایەتی کوشتنێکی خوێنساردانە ڕابهێنن.

 (درەو):  جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان بەزۆرینەی دەنگ بڕیاریداوە گۆڕان لە حكومەت بكشێتەوە، بەڵام تیمی حكومەت‌و بەشێك لە سەركردەكانی بزوتنەوەكە دژی بڕیارەكەن، بۆیە نامەی كشانەوە لە حكومەت هێشتا رادەستی مەسرور بارزانی نەكراوە.  جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كە بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەكە بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە، بڕیاریداوە گۆڕان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكشێتەوە.  (درەو) زانیویەتی، لە دواین كۆبونەوەی ئەم جڤاتەدا، پرسی كشانەوە لە حكومەت خراوەتە دەنگدان‌و لەكۆی (34) ئەندامی ئامادەبوو، (22) ئەندام دەنگیان داوە بۆ "كشانەوە" لە حكومەت داوە‌و لەبەرامبەردا (12) ئەندام "دژ"ی كشانەوە دەنگیان داوە.  بڕیارەكەی جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان وا داڕێژراوە، بەر لە كشانەوە لە حكومەت، گۆڕان نامەیەك ئاڕاستەی مەسرور بارزانی سەرۆكی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم، لەم نامەیەدا باس لە چەند خاڵێك وەكو هۆكاری كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت بكرێت لەوانە: •    گۆڕان بەمەبەستی چاكسازی بەشداری لە كابینەی نۆیەمدا كراوە، بەڵام وەكو ئەوەی ئێمە داوامان كردووە چاكسازی نەكراوە.  •    دۆخی خەڵك خراپە، بۆ بزوتنەوەی گۆڕان‌و خەڵكیش داهاتەكانی حكومەت روون نین.  (درەو) زانیویەتی، ئەم نامەیەی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ مەسرور بارزانی ئامادە كراوە‌و رادەستی مستەفا سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێم لە پشكی گۆڕان‌و دانا عەبدولكەریم وەزیری ئاوەدانكردنەوە لە پشكی گۆڕان كراوە، بۆ ئەوەی ئەم دوو بەرپرسەی گۆڕان نامەكە ئاڕاستەی مەسرور بارزانی بكەن، بەڵام تائێستا مستەفا سەید قادرو دانا عەبدولكەریم نامەكەیان رادەستی مەسرور بارزانی نەكردووە.  لەبارەی هۆكاری رادەست نەكردنی نامەكە بە مەسرور بارزانی، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، تیمی گۆڕان لە حكومەت و بەشێك لە سەركردەكانی بزوتنەوەكە دژی بڕیاری كشانەوەن (جگە لە ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی)‌, بۆیە هەوڵی دروستكردنی كێشە بۆ دەنگدانەكەی جڤاتی نیشتمانی دروست دەكەن.  ئەوانەی ناڕازین لە بڕیاری كشانەوە، دەیانەوێت بڵێن ئەو (22) ئەندامەی جڤاتی نیشتمانی كە دەنگیان داوە بۆ كشانەوە لە حكومەت، بەشێكیان وەكو ئەندامی جڤات گرفتیان هەیە‌و مافی دەنگدانیان نییە، دەیانەوێت لەم رێگەیەوە ژمارەی ئەو دەنگانەی كە پشتیوانی كشانەوە لە حكومەت دەكەن لە (22) دەنگەوە بۆ (17) دەنگ كەم بكەنەوە، لەم حاڵەتەشدا نیسابی تێپەڕاندنی بڕیارەكانی بە دەنگی (50+1) كێشەی بۆ دروست دەبێت‌و بڕیاری كشانەوە لە حكومەت جێبەجێ ناكرێت.  (درەو) زانیویەتی، لەسەر بنەمای بڕیارەكەی جڤاتی نیشتمانی، بڕیاربووە بزوتنەوەی گۆڕان لە یادی راپەڕیندا واتە رۆژی 5/3 لە كابینەی نۆیەمی حكومەت بكشێتەوە، ئەمە بەبەهانەی ئەوەی "حكومەتی هەرێم بەرهەمی راپەڕینە‌و حكومەت شكستی هێناوە لە بەدیهێنانی ئامانجەكانی راپەڕین"، بەڵام ئەوانەی دژی كشانەوە بوون، شكستیان بەم بڕیارە هێنا لە یادی راپەڕیندا، هەندێكی تریشیان لەوانە (چیا نەوشیروان مستەفا) پێیانوایە دەبێت كشانەوە لە حكومەت لەكاتێكی گونجاودا بێت‌و هەڵایەكی گەورە دروست بكات، نەك كارتەكە بەشێوەیەكی لاواز بەكاربهێنرێت.  مشتومڕی بزوتنەوەی گۆڕان لەبارەی كشانەوە لە حكومەت یاخود مانەوە لەكاتێكدایە، ئەگەر هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان لەوادەی خۆیدا بەڕێوەبێت، تەمەنی ئەم كابینەیە كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)ە تەنیا كەمتر لە حەوت مانگی ماوە. 

(درەو):  پارتی پێشنیازێكی بۆ یەكێتی كردووە دكتۆر مەحمود عوسمان وەكو چارەسەر بكرێت بە كاندیدی هەردوولا بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، دكتۆر مەحمود دەڵێ" كەس پەیوەندی پێوەنەكردوم‌و پەیوەندیش بكەن نایكەم". لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ (درەو)، دكتۆر مەحمود عوسمان رایگەیاند، تائێستا كەس لەبارەی كاندیدكردنم بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پەیوەندی پێوەنەكردوم‌و پەیوەندییشم پێوە بكەن من ئەو پۆستە وەرناگرم.  دكتۆر مەحمود وتی:" رەنگە پارتی‌و یەكێتی لەنێوان خۆیان باسیان كردبێت، بەڵام من ناتوانم پۆستێك وەربگرم كە دەسەڵاتی نەبێت، بەڕای من یەكێتی‌و پارتی لەبەینی خۆیان رێكبكەون، چونكە تا رێكنەكەون دانیشتنی پەرلەمان ناكرێت‌و 220 كەس كۆناكرێتەوە، ئەگەر پارتی‌و یەكێتی لەسەر پۆستی سەرۆك كۆمار رێكنەكەون، دەبێت دوو لایەنە شیعەكە رێكبكەون‌و سەرۆك كۆمار هەڵبژێرن، چونكە ئەگەر سەرۆك كۆمار هەڵنەبژێردرێت، سەرۆك وەزیرانیش هەڵنابژێردرێت".  لەبارەی پۆستتی سەرۆك كۆمارەوە، دكتۆر مەحمود دەڵێ" پۆستی سەرۆك كۆمار هیچ دەسەڵاتێكی نییە، مام جەلال هیچی پێنەكرا، ئێمە چیمان پێدەكرێت، پۆستی سەرۆك كۆمار پۆستێكی پرۆتۆكۆڵییە‌و حەق نییە كورد داوای ئەم پۆستە بكات، من لە 2010وە بۆچونم وایە كورد داوای پۆستی سەرۆك كۆمار نەكات". 

(درەو):  سبەینێ وادەی كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كۆتایی دێت، تائێستا یەكێتی سورە لەسەر (بەرهەم ساڵح)، پارتیش لەپاڵ (رێبەر ئەحمەد)دا دەیەوێت دكتۆر (مەحمود عوسمان) وەكو كاندیدی چارەسەر پێشكەش بكات.  كاتژمێر (3)ی پاشنیوەڕۆی سبەینێ وادەی خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كۆتایی دێت. پەرلەمانی عێراق رۆژی یەكشەممەی ئەم هەفتەیە دەرگای خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كردەوە، بەپێی یاسا وادەی خۆكاندیدكردن لەماوەی سێ رۆژدا دەبێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی رۆژی یەكشەممە هاوكات بوو لەگەڵ یەكەمین ساڵیادی سەردانی پاپای ڤاتیكان بۆ عێراق‌و ئەم رۆژە كراوە بە رۆژی پێكەوەژیان، یەكشەممە وەكو پشوو ئەژماركراوە‌و سبەینێ وادەی خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كۆتایی دێت.  بەگوێرەی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن پەرلەمانەوە تەنیا بۆ یەكجار دەبێت‌و سەرباری ئەمە دەبێت پەرلەمان ناوی ئەوانە لەبەرچاوبگرێت كە یەكەمجارو لەوادەی دەستوریدا خۆیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار كاندید كردووە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، یەكێتی هێشتا سورە لەسەر كاندیدكردنەوەی بەرهەم ساڵح‌و هیچ كاندیدێكی تری نییە، مەكتەبی سیاسی یەكێتی كۆبوەتەوە‌و هیچ بەدیلێكی تر بۆ بەرهەم ساڵح نەخراوەتەڕوو، پێشنیازێك هەبووە بۆ ئەوەی (خەسرەو گوڵ محەمەد) كاندید بكرێت، بەڵام بەگوێرەی ئەوەی باسدەكرێت، دكتۆر خەسرەو خۆی كاندیدبوونی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار رەتكردوەتەوە.  لەبەرامبەردا پارتی دیموكراتی كوردستان كە لە گەڕی یەكەمی خۆكاندیدكردندا (هۆشیار زێباری)ی كاندید كرد‌و زێباری بە بڕیاری دادگای فیدراڵی دورخرایەوە، دواتریش لە گەڕی دووەمدا (رێبەر ئەحمەد)ی كاندیدكرد‌و گەڕی دووەم بەگشتی لەلایەن دادگاوە رەتكرایەوە، ئێستا‌و لە گەڕی سێیەم‌و كۆتایی كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردندا، بەنیازە سەرلەنوێ (رێبەر ئەحمەد) كاندید بكاتەوە. (درەو) زانیویەتی، لەناو پارتیدا هەریەكە لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم كە هاوكات جێگری سەرۆكی پارتیشە لەگەڵ فازل میرانی سكرتێری مەكتەبی سیاسی پارتی لەگەڵ ئەوەدان كارەكتەرێكی سیاسی وەكو (دكتۆر مەحمود عوسمان) وەكو كاندیدی هاوبەش "كاندیدی چارەسەر" لەنێوان پارتی‌و یەكێتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار پێشكەش بكرێت‌و كۆتایی بە ناكۆكی نێوان هەردوو حزب بهێنرێت. ئەمە لەكاتێكدایە تائێستا پارتی‌و یەكێتی لەسەر ئەوە نەگەیشتوەنەتە رێككەوتن كاندیدی هاوبەشیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار هەبێت.     

درەو: نرخی ئۆتۆمۆبێل لە هەرێمی کوردستاندا بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبوەتەوەو خاوەن پێشانگاکانیش هۆکارەکەی دەگەڕێننەوە بۆ کەمبوناوەی هاوردکردنی ئۆتۆمبیل بەهۆی ئەوەی کارگەکانی دروستکردنی ئۆتۆمبیل بڕی بەرهەمهێنانیان کەمکردوەتەوە. ماوەی مانگێکە نرخی ئۆتۆمۆبێل لە هەرێمی کوردستاندا بەشێوەیەکی بەرچاو رەوی لە بەرزبونەوە کردووەو خاوەن پێشانگاکانی ئۆتۆمۆبێلیش نیگەرانن لە کەمبونەوەی ئۆتۆمۆبێل و دەڵێن ئۆتۆمبێل نییە تا هاوردەی بکەن. حاجی شەماڵ، خاوەنی لقی سلێمانی کۆمپانیای موهەننەد بە "درەو"ی راگەیاند: نرخی ئۆتۆمبێل بە شێوەیەکی بەرچاو رووی لە بەرزبونەوەیە بە جۆرێک لە ماوەی مانگێکدا هەر ئۆتۆمبیلێکی 20 هەزار دۆلاری 1000 دۆلاری چووەتەسەر. خاوەنی کۆمپانیای موهەننەد هۆکاری ئەوەشی بۆ کەمبونەوەی ژمارەی ئۆتۆمبێل لە بازارەکاندا گەڕاندەوەو باسی لەوەش کرد زۆرینەی کۆمپانیاکانی دروستکردنی ئۆتۆمبێل رێژەی خستنە بازاڕیان بە شێوەیەکی بەرچاو کەمکردووەتەوە بە جۆرێک وەک ئەو وتی: "ئۆتۆمۆبێل لە بازارەکاندا نەماوەو کۆمپانیاکانیش دروستی ناکەن، کاتێک داوای 100 ئۆتۆمبێل دەکەم کۆمپانیا تەنها 10 ئۆتۆمبێل بۆ دەنێرێت." بە بۆچونی بازرگانانی بواری ئۆتۆمبێل لە دوای بڵاوبونەوەى ڤایرۆسی کۆرۆناوە کۆمپانیاکانی ئۆتۆمبێل نەیانتوانیوە وەک پێویست پێداویستی بازاڕ دابین بکەن.  ئەمە جگە لەوەی بەهۆی دەرهاویشتەکانی دوای بڵاوبونەوەی پەتاکە نرخی زۆرێک لە مادە خامەکانی دروستکردنی ئۆتۆمبێل گران بوون وەک ئاسن و پارچەکانی دیکەو هەروەها بەرزبونەوەی نرخی نەوتیش کاریگەری هەبووە. هەربۆیە لە ئێستادا زۆرینەی کۆمپانیا زەبەلاحەکانی بواری ئۆتۆمبێل رێژەی  بەرهەمهێنانیان بە رێژەیەکی بەرچاو کەم کردووەتەوە. هاوکات جەنگی روسیا بۆ سەر ئۆکرانیا هێندەی تر قەیرانەکەی قوڵتر کردوەتەوەو زۆرێک لە کۆمپانیا بە ناوبانگەکانی ئۆتۆمبێل کارگەکانیان لە روسیا داخستووە. ئەم هەفتەیە، کۆمپانیا گەورەکانی ژاپۆن لە ناویاندا تۆیۆتا، هۆنداو مازدا، ناچار بوون بەرهەمهێنان لە ڕوسیا بوەستێنن لە کاتێکدا سزاکانی ڕۆژئاوا وایکردووە نەتوانن مادەی خام و پێداویستتییە لۆجستییەکان بە ئاسانی بگات بە دەستیان. لە بەریتانیاش لە مانگی کانوونی دووەمدا بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێلی بە 20.1٪ دابەزی کە لە ساڵی 2009ەوە تا ئێستا بەو ئاستە دانەبەزیوە بەجۆرێک تەنها 68,790 ئۆتۆمۆبێل دروستکراون. لە ئەمریکاش نرخی ئۆتۆمبێلی دەستی دوو بەشێوەیەک بەرزبووەتەوە کە لە مێژووی ئەو بازرگانییەدا هاوشێوەی نەبووە ئەویش بەهۆی کەمبونەوەی بەرهەمهێنانی کۆمپانیا گەورەکانی بواری ئۆتۆمبێلەوەیە. پسپۆران باوەڕیانوایە هێرشی ڕوسیا بۆسەر ئۆکراینا دەتوانێت بەلایەنی کەمەوە بۆ ماوەی چەند مانگێکی تر کەمی ئۆتۆمبێلی نوێ درێژبکاتەوە. کۆمپانیا گەورەکانی بواری ئۆتۆمبێل هۆکاری سەرەکی کەمبونەوەی بەرهەمهێنان بۆ نەمانی پارچەیەکی بچوکی ئەلیکترۆنی دەگێرنەوە کە بوەتە هۆی ئەوەی رێژەی بەرهەمهێنان کەم ببێتەوەو نەتوانن وەک پێویست ئۆتۆمبێل بخەنە بازارەوە. (مایکرۆ کۆنداکتەر) ئەو پارچە ئەلکترۆنییە بچوکەیە کە بووەتە بەشێکی تەواوکەرو سەرەکی هەر سەیارەیەکی مۆدێرن، بەرپرسە لە رێکخستنى هەموو شتێک لە بەڕێوەبردنی مەکینەوە بۆ رێکخستنی کاری گێرو ئۆتۆ برەیک. (کە بە زمانی بازاری پێی دەوترێت عەقڵی سەیارەکە).  کێشەکە ئەوەیە، ئەو پارچانە بەزۆری لە ئەوروپاوە دێن و دەرهاویشتەکانی پەتای کۆرۆنا کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر دابینکردنی ئەو پارچەیە هەبووە لە لایەن کۆمپانیا تایبەتمەندەکاتەوە. هەر ئەو پارچە بچوکەش وایکردووە کۆمپانیا گەورەکانی وەک ڤۆڵکس واگن، پۆرش و بی ئێم دەبلیو تۆیۆتا بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێل رابگرن و یاخود بەشێوەیەکی بەرچاو کەمی بکەنەوە کە ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی نرخی ئۆتۆمبێل بەرزبونەوەیەکی مێژووی تۆمار بکات لەسەر ئاستی جیهان.

 درەو: بەهۆی دەستوەردانەوە راگەیاندنی پۆستی سەرۆكی زانكۆكانی دەڤەری سلێمانی دواكەوتووە، یەكلاكردنەوەشی بە پشكپشكێنەی حزبی دەبێت. سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو)ی راگەیاند یەكلاكردنەوەی پۆستی سەرۆكی ئەو زانكۆیانەی دەڤەری سلێمانی كە بڕیاردراوە بگۆڕدرێن بە پشپشكێنەی حزبی یەكلادەكرێـتە، سەرۆكی زانكۆكانی (سلێمانی، پۆلیتەكنیكی سلێمانی، سەرۆكی دەستەی كوردستانی) بۆ یەكێتی دەبێت، سەرۆكی زانكۆكانی ( چەرمۆ و راپەڕین) بۆ بزوتنەوەی گۆڕان دەبێت، بەڵام بڕیاردراوە تەنیا سەرۆكی زانكۆی (چەرمۆ) بدرێتە بە بزوتنەوەی گۆڕان، واتا لەو بارەدا سیڤی رۆڵ نابینێت و یەكلاكردنەوەی پۆستەكان بە پشكپشكێنەی حزبی دەبێت.  سەبارەت بە دواكەوتنی راگەیاندنی پۆستی سەرۆكی زانكۆكانیش كە ماوەی زیاتر لە (3) مانگە راگەیەنراوە، سەرچاوەیەك بە (درەو)ی راگەیاند بەهۆی نیگەرانی بەشێك لە سەرۆكی زانكۆكان كە هێشتا وادەكەیان تەواو نەبووەو پاڵپشتی بەرپرسێكی باڵا لەو سەرۆكی زانكۆیانە كە نزیكن لێیەوە (ئێستا راوێژكاری باڵایە)، هۆكاری دواخستنی راگەیاندنی ناوی سەرۆكی زانكۆكانە،  چونكە پۆستەكان یەكلاكراونەتەوەو تەنیا راگەیاندنیان ماوە، دوو هەفتە پێشتر بڕیاربوو رابگەیەندرێت بەڵام دواخرا.  وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژەینەوەی زانستی لە 5ی مانگی 12ی ساڵی رابردوو گۆڕینی سەرۆكی پێنج زانكۆی دەڤەری سلێمانی راگەیاند و لە رۆژانی 14 و 15ی مانگی رابردوو لە لایەن لیژنەیەكی باڵاوە چاوپێكەوتن لەگەڵ ئەو كەسانەدا كرا كە سیڤیان پێشكەشكردبوو. سەرۆكی ئەو زانكۆیانەی بڕیاردراوە بگۆڕدرێن و كەسانی تر لە شوێنیان دابنرێن:  د. ئالان فەرەیدون سەرۆكی زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی د. مۆفەق خالید سەرۆكی زانكۆی راپەڕین د. رەزا حەسەن سەرۆكی زانكۆی سلێمانی د. پۆڵا خانەقا سەرۆكی دەستەی كوردستانی د. سەڵاح رەزا سەرۆكی زانكۆی چەرمۆ

میخائیل شیشکین* و: مەهدی ئەبوبەکر لە رۆژنامەی (The Guardian) ی بریتانیی رۆژی (٢٠٢٢/٣/٧) من خەڵکیی روسیام، ڤلادیمێر پۆتین تاوانی گەورە بە ناوی من، گەل و وڵاتەکەمەوە ئەنجام دەدات، کە بە هۆیەوە روسیا ئازار دەکێشێت و شەرمەزار دەبێت. بە ناوی روسیاو گەلەکەیەوە، داوای لێخۆشبون لە گەلی ئۆکرایین دەکەم، لە تەك ئەوەشدا، چاك دەزانم هەر شتێك لەوێ رودەدات شایانی لێخۆشبون نییە. ئەم جەنگە، ئێستا دەستیپێنەکردوە، بەڵکو لە ساڵی ٢٠١٤ -ەوە،  لە ئەو کاتەی، پۆتین دەستی بەسەر نیمچە دورگەی قرمدا گرت هەڵگیرساوە. لەو دەمەدا، جیهانی خۆرئاوا رەتیانکردوە، لە ترسناکیی ئەو داگیرکردنە تێبگەن. بە پێچەوانەوە واخۆیان دەرخست، هیچ شتێکی ترسناك روینەدابێت. بە درێژایی ئەو ساڵانەی پێشو، لە رێگەی لێدوان و بڵاوکراوەکانمەوە تەنیا هەوڵمداوە بۆ خەڵکیی رونبکەمەوە؛ پۆتین کێیە. کەچی  سەرکەوتو نەبوم، بەڵام ئێستا پۆتین، خۆیی بە هەمو جیهان رونکردەوە.  هەر کاتێك وتارێکم لە رۆژنامەکانی سویسرا، کە تێیدا دەژیم، بڵاودەکردەوە، سەرپەرشتیارانی رۆژنامەکان، نامەی توڕەییان لە باڵوێزخانەی روسیا لە بیرنی پایتەختەوە پێدەگەیشت، کەچی ئێستا ئەوانەی نامەکانیان دەنارد بێ دەنگن، رەنگە سبەی جانتاکانیان بپێچنەوەو داوای مافی پەنابەری سیاسیی بکەن! دەمەوێت، بۆ روسیا بگەڕێمەوە، بەڵام کام روسیا؟ لە روسیای پۆتیندا، بە هۆی بۆنی بۆگەنی پێڵاوی پۆلیسەکانەوە، ئەستەمە هەناسە بدەیت، بەڵام هەر دەگەڕێمەوە بۆ وڵاتەکەم. لە ساڵی ٢٠١٣ رەتمکردەوە، نوێنەرایەتی روسیای پۆتینی لە بۆنەیەکی نێودەوڵەتیی گرنگدا بکەم، لەو دەمەدا نامەیەکی کراوەدا نوسییم؛ " گەرەکمە، نوێنەرایەتیی روسیایەکی تر بکەم، روسیای وڵاتم، روسیایەك قۆڵبڕەکانی تێدا نەبێت، دەوڵەتێك بێت لە قەوارەی دەوڵەت بچێت، داکۆکیی لە مافی گەندەڵەکان نەکات، بەڵکو داکۆکیی لە مافی تاکەکان بکات، وڵاتێك بێت، میدیای ئازاد، هەڵبژاردنی ئازادو گەلێکی ئازادیی هەبێت." ماوەیەکی درێژە، پانتایی ئازادی رادەربڕین لە روسیا، تەنیا ئینتەرنێتە، بەڵام ئێستا ئەو پانتاییەش کەوتۆتە ژێر چاودێریی و سانسۆری سەربازییەوە، دەسەڵاتداران رایانگەیاندوە؛ هەر لێدوانێکی رەخنەگرانە لە روسیاو ئەو جەنگەی هەڵیانگیرساندوە، بە خیانەت دادەنرێت و بە گوێرەی یاسای باری عورفیی رەخنەگر سزا دەدرێت. لەم دۆخەدا، نوسەر دەتوانێت چی بکات؟ تاکە شتێك دەتوانێت بیکات ئەوەیە؛ راستیبێژ بێت، چونکە بێ دەنگیی، واتەی پشتیوانیکردنی دەستدرێژیکاران دەگەیەنێت. لە چەرخی نۆزدەیەمدا، پۆڵەندییە یاخیبوەکان، لە دژی روسیای قەیسەریی "لە پێناو ئازدای خۆیان و ئێمەدا" دەجەنگان. ئێستایش، ئۆکرایینەکان لە پێناو ئازادی خۆیان و ئێمەدا، لە دژی سوپاکەی پۆتین دەجەنگن. ئەوان تەنیا داکۆکیی لە کەرامەتی مرۆییانەی خۆیان ناکەن، بەڵکو داکۆکیی لە کەرامەتی کۆی مرۆڤایەتیی دەکەن، بۆیە پێویستە بە هەمو شێوەیەك یارمەتیان بدرێت. تاوانەکانی رژێمی روسیا، مۆری شەرمەزارییە بە تەوێڵی هەمو دەوڵەتەوە، ئێستا روسیا فڕی بە ئەدەبی روسیی و میوزیکی روسییەوە نەماوە، بەڵکو پەیوەندییدارە بە بۆمبابارانکردنی منداڵانەوە. تاوانەکانی پۆتین، خەڵکیی بە رقلێبونەوە لە یەکتر ژاراوی دەکات، سبەی پۆتین نامێنێت، بەڵام ئازارو رقلێبونەوەکان لە رۆحی خەڵکییدا، بۆ ماوەیەکی درێژ بەردەوام دەبێت. تەنیا هونەر، ئەدەب و رۆشنبیریی دەتوانێت یارمەتییدەر بێت بۆ سەرکەوتن بەسەر ئەو شۆکی رقلێبونەوەیەدا. ژیانی بۆگەنی بێ شکۆمەندیی دیکتاتۆر، درەنگ یان زو، کۆتایی پێدێت، بەڵام رۆشنبیریی هەروەکو چۆن هەیە، ئاوا دوای پۆتینیش بەردەوام دەبێت. بۆیە پێویست ناکات ئەدەب بە دەوری پۆتیندا بخولێتەوە، نا بێت ئەدەب شیکردنەوە بۆ جەنگ بکات. راڤەی ئەوە بکات بۆچی کەسانێك لە نەتەوەیەك فەرمان بە سەربازەکان دەدەن، تا سەربازی نەتەوەیەکی تر بکوژن؟ ئەدەب دژی جەنگە، ئەدەبی راستەقینە هەمیشە لە چوار دەوری پێویستی مرۆڤ بۆ خۆشەویستیی دەسوڕێتەوە نەك رقلێبونەوە.  لە داهاتودا، چی چاوەڕێمان دەکات؟ لە باشترین دۆخدا ئەوەیە؛ جەنگی ئەتۆمیی رونەدات. لە قوڵایی دڵەوە، ئومێدەوارم؛ رێگە بەو شێتە نەدرێت، پەنجە بە دوگمە سورەکەدا بنێت یان یەکێك لە هاوڕێکانیی، بە یەکجارەکیی فەرمانی جەنگە ئەتۆمییەکەی رەتبکاتەوە. وا دەردەکەوێت، ئەوە تاکە شتێکی باشبێت لە داهاتویەکی نزیکدا روبدات. لە دوای پۆتین، روسیای فیدراڵ ناتوانێت وەکو دەوڵەت لەسەر نەخشەی سیاسیی جیهان بەردەوام بێت، بەڵکو پرۆسەی هەڵوەشانەوەی بەردەوام دەبێت، دوای سەربەخۆیی چیچان، سەربەخۆیی گەل و ناوچەکانی تری بە دوادادێت. لە دوای ئەوە، کێشمەکێش لەسەر دەسەڵات بەرپا دەبێت، خەڵکیش ئارەزویان لەوە نییە لە پەشێویی و ناجێگیرییدا بژین، بۆیە داوای دەستێکی پۆڵاینی تر دەکەن. تەنانەت لە هەڵبژاردنێکی زۆر ئازادانەیشدا (ئەگەر بکرێت) رەنگە دیکتاتۆرێکی تر سەرلەنوێ دەسەڵات وەربگرێت، خۆرئاواییەکان پشتیوانیی لێدەکەن، لەبەر ئەوەی؛ بەڵێنی چاودێریکردنی دوگمە سورەکەیان پێدەدات. کێ دەزانێت؟ رەنگە رۆژێك لە رۆژان دوبارە ئەوە روبداتەوە. * میخائیل شیشکین، رۆماننوسێکی بەناوبانگی روسییە، تەنیا نوسەری روسییە کە توانیویەتیی خەڵاتەکانی پۆکەری روسیی،  نوسەران و باشترین و پڕفرۆشترین پەرتوك بباتەوە.

راپۆرتی: درەو  حکومەتی هەرێمی کوردستان لەدوای بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەبەردەم کۆمەڵێک بژاردەو سیناریۆدایە، کە مەترسیدارترینیان بۆ حکومەتی هەرێم تەسلیمکردنی تەواوی پرۆسەی نەوته‌. بەڵام جگە لەوە چەند بژاردەو سیناریۆیەکی دیکە لەئارادان کە دەکرێت حکومەتی هەرێم کاریان لەسەر بکات، لەم ڕاپۆرتەدا وردەکاری زیاتر بەردەستە. دەستپێک لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستیکردووە بە وەبەرهێنان و پەرەدان بە کەرتی نەوت، لەم پێناوەدا چەندین قۆناغی یاسایی و سیاسی و ئابوری قورسی بڕیوە، کە قۆناغی یەکەمی بە نوسینەوەی دەستوری عێراق و، قۆناغی دووەم بە دەرکردنی یاسای نەوت و غازی هەرێم لە پەرلەمانی کوردستان، دواتر ئەنجامدانی گربەستی نەوتی لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان، بەجۆرێک لە ساڵی (2002)ەوە دەستی بە گرێبەستی نەوتی کردووە لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان تا ساڵی (2013)، ژمارەی کۆمپانیاکان لە هەرێمی کوردستان بەمەبەستی پەرەپێدانی کەرتی نه‌وت گەیشتوه‌ته‌ نزیکەی (40) کۆمپانیا. بۆ ئەم مەبەستە هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بۆ (57) بلۆکی گەڕان و پشکنین بۆ وەبەرههێنانی نەوت و گاز دابەشکراوەو بەشێکی زۆری ئەو کێڵگانە هێشتا نەگەیشتوون بەرهەمهێنان، بەڵکو لە قۆناغەکانی پێش بەرهەمێناندان. هەر لە سەرەتای دەستبردن بۆ پرسی نەوت لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە، بەردەوام لەگەڵ حکومەتی عێراقی پرسی نەوت جێی ناکۆکی بووە، تا لە ساڵی (2014) ململانێکە گەیشت بە بڕینی پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق.  لە 15/2/2022 بڕیارێکی دادگای باڵای فیدراڵی لەبارەی کەرتی نەوت و غازی هەرێمەوە، کە نوێترین هەنگاوی دەسەڵاتی ناوەندەو دۆسیەکە زۆر قورس و ئاڵۆزتر دەکات،  بەچونە بواری جێبەجێکردنی بڕیارەکە زەرەرمەندی گەورەو سەرەکی لایەنی هەرێمی کوردستان دەبێت.  یەکەم؛ بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم ڕۆژی 15/2/2022 ‌ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، بە ئامادەبوونی (9) ئەندامی دادگاکەو بە زۆرینەی دەنگی (7) ئەندام و (2) دەنگی پێچەوانە، بڕیارێکی له‌باره‌ی ناده‌ستوریبوونی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێم و نادەستوریبوونی فرۆشتنی نەوتی لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە‌ ده‌ركرد. بە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی، پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند پێدەنێتە نێو قۆناغێکی نوێ لە کێشە و قەیران، بەتایبەت بڕیاری دادگا لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێم کە لە ساڵی (2007) ەوە لە پەرلەمانی کوردستان دەرچووەو ڕێگەی خۆشکردووە بۆ حکومەتی هەرێم بە ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان بۆ گەڕان و پشکنین و بەرهەمهێنان و بەبازاڕکردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە کێڵگە نەوتییەکانی سنوری هەرێمی کوردستان لە پارێزگاکانی (هەولێر و سلێمانی و دهۆک) سەرباری دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت لە بەشێک لە کێڵگەکانی پارێزگاکانی موسڵ و کەرکوک و سەلاحەدین بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوەندی. بەپێی بڕیاری دادگاکە؛ 1.    یاسای نەوت و غازی هه‌رێم، ژماره‌ 22ی ساڵی 2007 نادەستوورییەو پێچه‌وانه‌ی ماده‌ ده‌ستووریه‌كانی (110، 111، 112، 115، 121 و 130)ە. 2.    حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەند دەکرێت بە ڕاده‌ستكردنی سه‌رجه‌م به‌رهه‌مه‌ نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم و ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم كه‌ وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌كان ده‌ریهێناون، به‌ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق. 3.    ماف دراوە بە سکاڵاکار بەدواداچوون بكات بۆ پوچەڵكردنەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی كە حكومەتی هەرێم‌ لەگەڵ لایەنە دەرەكی‌و دەوڵەت‌و كۆمپانیاكان سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی‌و هەناردەكردن‌و فرۆشتنی ئیمزای كردووە. 4.    بڕیارەکە حکومەتی هەرێم پابەند دەکات ڕێگە بە وەزارەتی نه‌وتی عێراق و دیوانی چاودێری دارایی به‌ هه‌موو گرێبه‌ست و مامه‌ڵه‌یه‌كی نه‌وتیدا بچنه‌وه‌، بۆ وردبینی و دیاریكردنی پابه‌ندییه‌ داراییه‌كان كه‌ ده‌كه‌ونه‌ سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم، دواتریش له‌ ژێر رۆشنایی ئه‌وه‌ پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی فیدرالی دیاریده‌كرێت.   دووەم؛ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم کاردانەوەی زۆر و خێرای بەدوای خۆیدا هێنا، لێکدانەوەو خوێندنەوەی جیاواز دەکرێت و کرا بۆ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگا، بەتایبەت لە هەڵبژادنی کات (تەوقیت)ی بڕیارەکە، چونکه‌ ‌ پێشتر دوو سکاڵای تری له‌باره‌ی هه‌مان پرسه‌وه‌ له‌ ساڵی (2012) ه‌و (2019) لای دادگاکه تۆمار کراوه‌، هیچ بڕیارێک له‌و باره‌وه‌یه‌وه‌ نه‌درا.  به‌ڵام هەڵبژاردنی ئەم ساتە چەند پرسیارێک دێنێتە ئاراوە، لەوانەش؛ بۆ (15) ساڵ دەچێت پەرلەمانی کوردستان یاسای نەوت و غازی هەرێمی پەسەند کردووەو لە ساڵی (2009)ەوە دەست بە دەرهێنانی نەوت و لە ساڵی (2014)ەوە نەوت هەناردە دەکرێت، بۆچی دوای ئەو هەموو ماوەیە ئەم پرسە براوەتە بەردەم دادگای فیدراڵی؟ لە ئێستادا عێراق لە نێو کۆمەڵێک گیروگرفتی حکومڕانیدایه‌ (هەڵبژادنی سەرۆک کۆمار دروستکردنی کابینەی نوێی حکومەت، هاوپەیمانێتییەکانی نێو پەرلەمان ...هتد) بۆ دەبێت لە گرفتی نوێ بهێنرێتە ئاراوە؟ بۆیە دەبینین لایەنە سیاسییەکانی عێراق و هەرێم و کەسایەتی و چاودێران ‌و به‌رپرسان لێکدانەوەو وەڵامدانەوەی جیاوازیان هەیە بۆ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی، ئەوانیش؛  1.    بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی گرتنەبەری ڕێوشوێنێکی یاسایییە، بەڵام لەژێر کاریگەری هەندێک دۆخدا دواخراوە، لەم بارەیەوە (عەلی ئەلتەمیمی – شارەزای یاسایی) لە لێدوانێکیدا بۆ ماڵپەڕی (ئەلحرە) ڕایگەیاندووە؛ "عێراق وڵاتیکی فیدراڵییە نەک کۆنفیدراڵی، کۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) دەبێت تاکە لایەن بێت نەوت هەناردەی دەرەوە بکات". زیاتر لەوەش دەڵێت "دادگای باڵای فیدراڵی تیشکی خستووەتە سەر ماددەی (111)ی دەستوری عێراق، نەوت وغاز موڵکی گەلی عێراقە، هەر لەبەر ئەوە ئیدارەدانی نەوت و گاز بەشێکە لە بازگانی دەرەکی، ئەوه‌ش لە دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندییە بە گوێرەی ماددەی (110)ی دەستوری عێراقی".  بەڵام (یاسین تەها – نوسەر و ڕۆژنامەنوس) لە وتارێکیدا لە ژێر ناوی "لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە" نوسیویەتی "شارەزایان هاوڕان لەسەر ئەوەی لە سیستمە فیدراڵییەكاندا باڵادەستی لە سامانی سروشتیدا ناوەندییە، بەڵام لە دەستوری عێراقدا بەكاریگەریی هاوپەیمانێتی و دۆستایەتی كورد و شیعە (2005)، هەندێ بڕگەو دەستەواژە دانراون كە ناڕوون و لاستیكین و بەجێھێڵراون بۆ تەفسیر و تەئویل (مادەی 111)، ئەمەش وا دەكات هەمیشە مشتومڕ هەبێت. لەهەندێ مادەشدا باسی ئیدارەی هاوبەش و مافی لەپێشینەی هەرێمەكان هاتووە (112 و 115 و 122)، ئەمەش زیاترە لە فیدراڵییە باوەكانی دنیا". 2.    به‌شێکی دیکه‌ له‌ شاره‌زایان و پێیانوایه‌ بڕیاره‌که‌ سیاسییه‌ زیاتر له‌وه‌ی پرسێکی یاسایی بێت، هۆکاره‌که‌شی ده‌گێڕنه‌وه‌ بۆ لێکنزیکبوونه‌وه‌ی هێزه‌ سیاسییه‌کانی وه‌ک (پارتی دیموکراتی کوردستان  و کوتله‌ی سەدر هاوپه‌یمانی ته‌قه‌دوم به‌ سه‌رۆکایه‌تی محه‌مه‌د حەلبوسی)، هه‌ندێک زیاتر له‌وه‌ش ده‌ڕۆن و پێیانوایه‌ هێزه‌که‌ له‌وه‌ گه‌وره‌تره‌و به‌ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌کی به‌تایبه‌تیش ئێرانییه‌کان به‌ به‌شێک له‌ هۆکاری پشت بڕیاره‌که‌ لێکده‌ده‌نه‌وه‌ ده‌یه‌وێت کێشه‌ بۆ ئه‌و هاوپه‌یمانێتییه‌ دروستبکات. جێگه‌ی سه‌رنجه‌ (د. بورهان یاسین) له‌ وتارێکی دورودرێژی به‌ ناونیشانی (پێشهاته‌ هه‌ره‌ مه‌ترسیداره‌که‌ له‌ پێشمانه‌وه‌یه‌!)  نوسیویه‌تی "بڕیاره‌که‌ی دادگای باڵای فیدراڵی له‌م ماوه‌یه‌کی که‌مدا، بووه‌ هۆی کاردانه‌وه‌ی جیاجیا، به‌تایبه‌تی له‌ دامه‌زراوه‌و حزب و ناوه‌نده‌ جیاجیاکانی هه‌رێمی کوردستان و عێراق. هەندێک لە ڕاگەیەندراوەکان زیاتر وروژاندنی هەست و نەستی خەڵکی کوردستانی پێوە دیار بووە تا عەقڵانیەت و وەڵامدانەوە بە زمانی یاساو دەستور. لە ڕاستیدا زۆرێک لە ڕاگەیەندراوەکان پڕن لە دژایەتی". ئەو نمونەی ڕاگەیەندراوەکەی مەسعود بارزانی (سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان)ی هێناوەتەوە کاتێک ڕایگەیاند "بڕیاری دادگەی باڵای فیدراڵی عێراق لەبارەی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بڕیارێکی تەواو سیاسییەو پێچەوانەی دەستووری عێراقی فیدراڵە و، ئامانج لێی دژایەتیکردنی هەرێمی کوردستانەو دژی سیستەمی فیدراڵی عێراقە... بۆ هەموو لایەک ئاشکرا دەکەین کە هەرێمی کوردستان بە هەموو توانایەکییەوە بەرگری لە مافە دەستورییەکانی خۆی دەکات". بەڵام ئەم ڕاگەیەندراوە تەواو پێچەوانەی ڕاگەیەندراوی هاوپەیمانەکەیەتی کە (موقتەدا سەدر)ە، لە تویتێکدا نوسیوویەتی "ڕێز لە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی دەگرین تایبەت بە دۆسییەی نەوت گازی هەرێم و بڕیارەکان ئیلزامین و ناچارمان دەکەن بە ڕێزگرتن لە بڕیارەکان". هەندێک لە مەسەلەی نادەستووریبوونی بڕیارەکە ئەوە بە بەڵگە دەهێننەوە کە حکومەتی هەرێمی کوردستان دوای پەسندکردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی 2005 بە بەردەوامی داوای دەرچوونی یاسای نەوت و غازی لە بەغدا دەکردووە، دوای ئەوەی بێهیوا بووە، پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی (2007) یاسای تایبەت بە نەوت و غازی لە هەرێمی کوردستان پەسند کردووە. پاڵپشت بە مادەی (120)ی دەستووری هەمیشەیی عێراق کە تێیدا هاتووە: هەرێمی کوردستان دەتوانێت یاساکانی تایبەت بە خۆی دەربکات. هەروەها بەپێی مادەی (121)ی دەستوور، هەرێمی کوردستان دەتوانێت یاساکانی خۆی جێبەجێ بکات. ئەو دوو مادەیەو دەسەڵاتی هاوبەشیی نێوان بەغداو هەولێر لە بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت، بوونە بە بنەمای دەرچوونی یاسای ژمارە (22)ی ساڵی (2007) لە پەرلەمانی کوردستان تایبەت بە نەوت و گاز. 3.    بڕیارە سیاسی بێت یان یاسایی، شتێکی ئەوتۆ لە بڕیارەکە ناگۆڕێت، بەڵکو ڕاستییەکە ئەوەیە لەدوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە هەرێمی کوردستان و ڕوداوەکانی (16ی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017) پێگەی هەرێم لە بەغدا بەردەوام ڕووی لە لاوازی کردووەو بەغداش نایەوێت پێگەی هەرێم بەهێزبێت و بەردەوام لە هەوڵی بەهێزکردنی ناوەنددایە، بۆیە دەکڕێت ئەم هەوڵەش بەشێک بێت لە درێژکردنەوەی ئەو پرۆسەیە، بۆ دەکرێت چاوەڕوانی هەنگاوی مەترسیدارتریش بکرێت کە لەلایەن حکومەتی ناوەندەوە دژ بە بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستان. 4.    دەست نەبردن بۆ هەناردەکردنی گازی هەرێم؛ لەگەڵ پێخستنە نێو ساڵی نوێی (2022)ەوە جۆرێک لە بەنگەشەو هەوڵهاتنە ئاراوە بۆ بە پیشەسازیکردنی گازی هەرێم و کوردستان هەناردەکردنی بۆ تورکیاو وڵاتانی ئەوروپا هاوشێوەی نەوتی هەرێم. بۆیە بەشێک لە چاودێران هۆکاری بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی بۆ ئەو هەنگاوەی حکومەتی هەرێم دەگێڕنەوە، بۆیە بڕیارەکە وا لێکدەدەنەوە کە دژ بە وەبەرهێنانی گازە تا پرۆسەی نەوتی هەرێم. سێیەم؛ سیناریۆ و بژاردەکانی بەردەم حکومەتی هەرێم تایبەت بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەگەڵ ئەوەی بڕیارەکە یەکلاکەرەوەیەو پێویستە جێبەجێ بکرێت، چونکە بەپێی ماددەی (94)ی دەستوری هەمیشەیی عێراق بڕیارەکانی دادگاکە یەکلاکەرەوەن بە دەق هاتووە "دەبێت سەرجەم دەسەڵاتەکان پێوەی پابەندبن"، بەم پێیەش حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەوێتەو بەردەم چەند سیناریۆو بژاردەیەکەوە، لەوانە؛  1.    بەشێکی جێبەجێکردنی بڕیارەکە پەیوەندی بە لێکنزیکبوونەوە سروشتی پەیوەندییە سیاسییەکان و پەیوەندی پارتە کوردییەکان و لەسەر هەموویانەوە (پارتی دیموکراتی کوردستان) لەگەڵ کوتلەی سەدری وەک براوەی یەکەمی هەرڵبژاردن و ئەو گروپە سیاسییەی بە (چوارچێوەی هەماهەنگی) ناسراوە، لەو ڕێیەوە کاربکرێت بۆ هێشتنەوەی بڕیارەکە لەسەر کاغەز نەچونە بواری جێبەجێکردنەوە. بەمانایەکی دیکە لایەنە سیاسییەکانی هەرێم پەیوەندییە سیاسییەکانیان بەجۆرێک دابڕێژنەوە کە زیان بە پرۆسەی نەوتی هەرێم نەگات و بڕیارەکەی دادگا کاری پێنەکرێت. 2.    بەگەڕخستنی هەوڵە دیپلۆماسییەکانی هەرێمی کوردستان و فشار دروستکردن لەسەر حکومەتی ناوەندی، بۆ ڕێگریکردن لە جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگا، چونکە حکومەتی هەرێم دەتوانێت لەڕێگەی ئەو کۆمپانیا بیانییانەی لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن کە ژمارەیان نزیکەی (40) کۆمپانیایە بنکەی سەرەکییان لە زیاتر (15) وڵاتی دنیا هەیەو لە هەرێمی کوردستان لە بواری نەوت و گازدا کار دەکەن، فشار دروست بكات (بڕوانە خشتەکە). 3.    حکومەتی هەرێم دەستهەڵبگرێت لەو کێڵگە نەوتیانی دەکەونە سنوری ناوچە جێناکۆکەکانی دەرەوەی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم (موسڵ و کەرکوک و دیالەو سەڵاحەدین) ئەوەی لەسنوری هەرێمدایە بۆ لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بەڕێوەببرێت. 4.    هەرێمی کوردستان کار بۆ دەرکردنی یاسای نەوت گاز بکات لە پەرلەمانی عێراق و بتوانێت ئەوە لە یاساکەسا جێبکاتەوە، کە حکومەتی هەرێم خۆی ئیدارەی نەوت گازی هەرێم بدات، یان بە هاوبەشی نەوت گاز و ئیدارەدانی هەرێم ئیدارە بدرێت.  5.    کۆتا سیناریۆ کە سیناریۆیەکی لاوازە تەسلیمکردنی داهاتی نەوتی هەرێمە بە حکومەتی ناوەندی و ئیدارەدانی کێڵگە نەوتییەکانە لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە (کە ئەمە بۆ هەردوو لای ئەستەمە)، یان ئیدارەدانی هاوبەش بۆ سەرجەم پرۆسەکە.   سەرچاوەکان دەقی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم د. بورهان یاسین، پێشهاته‌ هه‌ره‌ مه‌ترسیداره‌که‌ له‌ پێشمانه‌وه‌یه‌!، پێگەی تایبەتی نوسەر؛ https://www.burhanyassin.com/Peshhate%20metirsidareke%2024.2.2022.pdf یاسین تەها، لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9719 پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا، ماڵپەڕی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 کارتی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان دژ بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی عێراق، ماڵپەڕی کوردستان 24؛ https://www.kurdistan24.net/ckb/story/217285-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C-%DA%A9%DB%86%D9%85%D9%BE%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D9%86%DB%8E%D9%88%D8%AF%DB%95%D9%88%DA%B5%DB%95%D8%AA%DB%8C%DB%8C%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D8%AF%DA%98-%D8%A8%DB%95-%D8%A8%DA%95%DB%8C%D8%A7%D8%B1%DB%95%DA%A9%DB%95%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%DB%8C-%D9%81%DB%8C%D8%AF%D8%B1%D8%A7%DA%B5%DB%8C-%D8%B9%DB%8E%D8%B1%D8%A7%D9%82 السيناريوهات المتوقعة بعد قرار القضاء العراقي تسليم نفط إقليم كردستان لبغداد، موقع الجزیرة؛ https://www.aljazeera.net/news/politics/2022/2/20/%D8%A5%D9%84%D8%B2%D8%A7%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%AA%D8%B3%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%86%D9%81%D8%B7%D9%87 العراق.. قرار "الاتحادية" بشأن نفط الإقليم بين جدل "الدستور" وشبهات السياسة، موقع الحرة؛ https://www.alhurra.com/arabic-and-international/2022/02/17/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%86%D9%81%D8%B7-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D8%AC%D8%AF%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1-%D9%88%D8%B4%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%AA

  مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   لە سپێدەی ڕاپەڕیندا کۆمەڵگای ئێمە کۆمەڵگایەکی ماندو و بریندار و پڕوکاو بوو. بە درێژایی ساڵانی ھەشتا بەناو تونە تاریک و حەمامە خوێناوییەکانی جەنگی عێراق و ئێراندا تێپەڕیبوو. ئەم جەنگە بەشێکی گەورەی کۆمەڵگای ئێمەی گۆڕیبوو بۆ سەرباز و جاش و جەیشی شەعبی. ھەموو ئابوریی وڵاتەکەشی گۆڕیبوو بۆ ئابوریی جەنگ. عێراق خۆیشی کەوتبوە ژێر باری قەرزێکی گەورە و زیاد لە ملیۆنێک سەرباز لە دانیشتوانێکی ١٢ بۆ ١٣ ملیۆن کەسی دروستکرابوو. کە جەنگەکەش لە کۆتاییەکانی نزیکدەبوەوە میلەتی ئێمە کەوتە ناو ئەزموونی گازی کیمیاویی و پەلامارە ژەھراویی و وێرانکەرەکانی ئەنفالەوە. ھەزاران گوند و شارۆچکەی کوردستان تەختکران، زیاد لە ملیۆنێک مرۆڤ ڕاگوێزران و لەناو ئۆردوگا زۆرەملێکاندا، بێکار و بێبژێو و بێئاکار، کۆکرانەوە. سەدان ھەزار مرۆڤ کوژران. بەشێکی گەورەی ژینگە مادییەکەی کوردستان وێرانکرا، چەندان ملیۆن مین لەژێر زەویە بەزۆر چۆڵکراوەکاندا دانرا، دار و درەختێکی زۆر بڕانەوە و سەدەھا کانی تەقێنرانەوە و ئاژەڵێکی زۆر بە تاڵان بران. ژمارەیەک نەزانراویش لە کچانی گەنج بەکەنیزەک کران و فرۆشران و ترسێکی تۆقێنەریش بەھەموو شوێنێکدا بڵاوکرایەوە. لە سپێدەی ڕاپەڕیندا ئێمە لەناو وردەکارییە ترسناکەکانی ئەم مێژووە ئەتککراودا دەژیاین، مێژوویەک سەرقاڵی لە ئینسانخستنی ئینسان و لە کۆمەڵگاخستنی کۆمەڵگای ئێمەبوو. لە سپێدەی یەکەمی ڕاپەڕیندا خەڵک، دوای ئەو ھەموو ساڵە تۆقێنەرانە، تۆڵەی لەو مێژووە تاریکە دەکردەوە، بەگژ یەکێک لە ترسناکترین سیستمە سیاسییەکانی مێژووی سەدەی بیستەمدا دەچووەوە. لە سپێدەی یەکەمی ڕاپەڕیندا مرۆڤ دەیتوانی خەون ببینێت و بیر لە دونیا و مێژوویەکی تازە و باشتر بکاتەوە.  سی و یەک ساڵ دواتر ھیچ شتێک لە ڕۆحیەت و ماناکانی ئەو سپێدە تایبەتە لەناو مێژووی ئێمەدا، نەماوەتەوە. سی و یەک ساڵ دواتر زمانی قسەکردن لەسەر ئەو بەیانیانەی ڕاپەڕین و مانابەخشین پێیان و وێناکردنیان، گۆڕانێکی ھەمەلایەن و ڕیشەیی بەسەرداھاتووە. دونیای دوای ڕاپەڕین بە ڕادەیەک ناشیرینکرا، ”نەفرەتکردن لە ڕاپەڕین“ بووە بە دیاردەیەکی سیاسیی سایکۆلۆژیی بەرچاو و وەک دەرکەوتێکی تایبەتی ”نەفرەتکردن لە خود“ خۆیشی، بووە بە بەشێک لە سایکۆلۆژیا و زمان و تێگەیشتنی بەشێکی گەورەی کۆمەڵگای ئێمە، بۆ خۆی و بۆ ئەو مێژووەی لەناویدا ئامادەبووە. ”خودنەفرەتیی“ لە دونیای داوی ڕاپەڕیندا بە نەفرەتکردن لە ھێزە سیاسییەکان و لە بنەماڵە سوڵتانییەکان دەستپێدەکات، بەڵام گەشەدەکات بۆ نەفرەتکردن لە خودی ڕاپەڕین و دواتریش بۆ نەفرەتکردن لە کوردبوون خۆی. خودنەفرەتی دۆخی سایکۆلۆژیی و ئەخلاقیی و سیاسیی و ڕەمزیی باڵادەستیی ناو ئەو دونیایەیە، کە دوای سێ دەیە لە ڕاپەڕین دروستبووە. با سەرنج لە ھەندێک لەو پۆستە سەرەتاییانە بدەین کە دوێنێ، سپێدەی یەکەمی ڕاپەڕین، لە سەعاتەکانی یەکەمی یادکردنەوەی ڕاپەڕیندا، لەسەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان نووسران.  لە یادی ٣١ ساڵەی ڕاپەایندا خوێنەرێک دەنووسێت ”ڕاپەڕین کۆتایی بە حوکمی تاکەکەس ھێنا و حوکمی جووت بنەماڵە جێگەی گرتەوە“. حوکمی جووت بنەماڵەش وەک حوکمێکی مافیایی و جەردەییانە دەناسرێنرێت. ئەوەتا لەسەر ھەمان ھێڵ خوێنەرێکی تر دەنووسێت: ”ڕاپەڕین دەلاقەیەک بوو، لەوێوە خیانەتکار و جنێوفرۆشەکانی شاخ، بوونە تاڵانچی و دز و مافیا لە شار“. ئەم وێناکردنە کافکاییە، ئەم گۆڕان و بە دەعەجانبوونە سیاسییە، بە ڕادەیەک لەناو زمان و وێناکردنی بەشێک لە خەڵکی ئەم کۆمەڵگایەدا ئامادەیە، وادەکات کەسێکی تر لەبارەی وردەکارییەکانی ئەم گۆڕانکارییەوە، بنووسێت: ”هەرزاران سڵاو لەوانەی بەپێڵاوی لاستیكەوە هاتن و بوونە ملیاردێر و سەرمایەداری گەورەی ئەوروپا و ئەمریكا! هەزاران سڵاو لەوانەی شانازی بەدەركردنی بەعسەوە ئەكەن و دەبابەی بەعسیان هێنا ناو پارلەمان، كوڕی عەلی كیمیاویان بردە هەولێر، فڕۆكەوانەكەی كیماوی هەڵبجەیان ناردە بەریتانیا، بە چەپڵە فایلدارەكانیان كردەوە بە بەرپرس.“ لەسەر ھەمان ھێڵ کەسێکی دیکە زمانی بەعس قەرزدەکات و سەبارەت بە ڕاپەڕین دەنووسێت: ”تاکە سوودی ڕاپەڕین ئەوە بوو کە ڕووی ڕەشی ئەو دەسەڵاتدارانەی کەشف کرد و زانیمان بەڕاستی موخەڕیبن !“.  کەسێکی تر لەم یادەدا و بە زمانێکی ڕۆژانەییتر دەنووسێت: ”ڕاپەڕین کەرایەتیەک بوو کردمان و تەواو، دەبێت باجەکەشی بدەین ھەتاکو ڕێگایەک دەدۆزینەوە و کەرایەتیەکەمان ڕاست دەکەینەوە“ ئەم قەرزکردنە ئاشکرایەی زمانی بەعس بۆ قسەکردن لەسەر خود بەو دەرەنجامە دەگات کەسێکی تر بنووسێت: ”ڕاپەڕین ھەڵەیەکی مێژوویی بوو خەڵک کردی، نەفرەت لەو ڕۆژە“. یان ”ڕاپەڕین ئەو ڕۆژە ڕەشەبوو کە دەرگای بۆ ئەم دۆزەخەی ئەمڕۆ کردەوە، خوا بیبڕێ و خۆزگەم بەوڕۆژە ڕەشە نەبێت“.  ”یاداوەریی دەستەجەمعیی“ ھەر میلەتێک یاداوەریەکە پڕ لە گۆڕان و دەسکاریکردن و سەرلەنوێ بونیادنانەوە. گۆڕانی ڕاپەڕین لە ساتەوەختی لەدایکبوونی کۆمەڵێک خەونی مێژوویی گرنگەوە، بۆ کابوسێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقیی، لە ساتەوەختی بەخشینی شتێک لە شکۆ بە خود بۆ نەفرەتکردن لەو خودە، ئەو گۆڕانکارییە کافکاییەیە لە سێ دەیەدا لە دونیای ئێمەدا، دروستبووە. دروستبوونی ئەم زمانە تازەیەش بۆ قسەکردن لەسەر ڕاپەڕین بەناو ھەمان ئەو مێژووەدا تێدەپەڕێت. مێژوویەک کە بڕێک لە ھێڵە سەرەکییەکانی لەناو نووسینی ئەو کەسانەدا ئەدۆزینەوە کە لە سەرەوە ھێمامان بۆکردن.  شتێک بکرێت لێرەدا بە خێرایی ھێمای پێبکەین ھەندێک میکانیزمی ترە کە ئەو مێژوە خودنەفرەتە دروستدەکات. لە پێش ھەمووانەوە میکانیزمی پارچەپارچەکردنێکی سیستماتیکی کۆمەڵگاکە و دابەشکردنی ناوچە و شار و دەزگا و پۆست و پێگە و ئابورییەکەی بەسەر دوو حیزب و لەڕێگای ئەوانیشەوە بەسەر چەند بنەماڵەیەکی سیاسیدا. بەشەخسیکردنی سوپا و ئەمن و ئاسایش و دەزگاکانی تری حوکمڕانیی، کوشتنی ھەموو ھاوبەشێکی کۆمەڵایەتیی و ئابوریی و ڕەمزیی، سڕینەوەیەکی ھەمەلایەنی چەمکی ھاوڵاتیی یەکسان و خاوەن ماف، نەفیکردنی ڕێز و کەرامەتی ئینسانیی، باڵادەستکردنی سیاسەتی زەلیلکردنی سیاسیی و ناسیاسیی. خستنەوەی لەشکرێک لە ئەمیر و ئەمیرەی گەنج و گواستنەوەیەکی ئاشکرا و بینراوی تاپۆی وڵاتەکە لە باوکەکانیانەوە بۆ ئەوان. ئیفلیجکردنی تواناکانی گۆڕانکاریی ھێمن و پلان و خواستی بە ئەبەدیکردنی دەسەڵاتی ئەو بنەماڵانە.  لە دەیەی سێھەمی دونیای دوای ڕاپەڕیندا ڕاپەڕین بووە بە کابوس و نەفرەت و ھەڵە، لەسەر ئەم ھێڵە خودنەفرەتە ڕاپەڕین لە چەند ساڵی داھاتودا دەبێتە خیانەت و ناپاکییەکی گەورە.