درەو: - داهاتی نەوتی مانگی ئازار: ملیارێك و 128 ملیۆن دۆلار - داهاتی نەوت بۆ خەزێنەی حكومەت: 551 ملیۆن دۆلار    - داهاتی نەوت بۆ خەرجی كۆمپانیاكان: 577ملیۆن دۆلار  - داهاتی نەوت بۆ موچە: 366 ملیۆن بۆ موچە  66% - داهاتی نەوت بۆ خەرجی: 185 ملیۆن دۆلار 34% - داهاتی نەوت و پارەی بەغداد بۆ موچەی سلێمانی: 193 ملیۆن دۆلار  - سلێمانی دەبێت مانگانە : 48 ملیۆن دۆلاری داهاتی ناوخۆ تەرخان بكات بۆ موچە  - موچەی موچەخۆرانی سلێمانی مانگانە پێویستی بە: 248 ملیۆن دۆلارە نزیكەی (365) ملیار دینار - كۆی موچەی مانگانەی موچەخۆرانی كوردستان: 893 ملیار  دیناری پێویستە - موچەی مانگانەی موچەخۆرانی سلێمان: 365 ملیار دیناری پێویستە - حكومەت مانگانە بۆ سلێمانی: 287 ملیار دینار  بۆ موچە دەنرێت  - كورتهێنان بۆ موچەی سلێمانی: 78 ملیار دینارە لەداهاتی ناوخۆ پڕدەكرێتەوە  - مانگانە لە داهاتی ناوخۆی سلێمانی: (15) ملیار دینار دەنێردرێت بۆ دامەزراوە نیشتمانیەكان لە هەولێر  - مانگانە لە داهاتی ناوخۆی سلێمانی: (7) ملیار دینار دەدرێت بە دەرماڵەی خوێندكاران و مامۆستایانی وانەبێژ. -  بە داهاتی ناوخۆ و نەوت بە ئاسانی خەرجی موچە دابیندەكرێت، بەڵام حكومەت كۆنترۆڵی داهاتی لەدەستداوە و داهاتی ناوخۆ لەكاتی خۆیدا ناگەڕێتەوە بانكەكان و ناشەفافی زۆر لە داهاتی نەوت و ناوخۆدایە و بەشێك لەو داهاتانە دیارنامێنن، بۆیە داهاتی ناوخۆ چەند زیاد بكات و نرخی نەوت چەند بەرزتر بێتەوە كێشەی موچە چارەسەر نابێت  - داهاتی مانگی ئازاری حكومەتی هەرێم: - داهاتی نەوت: 551 ملیۆن دۆلار واتا (810) ملیار دینار - پارەی بەغداد: 200 ملیار دینار - داهاتی ناوخۆ: 370 ملیار دینار - پارەی هاوپەیمانان: 27 ملیار دینار - كۆی گشتی: ترلیۆنێك و 407 ملیار دینار - كۆی موچە: 893 ملیار دینار - پارەی ماوە: 514 ملیار دینار ( زیاد لە موچە)  - پارەی بەغدادی لێدەربكرێت: 314 ملیار دینار زیادەیە لە موچە ( ئەگەر بیانوویان 200 ملیارەكە تەرخانكراوە بۆ موچەی مانگی شوبات)       

(درەو):‏‎ دوای زیاتر لە مانگ و نیوێک لە دەستبەکاربوونی، ئەمڕۆ بافڵ تاڵەبانی بە فەرمی جەلال شێخ ناجی وەکو لێپرسراوی دەزگای زانیاری ناساند. بافڵ تاڵەبانی ھاوسەرۆکی یەکێتی سەردانی هێزەكانی (٧٠)ی كرد. بافڵ تاڵەبانی لە راگەیاندنی ھەواڵی ئەم سەردانەیدا لە پەیجی خۆی لە فەیسبوک، بۆ یەکەمجار (جەلال شێخ ناجی) وەکو لێپرسراوی ئاژانسی پاراستن و زانیاری—زانیاریی ھەرێمی کوردستان ناساندووە. رۆژی ١٠ ئازاری ئەمساڵ لە مەراسیمێکدا دوور لە چاوی کامێراکان، جەلال شێخ ناجی وەکو بەرپرسی دەزگای زانیاری لە شوێنی (ئەژی ئەمین) دەستبەکاربوو، میدیای یەکێتی ھەواڵی گۆڕانکارییەکەی دەزگای زانیاری بڵاونەکردەوە. شەوی ٩ی ئازاری ئەمساڵ دوای تێکچونی پەیوەندییەکانی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی، ئەژی ئەمین لێپرسراوی پێشووی دەزگای زانیاری، سلێمانی بەرەو ھەولێر بەجێھێشت و لەوکاتەوە نەگەڕاوەتەوە. ئەژی ئەمین کە لەدوای رووداوەکانی ٨ی تەموزی ناوخۆی یەکێتییەوە بەرپرسیارێی دەزگای زانیاری وەرگرت، لەدوای دورخستنەوەی لە دەزگاکە لە دوو بۆنەی گشتیدا راگەیەندراوی بڵاوکردەوەتەوەو باسی لە دەستوەردانی وڵاتان کردووە لە کاروباری ناوخۆی ھەرێم، بەڵام تائێستا ھیچ قسەیەکی لەبارەی دورخستنەوەی لە پۆستەکەی نەکردووە. جەلال شێخ ناجی لێپرسراوی نوێی دەزگای زانیاری ئەندامی سەركردایەتی یەكێتیەو پێشتر بەرپرسی ھەواڵگری ھێزەکانی ٧٠بووەو ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستانە. بافڵ تاڵەبانی لەسەردانەکەی ئەمڕۆیدا بۆ لای ھێزەکانی (٧٠) بە ئامادەبوونی وەزیری پێشمەرگە وتویەتی" رێگا بە ھیچ کەسێک نادەین ھێزی تایبەتی ھەبێت و بەھەموو شێوەیەک دژی دەوەستینەوە. یەکێک لە ھۆکارەکانی تێکچوونی پەیوەندی بافڵ تاڵەبانی و ئەژی ئەمین لێپرسراوی پێشووی دەزگای زانیاری، دروستکردنی ھێزێکی تایبەت بوو لەلایەن ئەژی ئەمینەوە.

(درەو): نوسین و ئامادەکردنی: رێکخراوی ستۆپ ( به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموکراسی ئەمریکى (NED))   پێشەکی ئامادەکردنی بودجە یەکێکە لە دەرهاوێشتەکانی دنیای مۆدێرنە، بۆ یەکەمجار کە لە بەریتانیا بودجە لە ساڵی 1698 لە پەرلەمان پەسەند کرا، دوو ئامانجی سەرەکی هەبوو کە یەکێکیان سنوردار کردنی دەسەڵاتی پاشا بو لە سەپاندنی باج بە ئارەزووی خۆی، دووەمیان دابینکردنی پارەیەکی دیاریکراو بو کە پاشا دەسەڵاتی خەرج کردنی هەبو بەو مەرجەی دەستبەرداری هەموو داهاتەکانی تری بێت، واتە دەکرێت بڵێن ئامانجی بودجە لە مۆدێلی نوێی حکومڕانی سنوردارکردن و رێکخستنی چۆنیەتی بەدەستهاتن و خەرجکردنی داهاتی گشتی و چاودێرییە، کە قۆناغ بە قۆناغ شێوازی ئامادەکردنی گەشەی کردووە. هەبوونی بودجە بۆ هەر حکومەتێک کە خاوەنی پلانی ستراتیژی بێت بۆ بەرێوەبەردن و هەوڵی جێبەجێکردنی پرۆژەکانی بدات لەماوەی کارکردنی پێویستیەکی بنەڕەتیە، چونکە بودجە واتە وەرگێرانی پلان بۆ سەر زمانی ژمارە و پارە، بەبێ ئەوەی بودجەیەکی ڕوون هەبێت کە دەستنیشانی ئەولەویەتی حکومەت بکات لەماوەی ساڵێکی دارایی هیچ حکومەتێک ناتوانێت پلانە ستراتیژیەکانی بەدی بهێنێت و بەڵێنەکانی جێبەجێبکات. بۆ بونی بودجەیەکی باش داتا و زانیاری، پلان و بەرچاو ڕوونی، توانای پێشبینیکردن وهەماهەنگی نێوان دامەزراوەکان، گشتگیربوون و بەشداری هەموان. مکوڕبوون لەسەر شەفافییەت و بنەماکانی بەرێوەبردنی باش لە پێویستیە سەرەکیەکانن، ئەمانە هەبوو بەیەکەوە دواجار دەتوانن بودجەیەکی باش بهێننە بەرهەم کە لە خزمەت هێنانەدی ئامانجەکانی گەشەپێدانی وڵات بن. دەتوانین بڵێین کاتی پەسەندکردنی بودجە وەک چۆن بۆ حکومەت گرنگە بەهەمان شێوە رۆژێکی گرنگیشە بۆ هاوڵاتیان چونکە لە بودجەکەدا رەنگ رێژی ساڵێکی دارایی وڵات دەکرێت و ئەرک و مافی هاوڵاتیانیشی تێدا جێگیر دەکرێت. بۆچی پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان؟ بەلەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستیەی کە ماوەی 9 ساڵە حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی لە گرنگترین ئەرکی ساڵانەی بواردووە و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی ئاراستەی پەرلەمان نەکردووە کە خەریکە وەک حاڵەتێکی ئاسایی لێی دەڕواندرێت، نەبونی بودجە هەرێمی کوردستانی دوچاری کۆمەڵێک تەنگژەی ناڕوونی لە داهات و خەرجیەکان کردۆتەوە، هەروەها دەسەڵاتەکان روون نیە و وونبووە، ئاراستەی  سیستەمی ئابوری کوردستان دیار نییە کە ئایە بەتەواوی بەرەو سەرمایەداری دەبرێت، کە وەک دەبینین رۆژانە باج و رسومات زیاد دەکرێت، کەچی سەرەرای ئەو زیادبوونانە خزمەتگوزاریە گشتیەکان بەرەو پاشەکشەیە، تەندروستی و خوێندن لە پاشەکشەیە و برەو بە خوێندن و سیستەمی تەندروستی ئەهلی دەدرێت، هەبونی بودجە رێگایەکە بۆ ڕوونکردنەوەی ئاراستەی سیستەمی ئابوری کە وەک ئاماژەمان پێکرد یەکێکە لە کێشەکانی ئەمرۆی کوردستان. ئێمە هەوڵدەدەین لەم راپۆرتە کە دەرەنجامی کۆمەڵێک فۆکەس گروپ و دیتنی خەڵکی پسپۆر و بەدواداچونە لەگەڵ دامەزراوە دەستوریەکانی هەرێمی کوردستان، کۆمەڵێک پرسی تایبەت بە نەبونی بودجە لەکوردستان و مەترسی بەردەوامی ئەم پرۆسەیە لەسەر ئێستا و ئاییندەی هەرێمی کوردستان بخەینە ڕوو، هاوکات لە پاڵیدا کۆمەڵێک پێشنیاریش بۆ پەسەندکردنی بودجەیەکی باش و زانستی و سەردەمیانە بخەینە ڕوو. بنەماى کارى راپۆرتەکە:  رێکخراوی ستۆپ لە چوارچێوەی پرۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و دەسەڵاتی یاسا) کە بە پاڵپشتى سندوقى نیشتمانى بۆ دیموکراسی NED ئەمریکى جێبەجێ دەکات. لەم وەرزەدا پڕۆژەکە بەشێکى تایبەتە بە کارکردن دەربارەى بودجەى لە هەرێمى کوردستان، کە تێیدا چوار چالاکى گفتوگۆى کراوە لە شارەکانى (هەولێر و سلێمانى و هەڵەبجە و دهۆک) ئەنجامدرا.  کورتەى جێبەجێ کردن: ئەو پرۆژەیە لە ئۆکتۆبەرى ٢٠٢١ دەستى پێکردووە و چالاکیەکانى تاوەکو سێپتێمبەرى ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. (رێکخراوەکەمان هەوڵدەدا لە ئایندەش وەک پرۆژەیەکى درێژخایەن چالاکى بەردەوامى دەربارەى بودجە  هەبێت). چالاکى یەکەم سلێمانى ١١/١٢/٢٠٢١ چالاکى دووەم دهۆک ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاکى سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاکى چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوکات ٧ چاوپێکەوتنى لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێکى پێنج کەسى لە رێکخراو سەرپەرشتى پرۆژەکەى کردوە. ئامانجى کارکردن دەربارەى بودجە: ١. دروستکردنى فشار بۆ ئەوەى حکومەتى هەرێمى کورستان پرۆژە یاساى بودجەی ساڵانەی بخاتە بەرنامەى کاری و بباتە پەرلەمان و پەسەند بکرێت.  ٢. بەمەبەستی چەسپاندنی شەفافیەت و رێگری لە گەندەڵی و دانانی بودجەیەکی پێشکەوتوو بۆ هەرێمی کوردستان. ٣. هێنانە پێشەوەى ئەزموونى بەشدارى هاوڵاتیان و رێکخراوەکان لە دارشتنى پلانى بودجەى ساڵانە، هەروەها چاودێرى کردنى. ئامانجى گفتوگۆکراوەکانى شارەکان:  یەکەم: لەو چالاکیانە دا نوێنەری حکومەت، پەرلەمان، ئەنجومەنی پارێزگا، رێکخراوەکان، مامۆستایانی زانکۆ، شارەزا پرسی بودجە بەشداربوونە و تاوەکو گفتوگۆیەکى زانستى لەسەر پرسی بودجە بکرێت. هاوکات تیمەک لە رێکخراوەکەمان سەرنج و راسپاردە و پێشنیارەکانى تۆمار دەکرد.  دووەم:  تۆڕێکى چاودێرى لەو چوارچێوەیە گفتوگۆکراوەکانى شارەکان دروست بکرێت لە ئایندەدا کار دەربارەى بودجە بکات. لە هەر بەشێکى گفتوگۆکان تەوەرێک تایبەت کرا بۆ ئەوەى شێوازى رۆڵی رێکخراوەکان دیارى بکرێت وەک بەشێک لە پڵانى داڕشتنى سیاساتى گشتى بودجە. کۆکردنەوەى زانیارى: هاوکات بەمەبەستى کۆکردنەوەى زانیارى دەربارەى ئاستەنگەکانى بەردەم بودجە لە هەرێمى کوردستان و ئامادەکارى راپۆرت ٧ چاوپێکەوتن لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدرا، لە پەرلەمان، بەرپرسانى حکومى، مامۆستاى زانکۆ و چالاکوان. لە چوارچێوەى گفتوگۆکراوەکانى شارەکان و چاوپێکەونى شارەزایانى بودجە و خوێندنەوەى چەندین توێژینەوەى زانستى و راپۆرتى رێکخراوەیی و میدیایی، بوون بە بنەماى ئامادەکردنى ئەو راپۆرتە. ناوەڕۆکى کارى راپۆرت: لە راپۆرتەکەدا گرنگى بودجە لە چەسپاندنى شەفافیەت و پێشخستنى حوکمڕانى و گەشەى ئابوورى روونکراوەتەوە، هاوکات زیانەکانى 9 ساڵ حوکمڕانى بەبێ یاسای بودجە باسکراوە، دیاریکردنى مۆدیلى گونجاو بۆ پێشخستنى بودجە لە هەرێمى کوردستان. کۆتایی راپۆرتەکە بە دەرئەنجام و راسپاردەکان دێت. راپۆرتەکە کۆمەڵێک پرسیارى گرنگى دەربارەى بودجە و گرنگى بۆ هەرێمى کوردستان کردووە و بەدواى وەڵامەکانى داچووە.  بەشی یەکەم بودجە لەنێوان هەبوون و نەبونیدا  پێناسەی بودجە و خەسڵەتەکانی  بودجە لەنێوان هەبوون و نەبونیدا  پێناسەی بودجە و خەسڵەتەکانی  بودجەی گشتی: بریتیە لە سیستەمێک کە تیایدا پێشبینی داهات و خەرجیەکانی ساڵی دارایی داهاتوو تیایدا بەشێوەی خشتەی ژمارە دەخرێتە ڕوو، کە رەنگدانەوەی ئامانج و ویستەکانی حکومەتە کە دەیەوێت بیانهێنێتە دی کە خۆی دەبینیتەوە لە ئامانجی سیاسی، ئابوری و  کۆمەڵایەتی، هەروەها وەک یەکێک لە ئامرازەکان دادەندرێـت بۆ چاودێری حکومەت. واتە بودجە بریتیە لە داهاتی گشتی لەدەستی حکومەت کە پێویستە بۆ بەرژەوەندی گشتی بەشێوەیەکی ڕوون و گشتگیر بەکاریبهێنێتەوە، دەکرێ بلێین ئەم پرۆسەیە لە سێ بەشی سەرەکی پێکدێت، چۆن داهاتی گشتی دەستدەخرێت، چۆن بەرێوەدەبرێت، دواتر چۆنیش دابەش دەکرێت. بەدەر لەوە حکومەت ناتوانێت بەرچاو ڕوونی پێویستی هەبێت لەبارەی داهاتەکان و سەرچاوەکانی بەشێوەیەکی شەفاف و هەروەها چۆنیەتی خەرجکردنی کە بتوانێت بەرژەوەندی هەموو پێکهاتە و چین و توێژەکان رەچاوبکات. خەسڵەتە سەرەکیەکانی بودجە ١. یەکانگیری:  بەمانای ئەوەی هەموو بەشەکانی داهات و خەرجی گشتی پێویستە لە یەک خشتە و بەڵگەنامەی یەکگرتوو بێت بەبێ هیچ لێدەرکردنێت، ئەم بنەمایە یارمەتی لایەنەکان دەدات بەتایبەت دەسەڵاتی یاسادانان کە بە ئاسانی بگاتە زانیاری پێویست لەبارەی داهات و خەرجیەکان بۆ هەڵسەنگاندن و شیکردنەوە و پەیوەندی بەشەکانی بەیەکترەوە، هاوکات زانیاری پرۆژە و پلانی حکومەت لەهەموو بوارەکان. ئەم بنەمایە لە دوو ڕوو سودی دەبێـت: یەکەمیان لەڕووی دارایی، مەرکەزیەت و بەرچاو ڕوونی دارایی بۆ دەوڵەت و حکومەت دروستدەکات، دووەمیان دەبێتە هۆى ئاسانکاری بۆ پسپۆران و شارەزایانی ئابوری بۆ هەڵسەنگاندنی  داهات و خەرجیەکان و جیاوازی لەنێوانیاندا. ٢. ساڵانەیی بودجە: وەک نەریتێک بودجە بۆ ماوەی یەک ساڵ ئامادە دەکرێت، ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی هەندێک بنەمای دارایی و سیاسی، لەبارەی ئابوریەوە  ماوەی یەک ساڵ دادەندرێت بەوەی باشترین کاتە بۆ ئەوەی مەزندەی داهات  و خەرجی بکرێت، چونکە لەماوەی یەک ساڵدا کردە داراییەکان دووبارە دەبنەوە، لەڕووی سیاسیشەوە ماوەی ساڵێک کاتێکی گونجاوە بۆ ئەوەی دەسەڵاتی یاسا دانان بتوانێت چاودێری حکومەت بکات و لە حاڵەتی هەبونی کەموکوڕی دەتوانێت لێپرسینەوەی لەگەڵ بکات. ٣. گشتگیری:  بەو مانایەی چۆن پێویستە بودجە بەبێ هیچ لێدەرکردنێک هەموو داهات و خەرجیەکان لەخۆی بگرێت، لەهەمانکاتدا بابەتێکە پەیوەندی بە هەموو هاوڵاتیان هەیە، بۆیە پێویستە بەر ژیانی هەمووان بکەوێت و هەمووان بەجۆرێک لە جۆرەکان خۆیانی تێدا ببینەوە، وەک چۆن ئەرکیان دەکەوێتە سەر لەرێی پێدانی باج و رسومات بەهەمان شێوە پێویستە مافیشیان پێبدات، بۆ ئەوەش دەبێت زانیاری تەواو لەبەردەست دابێـت لەبارەی ژمارەی دانیشتوان، چین و توێژەکان، بێکاران، پێویستیەکان، پێویست دەکات لە کۆکردنەوەی داهات و دابەشکردنی خەرجیەکان دادپەروەری و هاوسەنگی رەچاوبکرێت، بەمانای ئەوەی هیچ چین و توێژێک لەسەر حیسابی ئەوانی تر زیاتر سودمەند یان زەرەرمەند نەبێت. ٤. هاوسەنگی داهات و خەرجی: مەبەست لێی رەچاوکردنی هاوسەنگی بڕی ئەو داهاتەیە کە دەکەوێتە دەست حکومەت لەگەڵ خەرجیەکانی، کەمتر حاڵەتی زیادە ڕوو دەدات، بەڵام زیاتر کورت هێنانە. ئەگەرچی تێگەیشتنێکی تریش هەیە  بۆ هاوسەنگیەکە پێیان وایە مەبەست لێی هاوسەنگی ئابورییە، کە لەو ڕوانگەوە دەکرێت  کورت هێنانی بە ئامانج هەبێت لە بودجەکە، لەپێناو هێنانەدی پرۆسەیەکی فراوانتری ئابوری و پێشخستنی لە دوور مەودا. هەبونی کورتهێنان لە بودجە بەشتێکی ئاسایی دادەندرێت ئەگەر هاتوو لەپێناو ئامانجێکی درێژ خایەن بێت، کە زۆرینەی جار لەرێی قەرزەوە هەوڵی پڕکردنەوەی کورتهێنانەکە دەدرێت.  بەگشتی ئەوەی گرنگە لەم بنەمایە، هاوسەنگیە، بەجۆرێک لەداهاتوو حکومەت بەهۆی کورتهێنانەوە نەخرێتە ژێر قەرزێک کە توانای دانەوەی نەبێت یاخود دوچاری کێشەی ئابوری و سیاسی بکاتەوە.   هەرێمی کوردستان و بودجە لەدوای راپەرینەوە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 1993  تا 2013 بەشێوەی پچڕ پچڕ ساڵانە یاسای بودجەی پەسەند کردووە،  ئەم ماوەیەش بۆ دوو قۆناغی سەرەکی دابەش دەبێت، قۆناغی یەکەم ساڵانی 1993 تا 2009 لە خۆ دەگرێت کە لەم قۆناغە پرۆژە یاساکان زۆر بە کروچ و کاڵی ئامادە کراون، زۆرینەی خەسڵەتە بنەڕەتیەکانی بودجە لە خۆ ناگرێت، باسی سەرچاوەکانی داهاتی تێدا نیە، چۆنیەتی خەمڵاندنی داهات ڕوون ناکاتەوە، کە ئەمە بەشێکی سەرەکی بودجەیە، بەڵکو تەنها بەشی دیاریکردنی ئەو لایەنانەی مافی خەرجیان هەیە و داهاتی خەمڵێنراوی تێدایە. لەو ماوەیەش (١٢ ساڵ) بودجە پەسەند نەکراوە. هەرچی قۆناغی دووەمە کە 2010 تا 2013 لە خۆ دەگرێت، ئەو پرۆژە بودجانەی ئامادەکراون، داهاتەکانیان لە خۆگرتبوو و تاڕادەیەک بەشێوەیەکی وردتر ئامادەکراون.   -    هەرێمى کوردستان لە ساڵانى ١٩٩٢ تاوەکو ٢٠١٣ تەنها ١٠ ساڵ بودجەى هەبووە.  -    هەرێمى کوردستان لە ساڵانى ٢٠١٤ تاوەکو ٢٠٢١ بودجەى نەبووە کە ئەمە بە درێژترین ماوە دادەندرێت تیایدا هەرێمی کوردستان بەبێ بودجە بێت. 9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکدا بەراگرتنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2014ەوە حکومەتی هەرێم هیچ پرۆژە یاسایەکی بودجەی ئامادە نەکردووە و بۆ پەرلەمانی کوردستان نەناردووە، واتە لەو ماوەیە خەرجیەکانی هەرێمی کوردستان لە دەرەوەی یاسا ئەنجام دراون، سەرچاوە و بڕى داهات ناڕوون بووە. کە ئەمەش پێشێلکاریەکی ڕوونی یاسایە، نەبوونی بودجە لەچەند ڕووێکەوە زیان بە حکومەت و هەرێمی کوردستان دەگەیەنێت: ١. پەرتبوونی سەرچاوەکانی داهات: بەو پێیەی یەکێک لە خەسڵەتەکانی بودجە بریتیە لە گشتگیری، واتە پێویستە هەموو سەرچاوەکانی داهات بچێتە ناو یەک خشتە لەوێ دوبارە بڕیار لە خەرجیەکان بدرێت، بەڵام لە هەرێمی کوردستان ئێستا وەزارەتی سامانەسروشتیەکان بە بڕێک لە داهات تەمویلی مووچە دەکات واتە سەرجەم داهاتەکانی بۆ ناگەرێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی ناڕوونی لە سەرچاوە و بڕی داهات. هەروەها دروست بوونى ژمارەیەک سندوقی لە وەزارەتەکان، واى کردوە داهاتەکان نەگەڕێتەوە. ٢. کۆنترۆڵکردنی دەسەڵاتی خەرجی و فەرامۆش کردنی لامەرکەزیەت: یاسای بودجە دەسەڵاتی خەرجکردنی پارە دابەش دەکات، لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەت و دامەزراوە جیاجیاکان، بەڵام کاتێک ئەم پرۆسەیە بەگوێرەی یاسا رێک نەخرابێت ئەم دەسەڵاتە زۆرینەی دەگەڕێتەوە ئەنجومەنی وەزیران و کاری دامەزراوەکان سست دەکات. ٣. نا هاوسەنگی لە خەرجیەکان: ئامانجێکی سەرەکی بودجە دروستکردنی هاوسەنگیە لە خەرجیەکانی حکومەت، بەو مانایەی هەموو چین و توێژ و سێکتەر و ناوچە جوگرافیەکان سوودمەند بن لە داهاتی گشتی، ئەم ئامانجەش بەبێ بوونی بودجە، کە بریتیە لە یەکخستنی داهات و خەرجی بەدی نایەت، وە ڕوون نابێتەوە کە چۆن خەرجیەکان دانراون و بنەمای هاوسەنگی و دادپەروەری تێدا جێکراوەتەوە. سەرۆکی حکومەتی هەرێم لەسەرەتای ئەم کابینەیە رایگەیاند کە مووچەخۆران تەنها 25% خەڵکی کوردستان پێکدەهێنن، بۆیە نابێت حکومەت لەدابەشکردنەوەی داهاتی گشتی تەنها مووچەخۆران ببینێت، بەڵکو پێویستە بەرژەوەندی ئەوانی تریش رەچاو بکات، کە ئەمە تەنها لە دارشتنی بودجە بەدیدێت. ٤. لاوازکردنی رۆڵی پەلەمان و دامەزراوەکانی چاودێری: هەبونی بودجە یەکێکە لە ئامرازەکانی چاودێریکردنی حکومەت، پەرلەمان یەکێک لە کارە هەرە گرنگەکانى دەرکردنى پرۆژە یاسای بودجە  کە ئەرکێکی راستەوخۆیەتی، چونکە بودجە پێویستی بە پشتراستکردنەوە و بە یاسایی کردن هەیە کە ئەمە ئەرکی پەرلەمانە، لەهەمانکاتدا رۆڵی چاودێری کردنیشی دەبێت، بۆیە کاتێک ئەم بودجە نەبێت ئەم پرۆسەیەش نامینێت، لەهەمان کاتدا لاوازکردنی رۆڵی دیوانی چاودێری داراییشە کە بەبێ بونی یاسای بودجە ناتوانن بەشێوەیەکی دروست چاودێری داهات و خەرجیەکانی حکومەت بکەن. ٥. دەرفەتی گەندەڵی و ناشەفافییەت زیاتر دەکات: هەبونی بودجە واتە دەرهێنانی هەموو داهاتەکان و خەرجیەکان لە تاریکی بۆ ڕوناکی، هەموو ژمارەکان ڕوون دەکرێتەوە، سەرچاوەکانی داهات و خەرجیەکان، پێویستە بەشێوەیەکی شەفاف بخرێنە ڕوو، کاتێک ئەم پرۆسەیە نابێت واتە ژمارەکان لە تاریکی دەمێننەوە، ئەمەش چاودێریەکی باش ئەستەم دەکات و دەرگا بۆ گەندەڵی دەکاتەوە. ٦. نەمانی متمانەی خەڵک بە داتاکانی حکومەت: کاتێک بەڕوونی لە بودجە سەرجەمی داهات و خەرجیەکان نەخرێتە ڕوو، حکومەت بەڵگەی پێویست نەخاتە ڕوو بۆ ئەوەی رای گشتی باوەر بە ژمارەکان بکەن، پەرلەمان و دامەزراوەکانی توێژینەوە و کۆمەڵی مەدەنی و میدیا بەشێوەیەکی ورد نەیخەنە ژێر هەڵسەنگاندن، دواجار خەڵک بەرامبەر هەر ژمارەیەکی حکومەت بەگومان دەبێت و باوەڕی پێناکات. ٧. نەمانی دیاریکردنی ئەولەویەت کە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان بێت: بەو پێیەی بودجە تەنها گوزارشت نیە لە خشتەیەکی بێ رۆح و  پێشینە نیە، بەڵکو پرۆسەیەکی دوور و درێژە و لەچەندین ئاست دامەزراوەکان بەشداری تێدا دەکەن، دەکرێت تادارەیەکی باش وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان و رەنگدانەوەی واقیع دەبێت، بەڵام کاتێک ئەم پرۆسەیە فەرامۆش دەکرێت و لەسەرەوە بڕیار لەسەر چۆنیەتی خەرجیەکان دەدرێت، ئەوکات ناتوانێت وەڵامدەرەوەیەکی واقیعی خواستی چین و توێژەکان بێـت. ٨. بەربەست لەبەردەم  جێبەجێکردنی پلانە ستراتیژیەکانی حکومەت: بودجە تەرجەمەی ژمارەیی پلانەکانی حکومەتە، کاتێک حکومەتێک بیەوێت گرنگی بەکەرتێک بدات زیاتر لە کەرتەکانی تر و ئەولەویەتی پێببەخشێت، پێویستە ئەم گرنگیپێدانە لە پرۆژەی بودجە رەنگ بداتەوە، بۆ نمونە حکومەتی هەرێم لە کارنامەی کابینەی نۆیەم سێ کەرتی کردۆتە ئەولەویەتی خۆی، (پیشەسازی، کشتوکاڵ، گەشتوگوزار)، بەڵام کاتێک بودجە نەبێت، حکومەت ناتوانێت بەرچاوی ڕوون بێت بە چ فۆرمێک گرنگی بەم کەرتانە بدات بۆ ئەوەی پێشیان بخات، بۆیە جێبەجێکردنی پلانی ستراتیژی بەبی بونی بودجە ئەستەم دەبێت. ٩. لاوازبوونی پەیوەندی دامەزراوەکان بەیەکەوە: بەو پێیەی پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەکی گشتگیرە، لەنێوان دامەزراوەکان لە پەرلەمان و حکومەت و وەزارەت و پارێزگا یەکە جیاجیاکان و دەستە چاودێریەکان و رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و میدیا و هاوڵاتیانیش، لەم پرۆسەیە یەکە کارگێڕییەکان وادەکات دامەزراوەکان ئاگاداری پلانی یەکتر بن و یەکتر تەواو بکەن، وادەکات دامەزراوەکان لەناوخۆیاندا گرنگی بە کۆکردنەوەی داتا و زانیاری بدەن بۆ دارشتنی پلان و پرۆژەکانی خۆیان، تا بتوانن قەناعەت بە سەرووی خۆیان بکەن کە پرۆژە و پلانەکانی ئەوان پێویستە و دەبێت لە بودجە جێبکرێتەوە. ١٠. لاوازبونی بەرێوەبردنی دارایی گشتی: پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەکی زانستیە و بنەمایەکە بۆ گەشى ئابوورى، لە مۆدێلە پێشکەوتوەکانی دنیا بەردەوام لە نوێبونەوە و هێنانە پێشی تەکنیکی نوێیە، لەپێناو ئەوەی بودجە بە باشترین شێوە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان بێت، کاتێک لە بنەڕەتدا پرۆژەی دارشتنی بودجە فەرامۆش بکرێت، ناتواندرێت سوود لە ئەزمون و تەکنیەکە نوێیەکان وەربگیرێت بۆ ئەوەی پرۆسەی بەرێوەبردنی دارایی گشتی بەهێزتر بکرێت، بەجۆرێک کەمترین خەرجی و زۆرترین بەرهەم بەدی بهێنێت. ١١. نادڵنیایی لەبارەی کەرتی باج و ڕسومات: بەو پێیەی داهات بەشێکی گوزارشتە لە کۆکردنەوەی باج و ڕسومات، لە بودجە بۆ سەرجەم بەخشەرانی باج و رسومات ڕوون دەبێتەوە کە ئەو پارەی ئەوان دەیدەن بە ناوی باج  و رسومات کە دەچێتە خەزێنەی گشتی چۆن جارێکی تر لە بوارە جۆربەجۆرەکانی خزمەتگوزاری بەکاردەهێندرێتەوە، ئەم پرۆسە وادەکات پرۆسەی پێدانی باج و رسومات رێکبخرێتەوە، هەر زیاد کردن و کەمکردنێک تیایداندا بەچەندین پرۆسە تێدەپەرێت و دڵنیایی دروستدەکات، کە بۆچی لەکەرتێک باج یان رسومات زیاد دەکرێت، نەبونی ئەم پرۆسەیە وادەکات هاوڵاتی و باجدەر بەهۆی ئەوەی متمانەی بە چارەنوسی ئەم باجە یان رسوماتە نیە، هەوڵدەدات خۆی لێبدزێتەوە، بۆ نمونە لە وەرگرتنی رسوماتی رێگا و بان و ژینگە لە شوفێران، بەگوێرەی بەدواداچون داهاتەکانیان لەم بوارانە خەرج ناکرێتەوە. پاساوەکانی نەبونی بودجە لە هەرێم لە دوای قەیرانەکانی ساڵی 2013 و بڕینی بودجە و پاشان لە 2014 شەڕی داعش، حکومەتی هەرێم کردیە پاساوی ئەوەی چیتر پرۆژە یاسای بودجە ئامادە نەکات، بەو پێیەی بەرچاو ڕوونی نەبوە بۆ بڕی داهاتەکان بەتایبەت ئەوەی لە بەغداوە دەهاتە هەرێمی کوردستان. بەڵام ئەم پاساوە بەگوێرەی یاسا قبوڵکراو نیە، زیاتر لەوە پسپۆران پێیان وایە لەکاتی هەبونی قەیران بونی پرۆژەی بودجە زۆر پێویستترە، بۆ ئەوەی حکومەت بەشێوەیەکی تۆکمەتر بتوانێت داهاتەکانی رێکبخات و خەرجیەکانی ئاراستە بکات. حکومەتی هەرێم لەم ماوەیە بەهۆی نەبونی بودجە هەموو خەرجیەکانی لە دەرەوەی یاسا بووە، لە ٢٠١٤ تا ٢٠٢٠  راگەیەنراوی دارایی (بیان مالی) لەجیاتی (حیساب ختامی) ئاراستەی پەرلەمان کردووە، جگە لە راپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت لەبارەی وردبینی لە داهاتی کەرتی نەوت، ئەگەرچی لەگەڵ کابینەی نۆیەم گۆڕانکاریەک لەم ڕوە ڕوویدا، حکومەت هەنگاوی هەندێک ناوە بە ئاراستەی خستنە ڕووی  داهاتەکانی، بەڵام ئەمەش چەند کێشەیەکی هەبوە:     تا ئێستا زانیاری لەبارەی ئەوە نیە کە ئەو ژمارانەی وەک داهات حکومەتی هەرێم رایدەگەیەنێت سەرجەمی داهاتە بەدەستهاتوەکانی هەرێمە؟ بەهۆی ئەوەی نەخراوەتە یاسای بودجە و پەرلەمان و دامەزراوەکانی چاودێریش نەیانتوانیوە بەدواداچونی پێویست بکەن لەبارەی بڕ و سەرچاوەکانی داهات لە هەرێم.     بەهۆی مانەوەی کاریگەریەکانی دوو ئیدارەیی تا ئێستاش بەشێکی داهاتی خاڵە سنورییەکان ناگەڕێنەوە خەزێنەی گشتی وەک لە لێدوانی بەرپرسانی حکومەت و پەرلەمانتاران رەنگدەداتەوە.     تا ئێستاش هەموو داهاتەکانی هەرێم ناگەڕێنەوە وەزارەتی دارایی وەک ئەوەی لەسەرەتای ئەم کابینەیە جەختی لێکرایەوە، بەڵکو بۆ مووچە وەزارەتی سامانە سروشتیەکان مانگانە بە بڕێک پارە تەمویلی وەزارەتی دارایی دەکات بۆ خەرجیەکان. بەشى دووەم  مۆدیلە تازەکانى بودجە  هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ جۆرە بودجەیەکە مۆدیلە تازەکانى بودجە  هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ جۆرە بودجەیەکە؟ بەگوێرەی ئەم شیکاریەی لە بەشى یەکەم دەربارەى بودجە کردمان، هەبونی بودجە پێویستیەکی حەتمیە بۆ پێشخستنی حکومرانی باش لە هەر ناوچەیەکی حکومرانی، بۆیە هەرێمی کوردستانیش کە ماوەی 9 ساڵە بە قەیرانێکی درێژ خایەنی ئابوری و دارایی تێدەپەرێت، نەبونی بەرچاو ڕوونی لەبارەی داهات و خەرجیەکانی و چۆنیەتی ئیدارەدانی پرۆسەکە وای کردوە  کێشەکانی قوڵتر بێتەوە، بۆیە ئامادەکردنی پرۆژە یاسای بودجە دەکرێت یەکێک بێت لە دەرچەکانی دەرباز بوون لەو قەیرانە درێژخایەنە، بەو مەرجەی بنەماکانی دارشتنی بودجەیەکی باش رەچاو بکرێت. بۆ ئەم مەبەستەش بەگوێرەی توێژینەوەی ئێمە ئەم پرۆسەیە پێویستی بەچەند قۆناغێک هەیە بەم شێوەیە: شێوازى پەیڕەوکراوى ئامادەکردنى بودجە لە هەرێمى کوردستان بودجەى بنود: دەستپێکردنی پرۆسەی داڕشتن و پەسەند کردنی بودجە ئەو فۆرمەی داڕشتنەی بودجەی هەرێمی کوردستان کە تا ساڵی 2013 بەردەوام بوو، دەکرێت بڵێین کۆنترین شێوازی ئامادەکردنی بودجەیە، کە لە دوای دروستبونی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی ١٩٢١ پشتی پێبەستراوە، کە بە (بودجەی بنود) ناسراوە، لەم فۆرمە کۆمەڵێک خشتەی ئامادە هەیە، ساڵانە حکومەت داهات و خەرجیەکانی خۆی تێدا دادەرێژێت، بە پشت بەستن بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانی رابردوو، بەسروشتی خۆی ئەم فۆرمە ساڵانە کەمترین گۆڕانکاری تێدا ڕوودەدات. فۆرمی دارشتنی بودجە لەم مۆدێلە لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە، لەسەر بنەمای بەشداری لایەنەکان بۆ دیاریکردنی داهات و خەرجیەکانیان، بە گۆڕانکاریەکی کەم، کێشەی ئەم فۆرمە ئەوەیە وەک پێویست ناتوانێت وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی گەشەپێدانی ئابوری بێت، بەڵکو زیاتر لە بەرێوەبردنی سادەی خەرجی و داهاتە.  واتە لەم فۆرمە حکومەت ناتوانێت گۆڕانکاریەکی ئەوتۆ لە داهات و خەرجی ساڵانەی خۆیدا بکات، بەڵکو پابەندە بە کۆمەڵێک خشتەی دیاریکراو کە دەبێت ساڵانە پڕ بکرێتەوە، لایەنەکانی خوارەوەش کە بەشداری لە دارشتنی دەکەن بەهەمان شێوە پابەندن بە کۆمەڵێک خشتەی پێشوەختە. لەم شێوازەدا کەمتر دەتواندرێت گۆڕانکاری ریشەیی لە بودجەی ساڵانە بکرێت بە قازانجی پلانە نوێیە ستراتیژیەکانی حکومەت، بەڵکو زیاتر تەواوکاری دەبێت بۆ بودجەی ساڵی پێش خۆی. هەرچەندە بۆ ئەم قۆناغەی هەرێمی کوردستان هەنگاوێکی باش دەبێت، بۆ ئەوەی دوبارە دەست بە پرۆسەی دارشتنی بودجە بکرێتەوە، دواتر هەنگاو بە هەنگاو بەرەو فۆرمە نوێیەکانی ئامادەکردنی بودجە هەنگاو بنرێت بە پشتیوانی و هاوکاری دامەزراوە نێودەوڵەتیەکان و ناوخۆییەکان و پسپۆرانی بوارەکە. بۆ پێشخستنى ئەو شێوازە چەند تێبینیەک دەخەینەڕوو: •    پێویستە بودجەکە گشتگیر بێت سەرجەم داهات و خەرجیەکان لەخۆ بگرێت. •    پابەندبوون بە کاتی تێدابێت لە پێشکەشکردن و پەسەندکردن، هەروەها ژمێرەی کۆتایی. •     بنەمای لامەرکەزیەت لە دارشتنیدا رەچاو بکرێت. •    بەشداری چین و توێژەکان و لایەنەکان لە دارشتنی رەچاو بکرێت. •    بەر مەبنای ئەولەویاتەکانی پرۆژە ستراتیژیەکانی حکومەت بێت. مۆدیلە تازەکانى بودجە ١. بودجەی بنەما سفری ئەم فۆرمەی دارشتنی بودجە بەتەواوی جیاوازە لە فۆرمەکانی تری، بەشێوەیەک کە بودجەی پێشوو ناکرێتە بنەما بۆ دارشتنی بودجەی نوێ، بەڵکو بەشێوەیەکی تەواو سەربەخۆیانە دادەرێژرێت، بەجۆرێک دەبێت هەموو خەرجیەک پاساو و هۆکاری خۆی تێدا ڕوون بکرێتەوە، ئەم فۆرمە لە دارشتنی بودجە دەرفەتی ئەوە دەرەخسێنێت هەموو بوارەکان سەر لەنوێ هەڵسەنگاندنیان بۆ بکرێتەوە، گۆڕانکاری ریشەیی لە بودجە بکرێت، بەگوێرەی تێگەیشتنی نوێ و پێویستیە نوێیەکان. ئەم فۆرمە چەند گرنگیەکی هەیە: 1.    هەموو ئەو خەرجیە یەکلابوەوانە لادەبێت کە ساڵانە بەبێ هەڵسەنگاندن دووبارە دادەندرێنەوە، بەڵکو ئەولەویەت دەدات بەوانەی پێویستن و لابردنی ئەوانەی گرنگ نین. 2.    دەرفەت دەدات بۆ ئەوەی ئازادانە هەر مۆدێل و شێوازێک لە پرۆژەی بودجە رەچاوبکرێت کە لە خزمەت بەرژەوەندی گشتی دایە. ئایە گونجاوە بۆ هەرێمی کوردستان؟ خاڵی لاوازی ئەم مۆدێلە ئەوەیە کە کات و توانایەکی زۆری پێویستە بۆئەوەی دابرێژرێت و پرۆسەیەکی ئاسان نیە، لەهەمان کاتدا بەو پێیەی هەرێمی کوردستان لەسەر شێوازی بودجەی بنود راهاتووە و زۆرینەی خەرجیەکانی جێگیرە بۆ نمونە بەگوێرەی یاسای بودجەی ساڵى 2013 دا، بودجە ٦٩% بۆ بوارى بەگەڕخستن؛ مووچە رۆیشتوە، بودجە ٣١% خەرجیەکان بۆ بوارى وەبەرهێنانە. سودێکی ئەوتۆ لەو مۆدێلە نابینێت، کاتێک نەبێت گۆڕانکاری ریشەیی لە خەرجیەکانی ڕووبدات ئەمەش کاتی پێویستە. ٢. بودجەی ئەولەویەت پێدان بەیەکێک لە تیۆرە هەرە گرنگەکانی دارشتنی بودجە دادەندرێت، کە تیایدا دوای ئەوەی داهات و خەرجیەکان هەڵدەسەنگێندرێت، هەوڵدەدرێت لە دارشتنی پرۆژەی بودجە ئەو ئەولەویەتە زۆر پێویستانە دیاری بکات کە بخرێنە بودجەی ساڵەکە. دیاریکردنی ئەولەویەتەکانیش پێویست دەکات پرۆسەیەکی گشتگیر بێت و دەرەنجامی داتا و زانیاری و شیکاری و بەشداری چین و توێژ و لایەنەکان بێت. لەم پرۆسەیە تەرکیز دەکەوێتە چۆنیەتی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان بەجۆرێک هۆکارەکانی تێدا ڕوون دەکرێتەوە لەگەڵ تێچوون و کات لەکۆتایشدا سودەکانی دەخرێتە ڕوو، لەسەر ئەم بنەمایە پرۆژەیەکی خزمەتگوزاری پێش دەخرێت و یەکێکی تر دوادەخرێت، واتە لە دەرەوەی میزاجی شەخسی و بڕیاری تاک لایەنە و رەچاونەکردنی جەدوایە. ئەم شێوازە لە دارشتنی بودجە یارمەتیەکی زۆری حکومەت دەدات بۆ ئەوەی بودجە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی هاوڵاتیان بێت، بتوانێت پلانە ستراتیژیەکانی خۆی لەبواری پەرەپێدانی ئابوری جێبەجێ بکات، جۆر و ئاستی خزمەتگوزاریەکانی پێشوو هەڵسەنگێنێت و بیکاتە بنەما بۆ پرۆژەکانی داهاتوویی. گرنگترین بەشی ئەم فۆرمە لەدارشتنی بودجە ئەوەیە، ئەوەندە چاوی لەسەر دەرەنجامی پرۆژەکانە کەمتر فۆکەسی لەسەر خەرجیەکانە، وەک ئەوەی لە شێوازە تەقلیدیەکەی دارشتنی بودجە دەبینرێت. ئایە گونجاوە بۆ هەرێمی کوردستان؟ بەلەبەرچاوگرتنی ئەم تایبەتمەندیەی کە لەم فۆرمەی دارشتنی بودجە هەیە، بەتێگەیشتنی ئێمە گونجاوترینە لە ئێستا بۆ هەرێمی کوردستان، پێشنیاردەکەین حکومەتی هەرێم پلانی بۆ دابرێژێت بۆ ئەوەی قۆناغ بە قۆناغ  پەیڕەوی بکات و بیکاتە بەرنامەی خۆی. ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی ئەم راستیانەی خوارەوە: •    ئەم فۆرمە گەرەنتی زۆرترین بەشداری چین و توێژ و دامەزراوە و لایەنەکان و هاوڵاتیان دەکات لە دانانی ئەولەویەتەکانی حکومەت، ئەوەش دەرفەت دەدات متمانەی نێوان هاوڵاتى و حکومەت بەهێز بێت. •    دەرفەت دەرەخسێنێت تا حکومەت بتوانێت ئەولەویەتەکانی کارنامەکەی جێگر بکات، لە بودجە دا وەریگێڕێتە سەر پرۆژە و ژمارە. •    هۆکارێک دەبێت جەدوا و دەرەنجامەکانی پرۆژەکانی حکومەت زیاتر چاوی بخرێتە سەر لە ڕووی ئاستی جێبەجێکردنی خواستەکان و وەڵامدەرەوەی پرۆژەی پێشخستنی ئابوری. •    دەربازکردنی هەرێمی کوردستان لە فۆرمە تەقلیدیەکەی بودجە، کە نەیتوانیوە وەک پێویست وەڵامی داخوازیەکانی قۆناغی ئێستای هەرێمی کوردستان بداتەوە. ٣. بودجەی بەشداری بۆچی داڕشتنی بودجەی بەشداری بۆ هەرێمی کوردستان گرنگە؟ ئامادەکردنی بودجەی بەشداری دەکرێت بەیەکێک لە ئامرازە باش و پێشکەوتوەکان دابنرێت، بۆ ئەوەی لە رێیەوە هاوڵاتیان بتوانن بەشداری لە بڕیارەکانی دابینکردنی هەموو یان بەشێکی بودجە بکەن بۆ کەرتێکی دیاریکراو، ئامادەکردنی بودجەی بەشداری پرۆسەیەکی تەواو دیموکراسیە و گشتگیرە کە رێگا بە هاوڵاتیان دەدات بەشداری لە گفتوگۆکانی ئامادەکردنی بودجە و سیاسەتە گشتیەکان بن، بەجۆرێک بەشداری هاوڵاتیان لە بابەتە گشتیەکان تەنها لە هەڵبژاردن کورت نابێتەوە، بەڵکو دەبێتە پرۆسەیەکی بەردەوام، کە لەلایەک دەبێتە هاوکار بۆ حکومەت بۆ دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی لە بودجە هەروەها ئامرازێکیش دەبێت بۆ چاودێری گشتی لەسەر حکومەت. ئەم پرۆسەیە بۆ یەکەمجار لە بەرازیل لە شاری پۆرتۆ ئەلیگیری دەستی پێکرد، بەجۆرێک تا ساڵی 1993 زیاتر لە 8 هەزار هاوڵاتی لە پرۆسەکە بەشداریان دەکرد، ئەویش لە دەروازەی تایبەت بە پرۆژەکانی نیشتەجێبوون و دروستکردنی قوتابخانە و نەخۆشخانە هاوڵاتیان بەشداریان پێدەکرا، دواتر ئەم ئەزمونە بەهۆی سەرکەوتنی بۆ هەر پێنج ویلایەتی بەرازیل 100 شاری وڵاتەکە گوازرایەوە. لەم مۆدێلە هاوڵاتیان بە ڕوونی هەست بە کاریگەری بۆچونەکانیان لەبارەی پرۆژەکانی خزمەتگوزاری لەناوچەی نیشتەجێبوونی خۆیان دەکەن، ئەوکات پرۆژەکانی حکومەتیش واقیعی تر دەبێت و وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی خەڵک دەبێت. سودەکانی بودجەی بەشداری: 1-    زیاتر کردنی شەفافییەت لە بەرێوەبردنی گشتی و باشترکردنی ئاستی خزمەتگوزاری 2-    هاندانی هاوڵاتیان بۆ بەشداریکردن لە پرسە گشتیەکان و دابینکردن و چاودێری داهاتی گشتی. 3-    دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی حکومەت بە بەشداری هەمووان بۆ ئەوەی رەنگدانەوەی خواستی زۆرینە بێت. 4-    زیاترکردنی متمانەی نێوان حکومەت و هاوڵاتی لەبارەی بەرێوەبردنی داهاتی گشتی و ئەو داتا و زانیاریانەی حکومەت بڵاویان دەکاتەوە. مەرجەکانی جێبەجێکردنی بودجەی بەشداری: •    هەبونی ئیرادەی لەلایەن حکومەت و دروستکەرانی بڕیار و لایەنە بەرپرسەکان لەسەر ئاستی ناوچەکان و قەزا و ناحیەکان تا ئاستی سەرەوە. •    دانانی کۆمەڵێک بنەمای مۆدێرن بۆ چۆنیەتی بەشداری کردنی هاوڵاتیان و جێبەجێکردنی راسپاردەکان. •    بەرزکردنەوەی هۆشیاری گشتی هاوڵاتیان لەبارەی گرنگی پرۆسەکە و هاندانیان بۆ بەشداریکردن. •    بڵاوکردنەوەی زانیاری و شەفافییەتی حکومەت لەبارەی داتا و زانیاریەکان بۆ هاوڵاتیان.   ئەو پرۆژانە چین کە دەشێت هاوڵاتیان پێشنیاریان بکەن و داواى جێبەجێ کردنیان بکەن؟ سروشتى ئەو پرۆژانە چۆنە؟ دەچنە چوارچێوەى چ سێکتەرێک و چۆن پۆلێن دەکرێن؟ دەشێت ئەو پرۆژانە لە چورچێوەى پەرەپێدانى کۆمەڵگەیی دابندرێن.  پەیوەندى راستەوخۆیان بە ئەولەویاتى هاوڵاتیانەوە هەیە پێداویستى ژیانى رۆژانەیان پڕدەکەنەوە. لە نێو کەرتە خزمەتگوزارییەکانى وەک تەندروستى و پەروەردە و ژینگە و خزمەتگوزارییە بنەڕەتیەکان و پڕۆژە کشتوکاڵیەکان و.... هتد. گرنگە کۆمەڵگەى خۆجێی بەشداربێت لە هەڵبژاردن و دەستنیشانکردنیان و بەشداربێت لە هێنانەدی پەرەپێدانى خۆجێى بەردەوام. چۆن لە هەرێمی کوردستان جێبەجێ بکرێت؟ بەلەبەرچاوگرتنی دۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان، پێشتر جەختمان لەسەر گرنگی تیۆری ئەولەویەت پێدان لە دارشتنی بودجە کردنەوە، بۆ ئەوەش بەگرنگی دەزانین لە ئێستاوە پلانی حکومەت بۆ ئەوە بێت بەشداری گشتی هاوڵاتیان و دامەزراوەکان لە ئاستە جیاجیاکان بەهێزتر بکرێت، بۆ ئەمەش دەتواندرێت، چەند سودێکی هەبێت: •    بەهێزکردنی متمانەی نێوان خەڵک و حکومەت لەبارەی داتا و زانیاریەکان، بەو مەرجەی حکومەت سەرجەم زانیاریەکانی لەبارەی داهات و خەرجیەکانی بڵاوبکاتەوە. •    دیاریکردنی ئەولەویەت بەگوێرەی خواستی هاوڵاتیان، ئەمەش وادەکات پرۆژەکانی حکومەت واقیعی تر بێت. •    بەهێزکردنەوەی بەشداری گشتی هاوڵاتیان لە پرسە گشتیەکان، وەک دەزانین لەم چەند ساڵانەی کۆتایی بەشداری هاوڵاتیان بەرێژەیەکی زۆ دابەزیوە، ئەمەش لە هەلبژاردنەکان بە ڕوونی دەرکەوت ، ئەم جۆرە پاشەکشەیەش بەگوێرەی زۆرینەی ئەزمونەکان وڵات بەرەو توندوتیژی و ناسەقامگیری دەبات. کێشەى یاسایی بودجە لە هەرێمى کوردستان هەرێمی کوردستان یاسایەکی بنەڕەتی نیە بۆ پرسی دارایی، کە تیایدا کۆمەلێک بنەمای بچەسپێت بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ دارایی گشتی و هەروەها هێلە گشتیەکانی بودجە، بەپێچەوانەی عێراق کە لە ساڵی 1924 ەوە  لەگەڵ دەرچونی سیستەمی ئیدارەی دارایی تیایدا کۆمەڵێک رێکاری بۆ چۆنیەتی ئامادەکردن وجێبەجێکردن و چاودێری کردنی بودجە دەستنیشان کردووە.  هەروەها لە دەستوری ساڵی 1921ی عێراق تیایدا بە ڕوونی دەسەڵاتی داوەتە پەرلەمان بۆ ئەوەی گفتوگۆی پرۆژە یاسای بودجە بکات و پەسەندی بکات، لە هەرێمی کوردستان بەهۆی نەبونی دەستور، هیچ بنەمایەکی دەستوری نیە بۆ چۆنیەتی ئامادەکردن و گفتوگۆ لەسەرکردن و چاودێریکردنی بودجە. ئەمەش کەموکوڕیەکی ڕوونە بۆ بواری قانونی بۆ پەسەند کردنی بودجە، ئێستا حکومەتی عێراق بۆ پرسی پەسەندکردنی بودجە پشت بە یاسای ژمارە (6)ی  ساڵی 2019 کە بە یاسای بەرێوەبردنی دارایی ناسراوە دەبەستێت، کە تیایدا کۆمەڵێک رێکار و پێوەری دیاریکردووە بۆ ئامادەکردنی بودجەی ساڵانە، بەڵام تاکو ئێستا پەرلەمانی کوردستان ئینفازی نەکردووە و هیچ جێگرەوەیەکیشی بۆ دیارینەکردووە، ئەمەش بونی بۆشاییەکی زەقە لەم بوارەیەوە، لەکاتێکدا زۆربەی دامەزراوە گەورەکانی بواری دارایی لە جیهان لەنێویاندا بانکی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی جەخت لە گرنگی هەبونی ئەو یاسا دەکەنەوە، بۆ ئەوەی کۆمەڵێک رێکار و بنەمای تایبەت بە بودجە هەبێت کە گەرەنتی پابەندبوون و  شەفافییەت و رێگری لە گەندەڵی و بەرپرسیاریەتی و چاودێری بکات، هاوکات دەسەڵاتەکان پەیوەندیدار بە بودجە لەنێوان حکومەت و پەرلەمان رێکبخات و بەرژەوەندی هەمووان رەچاو بکات، مۆدێلێە پێشکەوتوەکانی دارشتنی بودجە بەگونجاندیان لەگەڵ دۆخی ناوخۆیی جێگیربکات. بودجە و پەرلەمان ئەوەی جێگیرە لە پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان تەنها لە پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستانە، کە تیایدا مادەی 9ی بۆ ئەم پرسە تەرخان کردووە، بەپێی پەیرەوەکە پێویستە پەرلەمانی کوردستان لە مانگی (10) هەموو ساڵێک بودجەی ساڵی داهاتوو بەمەبەستی پەسەندکردن بنێرێتە حکومەتى هەرێمی کوردستان، بەڵام بەسەرنجدان لەو ساڵانەی حکومەت بودجەی بۆ پەرلەمان ناردووە هیچ ساڵێک حکومەت پابەندی کاتی خۆی نەبوە، هەروەها پێویستە لە مانگی نیسانی هەموو ساڵێک حکومەت ژمێرەی کۆتایی ئاراستەی پەرلەمان بکات، بەڵام بەهەمان شێوە حکومەت پابەندی ئەم برگەیەش نەبوە.   پەیرەوی ناوخۆ ماف دەداتە پەرلەمان بڕی تەرخان کراوی بودجە هەڵبوەشێنێتەوە، یان کەمی بکات، یاخود بیگوازێتەوە لە دەروازەیەک بۆ دەروازەیەکی تر. بەهیچ شێوەیەک مافی ئەوەی نەداوەتە پەرلەمان بودجە زیاد بکات، هەروەها مافی ڕەت کردنەوەی پێنەداوە. بەشى کۆتایی دەرئەنجام و راسپاردەکان دەرەنجامەکان •    پاساوەکانی پشتگوێ خستنی ئامادەکردنی پرۆژەی بودجە و ناردنی بۆ پەرلەمان لاوازن، هەموو ئەو خەرجیانەش کە لە دەرەوەی یاسای بودجە کراون لەماوەی ئەو 9 ساڵە نایاسایین. •    بەهۆی نەبونی پرۆژەی بوجە، ناڕوونی لە داهات و خەرجیەکانی هەرێمی کوردستان لەماوەی 9 ساڵی رابردوو زیاتر بوە. بەگوێرەى ئەنجامى راپرسیەکى رێکخراوەکەمان کە پرسیار لە هاوڵاتیان کراوە، ئایا متمانەت بەو داتا و زانیاریانە هەیە کە حکومەت لەبارەی داهاتەکانی (نەوت، ناوخۆ، خاڵە سنوریەکان) بڵاویدەکاتەوە؟ لە کۆى بەشداربوانى راپرسیەکە ٧٧.٧% بە نەخێر وەڵامىداوەتەوە، باوەڕى بەو داتایانە نییە. •    ئەم مۆدێلەی پێش 2014 پەیڕەوکراوە لە دارشتنی بودجە مۆدێلێکی کۆنە و وەک پێویست ناتوانێت رۆڵی لەپێشخستنی ئابوری هەبێت. •    نەبونی پرۆژە یاسای بودجە رۆڵی پەرلەمان و دامەزراوەکانی چاودێری بۆ بەدواداچونی چۆنیەتی خەرجکردنی داهاتی گشتی زۆر لاواز کردووە. •    بەهۆی نەبونی بودجە تا ئێستا داهاتەکانی هەرێمی کوردستان ناگەڕێتەوە ناو یەک خەزێنە کە وەزارەتی داراییە. •    بەگوێرەی دان پێدانانی بەرپرسانی حکومەت و پەرلەمان هەموو داهاتەکانی هەرێم ناگەرێتەوە و بەشێکی دەستی بەسەردا دەگیرێت. •    نەبونی پرۆژەی بودجە بۆتە هۆی وەستانی بەشێکی زۆری پرۆژە خزمەتگوزاریەکان، هەروەها پاشەکشەی گەورە لە سێکتەرە گشتیەکان بەتایبەت خوێندن و تەندروستیش ڕوویداوە. •    سەرەڕای زیادبونی باج و رسومات بۆ سەر چین و توێژەکان، بەهۆی نەبونی پرۆژەی بودجە هاوڵاتیان نازانن بۆچی بەکاردەهێندرێتەوە، ئەمەش متمانەی نێوان خەڵک و حکومەتی لاوازتر کردووە. •    کابینەی نۆیەم ئەگەرچی لەڕووی بڵاوکردنەوەی داتا و زانیاری هەنگاوی زیاتری ناوە لە حکومەتی پێش خۆی،  پرۆژەی بودجەشی ئامادەکردووە، نەناردنی بۆ پەرلەمان وای کردووە نەتوانێت بەڵێنی زیاترکردنی شەفافییەت وەک خۆی جێبەجێ بکات. •    نەبونی ئیرادەی سیاسی و مانەوەی پاشماوەکانی دوو ئیدارەیی و ئاشکرانەکردنی هەموو داهاتەکان هۆکاری سەرەکی نەناردنی بودجەیە بۆ پەرلەمان. •    نەبوونى یاسای بودجە لەساڵانى رابردوو لە هەرێمى کوردستان، هۆکارێکە بۆ چارەسەر نەبوونى کێشەی دارایی نێوان هەرێم و بەغدا. •    نەبونی بودجە بۆتە هۆی دروستبونی ناڕوونی لە دیاریکردنی ئەولەویەتی حکومەت لە گرنگیدانی بەکەرتەکان، تەنها ئامانجی ئەم چەند ساڵە دابینکردنی مووچەی مووچەخۆران بووە. •    نەبونی پرۆژەی بودجە بۆتە هۆکاری ئەوەی زۆربەی دەسەڵاتەکانی خەرجی بگەرێتەوە ئەنجومەنی وەزیران، بنەمای لامەرکەزیەت و شۆڕکردنەوەی دەسەڵاتی خەرجکردن پشتگوێ بخرێت، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئەدای دامەزراوەکان هەبووە. •    لە خاڵى سێیەمى و چوارەمى راسپاردەکانى راپۆرتی ئەمساڵی شەفافییەتی نێودەولەتی کە بەمشێوەیە: سێیەم: بەهێزكردنی دامەزراوەكانی چاودێری و سیستەمی چاودێری دامەزراوەكان بەسەر یەكترەوە. چوارەم: ڕوون بونی خەرجیەكانی حكومەت. لەبارەی بەهێزکردنى دامەزراوەکانى چاودێرى و خەرجیەكانی حكومەتی هەرێم، کەچى پەرلەمانى کوردستان وەک بەرزترین دامەزراوەى چاودێرى و کە یەکێک لە کارە هەرەگرنگەکانى دەرکردنى پرۆژە یاساى بودجەیە، بەڵام ماوەی ٩ ساڵە هەرێمی كوردستان بەبێ یاسای بودجە بەرێدەكات، ئەوەش پێشێلكاریەكی زەقی یاسایە و ناكرێت حكومەت هیچ خەرجیەك لە دەرەوەی یاسا بكات. نەبوونى پرۆژە یاساى بودجەى ساڵانە وەک هەڕەشەیەک لەسەر ئایندەى کیانى هەرێمى کوردستان لێدەکەوێتەوە، کە واى لێدەت مامەڵەى حکومەتى فیدراڵى لەگەڵ هەرێم وەک پارێزکانى لێدێت. راسپاردە و پێشنیارەکان •    پێویستە ئەنجومەنی وەزیران پابەند بێت بەناردنی پرۆژەی بودجە لە کاتى خۆیدا بۆ پەرلەمانى کوردستان، هیچ پاساوێک نەکرێتە رێگر بۆ ئەم هەنگاوە. •    بۆ رێگری لە نەبونی بودجەى گشتى ساڵانەى حکومەت، پێویستە لە دەستور و یاسایەکی بنەڕەتی بۆ چۆنیەتی مامەڵە کردن لەگەڵ دارایی گشتی و بودجە دابنرێت. هەروەها پابەندکردنی حکومەت بەناردنی پرۆژەی بودجەی ساڵانە بۆ پەرلەمان لە پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان. •    دروستکردنی لیژنەیەکی تایبەتمەند یان لیژنەیەکى لاوەکی بێت لە لیژنەى دارایی بۆ بەبەدواداچون و چاودێرى پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانە و داهاتی گشتی لە پەرلەمانی کوردستان جێگیر بکرێت. هاوکات فشارەکانى پەرلەمانى کوردستان لەسەر دەسەڵاتى جێبەجێکردن زیاتر بکرێت بۆ ناردنى پرۆژە یاسای بودجە ساڵانە. •    هەرێمی کوردستان بەرەو جێبەجێکردنی مۆدێلی بودجەی ئەولەویەتپێدان ببرێت لەجێگای ئەم فۆرمەی پێشووی بودجە کە بە بنود ناسراوە. •    پێشنیاردەکەین هەموو خەوشەکانی دوو ئیدارەیی و کێشە سیاسیەکانی بەردەم کۆکردنەوەی داهات هەڵبگیرێت و لایەنەکان ئاسانکاری بکەن و چیتر رێگر نەبن. •    دەبێت وەک چۆن لە هێلەگشتیەکانی کارنامەی کابینەی نۆیەم هاتووە هەموو داهاتەکانی هەرێم بگەرێتەوە خەزێنەی وەزارەتی دارایی پێویستە جێبەجێبکرێـت. •    پێویستە لە سەپاندنی باج و زیادکردنی رسومات لە پرۆژەی بودجە ساڵانە رەچاوی دۆخی ژیانی هاوڵاتیان بکرێت لە زیادکردن و دەستکاریکردنی، هەروەها شوێنی بەکارهێنانیشیان بەگوێرەی یاساکان رێکبخرێت. •    پێویستە لە پرۆژەی یاسای بودجە ئەولەویەتی حکومەت بۆ گرنگیدان بەکەرتە بنەرەتیەکانی خوێندن، تەندروستی، کارەبا و رێگاوبان دیاریبکرێت، ئەم کەرتانە چیتر لەبەرژەوەندی بە ئەهیلیکردنی خزمەتگوزاریەکان پشتگوێ نەخرێن. •    پەیڕەوکردنی بنەماکانی لامەرکەزیەت و بەشداری هاوڵاتیان لە دارشتنی بودجە، بۆ ئەمەش پێشنیار دەکەین بەشێکی داهاتی دامەزراوە خزمەگوزاریەکان بەکارهێنانی بگەرێتەوە دەسەڵاتی ئەم دامەزراوانە و ئەوانیش لەرێی بەشداری هاوڵاتیان ئەولەویەتی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان دیاریبکەن.   سەرچاوەکان ١. تۆمارى سەرنج و راسپاردەکانى گفتوگۆى کراوەى شارەکان کە رێکخراوى ستۆپ بەمشێوەیە رێکیخستبوو، چالاکى یەکەم سلێمانى ١١/١٢/٢٠٢١ چالاکى دووەم دهۆک ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاکى سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاکى چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوکات ٧ چاوپێکەوتنى لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێکى پێنج کەسى لە رێکخراو سەرپەرشتى پرۆژەکەى کردوە. ٢. سەردار عەزیز، بودجە و بودجەگەرایی. ٣. د. نسرین بروارى، دلیل إرشادی للموازنة التشارکیة، معهد الولایات المتحدة للسلام، ومنظمة سند لبناء السلام، وشبكة تحالف الأقليات العراقية. ٤. پرۆژە یاساى بودجەى ساڵى ٢٠١٣ هەرێمى کوردستان. ٥. ئامادەکردنى بوودجەى گشتى، پرۆژەى حکومڕانى بۆ کارامەیی و بەرپرسیاریەتى لە عێراق (تکامل)، USAID، ئەیلولی ٢٠٢١. ٦. راپۆرتى پێویستە پەلەبکرێت لە ناردنى پرۆژە بودجەى ٢٠٢٠ بۆ پەرلەمانى کوردستان، پرۆژەى گەشەپێدانى بودجەى هەرێمى کوردستان (بودجەى جێگرەوە ٢٠٢٠) ٢٠١٩. ٧. ماڵپەڕى پەرلەمانى کوردستان. ٨. عبدالقادر عل پيرداود، مفهوم الموازنة العامة )الاعداد، التصديل، التنفیذ والرقابة(، مرکز البحوث فی برلمان کوردستان. ٩. د. ئەمین فەرەج، حوکمڕانێتی باش لە هەرێمی کوردستان. ١٠. گلۆسەرى چەمک و زاراوەکانى گەندەڵى و حکومرانى باش، رێکخراوى ستۆپ.     ناساندن رێکخراوی ستۆپ  بۆ چاودێری و پەرەپێدان SOMD-: رێکخراوێکی کوردستانیە بەگوێرەی یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١١ لە فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی کوردستان تۆمارکراوە، رێکخراوی ستۆپ لەبواری بەدامەزراوەیی کردن و ڕووبەڕوبونەوەی گەندەڵی‌ و بەهێزکردنی بواری لێپرسینەوە‌ و شەفافیەت لە هەرێمی کوردستان کاردەکات، لەرێگای پاڵپشتی بۆ بەهێزکردنی دامودەزگاکانی تایبەت بە چاودێری ‌و لێپرسینەوە و نەهێشتنی گەندەڵی ‌و دروستکردنی هەماهەنگی لەگەڵیان، هاوکات چاودێریکردن ‌و بەشداری کردن لە فشارە مەدەنیەکان ‌و جێبەجێ کردنی پرۆژەی درێژخایەن لەو بوارە. ئۆفیسی سەرەکی رێکخراو لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستانە.   سندوقی نیشتمانی ئەمریکی بۆ دیموکراسی - NED: دامەزراوەیەکى تایبەتی قازانج نەویستە (نابازرگانی)یە کە لەساڵی١٩٨٣ دامەزراوە بە ئامانجی گەشەکردن و زیاتر بەهێزکردنی دیموکراسی لەسەرانسەری جیهان. بەشێوەیەکی سەرەکی لە لایەن کۆنگرێسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا شایستە دارایەکان لە بودجەی وەڵات بۆ دابین دەکرێت. ئەم دامەزراوەیە ساڵانە زیاتر بە (١٢٠٠) بەخشین لە (٩٠) وڵاتی جیاواز   پاڵپشتی لەو پرۆژانە دەکات کە لایەن ئەو رێکخراو و گروپ ناحوکومییە - سەربەخۆکان پێشەکەش دەکرێن کە  ئامانج و کارکردنی بڵاوکردنەوەی و چەسپاندنی دیموکراسییە. دەزگاکە لەلایەن ئەنجوومەنێک بەرێوەدەبرێت کە کەسایەتی ناودار و پسپۆر و شارەزای چەندین بواری جیاوازی تێدایە کە سەربەخۆن لە بریاردان.

  شیكاری: درەو بەشی یەكەم لەکۆی (57) بلۆکی (نەوت و گاز)، (23) بلۆکی نەوتی و (2) بلۆکی گازی، دەکەونە سنوری ناوچەی سەوزەوە لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان، کە (13) کۆمپانیای (7) دەوڵەتی بیانی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت دەکەن (جگە لە گاز). بەپێی زانیارییەکان یەدەگی نەوتی پارێزگای سلێمانی بە زیاتر لە (36) ملیار بەرمیل و بە (65%)ی زیاتری کۆی یەدەگی نەوتی هەرێم دەخەمڵێندرێت. ئەمە لە کاتێکدایە لە کۆی (9) بلۆک کە گەیشتوون بە قۆناغی بەرهەمهێنان لە دەڤەری سەوز، تەنیا (7.3%) بەرهەمی نەوتی هەرێم پێکدەهێنن.  یەکەم؛ یەدەگی نەوتی هەرێمی کوردستان و پشکی پارێزگای سلێمانی تێیدا زانیاری جیاواز بەردەستە لە بارەی بڕو قەبارەی یەدەگی نەوتی هەرێم، بەڵام زانیارییە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2010)ەوە ئاماژە بەوە دەدەن کە بە (45) ملیار بەرمیلی خەمڵێنراو لە نەوتی یەدەگ لە هەرێمی کوردستاندایە، ئەم ژمارەیەش لە سایتی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڵاو کراوەتەوە. هەر لەم بارەیەوە وەزیری پێشووی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان (ئاشتی هەورامی) لە (19ی ئابی 2010) لە ته‌لاری وه‌زاره‌تی رۆشنبیری و لاوان، لە كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌وانیدا سه‌باره‌ت یه‌ده‌گی نه‌وت له‌ هەرێمی کوردستان رایگه‌یاند؛ "(45) ملیار به‌رمیل نه‌وت له‌هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌".  بەپێی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی دۆر بۆ زانیاری نەوتی کوردستان کە لە ساڵی (2015)دا بڵاوکراوەتەوەو تێدا هاتووە "هەرێمی کوردستان خاوەن (50) ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگی جێگیر و (80) ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگی ناجێگیرە". بەپێی زانیارییە ڕۆژنامەوانییەکان یەدەگی نەوتی پارێزگای سلێمانی بە زیاتر لە (36) ملیار بەرمیل و بە (65%)ی زیاتری کۆی یەدەگی نەوتی هەرێم دەخەمڵێندرێت. دووەم؛ بلۆکە نەوتییەکانی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان لەکۆی (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و گاز)، (23) بلۆکی نەوتی کە (1) بلۆکیان هیچ وەبەرهێنانێکی تێدا نەکراوە، جگە لە (2) بلۆکی گازی، دەکەونە سنوری ناوچەی سەوزەوە لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان، کە (13) کۆمپانیای بیانی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت دەکەن (جگە لە گاز)، ناسنامەی کۆمپانیاکان دەگەڕێتەو بۆ (7) جیاوازی هەریەک لە (ئەمریکا، روسیا، کەنەدا، تورکیا، کۆریا، ئیسپانیا، ئوسترالیا و ئیتاڵیا). بەم شێوەیە؛ بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)) 1.    بلۆكی بێتواته:‌ لەپارێزگای سلێمانی، له‌ شارۆچكه‌ی حاجیاواوه‌ ده‌ست پێده‌كات و تا ده‌گاته‌ شارۆچكه‌ی بێتواته‌ و بالیسان و ناوچه‌ی خۆشناوه‌تی و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (650) كیلۆمه‌تر دووجایە. (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 2.    بلۆكی شه‌كرۆك: لەپارێزگای سلێمانی، له‌ ناحیه‌ی خدرانی دوكانه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات نا نزیك شه‌قڵاوه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (418) كیلۆمه‌تر دووجایه. پشكی (64%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (هیسس) و (16%) بۆ (پیترۆسیڵتیك) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 3.    بلۆكی قه‌ڵادزێ‌: لەپارێزگای سلێمانی، سه‌رجه‌م قه‌زای قه‌ڵادزێ و به‌ری مه‌رگه‌و ده‌ریاچه‌ی دوكان و ڕانیه‌ ده‌گرێته‌وه‌ نزیكه‌ی (2000) كیلۆمه‌تر دووجایه. پشكی (80%)دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ڕیپسۆڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 4.    بلۆكی خه‌له‌كان: لەپارێزگای سلێمانی، شارۆچكه‌ی خه‌له‌كان و چیای هه‌یبه‌ت سوڵتان و به‌ شێك له‌ ده‌شتی كۆیه‌ تا سه‌ر زێ ی بچوك ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (624) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ بڕی (2.450) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی كۆمپانیاكان (گاز پڵەس) (40%) تورکش ئینتیتی (40%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 5.    بلۆكی پیره‌مه‌گرون: لەپارێزگای سلێمانی، ڕۆژهه‌ڵاتی ڕێگای دووكان –سلێمانی و بناری چیای پیره‌ مه‌گرون تاده‌گاته‌ شارۆچكه‌ی دوكان ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی زیاتر له‌ (730) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. پشكی (80%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ڕیپسۆڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 6.    بلۆكی میران: لەپارێزگای سلێمانی، له‌تاسلوجه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات ڕۆژئاوای ڕێگای دووكان –سلێمانی و به‌ شێك له‌ ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌رو شارۆچكه‌ی بازیان و سه‌یرانگای چه‌می ڕه‌زان ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1015) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و دوو كێڵگه‌ی گه‌وره‌ی تێدایه‌ میران ڕۆژهه‌ڵات بڕی (1.637) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدا دۆزراوه‌ته‌وه. پشكی كۆمپانیاكان بڕی (75%) دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 7.    بلۆكی بازیان: لەپارێزگای سلێمانی، چیای سه‌گرمه‌و خۆراوای حه‌وزی بازیان و شارۆچكه‌ی ته‌كێ و به‌ شێك له‌ ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌ری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری (473) كیلۆمه‌تر دووجایه، بڕی نه‌وتی یه‌ده‌گی (1.178) ملیار به‌رمیله‌. پشكی كۆمپانیاكان (كه‌ی ئێن ئۆ سی) كۆری (80%) و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 8.    بلۆكی باكوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ باكوری ناحیه‌ی سه‌نگاو له‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ، ڕووبه‌ری (492) كیلۆ مه‌تر دووجا ده‌گرێته‌وه‌ و به‌پێ ی زانیارییەکان بڕی (6.163) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی ئه‌م بلۆكه‌ سه‌ته‌ر لینگ ئینه‌رجی ئه‌مریكی (40%) و ئه‌داكس هاوبه‌شی كه‌نه‌دی و سویسری (20%و20%) (كه‌ی ئێن ئۆ سی) كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 9.    بلۆكی تۆپخانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، ڕۆژهه‌ڵاتی ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م و ناوچه‌ی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (945) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بەپێی زانیارییەکان بڕی (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایە سه‌ره‌ڕای بڕێكی زۆری گاز. لە ناوچەی گەرمیان، پشكه‌كانی (60%) دراوه‌ته‌ (تالیسمان ئینه‌رجی) كه‌نه‌دی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 10.    بلۆكی تازه‌: لە ناوچەی گەرمیان، به‌شێك له‌ سنووری ناحیه‌ی نه‌وجول و خۆرئاوای ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م ده‌گرێته‌وه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه، پێشبینی بڕی (3) ملیار یه‌ده‌گی نه‌وت و بڕێكی زۆر گاز ده‌كرێت. پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆیڵ سێرچ)ی ئوسترالی و پشكی (20%) دراوه‌ته‌ تۆتاڵی فه‌ڕه‌نسی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 11.    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.58) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (شاماران پیترۆلیۆم) و (20%) پشكی (پیت ئۆیڵ)ی توركیه‌ و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 12.    پێنجوێن: لەپارێزگای سلێمانی، ناوەندی لە ناوەندی شاری پێنجوێنەوە درێژدەبێتەوە تا سنوری وڵاتی ئێران و جێگەی ئاماژەیە تا ئێستا هیچ وەبەرهێنانێک لەم بلۆکەدا نەکراوە. 13.    بلۆكی ڕۆژهه‌ڵاتی عه‌ربه‌ت: لەپارێزگای سلێمانی، ناوچه‌ی سیوه‌یل و به‌رزنجه‌و به‌ شێك له‌ شارەزوورو تا ناحیه‌ی ناڵپارێز له‌ قه‌ زای پێنجوێن ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 14.    بلۆكی عه‌ربه‌ت: شاری سلێمانی و شاخی گۆیژه‌و ئه‌زمڕو ناحیه‌ی عه‌ربه‌ت تا هه‌ڵه‌بجه‌ی تازه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (974) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.177) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی كۆمپانیاكان (شاماران پیترۆلیۆم)  (60%) ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 15.    بلۆكی به‌رانان: لەپارێزگای سلێمانی، باشوری خۆرهه‌ڵاتی شاری سلێمانی و چیای به‌رانان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ریاچه‌ی ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (722) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. پشكی كۆمپانیاكان (تالیسمان)ی كه‌نه‌دی (60%) كۆمپانیای (مورفی) (20%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 16.    بلۆكی قه‌ره‌داغ: لەپارێزگای سلێمانی، ناوچه‌ی قه‌ره‌داغ و خۆرهه‌ڵاتی چیای سه‌گرمه‌ و ڕۆژ ئاوای ڕووباری سیروان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ری ئه‌م بلۆكه‌ (846) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (4.896) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 17.    بلۆكی باشوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، سه‌نته‌ری ناحیه‌ی سه‌نگاو و ده‌وروبه‌ری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (846) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت و بڕی یه‌ك تریلیۆن مه‌تر سێجا گازی سروشتی تێدایه. پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 18.    بلۆكی كورده‌میر: لە ناوچەی گەرمیان، خوارووی ناحیه‌ی سه‌نگاو و باكوری قه‌زای كه‌لار ده‌گرێته‌وه‌ و تا سه‌ر ڕووباری سیروان و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (620) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ وبڕی (5.129) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (ویسترۆن زاگرۆس)ی كه‌نه‌دی و (40%)ی پشكی (تالیسمان ئێنێرجی) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 19.    بلۆكی گه‌رمیان: باكوری قه‌زای كه‌لارو ناحیه‌كانی باوه‌نورو سه‌رقه‌ڵاو شێخ ته‌ویل ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (2120) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی زیاتر له (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (40%)ی كۆمپانیای (گاز پرۆم) له‌ كۆمپانیای (تالیسمانی كڕیوه)‌ و پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ویسترۆن زاگرۆس) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 20.    بلۆكی شاكه‌ل: لە ناوچەی گەرمیان، خواروی قه‌زای كه‌لار و ناحیه‌ی ڕزگاری و قه‌زای كفری ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (832) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، نزیكه‌ی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه‌. پشكی (80%)ی كۆمپانیای (گاز پرۆم) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 21.    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (5.656) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. لە ناوچەی گەرمیان، كۆمپانیای (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (60%) پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (لۆنگفۆرد ئێنێرجی) كڕیوه‌ و (پیت ئۆیڵ) خاوه‌نی (20%)ی پشكه‌كانه‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 22.    بلۆكی قه‌ره‌هه‌نجیر: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ نێوان چه‌مچه‌ماڵ و كه‌ركوكه‌وه‌، ناوچه‌ی شوان و ناحیه‌ی قه‌ره‌هه‌نجیرو ناحیه‌ی ته‌كێی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1200) كیلۆمه‌تردووجایه، پێشبینی بڕی (5 بۆ 10) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت. (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 23.    بلۆكی هه‌ڵه‌بجه‌: لەپارێزگای سلێمانی، ده‌كه‌وێته‌ سنوری قه‌زای هه‌ڵه‌بجه‌ی شه‌هیده‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1000) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و ناحیه‌كانی خورماڵ و سیروان و بیاره‌و گڵێجاڵ وسه‌نته‌ری قه‌زای هه‌ڵه‌بجه‌و به‌شێكی سیدسادق ده‌گرێته‌وه‌ بڕی (650) ملیۆن به‌رمیل نه‌وتی خەمڵێندراوی تێدایە. (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (گاز پرۆم) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ خشتەی ژمارە (1) بلۆکە نەوتییەکانی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان سێیەم؛ بلۆکە نەوتییە بەرهەمهێنەرەکانی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان بەپێی زانیارییەکان لە هەرێمی کوردستاندا تەنها (9) بلۆکی نەوتی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان. کە (7) بلۆکیان دەکەونە پارێزگای هەلێرەوە و رێژەی  (92.7%)  هەموو بەرهەمی نەوتی هەرێم پێک دەهێنن. تەنها (1) بلۆکی بەرهەمهێنانی نەوت لە ناوچەی سلێمانی و گەرمیان هەیە ئەویش  (بلۆکی گەرمیان)ە کە بەرهەمی ڕۆژانەی بە پێی دوا ئامارەکان بریتییە لە (24) هەزار بەرمیل نەوت. جگە لە بلۆکی گەرمیان (بلۆکی تەقتەق) کە لەڕووی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای هەولێرە بەڵام لە ژێر قەڵەمڕەوی دەسەڵاتدارانی پارێزگای سلێمانیە، ئەم بلۆکە لە کۆتایی ٢٠٢٠ دا ئاستی بەرهەمێنانی بریتی بووە لە (٨ هەزار و ٥٨٠) بەرمیل نەوت، لەکاتێکدا لە ساڵی ٢٠١٥ بەرهەمی رۆژانەی  (١٢٨ هەزار) بەرمیل زیاتر بووە، ئەم دوو بلۆکەی ناوچەی کۆیە و گەرمیان تێکڕا ڕێژەی (٧،٣%) ی بەرهەمی هەرێم پێک دەهێنن. (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) ئەو بلۆکانەی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان سەرچاوەکان: 1.    د. سەفین جەلال فتح اللە، نەوتی هەرێمی کوردستان؛ شیکردنەوەیەکی جوگرافیایی سیاسی، دەزگای چاپ و پەخشی نارین، چاپی یەکەم، هەولێر 2015، ل 81-107. 2.    ڕاپۆرتی ڕێکخراوی دۆر، سلێمانی: شانشینی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان، ڕێکخراوی دۆر بۆ زانیاری نەوتی کوردستان، ساڵی بڵاوکردنەوە 2015. 3.    درەو میدیا؛ یەدەگی نەوتی هەرێمی کوردستان https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9720 4.    درەو میدیا؛  پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 5.    یادگار سدیق گەڵاڵی، سەربەخۆیی دارایی و دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەکانی نەوت وگازی هەرێم، ماڵپەڕی زەمەن؛ https://www.zamenpress.com/Detail_wtar.aspx?jimare=3464 1.    The Oil and Gas Year, The Oil and Gas Year: Kurdistan Region of Iraq 2011 (KURDISTAN REGION Regional Blocks Divisions, International Journal of Business and Social Science Vol. 11 • No. 5 • May 2020. 2.    LICENCES AND ENERGY INFRASTRUCTURE, MAP 2013. http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/images/pdfs/Licences_and_energy_infrastructure_TOGY_2013_1.pdf  

(درەو):  موڵكێك لەبەردەم پاركی ئازادی ناكۆكی خستوەتە ناو لقی سلێمانی یەكێتی مافپەروەرانەوە، هەندێك لە ئەندامانی یەكێتییەكە لەگەڵ كۆمپانیایەك رێككەوتوون موڵكەكە بكرێت بە پرۆژەی نیشتەجێبوونی (29) نهۆمی، ئەندامانی تری یەكێتییەكە ناڕازی بوون‌و پرۆژەكەیان راگرتووە.  كۆمپانیایەك بەناوی (خۆری ماردین) هەوڵیدا موڵكێكی لقی سلێمانی یەكێتی مافپەروەرانی كوردستان بكات بە پرۆژەیەكی نیشتەجێبوون.  موڵكەكەی یەكێتی مافپەروەران دەكەوێتە كەرتی (مەڵكەندی- دەباشان) لەبەردەم پاركی ئازادی‌و بەرامبەر بە یانەی كۆمەڵایەتییەو بەردەمی شەقامی سەرەكیە.  بۆ ئەم كارە، كۆمپانیاكە رەزامەندی هەندێك لە ئەندامانی ئەنجومەنی یەكێتی مافپەروەرانی وەرگرتووە، بەڵام بەشێكی تری ئەندامانی ئەنجومەنەكە ناڕازیی بوون‌و سكاڵایان بردوەتە لای بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی.  كۆمپانیاكە گرێبەستی پرۆژەكەی لەگەڵ ئەندامانی ئەنجومەنی مافپەروەران كردووە، لەبەرامبەر دروستكردنی پرۆژەی نیشتەجێبوون لەسەر موڵكەكەیان، ژمارەیەك شوقەیان بۆ دابین بكات، بڕیاربوو هەفتەی رابردوو گرێبەستەكە ئیمزا بكرێت، دواتر كۆمپانیاكە دەستبەكاركردن بكات‌و بینایەكی (29) نهۆمی لەسەر دروست بكات.  دروستكردنی بینایەكی بەرز لەو ناوچەیەدا، جگە لە ناڕەزایەتی بەشێك لە مافپەروەران، ناڕەزایەتی خاوەن ماڵ‌و موڵكەكانی ئەو ناوچەیەشی لێكەوتوەتەوە‌و دەڵێن یاسا رێگە بە دروستكردنی بینای (29) نهۆمی لەم شوێنەدا نادات‌و تەنیا دەتوانرێت بینای (9) نهۆمی دروست بكرێت.  بەهۆی ئەم ناڕەزایەتییانەوە، دروستكردنی پرۆژەكە راوەستاوە‌و بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی دەستوەردانی كردووە بۆ راگرتنی كارەكە.  موڵكەكە نوسراوی فەرمانگەی تۆماری خانوبەرەی سلێمانی هەیە، بەپێی ئەم تۆمارە رووبەڕی موڵكەكە (هەزارو 699) مەترچوارگۆشەیە‌و بە (15 ئۆلك) تۆماركراوە، هەر مەترچوارگۆشەیەكی ئەم موڵكە نرخەكەی بە (456 هەزار) دینار دیاریكراوە.  لە تۆماری خانوبەرەدا، ئەم موڵكە بۆ یەكێتی مافپەروەرانی كوردستان لقی سلێمانی دابینكراوە‌و ئاماژە بەوەكراوە ئەم موڵكە هیچ جۆرە مامەڵەیەكی لەسەر ناكرێت بۆ مەبەستی دیاریكراو نەبێت.   

 (درەو): مانگانە لە داھاتی سلێمانی (75) ملیار دینار بۆ تەمویلی موچە تەرخاندەكرێت، (18) ملیار دیناریش دەنێرێت بۆ هەولێر بۆ خەرجی دامەزراوە نیشتمانییەکان و (7) ملیار دینار بۆ دەرماڵەی خوێندكاران و مامۆستایانی وانەبێژ خەرجدەكرێت. سەرچاوەیەك لە بانكی هەرێم لقی سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند، لە سێ مانگی رابردوودا كۆی ئەو داهاتانەی بۆ موچە تەرخانكراوە بەمشێوەیە بوو: مانگی یەك: 75 ملیارو 521 ملیۆن دینار مانگی دوو: 75 ملیارو 680 ملیۆن دینار مانگی سێ: 78 ملیار و 260 ملیۆن دینار سەرباری ئەمە، بەگوێرەی قسەی سەرچاوەکە، تەمویلی سلێمانی بۆ بانكی منارە لە هەولێر تایبەت بە دامەزراوە نیشتیمانییەکان بۆ هەرسێ مانگی (یەك، دوو، سێ) بڕی (54 ملیارو 558 ملیۆن) دینار بووە، واتا مانگانە نزیكەی (18 ملیار) دینار لە سلێمانییەوە رەوانەی ھەولێر دەکرێت. لەپاڵ ئەم خەرجیانەدا، مانگانە (7 ملیار) دینار بۆ خەرجی دەرماڵەی خوێندكاران و مامۆستایانی وانەبێژ تەرخان دەکرێت. واتە مانگانە خەرجی موچەو ئەو پارەیەی لەسەر داھاتی سلێمانی بۆ ھەولێر دەنێردرێت بڕەکەی نزیکەی (100 ملیار) دینارە، ئەمە جگە لە خەرجی كۆمپانیاكانی خاشاك، دەرمان، خواردنی زیندانیان، كە زۆربەیان راگیراون.  ئەمە لەکاتێکدایە پەرلەمانتاران باسلەوە دەکەن، داھاتی سلێمانی ناگەڕێتەوەو بانكەكان و لەلایەن بەرپرسانی باڵای یەكێتی و دەبرێن، ئەمەش بووەتە هۆی نەمانی نەختینەی دارایی لە بانكەكاندا 

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ڕۆژانە دەیان و سەدان جنێوفرۆش لەناو دونیای ئێمەدا دەردەکەون، ھەندێکیان پەرلەمانتارن، ھەندێک ئەندامی ئەم یان ئەو حیزبی سیاسین، ھەندێکیان چالاکەوانی ئیسلامیین، ھەندێکیشاین ڕۆژنامەنووس و خوێندەوار و نووسەرن. کەسانێک ھەن جنێو بە حیزبە ڕکابەرەکەیان ئەدەن، ھەندێکیتر بە ئەمری بەرپرسەکانیان جنێوئەدەن، کەسانێکیتر جنێو بە ھەموو کورد ئەدەن، ھەشە جنێو بەو کەسانە ئەدات کە لە دوورەوە ڕقی لێیانە. لە دوو دەیەی ڕابردوودا جنێودان بووە بە یەکێک لە چالاکییە سەرەکییەکانی ناو”فەزا“، یان ”ڕووبەر“، یان ”مەجالی گشتیی“ کۆمەڵگای ئێمە. چەمکی ”فەزای گشتیی“، یان ”ڕووبەرێکی گشتی“،  یان ”مەجالی گشتیی“ یەکێکە لەو چەمکە سەرەکییانەی بۆ باسکردن و ناساندنی دونیای مۆدێرن بەکاردێت و بەھۆیەوە ئەم دونیایە لە دونیای کۆن و سونەتی، جیادەکرێتەوە. کەچی لە سێ دەیەی ڕابردوودا جۆرێکی تایبەت لە ڕووبەری گشتیی لە کۆمەڵگای ئێمەدا دروستبووە کە جنێودان و سوکایەتیکردن بە یەکتری، یەکێک لە ئاکارە ھەرەسەرەکییەکانی ناویەتی. ڕووبەرێکی گشتیی کە دەشێت بە ”ڕووبەری گشتیی بێڕێزیکردن“ ناویببەین.  فەیلەسوفی ئەڵمانی، یورگن ھابرماز، یەکێکە لەو نووسەرانەی  لەسەر چۆنیەتی سەرھەڵدان و دروستبوونی ”ڕووبەری گشتیی“ لەناو مێژووی کۆمەڵگا خۆرئاواییەکاندا لە سەدەی ھەژدەھەمەوە، نووسیویە. لە دیدی ئەم فەیلەسوفەدا ”ڕووبەری گشتیی“ ئەو شوێن و فەزایەیە کە تیایدا کەسە کان، وەک تاکەکەس، کۆدەبنەوە و جمھور یان گشتێکی ئاشکرا دروستدەکەن. ئەمانە لەو ڕووبەرە گشتییەدا گفتوگۆ و ڕاگۆڕکێ و موناقەشە لەگەڵیەکتریدا دەکەن و باس لە کێشەکانی ناو ژیانی خۆیان، کێشە ھاوبەشەکانیان، لەگەڵیەکتریدا دەکەن. لای ھابرماز ئەم شوێنە گشتییانە لە سەدەی ھەژدەھەمدا بریتیبوون لە چاخانە و قاوەخانە و ساڵۆنە ئەدەبییەکان. لەمڕۆدا زۆر شوێنی تریشی ھاتۆتە سەر، بەتایبەتی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و فەزای دیگیتاڵیی کە جۆرێکی تازە لە ڕووبەری گشتیی دیگیتاڵی دروستدەکەن. لە ڕووی مێژووییەوە ئەو لەو ڕووبەرە گشتیانەدا ڕوویئەدا، موناقەشە و ڕاگۆڕکێی عەقڵانی کەسەکان بووە لەگەڵیەکدا. ئامرازی سەرەکیی گفتوگۆ و ڕاگۆڕکێکانیش بریتیبووە لە عەقڵ و بیرکردنەوەی کەسەکان خۆیان.  لە ڕاستیدا ”ڕووبەری گشتیی“ وەک شانۆیەک وابووە تیایدا کەسەکان بە ئاشکرا لەناویدا کۆبوونەتەوە و بە ئاشکرا لەگەڵیەکدا باسیان لە مەسەلەکانی ناو ژیانی خۆیان کردوە. ئەمەش وایکردوە زۆربەی جار کۆبوونەوەکەیان ئاکارێکی سیاسیی ھەبێت، بەڵام سیاسەتێک لەڕێگا دیالۆگ و بەھۆی ڕاگۆڕکێ و ئاخاوتنی دیالۆگییەوە.  ئەوانەشی لەو کۆبوونەوە و گفتوگۆیانەدا بەشداربوون، ھەم خۆیان وەک ھاوڵاتیی بینیوە و ھەم ئەوانەشی کە گفتوگۆکەیان لەگەڵدا ئەنجامداوە. بە کورتییەکەی ئەوەی لەم فەزا گشتیەدا ڕوویداوە بریتیی بووە لە بیردەکەنەوە،  ھەم بیرکردنەوە بەیەکەوە و ھەم لە یەکتریشەوە فێربوون.  کەچی ڕووبەری گشتیی لە دونیای ئێمەدا، بە تایبەتی لەناو فەزا دیگیتاڵیەکەدا، بوونەوەرێکی جنێوفرۆش و بێڕێزی دروستکردوە. جنێوفرۆشکی سیاسیی و دینیی و ئەخلاقیی. یەکێکیان بە جنێو بەرگری لە پارت ە سەرۆکە سیاسییەکەی خۆی دەکات، ئەویتریان بە جنێو بەرگریی لە دین و خوداکەی خۆی دەکات، سێھەمیشیان بە جنێو بەرگریی لە ”ئەخلاقیی ڕاست“ و ”دروست“ی خۆی دەکات.   ئەم دۆخە وایکردوە بەشێکی گەورەی ئەو ڕووبەرە گشتییەی لە دونیای دیگیتاڵی ئێمەدا دروستبووە، تەواو دووربێت لە ڕاگۆڕکێ و بیرکردنەوە و بەریەککەوتنێکی عەقڵانیانەی ڕا و بۆچوونە جیاواز و ئازادەکانەوە، شوێنێک نەبێت کەسەکان یەکتری وەک ھاوڵاتی یەکسان وێنابکەن، بەڵکو گۆڕاوە بۆ فەزایەکی گەورە بۆ بێڕێزیی و سوکایەتیکردن بەیەکتری. شوێنێک دەیان و سەدان جێوفرۆشی پڕۆفیشناڵی تیادا ئامادەبێت کە وەک فەرمانبەری بواری بێڕێزیی دەستبەکاربن. لەم چەند ھەفتەیەی دواییدا بینیمان چۆن ئەندامانی پەرلەمانی سەر بەم یان بەو حیزبی سیاسیی، میدیاکاری ئەم ھێز یان ئەویتر، قسەکەرە زۆرەکانی حیزب، کەوتونەتە وێزەی یەکتریی و جنوێ بەیەکتری و بە حیزبە ڕکابەرەکانیان ئەدەن. ھاوکات بینیمان چۆن ئەندامان و ھەوادارانی ئەم یان ئەو ھێزی ئیسلامی سیاسیی، ئەم یان ئەو گروپی سەلەفیی، کەوتنە جنێودان و سوکایەتییکردن بەو کەسانەی شتێک لەسەر دین و ئەخلاق، دەڵێن کە لەگەڵ تێگەیشتنی ئەواندا ناگونجێت. بە تایبەتی ھێرشی ئیسلامییەکان بۆسەر ژمارەیەک لە ژنانی چالاکەوان و ئەندامانی ڕێکخراوەکانی ژنان.  وەک ووتم لە بەشێکی بەرچاوی ئەم فەزا دیگیتاڵییە گشتییەدا، جنێو و سوکایەتییکردن سەرەوەرە،  لەشکرێک جنێوفرۆش ئامادەیە جنێو بە ھەمووشتێک ئەدەن کە لەگەڵ زەوق و سایکۆلۆژیا و عەقڵی ئەواندا نەگونجێت. لە باتی ئامادەگیی ھاوڵاتی ئازاد و عەقڵانی، لەشکرێک لە جنێوفرۆشی حیزبیی و چالاکەوانی ئیسلامی دروستبوون کە وەک مووچەخۆری بواری جنێودان کاردەکەن. باوەڕناکەم بە درێژایی مێژووی ئێمە، بەم ڕادەیەی ئەمڕۆ، ئەو ھەموو بوونەوەرە دیندار و بێدینە جنێوفرۆشە بوونیان ھەبووبێت. یەکێک لە کارە سەرەکییەکانی ئەم لەشکرە لە جنێوفرۆش وێرانکردنی زمانە. ئەو زمانەی ئەم سوپا جنێوسازە کاری پێدەکات، زمان نییە بە مانا ئینسانییەکەی، واتە زمان نییە وەک ئامرازێک بۆ پەیوەندیکردن و لەیەکتری تێگەیشتن، زمان نییە وەک ئامرازی لە یەکتری نزیکبوونەوە و یەکتری قبووڵکردن، بەڵکو زمانە وەک ئامێرێکی شەڕانیی، چەکێکی ڕەمزییە ئامادە بۆ تەقاندن، ڕستێک دەستەواژە و دەنگ و قیژەقیژە و ھاوارە بە مەبەستی شکاندنی ھەمووشتێک. ئەرکی ژمارە یەکی ئەم زمانە ئەوەیە ھەموو توانایەکی پەیوەندیکردنی ئینسانی تێکبدات و ھەموو بەیەکگەیشتنێکی سەرەتایی جیاوازەکان، وێرانبکات. لە دۆخی ئیسلامییەکاندا ئەرکی سەرەکیی ئەم زمانە، لە پاڵ ئەو ھەموو جنێوەدا کە دەدرێت و دەنووسرێت، بە موقەدەسکردنی ئەو باوەڕ و تێگەیشتنە تایبەتەیە کە ئەوان بۆ دینیان ھەیە، بە موقەدەسکردنێک ھەموو شتێکی دەرەوەی ئەوان دەگۆڕێت بۆ شتگەلێکی گڵاو، بۆ بێدینیی و کوفر. ھەرچی ھەواداران و ئەندامانی پارتەکانی ترە، جگە لە کەسایەتییە سەرەکییەکانی ناو پارتەکانی خۆیان و جگە لە سیاسەتی پارتە سیاسییەکەی خۆیان، کە زۆرجار خێزانێکی سوڵتانییە، ھەمووشتێکی تر بە خیانەت و جاشایەتیی و خۆفرۆشی لەقەڵەم ئەدات. ئەوەی ئەم جۆرە کەسانە ئەنجامیئەدەن سەندنەوەی زمانە لە مرۆڤەکان و شوێنگرتنەوەیەتی بە ڕستێک دەستەواژە کە کاری سەرەکییان دابەشکردنی تۆمەتی قورس و لە ئینسانخستنی ئینسانە، جا یان لە فۆرمی بەکافر و بێئەخلاقکدنی ئەوانیتردا، یان لە فۆرمی بە خائین و خۆفرشکردنیاندا. ئەم لەشکرە لە جنێوفرۆشان ھەندێکیان سوکایەتیکەرن بەناوی دین و ئیسلامەوە ئەنجامئەدەن، ئەوانیتریان بەناوی نەتەوە و نیشتیمان و سەرۆک و مەرجەع و خێزانی سوڵتانی موقەدەسەوە. ئەمەش وێرانکردنی فەزای گشتییە وەک ڕووبەرێکی گرنگی بەیەکگەیشتنی مرۆڤەکان بەیەکتری.

(درەو):  نەوزاد شوانی راوێژكاری ئابوری لە پەرلەمانی عێراق بڕیارەكەی محەمەد حەلبوسی بە نایاسایی ناو دەبات و بە نیازە سكاڵا تۆمار بكات چونكە مەرسومی سەرۆك كۆماری هەیە، پارتی كەسێكی لە شوێنەكەی داناوە كە دەرچووی یاسایە‌و كراوە بە راوێژكاری ئابوری.  نەوزاد شوانی راوێژكاری ئابوری پەرلەمانی عێراق رۆژی 18ی ئەم مانگە بە فەرمانێكی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە پۆستەكەی لادراو (ئارام سەباح) برای ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەسەر پشكی پارتی لە شوێنەكەی دانرا.  سەرچاوەیەكی نزیك لە نەوزاد شوانی بە (درەو)ی رایگەیاند" نەوزاد شوانی فەرمانی پەرلەمان‌و مەرسومی سەرۆكایەتی كۆماریشی هەیە، بۆیە گۆڕانكارییەكە نایاساییە،  بە نیازە سكاڵای یاسایی تۆمار بكات، ئەو كەسەی لە شوێنەكەی وەكو راوێژكاری ئابوری دانراوە، دەرچووی   بەشی یاسایە" نەوزاد شوانی بەگوێرەی فەرمانەكەی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان، لەدوای لابردنی لە پۆستی راوێژكاری ئابوری پەرلەمان، گواستراوەتەوە بۆ نوسینگەی شاخەوان عەبدوڵا جێگری سەرۆكی پەرلەمان لەسەر پشكی پارتی.  حەلبوسی هاوپەیمانێتی لەگەڵ سەدرو پارتی هەیە‌و بەهۆی ئەم هاوپەیمانێتییەوە بۆ ویلایەتی دووەم پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی وەرگرتەوە، ئەو دوو جێگری هەیە، یەكەمیان سەربە رەوتی سەدر كە حاكم زاملییە، دووەمیشیان سەربە پارتییە كە شاخەوان عەبدوڵایە.  بەمدواییە حەلبوسی پەیوەندییەكانی لەگەڵ جێگرە سەدرییەكەی تێكچووە، تێكچونێك كە پێشبینی هەڵوەشاندنەوەی هاوپەیمانێتی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) لێدەكرێت.   

(درەو):  دادگای تاوانەكانی كەركوك لەسەر دۆسیەی فرۆشتنی (10) پارچە زەوی، حوكمی ساڵێك زیندانی بەسەر جەمال شوكر سەرۆكی پێشووی شارەوانی كەركوك لەسەر پشكی یەكێتی سەپاند، ئەمە دووەم سەرۆك شارەوانی یەكێتییە لە كەركوك لەسەر دۆسیەی گەندەڵی حوكمی بۆ دەردەچێت.  جەمال شوكر ئەندامی خولی پێشووی پەرلەمانی عێراق لە فراكسیۆنی یەكێتی لەلایەن پۆلیسی كەركوكەوە دەستگیركرا‌و لە زیندانی گرتن‌و گواستنەوەی كەركوك راگیراوە.  جەمال شوكر كە پێشتر سەرۆكی شارەوانی كەركوك بووە لەسەر پشكی یەكێتی، لەسەر دۆسیەی فرۆشتنی (10) پارچە زەوی لە زیادكردنێكی ئاشكرادا لەوكاتەی كە سەرۆكی شارەوانی بووە، رۆژی 19ی ئەم مانگە لەلایەن دادگای تاوانەكانی كەركوكەوە حوكمی (ساڵێك) زیندانی بەسەردا سەپێندرا.   لەسەر هەمان كەیس، دادگای تاوانەكانی كەركوك (2) فەرمانبەری تری شارەوانی سزاداوە كە ژنن، بەڵام بەهۆی ئەوەی پێشینەی تاوانكارییان نییە، دادگا جێبەجێكردنی سزاكەی لەسەریان هەڵگرتووە.  جگە لە سزادانی جەمال شوكر، بڕیاری دادگای تاوانەكانی كەركوك لەسەر دۆسیەی (10) زەوییەكە، ماف بە لایەنی سكاڵاكار دراوە، لەڕێی دادگای مەدەنییەوە داوای قەرەبوو بكات، لەدوای یەكلابونەوەی ئەم قەرەبووە، بڕیاری دادگا پلەی كۆتایی وەردەگرێت.  لەبارەی ئەم كەیسەوە، سایتی (كەركوك ناو) لەزاری سەرچاوەیەكەوە دەڵێ" بەر لە روخانی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003، شارەوانی ئەوكاتی كەركوك 10 پارچە زەوی خستۆتە زیادكردنی ئاشكراوەو بۆ 10 كەس دەرچووە كە نزیك بوون لە رژێمی ئەوكاتی بەعس، بەڵام شارەوانی كەركوك لە سەردەمی جەمال محەمەد شوكر-دا جارێكی تر زەوییەكانی لە زیادكردنێكی ئاشكرادا فرۆشتووەو دەستكاریی نرخی سەر مامەڵەكانی كردووە، ئەوەش بەهۆی ئەوەی نرخی ئەوكات‌و ئێستا زۆر جیاوازە". جەمال شوكر لەزیندانەوە، لەپەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا بە (كەركوك ناو)ی راگەیاندووە" كۆی بابەتەكە ناهەقییە دژ بە من، لەگەڵ پارێزەرەكەم رۆژی یەكشەممە بەفەرمی تانە لە بڕیارەكە دەدەین، چونكە من هیچ تاوانێكم تیادا نییەو نازانم بۆچی من بە ئامانجگیراوم". وتویەتی:" لە سەرەتادا واژۆم لەسەر نوسراوەكانی پەیوەست بە فرۆشتنی زەوییەكان نەكرد، بەڵام وەزارەتی شارەوانی زۆری لێدەكردم واژۆیان بكەن، كارەكەش كە كراوە نایاسایی نییە و لە ئایندەیەكی نزیكدا هەموو بەڵگەكان بڵاودەكەمەوە". بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەرپرسانی یەكێتی ئێستا سەرقاڵی دۆزینەوەی رێگەچارەیەكن بۆ دەربازكردنی جەمال شوكر لە زیندان، ترسیان هەیە بۆ بەسەربردنی حوكمەكەی رەوانەی بەغداد بكرێت، سەرقاڵی ئامادەكردنی راپۆرتی پزیشكین لەبارەی دۆخی تەندروستیی جەمال شوكرەوە.  جەمال شوكر دووەم سەرۆك شارەوانی كەركوكە لەسەر پشكی یەكێتی كە بەگەندەڵی تاوانبار دەكرێت، پێشتریش (عەبدولكەریم حەسەن) لەسەر دۆسیەی دامەزراندنی كارگەیەكی نایلۆن، لەلایەن دادگای كەركوكەوە (6 مانگ) حوكمی زیندانی بەسەردا سەپێندرا. رەوانەكردنی جەمال شوكر بۆ بەغداد، رەنگە دەرگای لەسەر كردنەوەی چەند دۆسیەیەكی نوێ لە سنوری شارەوانی كەركوك بكاتەوە. لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو گەڕانەوەی سوپای عێراق بۆ پارێزگای كەركوك، ژمارەیەك لە بەرپرسانی ئیداری پارێزگاكە لەسەر دۆسیەی گەندەڵی ساڵانی پێشووتر روبەڕووی دادگا كراونەتەوە لەوانە (بەڕێوەبەری پێشووی هاتوچۆ، سەرۆكی پێشووی زانكۆی كەركوك، بەڕێوەبەری پێشووتری پەروەردەی كەركوك).  

(درەو): بڕیارە سەرەتای هەفتەی داهاتوو وەفدی باڵای ئێران سەردانی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان بكات و وەڵامی ئەو حزبە بۆ دۆسیەی هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ (سەدرو حەلبوسی) وەربگرێت. سەرچاوەیەكی باڵای سەرچاوەكەی لە مەكتەبی سیاسی پارتی بە (درەو)ی راگەیاند، بڕیارە لە دوو رۆژی داهاتوودا مەكتەبی سیاسی پارتی كۆببێتەوەو دواین بڕیاربدات لەباره‌ی پرسەكانی (هاوپەیمانێتی سێقۆڵی، پرسی سەرۆك كۆمار، هه‌نارده‌كردنی غاز، پرسی ناوخۆیی هەڵبژاردن و دوو ئیدارەیی)، كۆبونەوەكە بەسەرپەرشتی مەسعود بارزانی و ئامادەبوونی نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی دەبێت. به‌گوێره‌ی قسه‌ی سه‌رچاوه‌كه‌ی پارتی، وەفدەكەی ئێران بۆ وەرگرتنی وەڵامی كۆتایی پارتی سه‌باره‌ت به‌ هاوپه‌یمانیتییه‌ سێقۆڵییه‌كه‌ سه‌ردانی هه‌ولێر ده‌كات و له‌سه‌ر بنه‌مای وه‌ڵامی پارتی له‌سه‌ر ئه‌م  بابه‌ته‌ پرسەكانی دیكەش یەكلاده‌كریته‌وه‌، چونكە ئێستا ئەولەویەتی ئێرانییەكان پرسی ناو ماڵی شیعەیەو پێیانوایە بەهۆی هاوپەیمانێتیە سیقۆڵییەكەوە مەترسی لێكترازانی هەیە. سەرچاوەكەی مەكتەبی سیاسی پارتی بە (درەو)ی وت: ئەگەر پارتی رازی بێت بە داخوازیی ئێرانییەكان، ئێران چەند پرسێك بۆ پارتی یەكلادەكاتەوە لەوانە: • چارەسەركردنی پرسی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە نەوت و غازی هەرێمی كوردستان. • پرسی كاندیدی سەرۆك كۆمار كە دڵخوازی پارتی و خودی مەسعود بارزانی دەبێت. • پرسی هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان و هەوڵدان بۆ لێكنزیككردنەوەی پارتی و یەكێتی لەسەر پرسە هەڵپەسێردراوەكان. خۆ ئەگەر پارتی رازی نەبێت بە داخوازییەكانی ئێران و لەناو هاوپەیمانێتیە سێقۆڵیەكە بمێنێتەوە، ئەوا چەند ئەگەرێك چاوەڕێ دەكرێت: • كێشەكانی ناوخۆی هەرێم ئاڵۆزتر دەبن و ئەگەری دوو ئیدارەیی زیاتر ده‌بێت. • بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی بەتەواوی دەچنە بواری جێبەجێكردنەوەو قەدەغەی هەناردەی نەوتی هەرێم دەكرێت. • یەكێتی بەتەواوی لەگەڵ سۆمۆ رێكدەكەوێت و غازی ناوچه‌ی خۆی لەرێگەی سۆمۆوە دەفرۆشرێت. سەرچاوەكە ئەوه‌ی بۆ (درەو) ئاشكراكرد، سەردانەكەی مەسرور بارزانی بۆ توركیاو بەریتانیا بەشێكی بەدەستهێنانی پشتیوانییە لە سیاسەت و ئەجێنداكانی پارتی تا نەكەونە ژێر فشاری ئێرانییەكان، چونكە پارتی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی و موشەكبارانكردنی هەولێرو هەڵوێستەكانی یەكێتی، بە بەشێك لە فشارەكانی ئێران دەزانێت بۆئەوەی پارتی سازش بكات و لە هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەكە بكشێتەوە، بارزانی چەندجارێك ئەوەی بەو كەسانە كە سەردانیان كردووه‌ وتووه‌" هەرگیز مڵ بۆ فشارەكان دانادات"و بێمنەتیشی لە دوو ئیدارەیی نیشانداوه‌.   رۆژی 10ی ئەم مانگە وەفدێكی ئێران بە سەرۆكایەتی (حەسەن دانایی فەرد) باڵیۆزی پێشووی ئێران لە عێراق، لە هەولێر لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم كۆبووەوە، ئامانجی سەردانەكەیان بۆ رازیكردنی پارتی بوو بەوەی لە هاوپەیمانێتیە سێ قۆڵیەكە بێتە دەرەوە، بۆ ئەوەی حكومەتێكی دڵخوازی ئێران له‌  عێراق پێكبێت.

شیكاری: درەو بە هەموو پێوەرەکان هەناردەکردنی نەوتی سەربەخۆ لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان، زیانی گەورەی دارایی گەیاندووە بە جۆرێک؛ کۆی ئەو داهاتەی حکومەتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی کەوتووە (1.4 ملیار) دۆلار بووە. لە کاتێکدا ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی بە شێوەی سەربەخۆ هەناردەی کردووە لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە بەبازاڕ بخرایە داهاتەکەی نزیکەی  (3.4 ملیار) دۆلار دەبوو. ئەمە جگە لەوەی ئەگەر بەهۆی سیاسەتی نەوتەوە، پشکی هەرێم لە بودجە ڕانەگیرایە، بەپێی یاسا زیاتر لە (3.5 ملیار) دۆلار بەشی هەرێم دەبوو تەنها لە "داهاتی نەوتی عێراق"دا لە ماوەی ناوبراو. زیاتر لەوەش ئەگەر نەوتی هەرێم و عێراق پێکەوە لە ڕێگەی سۆمۆوە هەناردە بکرایە، ئەوا پشکی هەرێم لە سێ مانگی ڕابردوودا تەنها لە فرۆشی نەوتەوە زیاتر لە (4 ملیار) دۆلار دەبوو. یەکەم؛ داهاتی نەوتی عێراق و پشکی هەرێم بەپێی یاسای بودجەی گشتی عێراق  بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی نەوت، حکومەتی عێراق لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) بڕی (292 ملیۆن و 640 هەزار و 250) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 253 هەزار و 570) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"وە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کردووە، هەر بەپێی زانیارییەکان بەرمیلێک نەوتی بە تێکڕای (96.26) دۆلار فرۆشتووە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق لە سێ مانگی یەکەمی ساڵدا بریتی بووە لە (28 ملیار و 196 ملیۆن و 897 هەزار و 810) دۆلار. بە پێی یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) یاسای بودجەی گشتی عێراق، ماددەی (11) پشکی هەرێمی کوردستان بە (12.67%)ی بودجەی گشتی عێراق دیاریکراوە، هەر بۆیە بەپێی یاساکە "تەنها لە داهاتی نەوتی عێراق" لەم ماوەی ئەم سێ مانگەدا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (3 ملیار و 572 ملیۆن و 546 هەزار و 953) دۆلار. ئەمە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەو ماوەیەدا بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (1 ملیار و 410 ملیۆن و 293 هەزار و 864) دۆلار، واتە بڕی (2 ملیار و 162 ملیۆن و 253 هەزار و 80) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) ئەنجام) واتە هەر سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بەم شێوەیە بووە؛ 1.    داهاتی نەوتی عێراق و پشکی هەرێم لە مانگی کانونی دووەمی 2022 بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی نەوت، حکومەتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2022) بڕی (99 ملیۆن و 286 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 202 هەزار و 777) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی "سۆمۆ"وە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کردووە، بەپێی زانیارییەکان بەرمیلێک نەوتی بە تێکڕای (83.82) دۆلار فرۆشتووە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2022)دا بریتی بووە لە (8 ملیار و 322 ملیۆن و 679 هەزار) دۆلار. بە پێی یاسای بودجەی گشتی عێراق، پشکی هەرێمی کوردستان بە (12.67%)ی بودجەی گشتی عێراق دیاریکراوە، هەر بۆیە بەپێی یاساکە "تەنها لە داهاتی نەوتی عێراق" لە مانگی کانونی دووەمدا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (1 ملیار و 54 ملیۆن و 483 هەزار و 429) دۆلار. ئەمە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەمانگی یەکی ئەمساڵ بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (427 ملیۆن و 265 هەزار و 784) دۆلار، واتە بڕی (627 ملیۆن و 217 هەزار و 645) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) کانونی دووەمی 2022). 2.    داهاتی نەوتی عێراق و پشکی هەرێم لە مانگی شوباتی 2022 حکومەتی عێراق لە مانگی شوباتی (2022) بڕی (92 ملیۆن و 790 هەزار و 173) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 313 هەزار و 935) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی "سۆمۆ"وە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کردووە، لە مانگی ناوبراودا بەرمیلێک نەوتی بە تێکڕای (94.93) دۆلار فرۆشتووە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق لە مانگی شوباتی (2022)دا بریتی بووە لە (8 ملیار و 809 ملیۆن و 162 هەزار) دۆلار. پشکی هەرێمی کوردستان بە (12.67%)ی بودجەی گشتی عێراق دیاریکراوە، هەر بۆیە بەپێی یاساکە "تەنها لە داهاتی نەوتی عێراق" لە مانگی شوباتدا بریتی دەبێت لە (1 ملیار و 116 ملیۆن و 120 هەزار و 825) دۆلار. ئەمە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەمانگی دووی ئەمساڵ بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (432 ملیۆن و 28 هەزار و 80) دۆلار، واتە بڕی (684 ملیۆن و 92 هەزار و 745) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) شوباتی 2022). 3.    داهاتی نەوتی عێراق و پشکی هەرێم لە مانگی ئازاری 2022 حکومەتی عێراق لە مانگی ئازاری (2022) بڕی (100 ملیۆن و 563 هەزار و 999) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 244 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی "سۆمۆ"وە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کردووە، لە مانگی ناوبراودا بەرمیلێک نەوتی بە تێکڕای (110.03) دۆلار فرۆشتووە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق لە مانگی ئازاری (2022)دا بریتی بووە لە (11 ملیار و 65 ملیۆن و 56 هەزار و 810) دۆلار. بەپیی یاسای بودجەی گشتی عێراق "تەنها لە داهاتی نەوت " لە مانگی ئازاردا پشکی هەرێم بریتی دەبێت لە (1 ملیار و 401 ملیۆن و 942 هەزار و 698) دۆلار. بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەمانگی ئازاری ئەمساڵ بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (551 ملیۆن) دۆلار، واتە بڕی (850 ملیۆن و 942 هەزار و 698) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) ئازاری 2022).   دووەم؛ جیاوازی داهاتی نەوتی هەرێم لەنێوان فرۆشتنی سەربەخۆ و کۆمپانیای "سۆمۆ"دا  حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا بڕی (35 ملیۆن و 440 هەزار) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (414 هەزار و 327) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ساڵی (2021)دا هەر بەرمیلێک نەوت بە زیاتر لە (11) دۆلار کەمتر فرۆشتووە جگە لە مانگی ئازار کە بە (17) دۆلار کەمتر فرۆشراوە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان. بەپێی زانیارییەکانی درەو میدیا کە پێشتر بە هەواڵێک بڵاوی کردووەتەوە لە كۆبونەوەی رابردووی ئەنجومەنی وەزیراندا ڕاپۆرتێک لەلایەن ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران و بە ئامادەبوونی وەزیری سامانە سروشتیەكان خوێندراوەتەوە کە فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێمی بۆ مانگی ئازاری (2022)ی  بەم شێوەیە تێدا خراوەتەڕوو؛ -    رۆژانە: (421 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردەكراوە -    لە مانگەکەدا: (11 ملیۆن و 180 هەزار) بەرمیلی (فرۆشراوە) -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك: (100 دۆلار و 88 سەنت) بووە. -    كۆی گشتی داهاتەکەی: (ملیارێك و 128 ملیۆن) دۆلار بووە. -    خەرجی كۆمپانیاكان: (472 ملیۆن) دۆلار (42%) -    كرێی بۆری: (60 ملیۆن) دۆلار (5%) -    قەرزی كۆمپانیاكان: (45 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (4%) -    كۆی خەرجی نەوت: (577 ملیۆن) دۆلار  (51%) -    كۆی پارەی ماوە بۆ حكومەت: (551 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (49%) بووە. بۆیە بە تێکڕای سێ مانگەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (87.51) دۆلار فرۆشراوە، کە نزیکەی (8.5) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی عێراق، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە سێ مانگی یەکەمی ساڵدا بریتی بووە لە (3 ملیار و 80 ملیۆن و 940 هەزار و 600) دۆلار، بەڵام بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت و دانپێدانانی بەرپرسانی حکومەتی هەرێم (56%)ی داهاتی نەوتی هەرێم دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەکە کە دەکاتە بڕی (1 ملیار و 670 ملیۆن و 646 هەزار و 736) دۆلار و بڕی (44%) دەمێنێتەوە بۆ حکومەت کە لە ماوەی ناوبراودا بریتیە لە (1 ملیار و 410 ملیۆن و 293 هەزار و 864) دۆلار. لە کاتێکدا ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەرناردەی کردووە، ئەگەر لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆ بە نرخی نەوتی عێراقی بفرۆشرایە کە هەر بەرمیلێکی دراوە بە (96.26) دۆلار، ئەوا کۆی بەهاکەی بریتی دەبوو لە (3 ملیار و 390 ملیۆن و 262 هەزار و 600) دۆلار. واتە ئەگەر نەوتی هەرێم لە ماوەی سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا لە ڕێگەی سۆموە هەناردە بکرایە ئەوا بڕی (1 ملیار و 979 ملیۆن و 968 هەزار و 736) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو بڕەی ئێستا حکومەتی هەرێم بۆی ماوەتەوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) ئەنجام)، بەشێوەیەکی وردتر بڵێین هەر سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بەم شێوەیە بووە؛ 1.    جیاوازی داهاتی نەوتی هەرێم لەنێوان فرۆشتنی سەربەخۆ و کۆمپانیای سۆمۆدا لە مانگی کانونی دووەمی 2022 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2022)دا بڕی (12 ملیۆن و 860 هەزار) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (414 هەزار و 839) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، بەرمیلێک نەوتی بە کەمتر لە (11) دۆلار فرۆشتووە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، بۆیە بە تێکڕا مانگەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (75.51) دۆلار فرۆشراوە، کە زیاتر لە (8) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی عێراق، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە مانگی یەکی ئەمساڵدا بریتی بووە لە (971 ملیۆن و 58 هەزار و 600) دۆلار، بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوتی هەرێم دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەکە کە دەکاتە بڕی (543 ملیۆن و 792 هەزار و 816) دۆلار و بڕی (44%) دەمێنێتەوە بۆ حکومەت کە لە ماوەی ناوبراودا بریتیە لە (427 ملیۆن و 265 هەزار و 784) دۆلار. لە کاتێکدا ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەرناردەی کردووە، ئەگەر لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆ بە نرخی نەوتی عێراقی بفرۆشرایە کە هەر بەرمیلێکی دراوە بە (83.82) دۆلار، ئەوا کۆی بەهاکەی بریتی دەبوو لە (1 ملیار و 77 ملیۆن و 925 هەزار و 200) دۆلار. واتە ئەگەر نەوتی هەرێم لە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا لە ڕێگەی سۆموە هەناردە بکرایە ئەوا بڕی (650 ملیۆن و 659 هەزار و 416) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو بڕەی ئێستا حکومەتی هەرێم بۆی ماوەتەوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) مانگی کانونی دووەمی 2022). 2.    جیاوازی داهاتی نەوتی هەرێم لەنێوان فرۆشتنی سەربەخۆ و کۆمپانیای سۆمۆدا لە مانگی شوباتی 2022 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی شوباتی ساڵی (2022)دا بڕی (11 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (407 هەزار و 143) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، بەرمیلێک نەوتی بە کەمتر لە (11) دۆلار فرۆشتووە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، بۆیە بە تێکڕا مانگەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (86.13) دۆلار فرۆشراوە، کە زیاتر لە (8) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی عێراق، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا بریتی بووە لە (981 ملیۆن و 882 هەزار) دۆلار، بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوتی هەرێم دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەکە کە دەکاتە بڕی (549 ملیۆن و 583 هەزار و 920) دۆلار و بڕی (44%) دەمێنێتەوە بۆ حکومەت کە لە ماوەی ناوبراودا بریتیە لە (432 ملیۆن و 28 هەزار و 80) دۆلار. لە کاتێکدا ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەرناردەی کردووە، ئەگەر لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆ بە نرخی نەوتی عێراقی بفرۆشرایە کە هەر بەرمیلێکی دراوە بە (94.93) دۆلار، ئەوا کۆی بەهاکەی بریتی دەبوو لە (1 ملیار و 82 ملیۆن و 202 هەزار) دۆلار. واتە ئەگەر نەوتی هەرێم لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا لە ڕێگەی سۆموە هەناردە بکرایە ئەوا بڕی (650 ملیۆن و 173 هەزار و 920) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو بڕەی ئێستا حکومەتی هەرێم بۆی ماوەتەوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) مانگی شوباتی 2022). 3.    جیاوازی داهاتی نەوتی هەرێم لەنێوان فرۆشتنی سەربەخۆ و کۆمپانیای سۆمۆدا لە مانگی ئازاری 2022 بەپێی ڕپۆرتەکەی ئەنجومەنی وەزیران حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئازاری ساڵی (2022)دا بڕی زیاتر لە (12 ملیۆن) بەرمیل نەوتی بە بەتێکڕای ڕۆژانەی (421 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، بەلام بڕی (11 ملیۆن و 180 هەزار) بەرمیل نەوتی لێ فرۆشراوە، بەرمیلێک نەوتی بە کەمتر لە (17) دۆلار فرۆشتووە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، بۆیە بە تێکڕا مانگەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (100.88) دۆلار فرۆشراوە، کە نزیکەی (10) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی عێراق، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا بریتی بووە لە (1 ملیار و 128 ملیۆن) دۆلار، بەپێی زانیارییەکان لە مانگی ناوبراودا (51%)ی داهاتی نەوتی هەرێم ڕۆشتووە بۆ خەرجی پرۆسەکە کە دەکاتە بڕی (577 ملیۆن) دۆلار و بڕی (49%) دەمێنێتەوە بۆ حکومەت کە لە ماوەی ناوبراودا بریتیە لە (551 ملیۆن) دۆلار. لە کاتێکدا ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەرناردەی کردووە، ئەگەر لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆ بە نرخی نەوتی عێراقی بفرۆشرایە کە هەر بەرمیلێکی دراوە بە (110.03) دۆلار، ئەوا کۆی بەهاکەی بریتی دەبوو لە (1 ملیار و 230 ملیۆن و 135 هەزار و 400) دۆلار. واتە ئەگەر نەوتی هەرێم لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا لە ڕێگەی سۆموە هەناردە بکرایە ئەوا بڕی (679 ملیۆن و 135 هەزار و 400) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو بڕەی ئێستا حکومەتی هەرێم بۆی ماوەتەوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) مانگی ئازاری 2022).   سێیەم؛ نەوتی هەرێم و عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە و پشکی هەرێم تێیدا   لە تەوەری یەکەمی باسەکەدا تیشکمان خستە سەر پشکی هەرێم لە فرۆشی نەوتی عێراقدا بەپێی یاسای بودجەی گشتی، بەبێ لە بەرچاوگرتنی ئەو بڕە نەوتەی هەرێمی کوردستان هەناردەی دەکات، بۆیە ئەگەر نەوتی هەرێم و نەوتی عێراق پێکەوە لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە هەناردە بکرێت، ئەوا بێگومان ڕێژەی هەناردەکردنی نەوتی عێراق بەرز دەبێتەوە، بۆیە داهاتەکەشی زیاد دەکات، بە هەمان پێوەری پشکی هەرێمیش بەپێی یاسای بودجە لە داهاتی نەوت زیاد دەکات ئەویش بە جۆرێک؛ لە چارەکی یەکەمی (2022)دا هەرێم و عێراق پێکەوە  بڕی (328 ملیۆن و 80 هەزار و 250) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 647 هەزار و 779) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە هەناردە بکردایە، هەر بەپێی زانیارییەکان بەرمیلێک نەوت لەو ماوەیەدا بە تێکڕای (96.26) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق و هەرێم لە سێ مانگی یەکەمی ساڵدا بریتی دەبوو لە (31 ملیار و 586 ملیۆن و 49 هەزار و 591) دۆلار. بە پێی یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) یاسای بودجەی گشتی عێراق، ماددەی (11) پشکی هەرێمی کوردستان بە (12.67%)ی بودجەی گشتی عێراق دیاریکراوە، هەر بۆیە بەپێی یاساکە "تەنها لە داهاتی نەوت"دا لەم ماوەی ئەم سێ مانگەدا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبوو لە (4 ملیار و 1 ملیۆن و 952 هەزار و 483) دۆلار. ئەمە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەو ماوەیەدا بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (1 ملیار و 410 ملیۆن و 293 هەزار و 864) دۆلار، واتە بڕی (2 ملیار و 591 ملیۆن و 658 هەزار و 619) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) ئەنجام) بە جۆرێک؛ 1.    نەوتی هەرێم و عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە و پشکی هەرێم لە مانگی کانونی دووەمی 2022 لە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا هەرێم و عێراق پێکەوە  بڕی (112 ملیۆن و 146 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 617 هەزار و 615) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە هەناردە بکردایە، کە بەرمیلێک نەوت لەو ماوەیەدا بە تێکڕای (83.82) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق و هەرێم لە مانگی یەکەمی ئەم ساڵدا بریتی دەبوو لە (9 ملیار و 400 ملیۆن و 84 هەزار و 258) دۆلار. بە پێی یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) یاسای بودجەی گشتی عێراق، ماددەی (11) پشکی هەرێمی کوردستان بە (12.67%)ی بودجەی گشتی عێراق دیاریکراوە، هەر بۆیە بەپێی یاساکە "تەنها لە داهاتی نەوت"دا لەم ماوەی مانگی کانونی دووەمدا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبوو لە (1 ملیار و 190 ملیۆن و 990 هەزار و 675) دۆلار. ئەمە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەو ماوەیەدا بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (427 ملیۆن و 265 هەزار و 784) دۆلار، واتە بڕی (763 ملیۆن و 724 هەزار و 981) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) کانونی دووەم). 2.    نەوتی هەرێم و عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە و پشکی هەرێم لە مانگی شوباتی 2022 لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا هەرێم و عێراق پێکەوە  بڕی (104 ملیۆن و 190 هەزار و 173) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 721 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە هەناردە بکردایە، کە بەرمیلێک نەوت لەو ماوەیەدا بە تێکڕای (94.93) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق و هەرێم لە مانگی دووی ئەم ساڵدا بریتی دەبوو لە (9 ملیار و 890 ملیۆن و 773 هەزار و 123) دۆلار. بە پێی یاسای بودجەی گشتی عێراق، "تەنها لە داهاتی نەوت"دا لەم ماوەی مانگی شوباتدا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبوو لە (1 ملیار و 253 ملیۆن و 160 هەزار و 955) دۆلار. لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەو ماوەیەدا بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (432 ملیۆن و 28 هەزار و 80) دۆلار، واتە بڕی (821 ملیۆن و 132 هەزار و 875) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) شوبات). 3.    نەوتی هەرێم و عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە و پشکی هەرێم لە مانگی ئازاری 2022 لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا هەرێم و عێراق پێکەوە  بڕی (111 ملیۆن و 743 هەزار و 999) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 604 هەزار و 645) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە هەناردە بکردایە، کە بەرمیلێک نەوت لەو ماوەیەدا بە تێکڕای (110.03) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق و هەرێم لە مانگی سێی ئەم ساڵدا بریتی دەبوو لە (12 ملیار و 295 ملیۆن و 192 هەزار و 210) دۆلار. بە پێی یاسای بودجەی گشتی عێراق، "تەنها لە داهاتی نەوت"دا لەم ماوەی مانگی ئازاردا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبوو لە (1 ملیار و 557 ملیۆن و 800 هەزار و 853) دۆلار. لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەو ماوەیەدا بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (551 ملیۆن) دۆلار، واتە بڕی (1 ملیار و 6 ملیۆن و  800 هەزار و 853) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) مانگی ئازار).   چوارەم؛ زیانە داراییەکانی فرۆشی نەوتی سەربەخۆ لە چارەکی یەکەمی 2022 بە هەموو پێوەرەکان هەناردەکردنی نەوتی سەربەخۆ لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان زیانی گەورەی دارایی بە هەرێم گەیاندووە هەر یەک لە (خشتەی ژمارە (4) چارتی ژمارە (1)) بە ئاشکرا ئەو زیانە داراییانەی ڕوونکردووەتەوە. بە جۆرێک؛ کۆی ئەو داهاتەی حکومەتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی کەوتووە بریتی بووە لە (1 ملیار و 410 ملیۆن و 293 هەزار و 864) دۆلار. لە کاتێکدا ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی بە شێوەی سەربەخۆ هەناردەی کردووە لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بەبازاڕ بخرایە داهاتەکەی بریتی دەبوو لە (3 ملیار و 390 ملیۆن و 262 هەزار و 600) دۆلار. ئەمە جگە لەوەی ئەگەر بەهۆی سیاسەتی نەوتەوە پشکی هەرێم ڕانەگیرایە، بەپێی یاسای بودجە بڕی (3 ملیار و 572 ملیۆن و 546 هەزار و 953) بەشی هەرێم دەبوو تەنها لە داهاتی نەوتی عێراقدا. زیاتر لەوەش ئەگەر نەوتی هەرێم و عێراق پێکەوە لە ڕێگەی سۆمۆوە هەناردە بکرایە، ئەوا پشکی هەرێم لە سێ مانگی ڕابردوودا بە پێی یاسا تەنها لە فرۆشی نەوت بڕی (4 ملیار و 1 ملیۆن و 952 هەزار و 483) دۆلار دەبوو.   سەرچاوەکان -    قانون رقم (23) لسنە 2021 الموازنە العامە الاتحادیە لجمهوریە العراق للسنە المالیە 2021؛ https://moj.gov.iq/view.5555/ -    اعلنت وزارە النفگ عن مجموع  الكمیات والایرادات المتحققە لصادرات النفگ، مجموع الصادرات النفگیە والایرادات المتحققە لشهر كانون الپانی  الماچی؛ https://oil.gov.iq/?page=909 -    اعلنت وزارە النفگ عن مجموع  الكمیات والایرادات المتحققە لصادرات النفگ، مجموع الصادرات النفگیە والایرادات المتحققە لشهر شباگ الماچی؛ https://oil.gov.iq/?page=951 -    اعلنت وزارە النفگ عن مجموع  الكمیات والایرادات المتحققە لصادرات النفگ، مجموع الصادرات النفگیە والایرادات المتحققە لشهر ێ‌ژار الماچی؛ https://oil.gov.iq/?page=965 -    هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی 2022، ڕاپۆرتی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10080 -    حكومەت:  داهاتی نەوت (ملیارێك و 128 ملیۆن)  دۆلار بووە، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10104

درەو: ئامادەكردنی:ئەحمەد قادر عەلی هەرچەندە هەموو نوسین و لێكۆڵینەوەكان ئاماژە بەوە دەكەن رۆژنامەی كوردستان لە 22ی نیسانی 1898 دەرچووە، بەڵام لەبەر ئەوەی بەرواری ڕۆمی لەسەر لاپەڕەی یەکەمی ڕۆژنامەکە کە (٩ نیسانی ١٣١٤) نوسراوە کاتێک دەیگۆڕین بۆ ساڵنامەی زاینی و کۆچی ڕۆژی پێنج شەممە دەکات، ئەمەش یەکدەگرێتەوە لەگەڵ ئەو ڕۆژەی کە لە بەردەم هەردوو بەرواری کۆچی و ڕۆمی سەر ڕۆژنامەکە نوسراوە. هەر لەو بەروار گۆڕینەدا ٢١ نیسانی ١٨٩٨ دەردەچێت نەك 22ی نیسانی 1898.  سەرەتا ڕۆژنامەی کوردستان وەک یەکەمین ڕۆژنامەی کوردی مایەی شانازی کورد بە گشتی و ڕۆژنامەنووسان و نوسەر و ڕۆشنبیرانە.  وەک لە سەرچاوەکاندا باسکراوە یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان لە ٢٢ نیسانی ١٨٩٨ زاینی، ٩ نیسانی ١٣١٤ رۆمی، ٣٠ ژوالقعدەی ١٣١٥ کۆچی لەلایەن مقداد مەدحەت بەدرخانەوە دەرچووە. کۆتا ژمارەیشی لە ١٤ نیسانی ١٩٠٢ زاینی، ١ نیسانی ١٣١٨ ڕۆمی، ٦ محڕم ١٣٢٠ کۆچی دەرچووە. ژمارە (١-٥) لە قاهیرە، (٦-١٩) لە جنێف، (٢٠-٢٣) دووبارە لە قاهیرە، (٢٤) لە لەندەن، باس لەوە دەکرێت کە ژمارە ٢٥ دووجار دەرچووە، یەكەمیان لە شاری لەندەن و دووەمیشیان لە شاری فۆڵكستۆن هەر لە بەریتانیا، (٢٥-٢٩) لە فۆڵکستۆن و (٣٠-٣١) جارێکی تر لە جنێف دەرکراوە.  وەبیرهێنانەوەیەک لێکۆڵینەوەی زۆر کراوە و وتاری زۆر نوسراوە دەربارەی ڕۆژنامەی کوردستان و ڕۆڵ و پێگەی بنەماڵەی بەدرخانییەکان. تەواوی ئەو لێکۆڵینەوە و نووسینانەی خوێندوومەتەوە جگە لە دوانیان هەموویان ئاماژەیان بەوە کردووە کە ڕۆژنامەی کوردستان لە ٢٢ نیسانی ١٨٩٨ لەلایەن میقداد مەدحەت بەدرخانەوە دەرکراوە. لە هیچ یەکێک لەو لێکۆڵینەوە و نووسینانەدا بە بەڵگەی گومانبڕ نەسەلمێنراوە کە ڕۆژنامەی کوردستان لە ٢٢ نیسانی ١٨٩٨ دەرکراوە.  بەگوێرەی سەرچاوەکانی بەردەست، د. مارف خەزنەدار یەکەم کوردە، ڕۆژی دەرچوونی ژمارە یەکی رۆژنامەی “کوردستان”ی بە ٢٢ی نیسان داناوە. ئەوەشی بە گوتارێک لە رۆژنامەی (برایی – التێ‌خی) لە ژمارەی ٢٢ی نیسانی ١٩٦٨ بڵاوکردوە. لە هەمان ساڵ د. کەمال فواد لە کتێبخانەی ماربوورگ لە ئەڵمانیا زۆربەی ژمارەکانی ڕۆژنامەی “کوردستان”ی دۆزیوەتەوە و بە گوتارێک لە ژمارە یەکی گۆڤاری “ڕووناکی” ، کە لە ٢٣ی مایسی ١٩٦٩ دەرچوو، ئەم دۆزینەوە تازە و گرنگەی بۆ خوێنەرانی کورد ئاشکرا کرد. دواتر هەر د. کەمال فواد تەواوی ژمارەکانی بەردەستی ڕۆژنامەی "کوردستان"ی لە کتێبێکدا بەناوی: ("کوردستان" یەکەمین ڕۆژنامەی کوردی) لە ساڵی ١٩٧١ لە بەغدا چاپکرد. تا ئێستا سێ جار ئەو کتێبە چاپکراوەتەوە.  ئەوەی جێگەی سەرنجە لە هیچ یەکێک لەو نووسینانەی ئاماژەم پێدا، بەرواری کۆچی و ڕۆمی هاوتا نەکراوەتەوە بە بەرواری زاینی، تاوەکو خوێنەر دڵنیاببێتەوە لەوەی کە ئەو بەروارانەی لەسەر یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان هەیە بەرامبەرە بە ٢٢ نیسانی ١٨٩٨. ئەو کاتەی ڕۆژنامەی کوردستان دەرکراوە بەپێی ساڵنامەی کۆچی و ڕۆمی بەروارەکان دیاریکراوە. ساڵنامەی زاینی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی و مصردا بەکارنەهێنراوە.     لە بەرامبەر ئەمەدا دوو بابەتی بڵاوکراوەم دەست کەوتووە کە ئاماژە بەوە دەدەن ڕۆژنامەی کوردستان لە ٢١ نیسانی ١٨٩٨ دەرچووە. یەکەمیان وتارێکی مامۆستا فەرهاد شاکەلی-یە لە ژمارە (٤١٣)ی ڕۆژنامەی ئاسۆ لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٠٧ بڵاوکراوەتەوە، تێیدا نوسەری بابەتەکە ٢١ی نیسانی بە ڕۆژی دەرچوونی ژمارە یەکی ڕۆژنامەی "کوردستان" داناوە.  دووەمیان وتارێکی د. مەغدید سەپان-ە (د.سەپان) کە لە ساڵی ٢٠١٩ و یادی ١٢١ ساڵەی ڕۆژنامەگەری کوردیدا لە سایتی ڕۆژنامەوانی www.rozhnamawany.com بڵاوکراوەتەوە.  هەرچەندە هەردوو مامۆستای بەڕێز لەنووسینەکانیاندا چەند بەڵگەیەکیان خستووەتە ڕوو بۆ سەلماندنی بۆچوونەکانیان، بەڵام ئەو بەڵگانەیش تەواو بابەتەکەیان یەکلایی نەکردووەتەوە و بەڵگەی گومانبڕ نین. ئێستایش کە یادی ١٢٤ ساڵەی ڕۆژنامەی “کوردستان” دەکرێتەوە، ئیدی پێویستە هەڵوێستەی جددی لەسەر ئەم بەروارە بکرێت و ڕاستکردنەوەی پێویستی بۆ بکرێت، بۆ ئەوەی لەمە زیاتر ئەو هەڵە بەسەر ڕۆژنامەنووسان و شارەزایانی مێژووی ڕۆژنامەوانی کوردیدا تێنەپەڕێت.   هەرچەندە ئەو بەروارە لە کایەی ڕۆشنبیری و مێژووی ڕۆژنامەگەری کوردیدا جێگیر بووە، بەڵام پێویستە بەردەوام لێکۆڵینەوە لە سەرجەم بوارەکانی مێژوودا بکرێت و بە ڕوونی سەرەتا و کۆتایی ڕووداوەکان دیاری بکرێت و بسەلمێنرێت. ڕۆژنامەی کوردستان لە ٢١ نیساندا دەرچووە! ئەوەی تێبینی دەکرێت لەسەر هەر ٣١ ژمارەکەی ڕۆژنامەی کوردستان بەرواری زاینی لەسەر نییە، بەڵکو تەنها بەرواری کۆچی و ڕۆمی نوسراوە. دیارە ئەمەش پەیوەندی بە بارودۆخی سیاسی و ئاینی و کلتووری و کارگێڕی ئەو سەردەمەوە بووە کە ڕۆژنامەی کوردستانی تێدا دەرچووە. لەو سەردەمەدا ساڵنامەی زاینی بەکارنەهێنراوە و تەنها کار بە ساڵنامەی ڕۆمی و کۆچی کراوە.  بۆ بەراوردی ئەو سێ ساڵنامەیە پێویستمان بە بەرنامەیەکی تایبەتە بۆ گۆرینی بەروارەکان لە ساڵنامە جیاوازەکاندا. بۆ ئەو مەبەستە بەندە پشتم بە سایتی فەرمی دەزگای مێژووی تورکیا Türk Tarih Kurumu بەستووە. لە سایتی ئەو دەزگایەدا بەشێکی تایبەتی تێدایە بەناوی ڕێنمایی گۆڕینی بەروار Tarih Çevirme Klavuzu بۆ گۆڕینی ڕۆژ و بەروار و مانگ و ساڵ لە هەر سێ ساڵنامەی کۆچی، ڕۆمی و زاینیدا. لەو بەشەدا بەروار و مانگ و ساڵ دیاریدەکرێت و سایتەکە دەیگۆڕێت بۆ بەروار و مانگ و ساڵەکانی دیکە.   لەسەر ئەم بنەمایە پێویستە ئێمە ئەو ڕۆژ و بەروار و مانگ و ساڵە ڕۆمی و کۆچییەی لەسەر یەکەم ژمارە و کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستاندا نوسراوە دیاری بکەین و پاشان بیگۆرین بۆ ڕۆژ و بەروار و ساڵی زاینی. ئەو کاتە بۆمان دەردەکەوێت کە یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان کەی دەرچووە.  کێشەی سەرەکی لەوەی کە ناتوانرێت بە تەواوی ڕۆژی دەرچوونی ڕۆژنامەی کوردستان دیاری بکرێت پەیوەستە بە هاوتانەبوونی ڕۆژ و بەرواری دەرچوونی ڕۆژنامەکە بەپێی ساڵی کۆچی و ڕۆمی. وەک لە لاپەڕەی یەکەمی ژمارە یەکی ڕۆژنامەی کوردستاندا نوسراوە (روژا پنجشمی دە ٣٠ ژوالقعدە ١٣١٥، پنجشنبە فی ٩ نیسان سنە ١٣١٤) . کاتێک بەرواری کۆچییەکە کە نوسراوە (پێنج شەممە ٣٠ ژوالقعدە ١٣٥) دەگۆڕین بۆ ساڵی زاینی و ڕۆمی، ڕۆژ و بەروارەکە دەگۆڕێت بۆ جومعە ٢٢ نیسانی ١٨٩٨ زاینی و ١٠ نیسانی ١٣١٤ ڕۆمی.  لێرەدا دوو کێشەی سەرەکی دروست دەبێت کە ناچارمان دەکات ئەم بەروارە ڕەت بکەینەوە و بەهەڵەیەکی بەرپرسانی ڕۆژنامەکەی بزانین. یەکەمیان ئەوەیە کە لە ڕۆژنامەکەدا پێش بەرواری کۆچی نوسراوە (پێنج شەممە ٣٠ ژوالقعدە ١٣١٥) بەڵام لە ڕاستیدا ٣٠ ژوالقعدە ١٣١٥ کۆچی جومعە بووە. لە هەمانکاتدا ڕۆژ و بەرواری (پێنج شەممە ٣٠ ژوالقعدە ١٣١٥) کاتێک دەیگۆڕین بۆ ساڵنامەی رۆمی دەبێت بە (١٠ نیسانی ١٣١٤)، لە کاتێکدا لەسەر ڕۆژنامەکە نوسراوە (٩ نیسانی ١٣١٤).  بەڵام بەرواری ڕۆمی لەسەر لاپەڕەی یەکەمی ڕۆژنامەکە کە (٩ نیسانی ١٣١٤) نوسراوە کاتێک دەیگۆڕین بۆ ساڵنامەی زاینی و کۆچی ڕۆژی پێنج شەممە دەکات، ئەمەش یەکدەگرێتەوە لەگەڵ ئەو ڕۆژەی کە لە بەردەم هەردوو بەرواری کۆچی و ڕۆمی سەر ڕۆژنامەکە نوسراوە. هەر لەو بەروار گۆڕینەدا ٢١ نیسانی ١٨٩٨ دەردەچێت.  جگە لەمانەش هەروەک د.سەپان لە وتارەکەیدا ئاماژەی پێداوە،  پێش ١٢٤ ساڵ "رۆژی هەینی لە میسر باوەڕناکرێ، خەریکی دەرکردنی رۆژنامە بووبن، چونکە لە جیهانی ئیسلامی ئەم ڕۆژە پشووە". هەر بۆ ئەو مەبەستە د.سەپان کۆپی دوو ژمارەی دوو رۆژنامەی ڕۆژانەی بەناوبانگی سویدی (Aftonbladet – Dagens nyheter)ی (٢٢ی نیسانی ١٨٩٨)ی وەرگرتووە و بۆی دەرکەوتووە کە "لەسەر هەردووک ڕۆژنامە: “ئەفتۆنبلادێت، داگینس نیهێتەر” رۆژی هەینی نووسرایە…".  جگە لەمانەیش لە زۆرێک لە ژمارەکانی ڕۆژنامەکەدا ڕۆژ و بەرواری ساڵی کۆچی بە تەواوی پاش و پێش کەوتووە، بە جۆرێک ئاڵۆزی و دژیەکی تێدایە کە تەنانەت ڕۆژ و بەروارەکە لە خودی ساڵنامە کۆچیەکەدا یەکناگرێتەوە، بۆ نموونە لە ژمارە (٦)دا نوسراوە (یکشمب دە ٢٥ جماژی الاول ١٣١٦ پازارایرتسی فی ٢٨ ایلول سنە ١٣١٤). بەڵام کاتێک ئەم بەروارانە دەگۆڕین بۆ ساڵنامە جیاوازەکان یان هەر خۆیان بەراورد دەکەین، دژیەکی زۆری تێدایە. بەپێی ساڵنامەی کۆچی ڕۆژی یەک شەممە ٢٣ جماژی الاول ١٣١٦ کۆچییە، بەڵام لە سەر ڕۆژنامەی کوردستان ٢٥ جماژی الاول ١٣١٦ نوسراوە. هەروەها پازارایرتسی کە لە بەردەم ساڵنامەی ڕۆمیدا نوسراوە دەکاتە دوو شەممە. کاتێکیش بەراوردی ڕۆژی دوو شەممە بە بەرواری ساڵنامەی ڕۆمی دەکەین ئەوا بە تەواوی ٢٨ ئەیلولی ١٣١٨ دەکات. واتە ڕۆژ و بەروار و مانگ و ساڵی ڕۆمی کە لەسەر ڕۆژنامەکە نواسراوە ڕاستە و کێشەی تێدا نییە. بۆ دڵنیایی تەواو دەربارەی ئاڵۆزی و دژیەکی ڕۆژ و بەروار و مانگ و ساڵی کۆچی لە ڕۆژنامەی کوردستاندا نموونەیەکی دیکە دەخەینە ڕوو. بەپێی بەرواری سەر ڕۆژنامەی کوردستان خۆی بێت، ژمارە (٣)ی ڕۆژنامەکە لە "٢٨ ژوالحجە ١٣١٥" کۆچی دەرچووە، بەڵام ژمارە (٤)ی ڕۆژنامەکە لە "١٢ ژوالحجە ١٣١٦" کۆچی دەرچووە! لێرەدا پێویست بوو ژمارە ٤ لە ١٢ محرم ١٣١٦ کۆچی دەربچێت. لەبەرئەوەی دوای مانگی ژوالحجە لە ساڵنامەی کۆچیدا مانگی محرم کە یەکەم مانگی ساڵی کۆچیە دەستپێدەکات. لێرەدا بەرپرسانی ڕۆژنامەی کوردستان لە ژمارە (٤)دا بەروار و ساڵەکەیان ڕاست نوسیوە بەڵام مانگەکەیان بە هەڵە نوسیوە.  لە لایەکی دیکەوە لە ژمارە (١-٥) ڕۆژنامەی کوردستان کە لەلایەن میقداد مەدحەت بەدرخان خۆیەوە لە قاهیرە دەرکراوە، لە سەرجەمیاندا ڕۆژی پێنج شەممە نوسراوە، هەرچەندە لەسەر ڕۆژنامەکە نوسراوە "پازدە ڕۆژ جارێک دەردەچێت". بەڵام لە ڕاستیدا ئەو (٥) ژمارەیەی سەرەتای ١٤ ڕۆژ جارێک دەرچووە، هەر لەبەر ئەوەیش لە سەرجەمیاندا ڕۆژی پێنج شەممە نواسراوە. بەڵام سەرجەمی بەروارە کۆچییەکان لەو (٥) ژمارەیەدا دووبارە ڕۆژی هەینی دەردەچێت. ژمارەی شەشەمی ڕۆژنامەکەیش ٣ مانگ و ٢٤ ڕۆژ لە پاش ژمارە پێنج دەرچووە، هۆکاری ئەمەیش دەکرێت پەیوەندی بە وازهێنانی میقداد مەدحەت لە ڕۆژنامەکە و گواستنەوەی شوێنی دەرچوونی بۆ جنێف لە سویسراوە هەیە.    وێنەی ژمارە (١) یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان. وێنەی ژمارە (٢) گۆڕینی ڕۆژ و بەرواری یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان لە ساڵنامەی کۆچییەوە بۆ ساڵنامەی زاینی و ڕۆمی دەخاتە ڕوو. وێنەی ژمارە (٣) گۆڕینی ڕۆژ و بەرواری یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان لە ساڵنامەی ڕۆمییەوە بۆ ساڵنامەی زاینی و کۆچی دەخاتە ڕوو. کێشەی هاوتانەبوونی ڕۆژ و بەروارەکان لە کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەکەشدا ڕەنگی داوەتەوە. تەنانەت بەهۆی ئەوەی کە بە ڕۆژ و ساڵنامەی کۆچی و ڕۆمی نوسراوە، هەندێک لە لێکۆڵەران و نووسەران ڕۆژ و ساڵنامە ڕۆمیەکەیان بە ڕۆژ و ساڵنامەی زاینی وەرگرتووە، هەر بۆیە بەداخەوە لە هەندێک سەرچاوەدا باس لەوە کراوە کە کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان لە ١ نیسانی ١٩٠٢ دەرکراوە. بەڵام لە ڕاستیدا ژمارە ٣١ ی ڕۆژنامەی کوردستان کە کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەکەیە لە ١ نیسانی ١٣١٨ ڕۆمی و ٦ محرم ١٣٢٠ کۆچی دەرچووە، هەروەک لەسەر لاپەڕەی یەکەمی ژمارە ٣١ی ڕۆژنامەکەدا نوسراوە (دوشمب ٦ محرم ١٣٢٠، ١ نیسان سنە ١٣١٨). لێرەشدا کاتێک ئەم بەروارانە دەگۆڕین بۆ زاینی، دەبینین کێشە لە دیاریکردنی ڕۆژ و بەروار بەپێی ساڵنامەی کۆچی هەیە. چونکە بە پێی ڕێنمایی گۆڕینی بەروار لە سایتی فەرمی دەزگای مێژوی تورکیا ٦ محرم ١٣٢٠ کۆچی ڕۆژی سێ شەممە دەکات، لە کاتێکدا لە ڕۆژنامەکەدا دوو شەممە نوسراوە. هەر ئەو بەروارەیش ١٥ نیسانی ١٣١٨ ڕۆمی دەکات، لە کاتێکدا لەسەر ڕۆژنامەکە ١٤ نیسانی ١٣١٨ نوسراوە. بەڵام کاتێک ڕۆژ و بەرواری ڕۆمی سەر ڕۆژنامەکە دەگۆڕین بۆ ڕۆژ و بەرواری زاینی و کۆچی، دەردەکەوێت کە ڕۆژی دەرچوونی کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان دوو شەممە ١ نیسانی ١٣١٨ ڕۆمی بەرامبەر بە ١٤ نیسانی ١٩٠٢ زاینی دەکات.   وێنەی ژمارە (٤) ژمارە (٣١) کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان. وێنەی ژمارە (٥) گۆڕینی ڕۆژ و بەرواری کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان لە ساڵنامەی کۆچییەوە بۆ ساڵنامەی زاینی و ڕۆمی دەخاتە ڕوو. وینەی ژمارە (٦) گۆڕینی ڕۆژ و بەرواری کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان لە ساڵنامەی ڕۆمیەوە بۆ ساڵنامەی زاینی و کۆچی دەخاتە ڕوو. دەرەنجام ئاشکرایە بنەماڵەی بەدرخانییەکان و خودی میقداد مەدحەتیش هەم کاریگەر بوون بە بیری خۆرئاوا و ئەوروپا و هەمیش پەیوەندییەکانیان لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی کە ئەو کاتە فەرمانڕەوایی ناوچەی کوردستان و خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی کردووە تێکچووە و لە دەست ستەمی عوسمانییەکان هەڵهاتوون بۆ ئەوروپا و مصر. کەواتە دەکرێت بوترێت بەهۆی دوورکەوتنەوەیان لە کلتوور و کۆمەڵگەی ئیسلامی بەرپرسانی ڕۆژنامەکە زۆر بە وردی ئاگاداری ساڵنامەی کۆچی نەبووبن، هەر لەبەر ئەوەیش بووە لەبری ئەوەی ٢٩ ژوالقعدە بنوسن کە ڕۆژی پێنج شەممە دەکات، ٣٠ ژوالقعدە-یان نوسیوە کە ڕۆژی جومعە دەکات. لەمانەوە دەگەینە ئەو بڕوایەی کە ئەو ڕۆژ و بەروار و مانگ و ساڵە کۆچیانەی لەسەر ژمارەکانی ڕۆژنامەی کوردستان نوسراون دژیەکی و ئاڵۆزی زۆریان تێدایە و ناکرێت وەک سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراو پشتیان پێ ببەسترێت.  لە کۆی گشتیدا دەتوانرێت بگوترێت ڕۆژنامەی کوردستان ڕۆژی (پێنج شەممە ٩ نیسانی ١٣١٤ ڕۆمی، پێنج شەممە ٢٩ ژوالقعدە ١٣١٥ کۆچی، پێنج شەممە ٢١ نیسانی ١٨٩٨ زاینی) دەرچووە.       د. کەمال فوئاد، کوردستان: یەکەمین رۆژنامەی کوردی (١٨٩٨-١٩٠٢)، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی بەدرخان، چاپی سێیەم، تاران، ٢٠٠٦.    فەرهاد شاکەلی، ڕۆژنامەی کوردستان کەی دەرچووە؟، ڕۆژنامەی ئاسۆ، ژمارە ٤١٣، (٢٢/٤/٢٠٠٧).   www.rozhnamawany.com, (22.04.2022), ڕۆژنامەی کوردستان ٢١ نیسان دەرچووە http://www.rozhnamawany.com/?p=2578, (17.02.2022).   www.ttt.gov.tr, Tarih Çevirme Kılavuzu, https://www.ttk.gov.tr/tarih-cevirme-kilavuzu/, (16.04.2022)   *توێژەر و مامۆستای مێژووی ڕۆژنامەگەری لە بەشی ڕاگەیاندن لە زانکۆی هەڵەبجە [email protected]  

(درەو): وەزیری نەوتی عێراق بە پێكەنینەوە دەڵێ وەڵامی هەرێمی كوردستانمان لەرێگەی میدیاكانەوە وەرگرتووە، دادگای فیدراڵی دەسەڵاتی هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمی پێداوین، قبوڵ ناكەین نەوتی هەرێم بە كەمتر لە نرخی نەوتی عێراق بفرۆشرێت.  ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوتی عێراق لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی (العراقیە) رایگەیاند، بۆری نەوتی عێراق لەڕێگەی توركیاوە لە دادگا نێودەوڵەتییەكاندایە، توركیا بەشێوەیەكی نایاسایی بۆرییەكە بەكاردەهێنێت. لەبارەی بڕیاری دادگای فیدراڵییەوە، وەزیری نەوت وتی" بڕیارەكە دەسەڵاتی بە وەزارەتی نەوت داوە ئەو گرێبەستانە هەڵوەشێنێتەوە كە هەرێمی كوردستان كردویەتی هەروەها دەسەڵاتی پێداوین بگەڕێین بەشوێن لێكەوتە داراییەكانی پرۆسەی فرۆشتنی نەوت‌و غازی هەرێم لە ساڵانی رابردوودا". باسی لەوەكرد، وەزارەتی نەوت بەمدواییە چەند پێشنیازێكی ناردووە لەبارەی سیستمی بەڕێوەبردنی سامانی نەوت لە هەرێمی كوردستان، پێشنیازەكان روونن، لەسەر بنەمای گونجاندنی گرێبەستەكان دانراون لەڕووی یاسایی‌و بازرگانی‌و دروستكردنی قەوارەیەكی نوێ بەناوی (كۆمپانیای نەوتی كوردستان) كە حكومەتی فیدراڵی خاوەندارێتی دەكات هەروەها دروستكردنی ئەژماری بانكی گرەنتیكراو بۆ هەرێمی كوردستان كە سەربە وەزارەتی دارایی عێراق دەبێت بۆ زامنكردنی پێدانی موچەی گەلی كوردستان. سەبارەت بە وەڵامی هەرێمی كوردستان بۆ پێشنیازەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق، ئیحسان عەبدولجەبار دەڵێ" حكومەتی هەرێم دوو  وەڵامی هەیە، ئێمە وەڵامەكانیان لە میدیاوە وەردەگرین (بەپێكەنینەوە)، تائێستا وەڵامی فەرمیمان بۆ نەهاتووە، وەڵامێكیان هی كەسێكە نازانم ناوی (رزگار)ە یان ناوی چییە دەڵێ حكومەتی هەرێم پێشنیازەكانی وەزارەت نەوت قبوڵ ناكات، وەڵامێكی تریش هەیە كە نەرمی زیاتری تێدایە‌و پیشەییانەیە كە ئەویش وەڵامی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمە كاتێك وتی: بەشێوەیەكی ئەرێنی مامەڵە لەگەڵ پێشنیازەكاندا دەكەین، بەڵام بەجۆرێك كە گرەنتی دەستوری تێدا بكرێت".  "ئێمە قسەی خۆمان بە نوسراو ناردووە.. قبوڵ ناكەین نەوتی هەرێمی كوردستان بەو نرخە جیاوازە لە نرخی سۆمۆ بفرۆشرێت، قبوڵی ناكەین خەرجی بەرهەمهێنانی بەرمیلێك نەوتی هەرێم بگاتە 59%" وەزیری نەوتی عێراق وای وت. ئاماژەی بەوەكرد، جیاوازی نرخی فرۆشی نەوتی هەرێم لەگەڵ سۆمۆ 9% یە، ئێستا هەوڵێك هەیە لەلایەن سەركردایەتی هەرێمەوە بۆ كەمكردنەوەی ئەم جیاوازییە‌و لەگفتوگۆدان لەگەڵ بازرگانەكاندا.. بەشێك لەو زیانانەی كە بەر هەرێم كەوتووە بەهۆی یاسایبوون یان نایاسایبوونی گرێبەستەكانی نەوت‌و ناڕەزایەتی حكومەتی ناوەندەوەیە لەسەر ئەو گرێبەستانە.  

درەو: "ئێستا توركیا هەر لە بنكە سەربازییەكانی ناوخۆی هەرێمی كوردستانەوە سەربازەكانی بە هێلیكۆپتەر دەگوازێتەوە بۆ سەرچیاكان، بریندارو كوژراوی زۆر هەیە، زۆرترینی لە سوپای توركیایە، سێ هێزی پارتی لەناوچەی نزیكی شەڕ جوڵەیان پێدەكرێت (هێزی زێرەڤانی، فەرماندەیی هێزی بارزان، لەشكری رۆژ)، جموجوڵ و ئامادەكاری سوپای توركیا زۆربووە چاوەڕوان دەكرێت لە 24 كاتژمێری داهاتوودا شەڕی سەخت رووبدات" ئەمە وتەی ئەفسەرێكی زێرەڤانیە كە خۆی لەناو رووداوەكاندایە. ئەو ئەفسەرەی زێرەڤانی كە نەیویست ناوی ئاشكرا بكرێت ووردەكاری جوڵەی هێزەكانی توركیا و هێزەكانی ناوخۆی هەرێمی دژی پەكەكە بۆ (درەو) باسكرد:  سەرەرتای دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنی سوپای توركیا لە 17ی نیسان تۆپباران و بۆردوومانی سەختی سنوری شیلادزێ و چیای كۆڕەژارۆ كراوەو بەردەوام بووە.   لە پشتی (چیای گامنیرك) چەند شەڕێكی سەخت روویدا لە نێوان سوپای توركیا و چەكدارانی پەكە هێلی كۆپتەر بەردەوام لە جوڵەدابوو كە لە فڕۆكەخانی سەربازی توركیا لە بامەڕنێ هەڵدەستان و سەربازی توركیایان دەگواستەوە بۆسەر چیای كۆڕەژارۆ و بە پەڕەشووت دایان دەگرتن و لەوێ لەگەڵ چەكدارانی پەكەكە روبەرووبونەوەی سەخت روویداو پاشەكشەیان بە سەربازانی سوپای توركیا كرد. ئێستا سوپای توركیا لە سەری (ئۆرەی، سەری مام رەشا، سەری لینك، سەری كۆرەژار) جێگیركراون. لە سنوری نێوان (سیرێ و شیلادزێ) هێزی زێرەڤانی چەندین خاڵی سەربازیان دانا بوو تەنانەت لەناو شیلادزێ خاڵی سەربازیان داناوە،  (هێزی ناوخۆی زێرەڤانی، لەشكەری رۆژ، فەرماندەی هێزی بارزان) مەفرەزەكانیان لە گەلی بڵند و پشتی دێرەلوك و گەلی رەشاڤا ژێر چیا بە ئۆتۆمبێلی سەربازی هاتوچۆ دەكەن و ئەو رێگایانە دەپارێزن. ئەو هێزانەی پارتی كە لەم شەڕەدا بەشدارن (هێزی ناوخۆی زێرەڤانی، لەشكەری رۆژ، فەرماندەیی هێزی بارزان) تەنانەت لەوێ باس لەوە دەكرا كە سوپای توركیا لە چەند شوێنێك جلی زێرەڤانیان لەبەركردووە، هەرچەند من بە چاوی خۆم نەمبینین. بەرەبەیانی دوێنێ شەو (38) ئۆتۆمبێلی جۆری (مێك زەمینی) سەربازی هێزەكانی زێرەڤانی بەرەو ئامێدی بەڕێكەوتن دوای چەند كاتژمێرێك (13) میك زەمینی گەڕانەوە بۆ بامەڕنێ كە فڕۆكەخانەی سەربازی توركیای لێیە، بۆ چاوبەست بۆ ئەوەی بڵێن هێزەكە گەڕاونەتەوە،  (10) هێلی كۆپتەری سەربازی توركیا ئێستا لە فڕۆكەخانەی بامەڕنێی سەربازی جێگیركراون، بۆ گواستنەوەی سەربازانی خۆیان بۆ چەند خاڵێكی سەرچیاكان، واتا ئاڵوگۆڕی هێزەكان لەناو توركیاوە نیە بۆ بەرەی شەڕ بەڵكو لە بنكە سەربازیەكانی توركیایە لەناو خاكی هەرێمی كوردستان.  سبەی یان دووسبەی چاوەڕوانی شەڕو  وپێكدادانی سەخت دەكرێت لە هەموو سنورەكانەوە لەبەر ئەوەی توركیا ئامادەكاری زۆری كردووەو جموجوڵەكانی زۆر زیادیكردووە، هەروەها چەكدارانی پەكەكەش ئامادەكاری زۆریان كردووە،  لە هەردوولا ( توركیا و پەكەكە) كوشتن و بریندار زۆرە، بەڵام لە لایەنی سوپای توركیا كوشتن زۆر زیاترە وەك لە لایەنی پەكەكە. لەو ئۆپراسیۆنانەدا لەشكری رۆژ بەشداربوون و خەڵكێكی زۆریان بانگ كردووەتەوەو پێش سێ رۆژ هەموویان پەیوەندیان كردووە بە فەوج و لیواكانیانەوەو ئێستا لەشكری رۆژ لە شیلادزێ و دێرەلوك جێگیركراون.  كاتژمێر (8:30 تا 4:30) خولەكی رۆژی 19/20 – 4/2022 هێزێكی فەوجی یەكی لیوای 12ی پارتی چونەتە گوندی قوپان (موقەدەم مێڤان جێگری فەوجی یەك و رائید سەفوان) لەوێن و چوار بازگەیان داناوە و شۆفڵ و حەفارەیان پێیە بۆ درووستكردنی بازگەو ساتر، لەوێ جگە لە هێزەكانی زێرەڤانی و لەشكری رۆژ هێزە كوردیەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانیشی لێجێگركراوە.   

  راپۆرت: درەو وەزارەتی نەوتی عێراق بێئومێد بووە لە رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان، مەسرور بارزانی تۆمەتبار دەكات هەماهەنگ نیەو بەوەی پابەندی بڕیاری دادگای فیدراڵی نییە، بەنیازە لەرێگەی سۆمۆوە بە فەرمی داوا لە توركیا بكات، هەناردەی نەوتی هەرێم رابگرێت، رەنگە ئەمە سەرەتای قۆناغێكی سەختتری ئابوری هەرێم بێت، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  وەزارەتی نەوتی عێراق بڕیار دەدات سەرچاوەیەكی ئاگادار لە بەغدادەوە بە (درەو)ی راگەیاند، پێشبینی دەكرێت لە چەند رۆژی داهاتوودا وەزارەتی نەوتی عێراق هەڵوێستێكی توند بەرامبەر بە حكومەتی هەرێمی كوردستان رابگەیەنێت.  بەپێی زانیاریی سەرچاوەكە، وەزارەتی نەوتی عێراق بەنیازە بەشێوەیەكی فەرمی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق‌و رایگشتی ئاگاداربكاتەوە لەوەی حكومەتی هەرێم بەتایبەت خودی (مەسرور بارزانی) هاوكار نییە بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی‌و بەرپرسیارێتی ئەم پابەندنەبوونەش بخاتە ئەستۆی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم.  (درەو) زانیویەتی، دوای ئاگاداركردنەوەی حكومەتی عێراق‌و رایگشتی لە پابەندنەبوونی حكومەتی هەرێم، وەزارەتی نەوتی عێراق دەیەوێت لەرێگەی كۆمپانیای بەبازارخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"  بە فەرمی داوا لە توركیا بكات هەناردەی نەوتی هەرێم لەڕێگەی بەندەری جەیهانەوە رابگرێت.  رێژەی 80%ی داهاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەتەنیا داهاتی فرۆشی نەوتەوە سەرچاوە دەگرێت، راگرتنی هەناردەی نەوت ئابوری هەرێم‌و بژێوی موچەخۆران‌و خەڵك بەگشتی ئیفلیج دەكات.  هەرێم‌و بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی حكومە‌تی هە‌رێم‌و وە‌زارە‌تی نە‌وتی عێراق تائێستا نە‌گە‌یشتونە‌تە‌ رێككە‌وتن لە‌بارە‌ی چۆنییە‌تی جێبە‌جێكردنی بڕیارە‌كە‌ی (15)ی شوباتی دادگای باڵای فیدراڵی.  رۆژی 11ی ئەم مانگە بۆ یەكەمجار دوای دەرچوونی بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، وەفدێكی حكومەتی هەرێم چووە بەغداد‌و لەگەڵ وەزارەتی نەوت كۆبووەوە.  وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، ئەو كۆبونەوەیە بۆ گفتوگۆكردن  بووە لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵ بەسەر هەرێمی كوردستاندا، بەڵام رۆژی 15ی ئەم مانگە عەبدولحەكیم خەسرەو ئەندامی وەفدی حكومەتی هەرێم وتی" سەردانی وەفدی هەرێم بۆ بەغداد بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی نەبووە، چونكە ئێمە بە فەرمی وەڵامی بەغدادمان داوەتەوە كە ئەگەر پرسەكە پەیوەستە بەگفتوگۆ لەسەر بڕیارەكە، ئێمە دانوستان لەسەر بڕیار ناكەین، بەڵكو ئێمە دانوستان لەسەر بنەمای دەستور دەكەین".  رۆژی 15ی شوباتی ئەمساڵ، دوای (10 ساڵ) چاوەڕوانی، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵایەكی یاسایی حكومەتی عێراق لەسەر دۆسیەی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان یەكلاكردەوە. كرۆكی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بەمشێوەیە:  •    یاسای ژمارە (22)ی ساڵی 2007 نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان‌ نادەستورییە‌و هەڵدەوەشێندرێتەوە.  •    حكومەتی هەرێم پابەند دەكرێت بە (رادەستكردن تەواوی بەرهەمی نەوتی كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان‌و ناوچەكانی تر، كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم نەوتیان لێ دەردەهێنێت)‌و رادەستكردنی بە حكومەتی فیدراڵی.  •    سكاڵاكار مافی ئەوەی هەیە بەدواداچوون بكات بۆ پوچەڵكردنەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی كە حكومەتی هەرێم‌و نوێنەرەكەی سكاڵالێكراو (وەزیری سامانە سروشتییەكان) لەگەڵ لایەنە دەرەكی‌و دەوڵەت‌و كۆمپانیاكان سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی‌و هەناردەكردن‌و فرۆشتنی ئیمزای كردووە.  •    پابەندكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەوەی رێگا بە وەزارەتی نەوتی عێراق‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بدات پێداچونەوە بە هەموو ئەو گرێبەستە نەوتییانەدا بكەن كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەرباری هەناردەكردن‌و فرۆشتنی نەوت‌و غاز، ئیمزای كردوون، بەمەبەستی وردبینیكردنیان‌و دیاریكردنی مافە داراییەكانی كە لە ئەستۆی حكومەتی هەرێمدایە، هەروەها  پشكی هەرێم لە بودجەی گشتیدا دیاری بكرێت، بەجۆرێك گەیشتنی بە هاوڵاتیانی پارێزگاكانی هەرێم گەرەنتی بكات. عێراق داوای چی دەكات ؟ وەزارەتی نەوتی عێراق لەبەر رۆشنایی بڕیاری دادگای فیدڕاڵیدا، رۆژی  24ی ئازاری رابردوو نوسراوێكی ئاڕاستەی حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد.  لەم نوسراوەدا، وەزارەتی نەوتی عێراق داوا دەكات حكومەتی هەرێم  لەماوەی (15) رۆژدا كۆپییەك لە هەموو ئەو گرێبەستانەی رادەست بكات كە لە ساڵی 2004ەوە لە بواری نەوت‌و غازدا لەگەڵ كۆمپانیاكانی بواری (دۆزینەوە، بەرهەمهێنان، گواستنەوە، فرۆشتن، هەناردە)ی نەوتدا كردویەتی، لەگەڵ تۆماری داهاتی فرۆش‌و هەناردەی نەوتی خاو و غاز، ئەمڕۆ 12 رۆژ بەسەر نوسراوەكەی وەزارەتی نەوتی عێراقدا تێدەپەڕێت‌و حكومەتی هەرێم هێشتا كۆپی گرێبەستەكانی رادەست نەكردووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) وەزارەتی نەوتی عێراق پێشنیازی بۆ هەرێم كردووە، ئەگەر گرێبەستەكانی نەوت رادەستی وەزارەتی نەوت ناكات، دەكرێت كۆمپانیایەكی بیانی بهێنرێت‌و ئەو كۆمپانیایە تەماشای گرێبەستەكان بكات‌و هەمواریان بكاتەوە، حكومەتی مەسرور بارزانی بەم پێشنیازەش قایل نەبووە.  وەزارەتی نەوتی عێراق لە نوسراوەكەیدا دەڵێ، داواكردنی كۆپی گرێبەستەكانی هەرێم بۆ ئەم مەبەستانەیە:   1-    تەماشاكردنیان لەلایەن تیمێكی پسپۆڕو راوێژكارانی وەزارەی نەوتی عێراقەوە بە ئامادەبوونی نوێنەری رێگەپێدراوی حكومەتی هەرێم. 2-    گونجاندنی گرێبەستەكانی هەرێم‌و هەمواركردنیان بەپێی یاسای بەركاری عێراق‌و بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق. لەپاڵ پێداچونەوە بە گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێم، وەزارەتی نەوتی عێراق لە نوسراوەكەیدا لەبارەی نەوتی هەرێمەوە، جەخت لەسەر چەند خاڵێكی تر دەكات كە ئەمانەن: •    پێشكەشكردنی داواكارییەك بە ئەنجومەنی وەزیران بۆ دروستكردنی كۆمپانیایەكی نەوتی، دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی سەرجەم چالاكییە نەوتی‌و غازییەكانی لەو كێڵگانەدا پێبدرێت كە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە گرێبەستیان بۆ كراوە، ئەرك و ئامانج و سیاسەتی ئەم كۆمپانیایە ئەمانە دەبن: 1-    سەرجەم ماف و پابەندییەكانی ئەو رێككەوتن و گرێبەستانەی پێشتر حكومەتی هەرێم كردویەتی، دەگوازێتەوە بۆسەر ناوی خۆی. 2-    بەدیهێنانی سەرمایەگوزاری زیاتر لە سامانی نەوتدا لەڕێگەی: كەمكردنەوەی خەرجی وەبەرهێنان، بەڕێوەبردنی باشتری كێڵگەكانی نەوت‌و غازو زیادكردنی داهاتی هەناردەكردن. •    وەزارەتی نەوتی عێراق پێشنیاز دەكات ئەو كۆمپانیایەی كە دۆسیەی نەوت‌و غازی هەرێم بەڕێوەدەبات ناوت لێبنرێت (KROC)و بكەوێتە ژێر چاودێری دیوانی چاودێری دارایی عێراق‌و كۆمپانیاكە لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵییەوە خاوەندارێتی بكرێت‌و بارەگا سەرەكییەكەی لە هەولێر بێت (حكومەتی مەسرور بارزانی ئەم داواكارییەی عێراق رەتدەكاتەوە دەڵێ دەبێت هەرێم خۆی كۆمپانیا نەوتییەكە دروست بكات). •    فەرمانبەرێكی پسپۆڕ كە پلەكەی لە بەڕێوەبەری گشتی كەمتر نەبێت دابنرێت بۆ، هەماهەنگیی لەگەڵ ئەنجومەنی وەزیران‌و وەزارەتی دارایی‌و بانكی ناوەندی عێراق بەمەبەستی كردنەوەی حسابێك لە یەكێك لە بانكە نێودەوڵەتییە متمانەپێكراوەكان، هەموو داهاتی هەناردەو فرۆشی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان بخرێتە ئەم حساب بانكییە.. لەسەر بنەمای پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق پارەی لێبدرێت، هەروەها بەگوێرەی رێكخستنێك لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێراق بەمەرجێك ئەمە لەماوەی (45) رۆژدا لە رێكەوتی دەرچوونی ئەم نوسراوەوە بكرێت (بە رەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران). •    هەموو ئەم رێوشوێنانەی لەم نوسراوەدا هاتووە وەكو سیاسەتێكی نوێیە بۆ ئایندەو هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان پەبەندبونیان دەكەوێتە ئەستۆ. توركیا چی دەڵێ  ؟  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەرپرسانی توركیا‌و ئیماراتی عەرەبی ئامۆژگاری مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان كردووە، پابەندی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق نەبێت‌و لە رادەستكردنی نەوت‌و غاز پەلە نەكات‌و كاتەكە درێژ بكاتەوە.  لەبارەی كێشەی نەوتی هەرێمی كوردستانەوە، توركیا چاوی لە ئیمزاكردنی رێككەوتنێكە لەگەڵ حكومەتی عێراق، ئامادەیە لەچوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا كۆتایی بە مامەڵەی خۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستان بهێنێت. حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لەسەر كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبوو لە توركیا دەكات، دۆسیەكە لە دادگا لە یەكلایبوونەوەی نزیكبوەتەوە، عادل عەبدولمەهدی كە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان، بەڵام كەیسەكە دانەخراوە‌و هەڕەشەیە لەسەر توركیا، بەرپرسانی توركیا دەیانەوێت هەر بڕیارێك لەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان ببەستنەوە بە چارەسەری ئەو كەیسەوە لەگەڵ عێراق، توركیا دەیەوێت لەبەرامبەر رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بەغداد، حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا سكاڵاكەی لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس لەسەر توركیا بكێشێتەوە‌و رێككەوتنێكی فراوانتر لەنێوان هەردوولا بكرێت كە جگە لە پەیوەندی ئابوری، كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)‌و چەندین دۆسیەی تر نێوان هەردوو وڵات لەخۆی بگرێت.