ئامادەكردنی: نەوزادی موهەندیس •    ئاشكرایە سووتەمەنی لەم قۆناغ و سەردەمەدا كە هۆكارەكانی گواستنەوەی وشكانی و ئاسمانی و دەریایی لە ئۆتۆمبێل و فڕۆكە و پاپۆڕ و ....هتد.ژمارەیان گەلێك زۆر بوون و هەموانیشیان پێویستیان بە جۆرە جیاوازەكانی سووتەمەنی هەیە لە ((غازی سروشتی و بەنزین و گازۆیل و نەفتا و....هتد)). هەربۆیە وڵاتان و كۆمپانیاكان كەوتونەتە خۆ بۆ بەرهەمهێنانی باشترین جۆری سووتەمەنی بۆ هەریەكە لەو جۆرە جیاوازانەی هۆكارەكانی گواستنەوە كە سیفاتی زۆر باشیان تیادا بێت لە سووتاندن و پیسنەكردنی ژینگە و خاوێن سووتاندن و زیان نەگەیاندنی بە ماكینەی هۆكارەكانی گواستنەوەكان و نەبوونی پاشماوە و پاشەڕۆ. •    لێرەدا بەتایبەتی باس لە سووتەمەنی ((بەنزین یان گازۆلین))ی ئۆتۆمبێل دەكەین كە زۆرترین خواستی لەسەرە بۆ بەكارهێنان بەهۆی زۆری ژمارەی ئۆتۆمبێلەوە لە جیهاندا. •    مەبەست چیە لە بەنزین؟ بەنزین((سووتەمەنی)): بەنزین لە ئەمریكای باكوردا بە گازۆلین ناودەبرێت یان بە پتڕۆڵ لە یەكێتی كۆمۆنوێلسەكاندا، و لەهەندێك وڵاتیشدا پێی دەوترێت ((ڕۆحی ماتۆڕ)): بریتیە لە شلەیەكی تێكەڵاو كە لەنەوتی خاوەوە وەرگیراوە كە لە بنەڕەتدا لە هایدرۆكاربۆن پێكهاتوە،وەك سووتەمەنی بەكاردێت لە مەكینەی سووتانی ناوخۆییدا. * بەنزین لە چی  پێكدێت ؟ سووتەمەنی بەنزین:  بریتیە لە شلەیەكی پێكهاتە سوك،لەگرنگترین سیفاتەكانی ئەوەیە كە ڕەنگی نیە بەڵام بۆنێكی تیژی هەیە،و توانای گڕگرتنی هەیە،C6H6 بریتیە لەناوی كیمیاوی بەنزین.كەئەو پێكهاتەیە بریتیە لە بازنەیەكی شەشی،كە بە ساكارترین بازنە یان بەش دادەنرێت لە كیمیای ئۆرگانیدا. بەشێوەیەك پێكهاتەی بەنزین بریتیە لە ساكارترین پێكهاتە هایدرۆكاربۆنیە ئەڕۆماتیەكان. •    جیاوازی چیە لە نێوان پتڕۆڵ و بەنزیندا ؟ ئەپیری پتڕۆڵ لە بنەڕەتدا وەك توێنەرەوە بەكاردێت لە تاقیگەدا. •    جیاوازی چیە لەنێوان بەنزین(( وەك توخم)) و بەنزین وەك ((سووتەمەنی)) دا؟ بەنزین((توخم)):بریتیە لەگەردێكی هایدرۆكاربۆنی،بەڵام بەنزین((سووتەمەنی)):بریتیە لە تێكەڵەیەكی هایدرۆكاربۆنی. بەنزین((توخم)): بریتیە لە هایدرۆكاربۆنێكی ئەڕۆماتی بازنەیی ، بەڵام بەنزین((سووتەمەنی)) لە هایدرۆكاربۆنات پێكدێت. •    لە بنەڕەتدا توخمی بەنزین توخمێكی ئەندامی بازنەییە و بۆن تیژە و تێكەڵ بە سووتەمەنی ئۆتۆمبێل دەكرا.نەك بۆ خۆی سووتەمەنی بێت،بەڵام بەهۆی زۆر بەكارهێنانیەوە لەئێستادا بە سووتەمەنی ئۆتۆمبێل ناودەبرێت. •    ناوی زانستی بەنزین چییە؟ بەنزین C6H6 ،فینیل،یان بێنزۆڵ: بریتیە لە شلەیەكی بێ‌ ڕەنگ و توانای گڕگرتنی هەیە،بۆنێكی خۆشیشی هەیە. •    جۆرەكانی بەنزین كامانەن؟ بۆ نموونە،بەنزینی 95 (( بۆ ئەو مەكینەی ئۆتۆمبێلانە گونجاوە كە ڕێژەی فشار تیایدا 11 یە كە ئۆتۆمبێلە نوێكان دەگرێتەوە)) .بەڵام ئۆتۆمبێلە كۆنەكان كە بە مەكینەی ئاسایی دەڕوات،ئەوا دەتوانرێت بەنزینی 90 بەكاربهێنرێت.جا گونجاوترین جۆری بەنزین بریتیە لەو بەنزینەی كە ڕێگەدەگرێت لە ((لێدانی مەكینە)).جا هەر ئۆتۆمبێلێكیش لە ڕێبەری كۆمپانیاكەدا جۆری گونجاوی بەنزینەكەی دیاریكردوە كە دەكرێت هەركەسێك سەیری ئەو ڕێبەرە بكات. •    بەنزین جۆری جیاوازی هەیە ،كامەیان گونجاوە بۆ ئۆتۆمبێلەكەت؟ پڕۆسەی دروستكردنی بەنزین بریتیە لە كرداری دڵۆپاندنی نەوتی خاو لە پاڵاوگەكاندا و لەوكاتەدا پێی دەوترێت ((بەنزینی سروشتی)) ،كە تەنها هەندێك سیفات و توخمە زیادكراوەكانی كەمە پێش ئەوەی ئامادەبێت بۆ بەكارهێنان لەلایەن مەكینەی ئۆتۆمبێلەكانەوە.جا بەناوبانگترینی ئەو سیفاتانە بریتیە لە(( ژمارەی ئۆكتان )). ژمارەی ئۆكتان: دادەنرێت لە گرنگترین سیفاتەكانی بەنزین كە بەدیاریكراوی بەمانای توانای بەنزین دێت لەسەر بەرەنگاری سووتان لەناو مەكینەدا. و گەلێك جۆری هەیە كە لەنێوان ژمارە ((0-100))یە.بەنزینی ئۆكتان بەرز بریتیە لە 95% لە ئایزۆ ئۆكتان و 5% لە نۆڕمەڵ هێپتان،واتە بەرەنگاری بۆ سووتانی سووتەمەنی بریتیە لە 95%.بەڵام سووتەمەنی ئاسایی بریتیە لە 90% لە نۆڕمەڵ هێپتان و 10% ئایزۆ ئۆكتان واتە ژمارەی ئۆكتانی نزمە یان ئاساییە و بەرەنگاری بۆ سووتانی سووتەمەنیەكەش نزمە. بەنزینی سروشتی تەنها لە ((هێپتان)) پێكدێت،لەخۆوە گڕدەگرێت لەپلەی گەرمی 85 پلەی سەدیدا، لەبەرئەوە بەكەڵك نایەت بۆ ئەو مەكینەی ئۆتۆمبێلانەی كە ڕێژەی فشاریان بەرزە،لەبەرئەوە كۆمپانیاكان هەڵدەستن بە زیادكردنی ((ئۆكتان)). جا جۆری بەنزین پشتدەبەستێتە سەر ((ژمارەی ئۆكتان))ی بەكارهاتوو بۆ ئۆتۆمبێل لەسەر ئاستی گونجاندنی ئەو بەنزینە بۆ مەكینەكە.ئەوەش دیاریدەكرێت لەسەر سیفەتی مەكینە كە پێی دەوترێت ڕێژەی پەستان.كە لەنێوان  ژمارە ((7-12))یە. جا هەركاتێك ڕێژەی پەستان لە مەكینەی ئۆتۆمبێلدا دابەزی ئەوا لەگەڵ بەنزینێكدا دەگونجێت كە ژمارەی ئۆكتانی نزم بێت. بۆ نموونە: بەنزینی 95 (( واتە ژمارەی ئۆكتانی 95 و بەرزە كە بەمانای ئەوەیە سووتەمەنیەكە بەرەنگاری زیاتر دەكات بۆ سووتانی خۆیی واتە لە پێش كاتی دیاریكراوی خۆیدا)) دەگونجێت بۆ ئەو ئۆتۆمبێلانەی كە مەكینەكانیان ڕێژەی پەستان تیایاندا بریتیە لە 11 كە بریتین لە ئۆتۆمبێلە نوێكان. بەڵام ئۆتۆمبێلە كۆنەكان كە بەمەكینەی ئاسایی دەڕۆن دەتوانرێت بەنزینی 90(( واتە ژمارەی ئۆكتانی نزمە و 90 و ئەمەش بەمانای ئەوە دێت كە بەرەنگاری بۆ سووتانی سووتەمەنیەكە كەمە و لەخۆوە گڕدەگرێت پێش كاتی دیاریكراوی خۆی و دەبێتە هۆی لێدانی مەكینە)) /بەڵام بۆ ئۆتۆمبێلە كۆنەكان بەكاردێت.بەهەرحاڵ و بەشێوەیەكی گشتی ئەو بەنزینە گونجاوە كە ڕێگەدەگرێت لە ((لێدانی مەكینەی)) ئۆتۆمبێل. •    كاریگەرییە خراپەكانی بەنزین  نەگونجاو: هەركاتێك بەنزینێك بەكارهات كە ژمارەی ئۆكتانی نزم بوو بۆ ئەو ئۆتۆمبێلانەی كە مەكینەكانیان بەهێزە و ڕێژەی پەستان تیایاندا بەرزە ئەوا دەبێتە هۆی،لەناوبردنی مەكینەی ئۆتۆبێلەكە بەهێواشی و قۆناغ بەقۆناغ،بەهەمان شێوە بەكارهێنانی بەنزینی ئۆكتان بەرزیش بۆ ئەو ئۆتۆمبێلانەی كە ڕێژەی پەستانیان نزمە دەبێتە هۆی لەكیسچوونی بەنزینەكە كاتێك بەنرخێكی گران دەكڕدرێت و هیچ سوودێكی ئەوتۆشی نابێت بۆ ئۆتۆمبێلەكە.لەبەرئەوەی لەوكاتەدا ئۆتۆمبێلەكە ناتوانێت زەبر و ژمارەی ئەسپی دیاریكراو بەدەستبێنێت. •    جا بۆ زانینی جۆری بەنزینی گونجاو بۆ ئۆتۆمبێل،كۆمپانیاكانی ئۆتۆمبێلە نوێكان ڕێبەرێك هاوپێچی ئۆتۆمبێلەكە دەكەن كە سیفاتی ئۆتۆمبێلەكە و جۆری بەنزینی گونجاوی تیادایە.ئەگەر ئەو ڕێبەرەش نەبوو ئەوا لەسەر قەپاغی تانكی بەنزینەكە كۆمەڵێك ڕێنمایی تیادایە كە بەدڵنیایی جۆری بەنزینی گونجاویشی تیادا نوسراوە. •     لە ساڵانی بیستەكانی سەدەی بیستدا بەنزینی ئاسایی پێش بەكارهێنانی توخمە زیادكراوەكان دەبوە هۆكاری لێدانی مەكینەی ئۆتۆمبێلەكان،بەهۆی زوو سووتانیەوە،تا لێكۆڵینەوەكان دەریانخست كە زیادكردنی پێكهاتەكانی ڕەصاص ئەو كێشەیە چارەسەر دەكات و جۆری بەنزینەكەش باش دەكات.(( كۆنتڕۆڵی زوو سووتان یان لەخۆوە سووتانی بەنزینی دەكرد)). بەڵام دوای چەند دەیە ساڵێك (( بەدیاریكراویش لە سەرەتای ساڵی حەفتاكاندا)) كاریگەریە خراپەكانی توخمە ڕەصاصیەكان لە بەنزیندا دەركەوت لەسەر ژینگە و تەندروستی مرۆڤ بەهۆی ئەو گازە نەبینراوانەی كە دەریدەكاتە هەواوە كە بە توخمی سەرەتانی ناسراون،هەربۆیە توخمە ڕەصاصەكان گۆڕدرا بە جۆری تر لە توخمە زیادكراوەكان. و ئیدی بەنزێنی بێ‌ ڕەصاص بەرهەم هات لە جیهاندا،كە هەمان مەبەست و ئامانج  دەپێكێت كە بریتیە لە باشكردنی جۆری بەنزینەكە و بەرزكردنەوەی ژمارەی ئۆكتانەكەی. •    توخمە زیادكراوەكان كامانەن كە زیاد دەكرێن بۆ بەنزین بەمەبەستی باشكردنی جۆرەكەی و بەرزكردنەوەی ژمارەی ئۆكتانەكەی؟ گەلێك توخم زیاد دەكرا و دواتریش و تائێستاش زیاد دەكرێت بۆ سووتەمەنی ئۆتۆمبێل بەمەبەستی بەرزكردنەوەی ژمارەی ئۆكتانەكەی بۆ ئەوەی دیاردەی لێدانی مەكینەی ئۆتۆمبێل ڕوونەدات كە زیان دەگەیەنێت بە مەكینەی ئۆتۆمبێلەكان لەو توخمانە: 1.    لە سەرەتای ساڵانی بیستەكانی سەدەی بیستەوە تا ساڵانی حەفتاكان توخمە ڕەصاصەكان زیاد دەكرا بەڵام دواتر بەهۆی زیانەەكانی بۆ سەر ژینگە و تەندروستی مرۆڤ قەدەغەكران،گرنگترین توخمیش بریتی بوو لە چوارەم ئەپیلی ڕەصاص Methyl tertiary-butyl ether (( MTBE)) كە ڕەمزە كیمیاویەكەی بریتیە لە C5H12O.  لە سوودەكانی ئەم توخمە بریتی بوو لە كەمكردنەوەی گازی CO لەهەوادا كە زیانبەخشە ،لەگەڵ هەموو پێكهاتە كاربۆنیەكانی تریشدا.هەروەها زوو دەبێتە هەڵم،لەئاودا دەتوێتەوە. 2.    لەدوای قەدەغەكردنی توخمە ڕەصاصەكان هەندێك توخمی كیمیاوی تر زیاد كران بۆ سووتەمەنی وەك: •    هایدرۆكاربۆناتە ئەڕۆماتیەكان. •    ئیپەرەكان •    سووتەمەنی كحولی(( ئیپانۆڵ و میپانۆڵ)) •    دیاردەی لێدانی مەكینە چییە antiknock ؟ لێدانی مەكینە ڕوودەدات كاتێك سووتەمەنی گڕدەگرێت لەتێكەڵەكەیدا لەگەڵ هەوا كە نوساوە بە ڕووی ئاگرەكەوە لە سلندەری مەكینەی ئۆتۆمبێلدا پێش گەیشتنی ((پڕیشك)) كە دەبێتە هۆی بەرزبونەوەی فشار بەشێوەیەكی نائاسایی.ئەو بەرزبونەوەیە وەك دەنگێكی میكانیكی دەبیسرێت و بەو دیاردەیە دەوترێت ((لێدانی مەكینە)). كاتێك كە سووتەمەنی گڕدەگرێت پێش ئەوەی بگاتە ئەو جێگەیەی كە پێویستە لەخۆوە گڕبگرێت بەبێ‌ پێویست بوونی بە پڕیشكی ئاگر ((مانای گڕگرتن پێش كاتی گونجاو و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە سوود لە سووتەمەنی وەرنەگیرێت)). •    ئەو كارلێكانەی پێش پڕیشكی ئاگر  ڕوودەدەن reaction  preflame   دەبنە هۆی دروستبوونی ئۆكسیدەبوون peroxide . •    پێویستە ئەو ئۆكسیدانە لەخۆوە گڕنەگرن. •    پێویستە لەكاتی گونجاودا گڕ بگرن. •    ئەوە دەبێتە هۆی دروستبوونی فشارێكی نائاسایی لەمەكینەدا و بەكەمی سوود لە سووتەمەنی وەردەگیرێت. •    ئایا بەنزین توخمێكی ژەهراویە؟ بەنزین توخمی ڕەصاص لەخۆدەگرێت،كە توخمێكی زیانبەخشە بە تەندروستی مرۆڤ و دەبێتە هۆكاری نەخۆشی((كەمبوونی خوێن)) و سووربونەوەی درێژخایەنی  گورچیلەكان یان سستبوونی گورچیلەكان،ڕێگەدەرگرێت لە چاكبونەوەی نەخۆشی نوقرس((نەخۆشی جومگەكان))،دەبێتە هۆكاری سووربونەوەی جگەر و داڕزانیشی،زیانگەیاندن بە زراو،ترشەڵۆكی گەدە،ڕەنگە ببێتە لەهۆشچوونی جگەری، و ....هتد. •    جیازای چییە لەنێوان بەنزینی جۆری  90 و جۆری 95دا؟ ژمارەی ئۆكتان  RON: بریتیە لە پێوەر و دەرخەری توانای سووتەمەنی لەكاتی سووتاندا. هەروەها  ژمارەی ئۆكتانیش RON:  بریتیە لە پیشاندەری  بڕی هێپتان((C7H16)) لە تێكەڵەی بەنزیندا،جا بەنزینی 95 بڕێكی زۆر لە ئۆكتان(( C8H18)) لەخۆدەگرێت لە تێكەڵەی بەنزینەكەدا بەبەراوورد بە بەنزینی 90 كە بڕێكی زیاتر و بەرزتر لە هێپتان لەخۆدەگرێت بەبەراوورد بە بەنزینی 95، جا ئۆكتان و هێپتان بریتین لە بەشێك یان دوو پێكهاتەی تێكەڵەی بەنزین نەك بەتەنها بەنزین هەر لەو دوو پێكهاتەیە پێكهاتبێت.بەڵكو بەنزین لە 500توخمی ئەندامی پێكدێت كە 25 توخمیان بەشی زۆری پێكدێنن لەگەڵ توخمە زیادكراوە كیمیاویەكاندا. •    بەنزین بۆ چی دەبێتە هەڵم وهەڵدەچێت؟ بەنزین زیاتر لە گاز((دیزڵ )) و كیرۆسین ((نەوتی سپی)) هەڵدەچێت یان دەبێتە هەڵم.نەك تەنها بەهۆی ڕێكخستنی زنجیرەیی  لەكاتی دڵۆپاندنیدا لە پاڵاوگەكاندا،بەڵكو بەهۆی ئەو توخمە زیادكراوانەوە كە بۆی زیاد دەكرێت.جا توخمی سەرەكی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی بەهەڵمبوونی بەنزین بریتیە لە بیوتان.هەروەك چۆن ڕێژەی بەهەڵمبوون پشتدەبەستێتە سەر پلەی گەرمی دەوروبەر،جا هەر كات پلەی گەرما بەرز بوو ئەوا ڕێژەی بون بەهەڵم زیاد دەكات. •    هەندێك تێبینی لەكاتی تێكردنی بەنزین بۆ ئۆتۆمبێلەكان... 1.    باشترە لەكاتی بەیانیاندا بەنزین بكرێتە ئۆتۆمبێلەكانەوە بەهۆی نزمی پلەكانی گەرما. 2.    لەكاتی تێكردنی بەنزین بۆ ئۆتۆمبێلەكان دەمانچەی بەنزینەكە بخرێتە سەر ئاستی هێواش نەك زۆر خێراكەی. 3.    باشترە  هەموو كات بەنزین بكەیتە ئۆتۆمبیلەكەتەوە كە تانكیەكە نیوە بێت نەك تەواو بەتاڵ بێت چونكە تا بڕی هەوا كەمتر بێت لەتانكیدا ئەوا ڕێژەی بەهەڵبوون كەمتر دەبێت. 4.    كاتێك لە بەنزیخانەدا تانكی بەنزین یان هەر سووتەمەنیەك بەتاڵ دەكەن. بەنزین مەكەرە ئۆتۆمبێلەكەتەوە چونكە پیسی و خەوشی ناو تانكی بەنزیخانەكە دێتە ناو تانكی ئۆتۆمبێلەكەتەوە.  

(درەو): "سیستمی سیاسی ئێستای عێراق بڕوخێت تەنیا شیعە زەرەرمەند نابێت، بۆیە داوا دەكەم كۆنگرەیەكی دیالۆگی نیشتمانی سازبدەین بەمەبەستی دۆزینەوەی چارەسەر" هادی عامری وای بە سەرۆكی حزبە سیاسییەكانی هەرێم وتووە.  دوێنێ هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی (فەتح) سەردانی هەرێمی كوردستانی كردو لەماوەی رۆژێكدا  (بارزانی، عەلی باپیر، بافڵ تاڵەبانی، شاسوار عەبدولواحید‌و سەلاحەدین محەمەد بەهادین)ی بینی.  بەپێی زانیارییەك كە لەسەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو یەكگرتووی ئیسلامی دەست (درەو) كەوتووە، لەم سەردانەیدا بۆ هەرێمی كوردستان، هادی عامری دەستپێشخەرییەكی بە سەرۆكی حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان راگەیاندووە سەبارەت بەو قەیرانە سیاسییەی كە عێراقی تێكەوتووە. سەرچاوەكە بە (درەو)ی راگەیاند، عامری پێشنیازی كردووە كۆنگرەیەكی دیالۆگی نیشتمانی بە بەشداری هەموو لایەنە سیاسییەكان (بە ئۆپۆزسیۆن‌و دەسەڵاتەوە) بەڕێوەبچێت‌و لەو كۆنگرەیەدا بڕیار لەسەر چۆنیەتی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی عێراق‌و سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە بدرێت.  بەر لە هاتنی بۆ هەرێمی كوردستان، عامری لە بەغداد چاوی بە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان كەوت وەكو دیارترین سەركردەی پێكهاتەی سوننە، دوای گەڕانەوەشی لە هەرێمی كوردستان بڕیارە سەردانی موقتەدا سەدر بكات بەمەبەستی ئاگاداركردنی لە دەستپێشخەرییەكە‌و هەڵوێستی لایەنەكان.  موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021 دوای كشانەوەی لە پەرلەمان، ئێستا تاوەكو كۆتایی ئەم هەفتەیە مۆڵەتی بە ئەنجومەنی دادوەریی داوە بۆ ئەوەی بڕیار لەسەر هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بدات، دادگا وەڵامی داوەتەوە‌و دەڵێ" لە دەسەڵاتی مندا نییە پەرلەمان هەڵوەشێنمەوە".  سەدر رۆژی شەممەی هەفتەی داهاتووی وەكو وادەی سازدانی خۆپیشاندانێكی ملیۆنی لە گۆڕەپانی (تەحریر)ی بەغداد دیاریكردووە، هەمان ئەو گۆڕەپانەی كە ساڵی 2019 خۆپیشاندانەكانی ئۆكتۆبەری تێدا كراو حكومەتی عادل عەبدولمەهدی ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كرا.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە گفتوگۆی لەگەڵ سەرۆكی حزبە سیاسییەكانی هەرێم، هادی عامری باسی لەوە كردووە، بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵیی، بەر لە سازدانی هەر هەڵبژاردنێكی نوێ لە عێراق دەبێت یاسای هەڵبژاردنەكان هەموار بكرێت، داواكارییەكەی سەدر بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بەبێ هەمواری یاسای هەڵبژاردن لە پەرلەمانەوە گونجاو نییە‌و دەبێت چارەسەری ئەم داواكارییە‌و داواكاری لایەنەكانی تر لەچوارچێوەی كۆنگرەی دیالۆگی نیشتمانیدا بخرێتەڕوو.  عامری سەرباری ئەوەی بەشێكە لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، بەڵام پەیوەندی لەگەڵ موقتەدا سەدریش باشە‌و دەیەوێت پێگەی خۆی بۆ چارەسەری ناكۆكی ناوماڵی شیعە بەكاربهێنێت، لە گفتوگۆی لەگەڵ سەرۆكی لایەنەكانی  هەرێمی كوردستان وتویەتی" ئەو كێشەیەی ئێستا هەیە لە كێشەی ناو ماڵی شیعە تێپەڕیوە‌و بووە بە كێشەی هەموو عێراق‌و وڵات لەبەردەم مەترسیدایە، ئەگەر سیستمی سیاسی ئێستا هەڵوەشێتەوە، هەموان زەرەرمەند دەبن نەك بە تەنیا شیعە، بۆیە دەبێت هەموان پێكەوە چارەسەری ئەم دۆخە بكەن". لە رۆژی 30ی تەموزەوە لایەنگرانی سەدر تەلاری پەرلەمانی عێراقیان كۆنترۆڵكردووە، ئەمە لەكاتێكدا رویدا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەبادی+ عەممار حەكیم) كاندیدی خۆیان بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران (محەمەد  شیاع سودانی) یەكلاكردەوەو ئامادەكارییان دەكرد بۆ سازدانی دانیشتنی پەرلەمان‌و هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار‌و پاشان راسپاردنی سودانیی بە پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەت بەبێ بەشداری سەدرییەكان.  موقتەدا سەدر كە (73) پەرلەمانتاری خۆی لە پەرلەمان كشاندەوە بەبەهانەی ئەوەی لایەنەكانی چوارچێوە رێگریی دەكەن لەوەی لەگەڵ (حەلبوسی‌و بارزانی)دا كابینەی نوێی حكومەت پێكبهێنێت، ئەمجارە لە بری پەرلەمانتارەكانی هەزاران لایەنگری خۆی ناردە سەر پەرلەمان‌و دانیشتنەكانی پەرلەمانی پەكخست.  داواكاری سەرەكی ئێستای سەدر ئەوەیە پەرلەمان هەڵبوەشێتەوە‌و هەڵبژاردنێكی نوێ بكرێت، سەدر دەیەوێت هەڵبژاردنە نوێیەكە لەلایەن حكومەتی ماوە تەواوبووی مستەفا كازمییەوە سەرپەرەشتی بكرێت، بەڵام لایەنەكانی چوارچێوە دژی بەردەوامبوونی حكومەتی كازمین‌و  پێیانوایە كازمی پاڵپشتی لە سەدر دەكات‌و هۆكار بووە بۆ ئەوەی دەنگی ئەوان لە دواین هەڵبژاردندا كەمبكات. سەرباری ئەمە، سەدرییەكان دەیانەوێت بە هەمان یاسای هەڵبژاردن (فرە بازنەیی)‌و هەمان كۆمسیۆنەوە هەڵبژاردنێكی پێشوەختەی نوێ بكرێت، بەڵام لایەنەكانی چوارچێوە داوای گۆڕینی یاسای هەڵبژاردن‌و كۆمسیۆن دەكەن‌و بۆ ئەمەش پەنایان بۆ بڕیاردێكی دادگای فیدراڵی بردووە كە تێیدا داوای گۆڕینی شێوازی جیاكردنەوە‌و ئەژماركردنی دەنگەكان دەكات لە شێوازەی (ئەلیكترۆنی)یەوە بۆ شێوازی (دەستیی)‌و هاوكات داوای دەستكاریكردنی پەیكەری كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان دەكات.  لایەنە كوردییەكان بەدیاریكراویش پارتی‌و یەكێتیی هەر لە سەرەتاوە بوو بە بەشێك لە ناكۆكی ناو ماڵی شیعە، پارتی بەر لە هەڵبژاردن لێكتێگەیشتنی لەگەڵ سەدر كرد‌و دوای هەڵبژاردنیش هاوپەیمانێتی (هاوپەیمانی رزگاری نیشتمان)، یەكێتیش دوای هەڵبژاردن چووە پاڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، بەڵام بەبێ ئەوەی هیچ رێككەوتنێكی نوسراو لەگەڵ چوارچێوەدا ئیمزا بكات، شەڕی گەورەی هەردوولا ئەوە بوو كامیان پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق ببەن.

  شیكاری: درەو لەهەردوو ساڵی (2021 و 2022)، بە ڕێژەی (59%) خەرجی پرۆژەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە زۆنی زەرد و (41%)ی خەرجی پرۆژەکان لە زۆنی سەوز بووە. لە ساڵی (2022) لە کۆی (851) پرۆژەی پێشنیارکراوو بەردەوام (520) پرۆژەی بە ڕێژەی (61%) لە زۆنی زەردن. پرۆژەو خەرجی پارێزگاکانی هەرێم لە ساڵی (2021) بەپێی بەڵگەنامەیەک کە پەرلەمانتار (بەڵێن ئیسماعیل) بڵاوی کردووەتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا بەپێی نوراوی ژمارە (2560 لە 25/2/2021) ڕەزامەندی خەرجکردنی بڕی (349 ملیار و 720 ملیۆن) دیناری بۆ پرۆژەکانی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان دەربڕیوە. بەپێی بەڵگەنامەکە، بڕی (205 ملیار و 370 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (59%) بۆ پرۆژەکانی پارێزگاکانی هەولێر و دهۆک و ئیدارەکانی سۆران و زاخۆ (زۆنی زەرد) تەرخان کراوە. بڕی (144 ملیار و 350 ملیۆن) بە ڕێژەی (41%)  بۆ پرۆژەکانی سنوری پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕین (زۆنی سەوز) تەرخان کراوە. (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))          پرۆژەو خەرجی پارێزگاکانی هەرێم لە ساڵی (2022) لە ساڵی (2022) لە کۆی (851) پرۆژەی پێشنیارکراوو بەردەوام (520) پرۆژەی بە ڕێژەی (61%) لە زۆنی زەردن و (331) پرۆژەی بە ڕێژەی (39%) لە زۆنی سەوزن. بڕی (187 ملیار و 54 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (59%) بۆ (520) پرۆژەی پارێزگاکانی هەولێر و دهۆک و ئیدارەکانی سۆران و زاخۆ (زۆنی زەرد) تەرخان کراوەو دەکرێت. بڕی (128 ملیار و 293 ملیۆن) بە ڕێژەی (41%)  بۆ (331) پرۆژەی سنوری پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕین (زۆنی سەوز) تەرخان کراوەو دەکرێت. (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (2)) بەڵگەنامەکان  

درەو: شۆڕشنامە مەسعود بارزانی لە كتێبی بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كورد، دەڵێت سامی عەبدولڕەحمان دەیویست پارتی بكاتە حزبێكی ماركسی لەماوەی نێوان (11 تا 16ی ئابی 1976) لە شاری بەرلینی ئەڵمانیا، كۆنفرانسی پارتی بە بەشداریی حەفتا بۆ هەشتا هەڤاڵ لە ئەندامانی پێشووی پارتی وەك سامی عەبدولڕەحمان، نووری شاوەیس‌و چەندین كادیری پێشكەوتووی پارتی بەسترا. لە كۆنفرانسەكەدا، سامی عەبدولڕەحمان هەریەكە لە: دڵشاد میران، وریا ساعاتی، ئازاد خەفاف، عەبدولڕەحمان پێداوی‌و فازڵ جەلال)ی بۆ ئەندامانی سەركردایەتی زیادكرد... كاك سامی عەبدولڕەحمان لەگەڵ چەند كەسێكی تر هەوڵیاندا سوود لە كۆنفرانسەكە وەربگرن بەمەبەستی قایمتركرددنی شوێنپێی خۆیان‌و دەستەبەركردنی ناوەندێكی بەهێز بۆ خۆیان لەناو حزبدا، بۆ ئەوەی بتوانن لە كۆنفرانسەكەدا سەركردایەتیی پارتی بگرنە دەست. بۆ ئەم مەبەستەش چەندین هەڤاڵیان بۆ سەركردایەتی زیادكرد كە بە هیچ شێوەیەك نە مافیان بوو، نەشایانی ئەو پلەیەش بوون‌و نە لە ئاستی ئەو بەرپرسیاریەتییەشدا بوون، بەڵام بۆ رێگەگرتن لە هەر جۆرە ناكۆكی‌و دووبەرەكییەك، چاوپۆشیمان لەو كارانە كرد. لە كۆنفرانسەكەدا، سامی عەبدولڕەحمان بەخۆی هەموو شتەكانی نووسی‌و لە لە كۆنفرانسدا رایگەیاند"ئێمە شتێكمان ئامادەكردووەو دەیخوێنینەوە". هەرچەندە هەڤاڵان ناڕەزایەتییەكی زۆریان نیشاندا، كەئەمە كۆنفرانسی لقە، نەك حزب... سامی عەبدولڕەحمان سوور بوو لەسەر هەڵوێستەكەی بۆ تەواوكردنی خوێندنەوەی بابەتەكەی. لە قسەكانیدا ئاماژەی بە بارەگای بارزانی كردو رەخنەی لێ گرت، بەڵام زۆرینەی بەشداربوانی كۆنفرانس بایەخ‌و گرنگییان پێنەداو وەك پێویست گوێی لێ‌ رانەگیراو ژمارەیەكی زۆری هەڤاڵان هەستانەوەو بابەتەكەیان رەتكردەوە‌و ناڕەزایەتییەكی توندیان نیشان دا. ئەو گۆڕانكاری‌و دەستكارییانەی سامی عەبدولڕەحمان لە پەیڕەوو پرۆگرامی ناوخۆی پارتیدا كردی، وێنەو روخسارێكی تەواو ماركسی بە پارتی بەخشی. لەلایەك زیانێكی گەورەی لە پارتی دا، لەلایەكی ترەوە بووە هۆی نانەوەی دووبەرەكی‌و ناكۆكی لەناو پارتیدا. ئەوان وا تێگەیشتبوون كە ئەگەر سیمایەكی ماركسی بە پارتی ببەخشن، دەبێتە هۆی پشتگیری‌و یارمەتیدانی جەمسەری رۆژهەڵات‌و وڵاتە سۆشیالیستەكان، ئەمەش تەنیا خەیاڵ بوو هیچ بنەمایەكی نەبوو. دوای گرتنی كۆنفرانس، بە هەڤاڵانی سەركردایەتی كاتیم راگەیاند كە بە هیچ شێوەیەك ئەم دەستكارییە قبووڵ ناكرێت. دووپاتم كردەوە كە راستە ئێمە دۆستی ماركسییەكانین، بەڵام ئێمە ماركسی نین. ئەوەی بەنیاز بێت روخسارێكی ماركسی بە پارتی ببەخشێت، یان پارتی بكاتە حزبێكی ماركسی، باشتروایە بچێتە ناو حزبێكی ماركسی، چونكە قاعیدەو بنكەی پارتی رێگە بەم كارە نادات. پارتی حزبێكی نەتەوەیی‌و دیموكراتییە، ئەمەیە پێناسەی پارتی. سەرچاوە: مەسعود بارزانی: بارزانی‌و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد، بەرگی چوارەم (1975 - 1990)، شۆڕشی گوڵان، بەشی یەكەم، لاپەڕەكانی (54، 55، 56، 57).    

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   زۆرینەی ھەرەزۆری ئەوانەی لە چەند ڕۆژی ڕابوردودا بەگژ بۆچوونەکانی دوکتۆر عەبدولواحیدی باگخوازدا چوونەوە، تەنھا لەسەر ئەو بەشەی قسەکانی وەستان کە دەیگوت ”مەکە لە کوردستان پیرۆزترە“. تا ئەو شوێنەی من ئاگاداربم کەس لەسەر ئەو بەشەی تری قسەکانی نەوەستا کە ئیھانەکردن و سوکایەتییەکی بەرچاو و گەورەیە نەک تەنھا بە بڕێکی بەرچاوی خەڵکی کوردستان، لە ڕاستیدا بە ھەموو ئەوانەی لە ھەرێمدا لەم پزیشکە ناچن، بەڵکو بە بەشێکی گەورەی دانیشتوانی سەر ئەم ئەستێرەیە. دوکتۆر عەبدولواحید لە گرتە ڤیدیۆییەکەدا بە ئاشکرا و بە حەماسەتێکی گەورەوە دەڵێت: ”ئێمە یەک شتمان ھەیە کە شانازی پێوەبکەین دینەکەمانە، دینەکەشمان نەما ئەبین بە جۆرێک لەو ئاژەڵ و حەیوانانەی کە ئێستاکە ئەلەوەڕێن. ھیچمان لەو حەیوانانە زیاتر نییە“.  بێگومان ئەم گرێدانی نەبوونی دینە بە حەیوانکردنی مرۆڤەوە، ئەم لە ئینسانخستنەی ئینسانی نادینیی، تەنھا ڕا و بۆچوونی ئەو پزیشکە بانگخوازە نییە، بەڵکو ڕای زۆرێک لە ھێز و کەسایەتییە دینییە سیاسییەکانیشە، ڕای ئەو دیندارانەشە کە خۆیان بە نوێنەری خودا و نوێنەری زۆرینەی کۆمەڵگا و نوێنەریی ئەخلاق و نوێنەری دین و نوێنەری دینداران، دەزانن. ڕای نەوەیەکی دینیشە وا فێرکراوە لە دەرەوەی دیندا نە ئەخلاق ھەیە، نە ئینسانیەت، نە فیکر و بیرکردنەوەیەکی مانادار، نە ویژدان و نە ئینسانیەت. کەسانێکی زۆر لە شێوەی ئەم پزیشکە بانگخوازە ھەن، دەرەوەی دین وەک سەرزەمینی بەدڕەوشتیی و حەیوانیەت و تەعەدا و کوشتن و بڕین دەبینن و وێنادەکەن، وەک سەرزەمینی دابڕان لە ئەخلاق و ڕێز و ھاودەردەیی و ھاوسێیەتی، دابڕاویش لە ھەر فۆرمێک لە فۆرمەکانی بەرپرسیاریەت و ھەر ویژدانێک لانی ھەرەکەمی خەمخۆریی و ھاودەمی تێدابێت.  کورتکردنەوەی ئینسانبوون بۆ ئینسانیی دینیی و وێناکردنی ئینسانیی نادینیی وەک ئاژەڵ، دیدێکە لای زۆرێک بەخەستیی ھەیە و ئامادەیە.  بە ئاژەڵکردنی ھەموو ئەوانەی باوەڕیان بە تێگەیشتنی ئەم بانگخوازە بۆ دین نییە، ئیھانە و سوکایەتیکردنێکی کەموێنەیە بە زۆرینەی ھەرەزۆری مرۆڤەکانی جیھان، جۆرێکی ترسانکیشە لە دینداریی لەسەر سەندنەوەی مرۆڤبوون لە ھەموو ئەو کەسانە کاردەکات کە لە خۆی ناچن. ئەم بەئاژەڵکردنی ئەوانەی کە تێگەیشتنی ئەویان بۆ دین، واتە بۆ ئیسلام، نییە، ھەم زۆرینەی کۆمەڵگای کوردیی و ھەم زۆرینەی مرۆڤایەتیی دەگرێتەوە. لەو حەوت ملیار مرۆڤەی لە جیھاندا دەژین، تەنھا سێ ملیار مرۆڤ ھەڵگری دینە یەکخوداییەکانی وەک مەسیحیەت و ئیسلام و جولەکەن. ئەوانیتریان، یان بێدینن یان دینێکیان ھەیە زیاد لە خودایەکی تێدایە. ژمارەی ئەوانەش کە دەشێت بە موسڵمان ناوببرێن دەوروبەری ملیار و نێوێکە، لەم ملیارو نیوەش تەنھا کەمینەیەکی ھێجگار کەم ھەڵگری ئەو ڕوانینە دینییە ترسناکەی دوکتۆر عەبدولواحیدن بۆ دین. بەمانایەکی تر بە ئاژەڵ و حەیوانکردنی زۆرینەی ھەرەزۆری مرۆڤایەتیی و زۆرینەی ھەرەزۆری ئەو موسڵمانانەی وەک ئەم عەبدولواحیدە بیرناکانەوە، سوکایەتییەکە پێویستی بە لێپرسینەوە و بەرپرسایرکردن ھەیە. ھاوکات ھێما بۆ جۆرێک لە نارسیزمی دینیی دەکات کە دەشێت وەک ژێرخانی سایکۆلۆژی فاشیزم کاربکات.  پرسیاری سەرەکیی لێرەدا ئەمەیە: ئایا ڕاستە دەرەوەی دین سەرزەمینیی نەمانی ئەخلاق و شوێنی بە ئاژەڵبوونی مرۆڤە؟ ئایا ڕاستە لە دەرەوەی دیندا مرۆڤ لە مرۆڤبوون دەکەوێت و دەبێت بە حەیوان؟  بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە با سەیرێکی خێرای ھەندێک لە دەسکەوتە ھەرە سەرەکیی و بنەڕەتییەکانی دونیای تازە بکەین کە زۆربەیان لە دەرەوەی دین و لە ھەندێک دۆخیشدا لە ململانێدا دژ بە دین، دروستبوون.  یەکەم: پێداگرتن لەسەر بیرۆکەی یەکسانیی نێوان مرۆڤەکان لەگەڵیەکدا. بیرۆکەی یەکسانی نێوان مۆرڤەکان، ڕەش و سپی، دەوڵەمەند و ھەژار، دیندار و بێدین، نێر و مێ، کە وادەکات لە سەدەی نۆزدەھەمدا کۆتایی بە کۆیلەکردنی مرۆڤ بھێنێت، بیرۆکەی ئەوەیش کە ھەموومان ھاوڵاتین و ھەمان ماف و ھەمان بەرپرسیارێتیمان ھەیە، بە دیندار و بێدین و ھەژار و دەوڵەمەند و گەورە و بچووک و دەسەڵاتدار و خەڵکی ئاساییەوە، بیرۆکەیەکی نوێیە و لەناو دینەکانەوە نەھاتوە. بەڵکو، لە زۆرسەرەوە، لە ڕێگای ململانێکردن و بەگژاچوونەوەی وێنە دینییەکەی مرۆڤەوە ھاتوە، کە وێنەیەکە لەناوخۆیدا پڕە لە جیاوازیی و ھەڵاوێردنی ھەمەجۆرە، پڕە لە نایەکسانیی و نرخاندنی جیاواز. لە فیکری دینیدا، لەناو ھەموو دینەکاندا، مرۆڤی دیندار و مرۆڤی بێدین بەیەکتری یەکسان نین، لە کوێدا دینێک زۆرایەتی بێت لەوێدا کەمینە دینییەکانی بە چەندان شێوەی جیاواز، ئینسانبوونییان بە کەمتر و پێگەکەیان بە نزمتر دادەنێت. ئەوە جگە لەوەی ئەو مرۆڤە دینیانە ئەسڵەن قبووڵناکرێن کە خاوەنی دینی یەکخودایی نین.  دووھەم: بیرۆکەی ئازادیی ڕادەربڕین و ئازایی بیرکردنەوە و ئازادیی ویژدان، دژ بە سانسۆری دین و سانسۆری سیاسەت و  سانسۆری دەوڵەت، ڕێگەگرتن لە سزادان لەسەر ڕا و بۆچوونی تایبەت، با ئەو ڕا و بۆچوونەش لەگەڵ ڕا و بۆچونی زۆرینەی دینیی و سیاسیی و ئەخلاقیی کۆمەڵگادا یەکنەگرێتەوە، یان تەنانەت دژیشی بێت، دەسکەوتێکی تری مرۆڤایەتییە کە لەدەرەوەی دین و دژە بە دەسەڵتی دینیی ھاتۆتەکایەوە. لێرەدا مرۆڤ نەک تەنھا ئازادە کە دینی ھەبێت، بەڵکو ئازادیشە لە جۆری ئەو دینداریەدا کە ھەڵگریەتیی، بەڵام بێگومان لە سنووری ڕێزگرتن لە ئازادیی کەسانیتردا کە وەک خۆی نین و وەک ئەو ناژین و بیرناکەنەوە.  سێھەم: بەرگریکردن لە مافەکانی مرۆڤ بە گشتیی و لە ”مافی دیلەکانی جەنگ“، دیسانەوە دەسکەوتێکی گرنگیی مرۆڤە لە دەرەوەی دین و دەسەڵاتی دینیدا. بۆ نموونە چەسپاندنی ئەم مافە مانای کۆتاییھێنان بە چەمکی ”غەنیمە“ و بە چەمکی بە ”سەبی“ و ”سەبایا“کردنی دیلەکانی جەنگ. یان بەکارھێنانیان وەک کۆیلەی سێکسیی. چوارەھەم: داھێنانی بیرۆکەی دەستور و لەیەکتر جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان، دۆزینەوەی میکانیزم بۆ چاودێریکردنی دەسەڵاتی حوکمڕانن، ئینجا دەستگۆڕکێی دەسەڵات بە مەبەستی ڕێگەگرتن لە گەندەڵبوونی، ھەموویان بەشێکن لە فیکری سیاسیی مۆدێرن کە ئەمیش لە دەرەوەی دیندا بەرھەمھاتوە. پێنجەم: ییرۆکەی ”پەیمانی کۆمەڵایەتیی“ کە تیایدا کۆمەڵگا لەسەر ھێڵە گشتیی و ھاوبەشەکانی ژیانی پێکەوەییان ڕێکدەکەون، بۆئەوەی ژیانێکی ھێمن و ڕێزدار دروستبکەن، دیسانەوە بیرۆکەیەکی مۆدێرنی نادینییە و لە دەرەوەی دیندا دروستبووە. شەشەم: لە دایکبوونی زانستە ئینسانیی و کۆمەڵایەتییەکان، کە ئەمانیش لە دەرەوەی دیندا دروستبوون ھەندێکجار لە ڕەخنەکردنی دینەوە سەرچاوەیان گرتوە. ئەم زانستانە، بۆ نموونە، لە ھەوڵی ئەوەدان، بیرۆکەی دین و بیرۆکەی خودا خۆیشی لە دەستی کەسانی وەک دکتۆر عەبدولواحید ھاوشێوەکانی ڕزگاربکەن.  بێگومان دەکرێت بەردەوامبین و نموونەی دەیەھا دەزگا و کایەی زانستیی و ئەخلاقیی نوێ باسبکەین، کە ھەموویان لە دەرەوەی دیندادروستبوون و بەشێکن لە شوناسی دونیا و ئینسانی مۆدێرن. ئەوەی ئەم دکتۆر عەبدولواحیدە لەسەر کۆی ئەم شتانە ئەیڵێت، تەعبیرە لە دووشت: یەکەمیان نەزانین و جەھلێکی ترسناک. دووھەمیان نارسیزم و خۆخوشویستنێکی ترسناکتر.   ئێستا ئەگەر بکرێت ئەم پیاوە لەسەر ئەم سوکایەتییە گەورەیە ڕووبەڕووی دادگا و لێپرسینەوە بکرێتەوە، ئەوکاتە تاقە شتێک ھاریکاری بێت بۆئەوەی بەرگریی لە خۆی بکات، پرنسیپی مافی ئازادیی ڕادەربڕین و ئازادیی ویژدانە، کە ھەردووکیان دوو دەستکەوتی ئینسانیی گرنگیی ئەم چەند سەدەیەی دواییترن و لە دەرەوەی دین و دۆخی بەگژاچوونەوە و خەباتکردن دژ بە دەسەڵاتی سیاسیی و دەسەڵاتی دینییدا دروستبوون و ھاتونەتەکایەوە.  

درەو:   لەدوای ساڵی (2003)ەوە، کەرتی گشتی پیشەسازی لە عێراق ڕووی لە پاشەکشەیەو لە کۆی (466) کارگەی حکومی (312) کارگەیان بە ڕێژەی (67%) لە کارکردن بەردەوامن و (154) کارگەیان بە ڕێژەی (33%) کارناکەن و هیچ بەرهەمێکی پیشەسازییان نیە. لە کاتێکدا خەرجی گشتی وەزارەتی پیشەسازی و کانزاکانی عێراق لە ماوەی ساڵانی (2015 - 2021)  زیاتر لە (7 ترلیۆن و 18 ملیار) دینار بووە، لەو بڕەش تەنها نزیکەی (780 ملیار) دیناری بە ڕێژەی (11%) لە بواری وەبەرهێنان لە کەرتی گشتی پیشەسازی بە خەرج دراوە. یەکەم؛ ژمارەو ڕێژەی کارگە پیشەسازییەکانی کەرتی گشتی لە عێراق بەشێوەیەکی گشتی کەرتی پیشەسازی ڕەگەزێکی گرنگ و پایەیەکی بنەڕەتی ئابوری هەر دەوڵەتێکە، زۆرینەی وڵاتن بۆ بەهێزکردنی ئابورییەکەیان پشت بە کەرتی پیشەسازی دەبەستن تەنانەت ئەگەر کەرەستەی خاویش لە ناوخۆی وڵاتدا بەردەست نەبێت و لە دەرەوەی خۆیان هاوردەی بکەن.  بە پێی داتاکان (لە هەردوو کەرتی تایبەت و گشتی) نزیکەی (18 هەزار) پرۆژەی پیشەسازی لە عێراق بە هۆکاری جۆراو جۆر لە کارکردن وەستاون و هیچ بەرهەمێکیان نیە، لە کاتێکدا پێش ساڵی (2003) کەرتی پیشەسازی لە عێراق (23%) کۆی گشتی قەبارەی بەرهەمی ناوخۆیی پێکهێناوە . لەدوای ساڵی (2003)ەوە، کەرتی گشتی پیشەسازی لە عێراق ڕووی لە پاشەکشەیەو لە کۆی (466) کارگەو کارخانەی حکومی لە سەرجەم کەرتەکانی (میکانیک، کارەبا، کەرەستە کیمیاییەکان، پەین، بیناسازی، خۆراک و دەرمان و جل و بەرگ)، (312) کارگەیان بە ڕێژەی (67%) لە کارکردن بەردەوامن و (154) کارگەیان بە ڕێژەی (33%) کارناکەن و هیچ بەرهەمێکی پیشەسازییان نیە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)) خشتەو چارتی ژمارە (1) ژمارەو ڕێژەی کارگە پیشەسازییەکانی کەرتی گشتی لە عێراق دووەم؛ پاڵپشتی دارایی حکومەتی عێراق بۆ کەرتی گشتی پیشەسازی (2015 – 2021) بەپێی یاساکانی بودجەی گشتی عێراق لە ساڵەکانی (2015، 2016، 2017، 2018، 2019، 2021)، بودجەیەکی پێشومار بۆ وەزارەتی پیشەسازی و کانزاکانی عێراق تەرخان کراوە، بە جۆرێک بۆ هەردوو بودجەی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان) بەپێی یاساکان بەبێ ساڵی (2020) بریتی بووە لە بڕی (6 ترلیۆن و 364 ملیار و 972 ملیۆن و 909 هەزار) دینار. لە کاتێکدا خەرجی و مەسروفاتی وەزارەتی پیشەسازی و کانزاکانی عێراق لە ماوەی ساڵانی (2015 - 2021)  بەهەردوو جۆری خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان) بریتی بووە لە (7 ترلیۆن و 18 ملیار و 504 ملیۆن و 211 هەزار) دینار، لەو بڕەش (6 ترلیۆن و 238 ملیار و 743 ملیۆن و 180 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (89%) چووە بۆ خەرجی بەگەڕخستن و تەنها بڕی (779 ملیار و 761 ملیۆن و 31 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (11%) لە بواری وەبەرهێنان لە کەرتی گشتی پیشەسازی بە خەرج دراوە. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) پاڵپشتی دارایی حکومەتی عێراق بۆ کەرتی گشتی پیشەسازی (2015 – 2021) سەرچاوە؛ د.دعاء فلاح رزاق، عدد المصانع المتوقفة والعاملة في العراق و التخصيصات المالية، للوزارة الصناعة و المعادن في الموازنة العامة للسنوات (2015 - 2021)، مجلس النواب، دائرة البحوث، قسم البحوث والدراسات النيابية، مارس 2022.  

(درەو): "لەكاتی گەڕانەوەمدا لە هەولێر دوای دیدارەكەم لەگەڵ بارزانی، ویستیان فڕۆكەكەم بخەنەخوارەوە‌و بمكوژن" بافڵ تاڵەبانی بەمشێوەیە لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی كەسی یەكەمی حزبە سیاسییەكان لە سەرۆكایەتی هەرێم قسەی كردووە.  بەپێی ئەو زانیارییانەی لە چەند سەرچاوەیەكەوە لەناو كۆبونەوەكە دەست (درەو) كەوتووە، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆ كەسی یەكەمی حزبە سیاسییەكان لە سەرۆكایەتی هەرێم لە هەولێر، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی هەڕەشەی كشانەوەی كردووە لە حكومەت، ئەگەر كێشەی خۆڵ‌و خاشاك و دەرماڵەو نەخۆشخانەكانی سنوری سلێمانی چارەسەر نەكرێت، باسی لەوەكردووە چەند مانگێكە یەكێتی لەبری حكومەت خەرجی ئەو بوارانە دابین دەكات.  (درەو) زانیویەتی، بافڵ تاڵەبانی لەبەردەم كەسی یەكەمی حزبەكان‌و نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان باسی دواین دیداری خۆی لەگەڵ بارزانی كردووە كە رۆژی 4ی ئەم مانگە لە پیرمام بەڕێوەچوو، لەوبارەیەوە بافڵ تاڵەبانی ئاماژەی بەوەكردووە" ئەوە دیداری نێوان سەرۆكی یەكێتیی‌و سەرۆكی هەموو كورد بووە، چونكە ئەو بارزانی بە سەرۆكی هەموو كورد دادەنێت". سەرباری ستایشكردنی بارزانی، بافڵ تاڵەبانی نیگەرانی خۆی بە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی‌و نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان‌و سەرۆكی حزبەكان گەیاندووە‌و باسی لەوەكردووە" دوای دیدارەكەی لەگەڵ بارزانی، لەكاتی گەڕانەوەیدا لە هەولێرەوە بۆ سلێمانی، كەسێكی جاش بە چەكی قەناس چاودێری هێلیكۆپتەرەكەی كردووە‌و ویستویەتی فڕۆكەكەی بخاتەخوارەوە‌و بیكوژێت". ئەم قسە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم‌و جێگری سەرۆكی پارتی توڕەكردووە‌و داوای لە بافڵ تاڵەبانی كردووە ناوی ئەو كەسەی پێبدات كە هەوڵیداوە تەقە لە فڕۆكەكەی بكات، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، بافڵ تاڵەبانی لەسەر پارچە كاغەزێك ناوی كەسەكەی بۆ نێچیرڤان بارزانی نوسیوە.  ناكۆكی پارتی‌و یەكێتی لە كۆبونەوەكەدا‌و لەبەرچاوی جینین پلاسخارت نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان، سەركردەی لایەنە سیاسییەكانی نیگەران كردووە، هەریەكە لە سەلاحەدین محەمەد بەهادین‌و عەلی باپیرو محەمەد حاجی مەحمود وتویانە دەبوو ناكۆكی پارتی‌و یەكێتی لەم كۆبونەوەیەدا قسەی لەسەر نەكرایە‌و پێشتر یەكلابكرایەتەوە.  نیگەرانییەكان لە ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتی گەیشتوەتە ئاستێك، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، خاتوو جینین پلاسخارت لە كۆبونەوەكەدا رایگەیاندووە" من چیتر بەشداری هیچ كۆبونەوەیەكی تری لایەنە سیاسییەكانی هەرێم ناكەم كە بەمشێوەیە بەبێ ئەنجام كۆتایی بێت"، بەڵام نێچیرڤان بارزانی داوای لە پلاسخارت كردووە كۆبونەوەكان بەجێنەهێڵێت، پلاسخارت بەمەرجی ئەوەی لە كۆبونەوەی مانگی ئەیلولی داهاتوودا رۆژی هەڵبژاردن دیاری بكرێت‌و هەموو كێشەكان یەكلابكرێتەوە، ئامادەیی نیشانداوە بەشداری كۆبونەوەی داهاتووی لایەنەكان لە سەرۆكایەتی هەرێم بكات. 

  (درەو): كۆبونەوەی كەسی یەكەمی حزبەكان لە سەرۆكایەتی هەرێم بەبێ رێككەوتن لەسەر دیاریكردنی رۆژی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هات، چارەنوسی هەڵبژاردن درایە دەست كۆبونەوەیەكی تر لە مانگی (ئەیلول)ی داهاتوو، پارتی‌و یەكێتی لەسەر شێوازی هەڵبژاردن رێككەوتن، بەڵام لەبارەی كورسی كۆتای پێكهاتەكان رێككەوتن نەكرا.  لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی كەسی یەكەمی حزبە سیاسییەكاندا لە سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان كە خاتوو جینین پلاسخارت نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكانیش تێیدا بەشداربوو، جارێكی تر لایەنەكان لەبارەی چۆنیەتی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان نەگەیشتنە رێككەوتنی كۆتایی.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەكەدا یەكێتی‌و گۆڕان هەندێك سازشیان كردووە‌و قایلبوونی خۆیان نیشانداوە لەبارەی ئەنجامدانی هەڵبژاردن هاوشێوەی هەڵبژاردنەكانی تر بە شێوەی (یەك بازنە)، ئەمە لەكاتێكدایە پێشتر یەكێتی سەركردایەتی بەرەی ئەو حزبانەی دەكرد كە داوای شێوازی (فرە بازنەیی) هەڵبژاردنیان دەكرد.  سەرباری لێكنزیكبوونەوە لەبارەی شێوازی هەڵبژاردن (یەك بازنە)، بەڵام پارتی‌و یەكێتی‌و لایەنەكان لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی (11 كورسی كۆتای پێكهاتەكان)‌و (تۆماری دەنگدەران) نەگەیشتنە رێككەوتن‌و بەوهۆیەوە نەتوانرا لە كۆبونەوەی ئەمڕۆدا وادەی هەڵبژاردن دیاری بكرێت، بۆیە سەرۆكایەتی هەرێم‌و نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لەگەڵ كەسی یەكەمی حزبەكاندا رێككەوتوون لەسەر ئەوەی سەرەتای مانگی (ئەیلول)ی داهاتوو جارێكی تر لەبارەی پرسی هەڵبژاردن كۆببنەوە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) پارتی و یەكێتی نایانەوێت لەسەر وادەی هەڵبژاردن رێكبكەون و دەیانەوێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بكەوێتە دوای تێپەڕاندنی كێشەكانی بەغداد، واتا تا كێشەكانی بەغداد یەكلانەكرێتەوە رۆژی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دیاری نەكرێت. سەرۆكی هەرێمی كوردستان رۆژی 10ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵی وەكو وادەی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكرد، بەڵام بەهۆی ناكۆكی لایەنە سیاسییەكان لەبارەی چۆنیەتی هەمواركردنی یاسای هەڵبژاردن‌و چارەنوسی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمەوە، هەڵبژاردن لەوادەی دیاریكراوی خۆیدا دوادەكەوێت.  (درەو) زانیویەتی، لە كۆبونەوەی پێشتری كەسی یەكەمی حزبەكان لە سەرۆكایەتی هەرێمە كە حوزەیرانی رابردوو بەڕێوەچوو، جینین پلاسخارت نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان داوایكردووە رۆژی (4ی ئازار)ی ساڵی داهاتوو هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت.  خاڵی سەرەكی ناكۆكی لایەنە سیاسییەكان، بەدیاریكراویش پارتی‌و یەكێتی بریتی بوون لە شێوازی هەڵبژاردن، پارتی‌و سۆسیال دیموكرات و زەحمەتكێشان و بزوتنەوەی ئیسلامی‌و حزبی شیوعی پشتیوانی ئەوەیان دەكرد هاوشێوەی هەڵبژاردنەكان پێشتر هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەشێوەی (یەك بازنە)ی هەڵبژاردن بەڕێوەبچێت، واتە هەرچوار پارێزگاكەی هەرێم (هەولێر- سلێمانی- دهۆك- هەڵەبجە) یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت، لەبەرامبەردا یەكێتی‌و گۆڕان‌و یەكگرتووی ئیسلامی‌و كۆمەڵی دادگەریی‌و نەوەی نوێ داوا دەكەن هەڵبژاردنەكە هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەشێوەی (فرەبازنە) بەڕێوەبچێت‌و هەر پارێزگایەكی هەرێم بكرێت بە بازنەیەكی هەڵبژاردن واتە چوار بازنە، لەمەشدا (11) كورسی كۆتای پێكهاتەكان دابەشبكربَت بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا.  یەكێتی‌و ئەو لایەنانەی كە پشتیوانی فرەبازنەیی دەكەن، پێیانوایە لەم رێگەیەوە دەتوانن رێگری لەوە بكەن جارێكی تر پارتی زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان كۆنترۆڵ بكات، هاوكات دەتوانن كورسی كۆتای پێكهاتەكان لەژێر كۆنترۆڵی پارتی دەربهێنن. 

(درەو):  كۆمپانیای گازپرۆم‌و دانەغاز نوێنەری خۆیان نەنارد بۆ بەردەم دادگای كەرخ لە بەغداد، وەزارەتی نەوتی عێراق بەهۆی كاركردنیان لە هەرێمی كوردستان سكاڵای لەسەر تۆماركردوون.  وەزارەتی نەوتی عێراق بەردەوامە لەسەر رێوشوێنەكانی دژی ئەو كۆمپانیایانەی كە لەكەرتی نەوت‌و غازدا لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن، ئەمەش لەبەر رۆشنایی ئەو بڕیارەی كە مانگی شوباتی ئەمساڵ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دژی هەرێمی كوردستان دەریكرد.  كۆمپانیای (گازپرۆم)ی روسی‌و (دانەغاز)ی ئیماراتی دوان لەو كۆمپانیایانەن كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن‌و كەوتونەتە ژێر فشاری وەزارەتی نەوتی عێراقەوە، وەزارەتی نەوت لە دادگای بازرگانی (كەرخ) لە بەغداد سكاڵای لەسەر ئەم دوو كۆمپانیا تۆماركردووە‌و تۆمەتباریكردون بەوەی ملكەچی بڕیاری دادگای فیدراڵی نەبوون.  بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی كە ئێستا وەزارەتی نەوت سەرقاڵی جێبەجێكردنی بڕیارەكەیە، دەبێت ئەو كۆمپانیایانەی لە كەرتی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان كاردەكەن، گرێبەستی كاركردنیان لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق نوێ بكەنەوە‌و بیگونجێنن لەگەڵ گرێبەستەكانی عێراقدا، هەروەها هەرێمی كوردستان نەوت‌و غازەكەی رادەستی بەغداد بكات.  بەمدواییە وەزارەتی نەوتی عێراق ئیمێڵی بۆ كۆمپانیا بیانییەكانی هەرێمی كوردستان ناردو داوای لێكردن گرێبەستەكانیان نوێ بكەنەوە، بەڵام زۆرینەی كۆمپانیاكان هیچ وەڵامێكی وەزارەتی نەوتیان نەداوەتەوە‌و دەڵێن ئەوان گرێبەستیان لەگەڵ حكومەتی هەرێم كردووە‌و دەبێت هەرێم ئەم كێشەیە چارەسەر بكات.    رۆژی دوو  شەممەی ئەم هەفتەیە دادگای كەرخ دانیشتنی خۆی سازكرد بۆ گوێگرتن لەو سكاڵایەی كە  وەزارەتی نەوت لەسەر هەردوو كۆمپانیای (گازپرۆم)‌و (دانەغاز) تۆماریكردووە، ئەم دوو كۆمپانیایە نوێنەری خۆیان نەنارد بۆ بەردەم دادگا. بەردەوامیی فشارەكانی وەزارەتی نەوت لەسەر كۆمپانیاكانی هەرێمی كوردستان لەكاتێكدایە كۆتاییەكانی مانگی تەموزی رابردوو، دوای ناردنی نامەیەك بۆ جۆ بایدنی سەرۆكی ئەمریكا، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ پرسی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی سەردانی بەغدادی كرد‌و لەگەڵ مستەفا كازمیی سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆبووەوە، بەگوێرەی زانیارییە نافەرمییەكان مەسرور بارزانی‌و كازمیی رێككەوتنێكیان كردووە بەشێوەیەكی كاتیی‌و تاوەكو چارەسەركردنی پرسەكە، فشارەكانی وەزارەتی نەوت لەسەر كۆمپانیاكانی هەرێمی كوردستان رابگیرێت.  چەند رۆژی رابردوو ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوتی عێراق ئاماژەی بەوەكرد، پەیوەندییان لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەیە بۆ كۆتایهێنان بە ناكۆكییەكان بەگوێرەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی. كۆمپانیای (گازپرۆم) كە یەكێكە لە گەورە كۆمپانیاكانی روسیایە لە بواری وزەدا لە ناوچەكانی گەرمیان‌و هەڵەبجە كاردەكات، كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتیش لە كێڵگەی (كۆرمۆر)ی ناوچەی قادركەرەم كاردەكات‌و غازی هەرێمی كوردستان بەرهەم دەهێنێت.   

درەو: ئالان بەرزنجی لە یەك رۆژی خۆپیشاندانەكاندا (78) پێشێلكاری بەرامبەر بە رۆژنامەنووسان كراوە لە كاتێكدا لە شەش مانگی یەكەمی 2022دا (22) پێشێلكاری بەرامبەر (63) رۆژنامەنوس ئەنجامدراوە، لە یەك رۆژی خۆپیشاندانەكاندا (26) رۆژنامەنووس دەستگیركراوە، لە شەش مانگی یەكەمی 2022دا ( 10 ) رۆژنامەنووس دەستگیركراوە. بە پێی ئاماری سەنتەری میترۆ بۆ ئازادی رۆژنامەوانی لە خۆپیشاندانەكانی شەمەی رابردوودا زۆرترین پێشێلكاری بەرامبەر بە رۆژنامەنووسانكراوە بەم شێوەیە: 🔻  78 پێشێلكاری بەرامبەر بە 60 رۆژنامەنوس و كەناڵی راگەیاندن ئەنجامدراوە, كە بریتین لە: 🔹 دەستگیركردن:26 🔹 هەڵكوتانە سەر ماڵ:4 🔹 رێگری:16 🔹 برینداربون بە گازی فرمێسك رێژ:8 🔹 زەوتكردنی كەل و پەلی رۆژنامەوانی:23 🔹 داخستنی كەناڵ: 1 بە پێی راپۆرتی لیژنەی داكۆكی لە ئازادی رۆژنامەنووسی و مافی رۆژنامەنووسان لە سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان لە 1-1-2022 تا 31-6-2022 : 🔻  (22) پێشێلكاری بەرامبەر (62) رۆژنامەنوس و دەزگاكانی راگەیاندن ئەنجامدراوە: 🔹  (2)كەیسی دەستگیركرن، (10) رۆژنامەنووس دەستگیركراوە 🔹  (8) كەیسی رێگەنەدان بە روماڵ و جیاكاری، (20) رۆژنامەنووسكراوە 🔹  (3) كەیسی شكاندنی كەلەپولی رۆژنامەوانی و دەستبەسەرداگرتن (9) رۆژنامەنووس ئەنجامدراوە  🔹 (4) كەیسی هێرش و سوكایەتی (8) رۆژنامەنووس ئەنجامدراوە  🔹  (1) كەیسی هەڕەشە (2) رۆژنامەنووس ئەنجامدراوە  🔹  (1) كەیسی داخستنی نەسینگە و كەناڵ (11) رۆژنامەنووس لەكاردەركراون 🔹 (1) كەیسی هێرشكردنە سەر دەزگا و كەناڵی راگەیاندن   (1) بەرامبەر دەزگای رۆژنامەوانی  🔹 (2) كەیسی دەركردن  (2) دەزگای رۆژنامەوانی   

شیكاری: درەو  فرۆشی نەوتی هەرێم لە تەموزی (2022)دا بە ڕێژەی (6.8%) و بڕی (898 هەزار و 661) بەرمیل کەمی کردووە بەراورد بە تەموزی (2020). بەڵام داهاتی سافی نەوتی هەرێم (پارەی ڕادەستکراو بە حکومەت)، لە تەموزی (2022)دا بە ڕێژەی (181%) و بڕی (780 ملیۆن و 39 هەزار و 801) دۆلاری زیاتر بووە لەوەی لە تەموزی (2020) کە بۆ حکومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە. بە دیناری عێراقی قەبارەی داهاتی گەڕاوە زۆر گەورەترە، چونکە گۆڕان لە بەهای دیناری عێراقی ڕویداوە و لە تەموزی (2022)دا بە ڕێژەی (245%) و بڕی (698 ملیار و 691 ملیۆن و 304 هەزار و  81) دیناری زیاتر بووە لەوەی لە تەموزی (2020)دا ڕادەستی حکومەتی هەرێم کراوە.   یەکەم؛ بڕی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە سێ تەموزی (2020 – 2021 - 2022)دا بەپێی ڕاپۆتی کۆمپانیای "دیلۆیت" کە لە (10/1/2021) بڵاوی کردووەتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی تەموزی (2020)دا بڕی (13 ملیۆن و 238 هەزار و 661) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە بە وڵاتانی بیانی فرۆشتووە. بەڵام هەر بەپێی ڕاپۆرتێکی دیکەی کۆمپانیای "دیلۆیت" کە لە (17/3/2022) بڵاوی کردووەتەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی تەموزی (2021)دا بڕی (13 ملیۆن و 58 هەزار و 810) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە بە وڵاتانی بیانی فرۆشتووە. بەم پێیەش، فرۆشی نەوتی هەرێم لە مانگی تەموزی (2021) بڕی (179 هەزار 851) بەرمیل نەوتی بە ڕێژەی (1.4%) کەمتر فرۆشتووە بەراورد بە تەموزی ساڵی (2020). بەڵام بەپێی زانیارییەکان لە تەموزی ساڵی (2022)دا حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (12 ملیۆن و 340 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە. بەم پێیەش بەراورد بە تەموزی ساڵێک پێشتر بڕی (718 هەزار و 810) بەرمیل نەوتی بە ڕێژەی (5.5%) کەمتر فرۆشتووە. بەراورد بە تەموزی ساڵی (2020) ئاستی فرۆش زیاتر دابەزیوە، بەجۆرێک بڕی (898 هەزار و 661) بەرمیل نەوتی بە ڕێژەی (6.8%) کەمتر ساغ کردووەتەوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (1)). چارتی ژمارە (1) دووەم؛ تێکڕای نرخی نەوتی هەرێم لە سێ تەموزی (2020 – 2021 - 2022)دا بەپێی داتاکانی کۆمپانیای "دیلۆیت" حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی تەموزی (2020)دا بڕی (13 ملیۆن و 238 هەزار و 661) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە بە وڵاتانی بیانی فرۆشتووە، هەر بەرمیلێک نەوتی لە مانگی ناوبراودا بە تێکڕای (32.62) دۆلار فرۆشتووە، لە کاتێکدا تێکڕای نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (43.24) دۆلار بووە. بەڵام لە مانگی تەموزی (2021)دا هەرێمی کوردستان بڕی (13 ملیۆن و 58 هەزار و 810) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە بە وڵاتانی بیانی فرۆشتووە، تێکڕای نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (75.17) دۆلار بووە، بەڵام هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە تێکڕای (63.23) دۆلار فرۆشراوە. بەم پێیەش، بەهای هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم لە مانگی تەموزی (2021)دا بڕی (30.61)  دۆلار بە ڕێژەی (94%) زیاتری کردووە بەراورد بە تەموزی ساڵی (2020). بەڵام بەپێی زانیارییەکان لە تەموزی ساڵی (2022)دا حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (12 ملیۆن و 340 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە. تێکڕای نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (111.93) دۆلار بووە، بەڵام (بەپێوەرگرتنی تێکڕای نرخەکانی ڕابردوو) هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە تێکڕای (98.21) دۆلار فرۆشراوە. بەم پێیەش، بەهای هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم لە مانگی تەموزی (2022)دا بڕی (35)  دۆلار بە ڕێژەی (55%) زیاتری کردووە بەراورد بە تەموزی ساڵی (2021). لە کاتێکدا ئەگەر تەموزی (2022) بەراورد بکەین بە تەموزی (2020)، ئەوا بەهای هەر بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی هەرێم بڕی (65.59) دۆلار و بە ڕێژەی (201%) زیادی کردووە. (بڕوانە چارتی ژمارە (2)). چارتی ژمارە (2) سێیەم؛ داهات و خەرجی نەوتی هەرێم لە سێ تەموزی (2020 – 2021 - 2022)دا 1.    کۆی داهاتی نەوتی هەرێم بە (دۆلار) بەپێی ڕاپۆتی کۆمپانیای "دیلۆیت"، کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگی تەموزی (2020)دا بڕی (431 ملیۆن و 871 هەزار 599) دۆلار بووە.  بەڵام کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگی تەموزی (2021)دا گەیشتووە بە (825 ملیۆن و 747 هەزار 733) دۆلار، بەم پێیەش، داهاتی گشتی نەوتی هەرێم لە مانگی تەموزی (2021) بڕی (393 ملیۆن و 876 هەزار 134) دۆلار و بە ڕێژەی (91%) زیادی کردووە بەراورد بە تەموزی ساڵی (2020). بەڵام بەپێی زانیارییەکان لە تەموزی ساڵی (2022)دا کۆی داهاتی نەوتی هەرێم گەیشتووە بە (1 ملیار و 211 ملیۆن و 911 هەزار 400) دۆلار. واتە بەراورد بە تەموزی ساڵێک پێشتر بڕی (386 ملیۆن و 163 هەزار 667) دۆلار بە ڕێژەی (47%) داهات زیادی کردووە. ئەمە لە کاتێکدا بەراورد بە تەموزی ساڵی (2020) داهاتەکە زۆر زیاتر بەرزبووەتەوە، بەجۆرێک بریتیە لە زیادبوونی داهاتی نەوت بە ڕێژەی (181%) و بڕی (780 ملیۆن و 39 هەزار 801) دۆلار. (بڕوانە چارتی ژمارە (3)) چارتی ژمارە (3) 2.    کۆی خەرجی و داهاتی سافی نەوتی هەرێم بە (دۆلار) بەپێی ڕاپۆتەکانی کۆمپانیای "دیلۆیت"، بەنزیکەی تێکڕای (56%)ی داهاتی گشتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم، بۆ تێچووەکانی پرۆسەی نەوتی هەرێم خەرج دەکرێت، (44%)ی داهاتیش دەگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی و حکومەت هەرێم، بەم پێیەش.  کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگی تەموزی (2020)دا بریتی بووە لە (431 ملیۆن و 871 هەزار 599) دۆلار، بڕی (241 ملیۆن و 848 هەزار 96) دۆلاری بەڕێژەی (56%) چووە بۆ تێچوو وخەرجی پرۆسەکە و بڕی (190 ملیۆن و 23 هەزار 504) دۆلاری بە ڕێژەی (44%) گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم.   بەڵام کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە مانگی تەموزی (2021)دا گەیشتووە بە (825 ملیۆن و 747 هەزار 733) دۆلار، بڕی (462 ملیۆن و 418 هەزار 730) دۆلاری بەڕێژەی (56%) چووە بۆ تێچوو وخەرجی پرۆسەکە و بڕی (363 ملیۆن و 329 هەزار 2) دۆلاری بە ڕێژەی (44%) گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم.   بەڵام بەپێی زانیارییەکان لە تەموزی ساڵی (2022)دا کۆی داهاتی نەوتی هەرێم گەیشتووە بە (1 ملیار و 211 ملیۆن و 911 هەزار 400) دۆلار. بڕی (678 ملیۆن و 670 هەزار 384) دۆلاری بەڕێژەی (56%) چووە بۆ تێچوو وخەرجی پرۆسەکە و بڕی (533 ملیۆن و 241 هەزار 16) دۆلاری بە ڕێژەی (44%) گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم. (بڕوانە چارتی ژمارە (4))  چارتی ژمارە (4) 3.    داهات سافی نەوتی هەرێم بە (دینار) لە خاڵی (1 و 2)دا ئاماژەمان بە کۆ و داهاتی سافی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم و ڕێژەی بەرزبوونەوەی (بە دۆلاری ئەمریکی) لە مانگەکانی تەموزی ساڵانی (2020 – 2021 - 2022)دا، لێرەدا تیشک دەخەینەسەر داهاتی سافی نەوتی هەرێم بە (دیناری عێراقی)، چونکە بەهای دیناری عێراقی بەراورد بە دۆلاری ئەمریکی لە ساڵی (2020)دا بەراورد بە ساڵانی (2021 و 2022) دابەزینی بەرچاوی بە خۆوە بینیوە، هەر بۆیە داهاتیش بە دینار بە ڕێژەیەکی گەورە زیادی کردووە لە ساڵانی (2021 و 2022) بەراورد بە (2020)، بکەواتە داهات سافی نەوتی هەرێم بۆ هەرسێ (تەموز)ەکە بەم شێوەیە دەبێت؛ بەپێی ڕاپۆتی کۆمپانیای "دیلۆیت"، داهاتی سافی نەوتی هەرێم لە مانگی تەموزی (2020)دا بڕی (190 ملیۆن و 23 هەزار 504) دۆلار بووە، لە ساڵی ناوبراودا هەر دۆلارێکی ئەمریکی بەهاکە بریتی بوو لە (1 هەزار 180) دینار، بۆیە داهاتی سافی بە دینار بریتی دەبێت لە (285 ملیار و 380 ملیۆن و 752 هەزارو 713) دینار. بەڵام داهاتی سافی نەوتی هەرێم لە مانگی تەموزی (2021)دا گەیشتووە بە (363 ملیۆن و 329 هەزار 2) دۆلار، لە مانگی ناوبراودا هەر دۆلارێکی ئەمریکی بەهاکە بریتی بوو لە (1 هەزار 450) دینار، بۆیە داهاتی سافی بە دینار بریتی دەبێت لە (670 ملیار و 507 ملیۆن و 158 هەزارو 977) دینار. بەم پێیەش داهاتی سافی نەوتی هەرێم لە مانگی تەموزی (2021) بڕی (385 ملیار و 126 ملیۆن و 406 هەزارو 262) دیناری بە ڕێژەی (135%) زیادی کردووە بەراورد بە تەموزی ساڵی (2020). بەڵام بەپێی زانیارییەکان لە تەموزی ساڵی (2022)دا داهاتی سافی نەوتی هەرێم گەیشتووە بە (533 ملیۆن و 241 هەزار 16) دۆلار. لە مانگی ناوبراودا هەر دۆلارێکی ئەمریکی بەهاکەی بریتی بوو لە (1 هەزار 450) دینار، بۆیە داهاتی سافی بە دینار بریتی دەبێت لە (984 ملیار و 72 ملیۆن و 56 هەزارو 800) دینار. واتە بەراورد بە تەموزی ساڵێک پێشتر بڕی (313 ملیار و 564 ملیۆن و 897 هەزار 823) دینار بە ڕێژەی (47%) داهاتی سافی زیادی کردووە. ئەمە لە کاتێکدا بەراورد بە تەموزی ساڵی (2020) ئاستی داهاتی سافی زۆر زیاتر هەڵکشاوە، بەجۆرێک بریتیە لە زیادبوونی داهاتی سافی نەوت بە ڕێژەی (245%) و بڕی (698 ملیارو 691 ملیۆن و 304 هەزار 87) دیناری عێراقی. (بڕوانە چارتی ژمارە (5)). چارتی ژمارە (5) سەرچاوەکان -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تەمموزی ٢٠٢٠ تاکو ٣٠ ئەیلولی ٢٠٢٠؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202020/Consolidated%20RCOG%20Q3%202020.pdf -    ڕاپۆرتی دیلۆیت؛ بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تەمموزی ٢٠٢١ تاکو ٣٠ ئەیلولی ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net/Government%20Open%20Data/Deloitte%20Reports/Deloitte%20Reports%202021/KRG%20Q3%202021%20Report%20on%20OIl%20and%20Gas%20review.pdf -    ئەنوەر کەریم، داهاتی حکومەتی هەرێم بۆ مانگی تەموزی 2022، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10799   

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) تێزێکی کۆمەڵناسانەی سادە ھەیە باس لەوە دەکات مرۆڤ بەرھەمی ئەو ژینگە تایبەتەیە کە لەناویدا لەدایکدەبێت و گەورەدەبێت و دەمرێت. ئەو ژینگەیە دەستنیشانی ئەوە دەکات ئەو کەسە چۆن بیربکاتەوە، چاوەڕوانی چی بێت، چۆن ھەڵسوکەوت بکات و بجوڵێتەوە. لە سەدەی ھەژدەھەمەوە مۆنتسیکیو (١٦٨٩-١٧٥٥)، گەورە نووسەری فەرەنسیی، پێ لەسەر ئەم ڕاستییە سادەیە دادەگرێت. ئەو پێیوایە ئەوە دەزگاکانن دەستنیشانی ئەوەدەکەن مرۆڤ چۆن و چی بێت؟ دەزگا گەورەکانی وڵات، دەزگاکانی حوکمڕانیی، دەزگاکانی پۆلیس، دەزگاکانی سیستمی داوەریی، دەزگاکانی خوێندن و فێربوون، وادەکەن جۆرێکی تایبەت لە خەڵک بە جۆرێکی تایبەت لە سایکۆلۆژیا و ویست و خەون و چاوەڕوانیی و کردە و کاردانەوەی تایبەتەوە لەدایکببن. ئەم دەزگایانەش ھەڵگری جۆرێکی تایبەت لە ئەخلاقیاتن و ئەو ئەخلاقیاتەش ڕۆڵی گەورە دەبینێت لەوەدا مرۆڤ چۆن سەیری خۆی و چۆن سەیری ئەو دەزگایانە بکات.  سەدەیەک دواتر ئەم دیدەی مۆنتسیکیو لای کارل مارکس (١٨١٨-١٨٨٣) دەگۆڕێت بۆ تێزێکی تازە کە ھەمان ناوەرۆک بە شێوەیەکی نوێ و پێشکەوتوتر، نمایشدەکات. مارکس پێیوایە ئەوەی مرۆڤ دەکات بە مرۆڤ، ئەوەی ئاکار و سایکۆلۆژیا و خواست و چاوەڕوانییەکی تایبەت بە مرۆڤ پێدەبەخشێت، دەزگاکان نیین بەتەنھا، بەڵکو ئەو ھەلومەرجە ئابوریی و کۆمەڵایەتییە کە خودی دەزگاکانیش لەناویاندا دروستدەبن. لای مارکس شێوازی بەرھەمھێنانی ئابوریی و جۆری ئەو ھێزانەی لە بەرھەمھێناندا بەشدارن، دەستنیشانی ئەوەدەکەن مرۆڤ چۆن بیربکاتەوە و ھەست بەچی بکات و بشتوانێت لە ڕووی مێژووییەوە چ کردەیەک ئەنجامبدات.  ئەوەی مارکس ئەنجامی ئەدات، وەک ئاریک فروم دەڵێت، شیکردنەوەیەکی قووڵتری دەزگاکانە، نیشاندانیانە وەک شتێک کە لەناو شێوازی بەرھەمھێنان و لەناو ھێزەکانی بەرھەمھێناندا، دروستدەبن و بەمەش پێماندەڵێت مرۆڤ ھەمیشە لەناو مێژوویەکی کۆنکریت و ژینگەیەکی دیاریکراوادا دەژیی و بیردەکاتەوە، نەک ئەوەی غەریزە یان ئاکارێکی نەگۆڕیی ھەبێت و ئەو غەریزە و ئاکارە نەگۆڕانە ئاراستەی بکەن. بۆ نموونە ھەلومەرجی ئابوریی و شێوازی بەرھەمھێنان و مەسرەفگەراییی ناو سەرمایەدراییە، وادەکەن حەز و ئارەزوی گەورە لە ئینساندا دروستببێت بۆئەوەی شتومەکی زۆر و زیاتر، شتومەکەی تازە و گرانبەھای ھەبێت. ئەوە سەرمایەدارییە وادەکات مرۆڤ مەسرەفگەر و پارەدۆستبێت. بەڵام لە شوێنێکدا کە سەرمایەداریی بوونی نەبێت، یان بەو شێوەیەی ئێستا لە ئارادایە بەھێزنەبێت، ئەو حەزە گەورەیە بۆ ھەبوونی شتومەکی زۆر و بۆ کەڵەکەکردنی پارە و مەسرەفگەرایی بوونی نابێت، ڕەنگە پێچەوانەکەی ئامادەبێت، واتە خەڵک زیاتر بەرەو زوھد و ڕقبوونە لە سەروەت و سامانی دنیایی بڕۆن.  من ئەم ڕاوڕێویە تیورییە سادەیەم بۆ ئەوە ھێنایەوە تا جارێکی تریش لەو ڕاستییە سادەیە کە نزیکەی سێ سەدەیە زانستە کۆمەڵایەتیی و ئینسانییەکان پێماندەڵێن ئاگاداربین، ڕاستییەک شێماندەڵێت: ئەوەی مرۆڤ دروستدەکات و ئاکار و زمان و سایکۆلۆژیایەکی تایبەتی پێدەبەخشێت، ئەو ژینگەیەیە کە لەناویدا دەژیی، ئەو ناوەندە ئابوریی و سیاسیی و دەزگاییەیە کە دەبێت بە چوارچێوەی ھەڵسوکەوت و چاوەڕوانیی و خەونبینینی کەسەکان.  ئێستا گەر لەو پێدراوە تیورییەوە بپەڕینەوە بۆ قسەکردن لەسەر دۆخی ئەمڕۆکەی ھەرێمی کوردستان، دەتوانین ئەنجامگیریەکی سادەبکەین و بڵێین ئەوەی تا ڕادەیەکی زۆر دونیای سایکۆلۆژیی و چاوەڕوانیی و دید و ڕا و بۆچوونی ژمارەیەکی گەورەی خەڵک دەستنیشاندەکات، ئەو ژینگە ئابوریی و سیاسیی و دەزگایی و ئەخلاقییەیە کە لە سی ساڵی ڕابردوودا دروستکراوە. ژینگەیەک بە ڕاپەڕین دەستپێدەکات و دوانیوەڕۆی دوێنێش لە ژمارەیەکی بەرچاوەی شار و شارۆچکەکانی کوردستاندا، بە گرتنی دەیان و سەدان کەسی ناڕەزاییدەربڕ دەگات. دوای ئەوەی گازی فرمێسکڕێژیان بەناودا بڵاودەکرێتەوە و ھێزی چەکداریش مەودای جوڵە و قسەکردنیان لێدەسێننەوە.   ئەوەی خەڵکی کوردستان لەم ساتەدا ئامادەگییەکی ناوەکیی گەورەیان بۆ ناڕەزاییدەربڕین و بۆ بەگژاچوونەوەی دەسەڵاتدارانی ھەرێم تێدادروستبووە و تێدایە، پەیوەندیی نییە بە بوونی غەریزەیەکی کوردانەوە بۆ یاخیبوون، پەیوەندیشی بەوەوە نییە خەڵک لە دەرەوەوە ھانئەدرێن بۆ ئەوەی بە گژ ئەو دەسەڵاتە ”نیشتیمانپەروەرە“ ”خۆماڵییەدا بچنەوە کە چەند بنەماڵە و خێزانێکی سیاسیی بە ”قارەمانێتی“ و ”دڵسۆزی خۆیان“ دروستیانکردوە و دەیپارێزن، پەیوەندی بەوەشەوە نییە چەند ڕۆشنبیرێکی ئانارشیست خەڵکیان لە خشتەبردوە و دۆخێکیان دروستکردوە ھیچ کەسێک بە ھیچشتێک ڕازینەبێت. ھەموو ئەم جۆرە لێکدانەوانە ھەڵاتنێکی نابەرپرسیار و گەمژانەیە لە ھۆکارە ڕاستەقینەکانی ئەو دۆخی ناڕازیبوونە سەرتاسەرییەی ھەموو ھەرێمەکەی تەنیوەتەوە. ناڕەزایی بەرامبەر بە حوکمڕانی چەند خێزانێکی سیاسیی و ئەو نوخبە گەندەڵ و بچووکەی بەدەوریاندا دروستکراوە، ناڕەزایی لە سیستمە سیاسیی و ئابورییە قۆرخکراوەکەیان، لە سیستمە بیرۆکراسییە بەحیزبیی کراوەکەیان، لە سیستمی پەروەردە و سیستمی تەندروستیی کە لۆژیکی پارەپەیداکردن دەیانباتبەێڕوە، ناڕەزایی لە سیستمی داوەریی کە لەساتە گرنگەکاندا بۆ گرتن و ڕاونانی ئەوانە کاردەکات، کە شتێکی جیاواز لە قسەی خێزانە حوکمڕانەکان دەڵێن، ناڕەزایی لەو مۆدێلە حیزبییەی کە وایکردوە حیزب ببێت بە گەورەترین سەرمایەدار لە وڵاتەکەدا و لەزۆر سەرەوە دەوڵەمەندتر لە خودی دەوڵەت خۆیشی، ناڕەزایی  لەو ھێزە چەکدارانە کە بە ئەمری ئەم یان ئەو بەرپرسی حیزبی دەجوڵێنرێن و دەکرێن بەگژی ئەوانەدا زەوقی ئەو بەرپرسە وەک نەیار پێناسیان دەکات. خۆپیشاندان لە ھەرێمدا ئەم دۆخە پڕ قەیران و پڕکێشە و پڕمەترسییە دروستیدەکات. دەشێت ئەوانەی بانگێشەی خۆپیشاندان دەکەن گۆڕانیان بەسەردابێت، ئەمڕۆ ئەلف بێت و سبەینێ بێ، بەڵام ئەو دۆخە بونیادیی و نائینسانییەی کە بوونەوەری ناڕازیی و توڕە بەرھمدەھێنێت، نەگۆڕە و بەردەوامی ھەیە. خۆپیشاندان دیاردەیەکی بایۆلۆژیی نییە، بەڵکو دیاردەیەکی سیاسییە. ئەوەی خەڵک والێدەکات ناڕازیبن و ڕێگای جیاواز بۆ نیشاندان و دەرخستنی ئەو ناڕەزایەتییە بدۆزنەوە، پاڵنەری بایۆلۆژیی و غەریزیی نییە، بەڵکو پاڵنەری سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییە. ئەو دونیایەیە کە بە تۆڕێکی گەورە لە گەندەڵیی و دزیی و جەردەیی و بە دنیایەک بڕیاری نابەرپرسیار و بە تەماحی شەخسیی و خێزانیی و بنەماڵەیی قۆرخکارانە، دروستکراوە.  ئەم دۆخە تاریکە بە ئاستێک گەیشتوە زیاد لە ٧٠ لەسەدی خەڵک بەشداری دەنگدانەکان نەکەن، کەی بۆیان بلوێت و بوێرن بچنە سەر شەقام، سەدام حسێنیان لێببێت بە ڕزگارکەر و بە کەسێکی بزانن سەدانجار لە حوکمڕانانی ئەمڕۆ باشتر.  پێویستە حوکمڕانانی ئەم ھەرێمە نەخۆشە ئەم ڕاستییە زۆر زۆر سادەیە زۆرباش بزانن: ئەوەی خەڵک بەوانەوە دەبەستێتەوە، نە ڕێز و پێزانینە، نە ئایدیۆلۆژیایەکی سیاسییە، نە کۆمەڵێک پرنسیپی نیشتیمانیی و نەتەوەییە، بەڵکو ڕقە، ڕقە لە ھەموو شێوەکانیدا: ڕقی سیاسیی، ڕقی ئەخلاقیی، ڕقیی ئابوریی، ڕقیی دەزگایی، ڕقیی بنەماڵەیی، ڕقیی فیکریی. کەڵەکەبوونی ئەم ھەمو ڕقە ڕەچەتەیەکی ترسناکە بۆ تەقینەوەی گەورە و خوێناویی لە ئایندەدا.  

درەو: هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی ژمارەیەك چالاك و ئەندامی باڵای جوڵانەوەی نەوەی نوێیان دەستگیركردووە، بە بەهانەی ئەوەی ئامادەكاری بۆ خۆپیشاندان دەكەن، كە لەلایەن جوڵانەوەی نەوەی نوێوە رێكخراوەو بڕیارە لەسەرجەم شارەكانی هەرێمی كوردستان ئەنجامبدرێت.   دەستگیركراوانی نەوەی نوێ: 🔹 هیمداد شاهین وتەبێژی نەوەی نوێ، ئەندامی ئەنجومەنی باڵای نەوەی نوێ 🔹 فاروق غەفور، ئەندامی ئەنجومەنی باڵای نەوەی نوێ 🔹 تەها ئەحمەد ئەندامی ئەنجومەنی باڵای نەوەی نوێ 🔹 یەعقوب كاكل ئەندامی ئەنجومەنی باڵای نەوەی نوێ 🔹 ئازاد كەریم ئەندامی ئەنجومەنی سیاسی نەوەی نوێ 🔹 ژمارەیەك خۆپەخشی نەوەی نوێ   بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئەو چالاكانەی نەوەی نوێ لەماڵەكانی خۆیان گیراون و هێزە ئەمنییەكان دەستیان بەسەر مۆبایل و كۆمپیوتەرەكانیاندا گرتووە. یەكێك لەو چالاكە سیاسیانەی كە دەستگیركراوە برای كەژاڵ ئەحمەدی شاعیرە، كەژاڵ باس لەوە دەكات كە چوونەتە سەر ماڵیان و لەبەردەم دایك و كەسوكاریدا براكەیان دەستگیركردووە تەنانەت مۆبایلەكەی ئەویش (كەژاڵ)یشیان بردووە.. تا ئێستا جوڵانەوەی نەوەی نوێ بە فەرمی لە راگەیاندنەكانیەوە هیچ هەواڵ و لێدوانێكی لەسەر دەستگیركردنی ئەندامان و رێكخەرانی خۆپیشاندانەكان رانەگەیاندووە بە بەهانەی ئەوەی كە ترس لەناو خەڵكیدا بڵاونەكرێـتەوە بۆ خۆپیشاندانەكانی رۆژی شەممە.

درەو: شۆڕشنامە شێركۆ بێكەس لە كتێبی نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش دەنوسێت: لە قوتابخانەدا خەیاڵ‌و خولیای من ئەوەندەی بەدەوری شیعرو ئەدەبەوە بوون، ئەوەندە بە تەنگ دەرس‌و بەرنامەی خوێندنەوە نەبوون. بیرمنایە لە شەوانی تاقیكردنەوەیشدا بەجیدی سەعیم كردبێ‌. گوێم نەئەدایە جلوبەرگی بەری خۆم. قژم هەمیشە بژو دانەهێنراو بوو. ئەو چاكەت‌و پانتۆڵەی بەتازەیی لەبەرم ئەكردن، كۆن‌و پەرپووت ئەبوون‌و تافڕێم ئەدان ئوتویان بەخۆیانەوە نەئەدی... یەكدوجارێ‌ خۆم تاقیكردەوە ببمە وەرزشكار، بەڵام سەركەوتوو نەبووم‌و بوومە جێی گاڵتەو قەشمەری هاوڕێكانم..! ئیتر منیش بەتەواوی وازملێهێناو نەچوومەوە بەلای وەرزشدا. بەڵام هەتا ئەم تەمەنەیش هەمیشە حەزبە سەیركردنی یاری باش ئەكەم، بەتایبەتی تۆپی پێ‌. یەكەم شیعرم لە رۆژی نوێ‌-دا بڵاوكرایەوە، ئەو رۆژەی گۆڤارەكەم بینی، بە یەكێك لە هەرە رۆژە خۆشەكانی ژیانم لە قەڵەم ئەدەم. ئەم دەرگا كردنەوەیەی رۆژی نوێ‌، تەكانێكی بەگوڕ بوو بۆ شیعرەكانم، بڕوام بە بەهرەی خۆم زیاتر بوو، رۆژی نوێ‌ بۆ من پەیژە بوو، چەند پلەیەك بەرەو سەرەوەی بردم. لە سەرەتای پەیوەندداریدا‌و لەناو كاژیكدا، بەكوڵ‌و دڵەوە چووبوومە پێشێ‌‌و كارم ئەكرد. بەڵام ساڵ لەدوای ساڵ سارد ئەبومەوە، تا گەیشتمە ئەو ئەنجامەی كە منیش بە كەڵكی حیزبایەتی نایەم‌و پێویستە بكشێمەوە. هەستمكرد ئەوەندەی بۆ شیعر دروستبووم، بۆ حیزبایەتی كردن دروست نەبووم. هەستمكرد خەریكە ئازادی خۆم وەك مرۆڤ لەدەست ئەدەم، خەریكم ئەبم بە بورغوی ناو مەكینەیەك، هەستمكرد بۆ من، شیعر لە حیزب گەورەترو پیرۆزتریشە. بەغدای پایتەخت، چاوی ژیان‌و شیعری منی كردەوە. یەكەم دیوانم "تریفەی هەڵبەست" لە بەغداو لە چاپخانەی (سەلمان ئەعزەمی) بە تیراژی دوو هەزار دانە لە چاپدرا. دیوانی تریفەی هەڵبەست، یەكەم هەنگاو بوو لەنێوان شەپۆلەكانی رۆمانسییەتێكی سادەو ریالیستێكی فۆتۆگرافیانەدا لە هاتوچۆدا بوو، كاریگەری زمانی گۆرانیان پێوە دیاربوو. لە رۆژگاری دووبەرەكیەی نێوان باڵی مەكتەبی سیاسی‌و قیادەی بارزانیدا، من لەگەڵ خەتی بارزانیدا بووم. سەنگەری پێشمەرگە بۆ من پێوانە بوو، ئەوان لەكوێ‌ بوونایە هەست‌و هۆش‌و شیعری منیش لەوێ‌ بوو، ئێستەیش ئەگەر جارێكی تر بگەڕێمەوە بۆ ئەو سەردەمە، هەر ئەو هەڵوێستەم ئەبێت... ئەوەی پێویستە بیڵێم: من لە شیعرو هەڵوێستی خۆم لەو رۆژگارەدا پەشیمان نیم. لە ساڵی (1972)، لە گەرمەی دۆستایەتی‌و هاوپەیمانێتی پارتی‌و بەعسدا، حكومەتی دیكتاتۆری لەڕێی كۆمەڵێ‌ مەلاوە كە بۆ دیدەنی بارزانی نێردرابوون بۆ حاجی هۆمەران‌و لەوەتی ئەو دیدەنییەدا خۆیان تەقاندەوە یان تەقاندبوویاندنەوەو بارزانیش بە موعجیزە رزگاری بوو. لەو سەردەمەدا تیرۆركردنی بارزانی یانی تیرۆركردنی شۆڕشەكەی بوو، كوشتنی بارزانی كوشتنی گەورەترین سومبولی ئەوكاتە بوو، بۆیە منیش هەر دوابەدوای ئەو رووداوە، شیعری "بۆ بارزانیم" نووسیی. ئەم بەرهەمە، قسەو بڕوای ناودڵ‌و فیكری میللەتێ‌ بوون‌و من كردبووم بە شیعر. لەوەرچەرخانە سیاسییەكانی ساڵانی دواتردا، زۆرجار لێیان ئەپرسیم لەو شیعرەت پەشیمان نیت؟! من ئەوساو ئیستاو بۆ داهاتوویش هەر ئەڵێم: نەخێر پەشیمان نیم، چونكە ئەو شیعرە ئاوێنەی راستەقینەی ئەو رۆژگارە بووە كە خۆم‌و میللەتەكەمی تێدا ژیاوە.   بەدرێژایی شۆڕشی ئەیلول‌و ئینجا شۆڕشی نوێ‌‌و تا راپەڕینی (1991)، چەند نووسەرێ‌ لەوانە باجی یەك رۆژی ئازارو دەردەسەری‌و ئاوارەبوون‌و نەفیكردن‌و گرتن‌و ماڵ تاڵانكردن‌و دەركردن لە وەزیفەو بانگكردن بۆ ئاسایش‌و لێكۆڵینەوە نەبوون! من ئێستا لەم تەمەنەدا كاتێ‌ ئاوڕ لە بەهەدەردانی سەردەمی لاوێتی خۆم ئەدەمەوە، تێئەگەم چ غەدرێكم لە خۆم‌و بەهرەی خۆم كردوە..! ئێستا ئەزانم ئەگەر چەند زمانێكی ترم بزانیایە، ئەشیا كاری باشترم ئەنجام بدایە لەوەی كە تائێستا كردومە. سەرچاوە: سەرچاوە: شێركۆ بێكەس: نووسین بە ئاوی خۆڵەمێش ژیاننامەو بیرەوەری، بەرگی یەكەم، چاپی یەكەم، 2013  

درەو:  مایكل نایتس/ پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی نزیک (The Washington institute for near east policy ) بەپێی ڕاپۆرتێکی (پەیمانگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی نزیک) تورکیا لە (6) مانگی ڕابردوودا (190) هێرشی ئاسمانی زەمینی لە ڕێگەی (تۆپ و تەیارەو فرۆکەی بێ فڕۆکەوان (درۆن))ەوە لە هەرێمی کوردستان ئەنجامداوە، هەر بە پێی ڕاپۆرتەکە لە ئێستادا نزیکەی (هەزار و 553) کیلۆمەتر چوارگۆشە لە خاکی باکووری عێراق (هەرێمی کوردستان) لە ژێر دەسەڵاتی بارەگاو بازگەی تورکیادایە، واتە نزیکەی (3.5%)ی خاكی هەرێمی کوردستان و (0.3%)ی کۆی رووبەری عێراق. لە (27ی تەمموز)دا عێراق لەبەردەم ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی سكاڵای لەسەر توركیا تۆمار كرد، میلیشیاكانی عێراقیش مووشەكیان ئاراستەی كونسوڵخانەی توركیا كرد لە موسڵ. ئه‌م دوو هه‌نگاوه‌ وه‌ك كاردانه‌وه‌ی تۆپبارانەکەی توركیابوو کە له‌ (20ی ته‌ممووز)دا کردییە سەر سەیرانگایەک لە (گوندی په‌رخ)ی سەر بە پارێزگای دهۆک له‌ هه‌رێمی كوردستان و تێیدا (9) هاوڵاتی عێراقی بە ڕەگەز عەرەب كوژراون و (33) كه‌سی دیكه‌ش بریندار بوون.  هەروەها ئەم دوو هەنگاوە بە دوایین پەرەسەندنی ئەم ململانێیە دادەنرێت، کە بۆ ماوەی دەیان ساڵە بەردەوامە بەبێ ئەوەی سەرنجی ئەوتۆی بە لای خۆیدا ڕاکێشابێت، بەڵام ئەمجارەیان لە ڕووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە ململانێکە هەڵکشانی زیاتری بەخۆوە بینی. ڕەنگە میلیشیاکانی سەر بە ئێران گەورەترین سوودمەند بن لەم پێکدادانانە، چونکە تورکیا بە بیانوویەکی نوێی دەزانێت بۆ ئەو گرووپانەی کە خۆیان بە "مقاوەمە" ناودەبەن، هێرش لە دەرەوەی چوارچێوەی دەوڵەتی عێراق دەستپێبکەن. ئه‌گه‌ر ئه‌م ڕه‌وته‌ی ئێستا به‌رده‌وام بێت، هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌وه هە‌یه‌ زۆرێک له‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی ئه‌مریکا و عێراق بخاته‌ مه‌ترسییەوە. هۆکاری ئۆپەراسیۆنەکانی تورکیا لە ناوخۆی عێراق و هەرێمی کوردستان لە ساڵی (1983)ەوە تورکیا دەستی کردووە بە ئەنجامدانی هەڵمەتی زەمینی و ئۆپەراسیۆنی دیکەی سنوور بەزاندن، بۆ بە ئامانجگرتنی بنکەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان "پەکەکە" لە باکووری عێراقی، ئەو گرووپە چەکدارەی تورکیا کە لەلایەن ئەنقەرە و واشنتۆن و بەشێک لە حکومەتەکانی دیکەوە وەک تیرۆریست دەستنیشانکرابوون. زۆربەی ئەم ئۆپەراسیۆنانەش لە وەڵامی هێرشە تایبەتەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)ەوە بووە، کە ببووە هۆی کوژرانی سەرباز و پۆلیس کە لە ناوخۆی تورکیادا دەستی پێکردووە.  ئەم ئۆپەراسیۆنانەش لە نێو خاکی عێراقدا لە دوای ئەوەوە هات کاتێک (سەدام حسێن) ڕەزامەندی دا بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەکانی تورکیا لەبە قوڵایی (٥) کیلۆمەتر لە خاکی عێراق. تا ناوەڕاستی نەوەدەکان ئەم پشتێنە سنوورییە فراوانتر کرا بۆ (١٦) کیلۆمەتر. دوای ئەوەی ڕژێمی سەدام لە ساڵی (1991) هێزەکانی لە باکووری عێراق کشاندەوە، پارتی دیموکراتی کوردستانی نەیتوانی پێش بە شانە بە ئەزموونەکانی پەکەکە بگرێت کە بنکەی خۆیان لە قووڵایی عێراق دابمەزرێنن. لە بەرامبەردا تورکیا یەکە زرێپۆشەکانی ناردو پێشڕەوییان کرد بە قوڵایی (24) کیلۆمەتر چەکدارانی پەکەکەیان پاشەکشە پێکرد، لە کۆتاییدا بنکەیەکی هەمیشەییان بۆ تۆپخانە و هێلیکۆپتەرەکانی تورکیا لە (بامەڕنێ) جێگیر کرد، وەک بنکەیەکی چاودێری و ئامرازێک بۆ فراوانکردن هەڵمەتی تورکیا دژی پەکەکە. بەڵام پەکەک دزەی کردە ناو هەرێمی کوردستان و گەیشتە چیای گارا (٤٠ کم لەناو سنوور)، چیاکانی قەندیل (٩٦.٥ کم)، کەمپی ئاوارەکانی ڕوستەم جودی کە لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە سەرپەرشتی دەکرێت لە قەزای مەخمور (١٧٧ کم)،  تا گەیشتە شەنگال و ڕێگایەکی بۆ سنووری سووریا بۆ پەکەکە کردەوە. لە ساڵی (٢٠٠٨)ەوە، هێرشە ئاسمانییەکانی تورکیا وردە وردە جێگەی هێرشی زەمینی گرتەوە. سوپای ئەمریکا لە قۆناغێکی سەرەتاییدا زانیاری هەواڵگری بۆ ئەم هێرشانە دابین کرد، بەڵام لەو کاتەوە تورکیا زیاتر پشتی بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و سەرچاوەی هەواڵگری مرۆیی خۆی بەستووە. فراوانخوازی و ‌هەڵکشان لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا تورکیا هەوڵی نائاسایی داوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو قووڵاییە ستراتیژییەی کە پەکەکە بەدەستی هێناوە. لە سووریاش ئۆپەراسیۆنی بەرفراوانی سنووربەزاندنی ئەنجامداوە بە ئامانجی ناچارکردنی یەکینەکانی پاراستنی گەلی کورد (کە وەک لقێکی پەکەکە سەریهەڵداوە) بۆ بەجێهێشتن و جێگیرکردنی میلیشیاکانی سەر بە تورکیا لە شوێنی ئەوان. لەعێراقدا هاوکارییەکانی لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان، وایکردووە کە بتوانێت لە سنوورەکانەوە چەندین تاکتیکی بەرفراوان بەکاربهێنێت، کە زۆرجار سەرکەوتوو بووە لەوەی خۆی بپارێزێت لە گازندەی نێودەوڵەتی. یەکەم: دوای ئەوەی دەوڵەتی ئیسلامی لە ساڵی ٢٠١٤دا کۆنترۆڵی موسڵی کرد و کارمەندانی کونسوڵخانەی تورکیای دەستبەسەر کرد، ئەنقەرە گەورەترین بنکەی خۆی لە عێراق بە ناحیەی "زیلکان" دامەزراند. بنکەکە لەسەر زەوییەکی بەرز دروستکراوە کە ڕووی لە موسڵ کردووە، زیاتر لە (80) کیلۆمەتر لەناو هەرێمی کوردستاندا هەڵکەوتووە و ئەمەش بە شێوەیەکی ئیستفزازی بۆ میلیشیا عێراقییەکانی سەر بە ئێران دەبینرێت کە لە دەشتەکانی نەینەوا جێگیرکراون. دووەم: تورکیا ئۆپەراسیۆنە سنووربەزێنەکانی نوێ کردووەتەوە، لەبری داگیرکاری کاتی لەلایەن یەکە زرێپۆشە ناڕێکخراوەکانەوە، ئێستا هەموو بەهارێک هەڵمەتی درێژخایەن ئەنجام دەدات کە تیایدا هێزە تایبەتە بە ئەزموونەکان بە هێلیکۆپتەر دەگوازرێنەوە، بنکەی کۆماندۆکان بەشێوەی لەناکاو لە قووڵایی نێوان (٣٢ بۆ ٤٨) کیلۆمەتر لەناو عێراقدا دادەمەزرێنن بەمەبەستی چاودێریکردن و ڕێگریکردن لە هێڵەکانی جوڵەی پەکەکە "بە تەقەکردن" (واتە بە قەناس، دۆشکە، موشەک، هاوەن، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، و کۆپتەر). ئەمڕۆ نزیکەی (هەزار و 553) کیلۆمەتر چوارگۆشە زەوی لە باکووری عێراق پڕە لە پێگە و بازگەی تورکیا، واتە نزیکەی (3.5%)ی هەرێمی کوردستان و (0.3%)ی کۆی رووبەری عێراق. دوای چوونە ناوەوەی تورکیا، بەشێکی زۆری ئەم خاکە لە ژێر هەژمونی هێزە کوردییەکانی عێراق نەماوەو لەو کاتەوە ئاوارەبوونی دانیشتووانەکەی نەوەستاوە، بەهۆی ئەو هەلومەرجە شەڕئامێزەی کە تێیدا زاڵ بووە. سێیەم: تورکیا بە شێوەیەکی بەرچاو مەودای هێرشەکانی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی فراوانتر کرد، نەک تەنها لەسەر سنوور و چیای قەندیل، بەڵکو هێرشەکانی لە قووڵایی (٢٨١) کیلۆمەتر لە ناوخۆی عێراق ئەنجامدا و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی فیدراڵی وەک شەنگال و موسڵ کردە ئامانج. لە زۆر حاڵەتدا فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی (بەیرەقتار) شوێنپێیان دەگرت و سەرکردەکانی پەکەکەیان کردە ئامانج، یان بە شوێنپێهەڵگرتنیان لەکاتی گەشتکردنیان بۆ باشووری ناوچەی سنوور، یان بە سیخوڕ ئەگەر چوونە ناو ناوچە شارییەکان (بۆ نموونە گەڕان بەدوای چارەسەری پزیشکی). بەگشتی - هەرچەندە هەمیشە نا - ئەم فڕۆکانە هێرشی زۆر سەرکەوتوو ئەنجام دەدەن بەبێ ئەوەی زیانێکی بەرچاوی لاوەکی لێبکەوێتەوە، زۆر هاوشێوەی ئەو لێدانە وردانەی کە ئەمریکا لە دژی ئامانجە تیرۆریستییەکان لە سەرانسەری جیهاندا ئەنجامی دەدات. لەگەڵ ئەوانەشدا بەدواکەوتنی تورکیا بۆ پەکەکە، وایکردووە بچێتە ناو ئەو ناوچانەی کە تۆڕەکانی ئەو پارتە لەگەڵ میلیشیاکانی سەر بە ئێراندا تێکەڵ دەبن، ئەمەش خولگەیەکی هەڵکشانی (تەسعید) دروستکردووە کە ڕەنگە لە کۆنتڕۆڵ دەربچێت. ئەمەش لە شنگال زۆرتر دیارە، کە هاوبەشە ئێزدییەکانی تاران تێکەڵ بە چەکدارانی پەکەکە  دەبن بە شێوەیەک کە زەحمەتە هەستی پێبکرێت. کردەوەکانی ئەنقەرە لەم ناوچانەدا - وەک بەئامانجکردنی سەرکردە باڵاکانی میلیشیا ئێزدیەکان و کوشتنی خەڵکی مەدەنی لە پەرخ- بۆتە هۆی ئەوەی کە میلیشیاکان زۆر جار هێرش بکەنە سەر بنکەکانیان لە عێراق، جا چ بە بەکارهێنانی مووشەک بێت یان فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، کە بەزۆری پاڵ بە تورکیاوە دەنێت بۆ بەکارهێنانی تۆپ، لێدانی ئاسمان لە ڕێگەی هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە بۆ سەر میلیشیاکان. ئاماری هێرشەکانی تورکیا لە (6) مانگی 2022 بەپێی ئامارەکان تورکیا لە (6) مانگی ڕابردوودا (190) هێرشی ئاسمانی و زەمینی لە نێو خاکی هەرێمی کوردستان ئەنجام داوە بەجۆرێک؛ -    مانگی شوباتی 2022؛ (44) هێرشی ئاسمانی -    مانگی ئازاری 2022؛ (40) هێرشی ئاسمانی، (6) هاویشتنی تۆپ، (3) هێرشی هێلیکۆپتەر، (4) فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان. -    مانگی نیسانی 2022؛ (26) هێرشی ئاسمانی، (1) هاویشتنی تۆپ، (3) هێرشی هێلیکۆپتەر، (4) فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان. -    مانگی ئایاری 2022؛ (20) هێرشی ئاسمانی، (1) هاویشتنی تۆپ، (1) هێرشی هێلیکۆپتەر، (4) فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان. -    مانگی حوزەیرانی 2022؛ (6) هێرشی ئاسمانی، (4) هاویشتنی تۆپ، (2) هێرشی هێلیکۆپتەر، (4) فڕۆکەی بێ فڕۆکەوان. -    مانگی تەموزی 2022؛ (14) هێرشی ئاسمانی، (3) هاویشتنی تۆپ.      بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە؛ مایكل نایتس؛ حرب تركیا فی شمال العراق: باڵارقام، The Washington institute for near east policy؛ https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/hrb-trkya-fy-shmal-alraq-balarqam