ئاری محەمەد هەرسین من ئەڵێم دوو هەرێمی بۆ سیحەتی گەلی کوردستانی عێراق باشە… ئەوان ئەڵێن ئاخر دوو ئیدارەیی خراپە. من دە مگوت دوو ئیدارەیی هەیە… ئەوان دەیانگوت بسکردن لە دوو ئیدارەیی خیانەتی نیشتیمانیە. باشە کێ خیانەتکارە؟… ئەو کەسەی کە باسی ئەکات؟… یان ئەوکەسەی کە بە فیعلی دوو ئیدارەیی جێبەجێی ئەکات؟ پارتی و یەکێتی پشوو بە شەڕە دەنوکی خۆیان ئەدەن، بەڵام هەتا هەتایە پێک نایەن، چونکە ئەم دوژمنایەتیە هی ئەمڕۆ نیە و ئەوەتا تەمەنی لە ٦٠ ساڵ نزیک ئەبێتەوە. کەواتە با بزانین وەزعی هەرێمی کوردستان لە ئێستادا چۆنە؟ ئاژانسی پاراستن و دەزگای زانیاری دوو دام و دەزگای هەواڵگرین سەر بە حیزبن. بۆچی وایە؟ چونکە ئەگەر سەرۆکی حکومەت لە پارتی بێت، ئەوا دەزگای زانیاری هیچ حسابێک بۆ ڕێنمایی و فرمانەکانی سەرۆک حکومەتەکەی پارتی ناکات. بە پێچەوانەشەوە، ئەگەر سەرۆکی حکومەت لە یەکێتی بێت، ئەوا ئاژانسی پاراستن هیچ حسابێک بۆ ڕێنمایی و فرمانەکانی سەرۆک حکومەتەکەی یەکێتی ناکات. کەواتە حکومەتی هەرێمی کوردستان تەنیا لە چوارچێوەی دەسەڵاتی حیزبیدا پێناسەکراوە و بەس، نەک نیشتیمان… نەک کوردستان. هەموو ئەمانە شمولی هێزەکانی دژە تیرۆریش ئەکات. دەبوو ئەرکی ئاژانسی پاراستن و دەزگای زانیاری بریتی بێت لە پاراستنی کەرامەتی میللی و نیشتیمانی. دەبوو پاسەوانەکانی سەرۆک بارزانی، سەرۆکی هەرێم، سەرۆکی حکومەت، جێگری سەرۆکی حکومەت، ئەمینداری گشتی یەکگرتو، بەرپرسی یەکەمی گۆڕان، سکرتێری حیزبی سۆسیالدیموکراتی کوردستان، سەرۆکی کۆمەڵی دادگەری و هەموو وەزیرەکان لەلایەن دەزگای هەواڵگری کوردستان (پاراستن و زانیاری)ەوە دیاری بکرانایە. ئەردۆغان لە ڕابوردودا لە لایەن دەزگای میتی تورکیاوە دەستگیر کراوە، کەچی ئێستا پاسەوانەکانی ئەردۆغان کارمەدنی دەزگای میتن. ڕۆحانی و ئەحمەدی نەژاد لە دوو جەریانی دژ بەیەکی سیاسی بوون، کەچی پاسەوانەکانیان وەزارەتی ئیتلاعات بۆی دیاری ئەکردن. پاسەوانەکانی ترامپ و ئۆباما سی ئای ئەی دیاری ئەکرد، چونکە (میت) و(ئیتلاعات)و (سی ئای ئەی) دام و دەزگای نیشتیمانین، نەک سەر بە ئیدارەی ئەمدیو و ئەودیوی دێگەڵە. دام و دەزگای ئاسایش قورسترین ئەرکیان لەسەر شانە. کارمەندەکانی بە شەونخونی خۆیان و دوریان لە ماڵ و مناڵیان ژیان بەسەر ئەبەن. بە سەرماو گەرما پارێزەری ئێمەن ئەوکاتەی لە شیرینی خەوداین. ئەم هێزە گرنگەی ئەم نیشتیمانە دوو بەشە. بەرپرسی دەزگای ئاسایشی گشتی هەرێمی کوردستان هیچ دەسەڵاتێکی یەکسانی بەسەر ئاسایشی هەڵەبجە، سلێمانی، هەولێر و دهۆکدا نیە. ئەگەر سەرۆکی حکومەت لە یەکێتی بێت، ئەوا دەسەڵاتەکەی بەسەر هێزی ئاسایشدا هەتا سنوری خۆرهەڵاتی دێەگەڵەیە. خۆ ئەگەر سەرۆکی حکومەت لە پارتی بێت، ئەوا دیسان دەسەڵاتی بەسەر هێزی ئاسیشیدا هەتا سنوری خۆرئاوای دێگەڵەیە. کەواتە هێزی ئاسایش دام و دەزگایەکی نیشتیمانی یەکگرتوو نیە کە لەلایەن حکومەتەوە ئاڕاستەو سەرکردایەتی بکرێت، بەڵکو حیزبی و لۆکالیە. وەزارەتێک هەیە بەناوی (وەزارەتی پێشمەرگە). ئەم وەزارەتە (جگە لە بارەگاو دیوانی وەزارەت) لە کۆمەڵێک لیوای هاوبەش و یەکەکانی (٧٠) و (٨٠) پێکهاتوە. لیوا هاوبەشەکانی وەزارەتی پێشمەرگە، هەموو شتێکە بەس (موشتەرەک) نەبێت. هەر لە تەشکیلەکەیەوە بگرە کە ئامر لیوا، فەوج، سریە یەکێتیە و جێگرەکانیان پارتن (یانیش بە پێچەوانەوە یەکێتین)، ئەم لیوایانە بە هیچ جۆرێک ڕەنگ و ڕواڵەتی لەشکرێکی نیشتیمانیان پێوە دیار نیە، وابزانم ڕوداوەکانی ١٦ ئۆکتۆبەر ئەو ڕاستیەیان سەلماند. هەرچی یەکەکانی (٧٠) و (٨٠) یە، ئەمانە لە ژێر فرمانی حکومەتدا نین، بەڵکو حیزب ئاڕاستەیان ئەکات. پۆلیس و هێزەکانی زێرەڤانی و بەرگری فریاکەوتنیش هەمان چیرۆکە. ئەمانەی باسمان کردن دوو ئیدارەییە لە دامو دەزگا هەواڵگری، سەربازی و ئەمنیەکانی هەەرمی کوردستانی عێراق. دیارە دوو ئیدارەیی بەم جۆرە شێرپەنجەی کۆمەڵگەکەمانە و چارەسەری کێشە سیاسی و ئابوریەکانمان ناکات. بەڵکو تەنیا دوو هەرێمی چارەسەرە. هەرکەسێک کە پێی وایە ئەم ڕاستیانەی باسمان کرد شوختی تێدایە و بوختانە، ئەوا با بفەرموێت و قسەی خۆی بکات. تێبینی: بەشەکانی تری ئەم ووتارە لە بەردەوامیدا ئەبن.   بیرکردنەوەیەکیتر لە دوو هەرێمی لە ناعیلاجیدا (1) ئاری محەمەد هەرسین دیسانەوە ڕوداوێک، کە بە دەسیسە و پلانی دەرەکی جێبەجێ کراوە، درزی سیاسی لە هەرێمی کوردستان زلتر کرد. ئەگەر کەسێکی بیانی شارەزاییەکی باشی لە زمانی کوردیدا هەبێت و کۆمێنت و پۆستەکانی سەر تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بخوێنێتەوە لای زۆر زەحمەت ئەبێت بڕوا بکات ئێمە یەک میللەتین. هێرشە ساردەکانی نێوان زۆنی سەوز و زەرد بۆ سەر یەکتر لەم ٢٤ سەعاتەی ڕابوردودا (بۆ هەزارەمین جار) ئاماژەیەکی خراپن بە ئاڕاستەی دووبەرەکی. خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو گۆڕانکاری گەورە ئەچێت، کەچی ئێمە وەک نەتەوەیەکی سەرەکی لە ناوچەکەدا لەبری ئەوەی یەکێک بین لە یاریچیە سەرەکیەکان، یاری بە چارەنوسمان ئەکرێت و، لە ناو خۆشماندا ئەوە حاڵ و وەزعمانە.  هەندێک کەس پێیان وایە کە هێرشکردنە سەر فڕۆکەخانەی سلێمانی پەیوەندی بە هەڵبژاردنەکانی سەرۆک کۆمارەوە لە تورکیا هەیە. با وای دابنێین کە ئەم قسەیە، یان ئەم ئەرگومێنتە ڕاستە. ئایا بە لاچون و دۆڕاندنی ئەردۆغان چی لە سیاسەتی تورکیا بەرامبەر کورد دەگۆڕدرێت؟… قازانجەکانی کورد لە دۆڕانی ئەردۆغاندا کامانەن؟… ئایا دەزگای (میت) کە زیاد لە نیو سەدەیە دامەزراوە هەڵدەوەشێتەوە؟… ئایا سوپای تورکیا چەک دادەنێت؟… ئایا کورد لە تورکیا خودموختاری پێ دەدرێت؟… ئایا دوای ئەردۆغان کۆتایی بە شۆڤێنیزمی تورکی دێت؟… ئایا خەڵکی تورکیا ڕەسمەکانی ئاتاتورک لە دیواری ماڵ و کوچەو کۆڵان و دام و دەزگا حکومی و بازرگانیەکان دەهێننە خوارەوەو دەیان سوتێنن؟… هەزار هەڵبژاردنی تریش لە تورکیا بکرێت، تاکە ڕێگای چارەسەری کێشەی کورد لە تورکیا تەنیا و تەنیا گفتوگۆیە، ئیتر گرنگ نیە کێ لە ئەنقەرە حوکمڕانە. بچوککردنەوەی کێشەی کورد لە تورکیا لە کەسایەتی ئەردۆغاندا لە نەفامی سیاسی زیاتر هیچیتر نیە.  پەیوەندیەکانی ئێران و سعودیە ئاسایی بۆتەوە. سوریاش لەبەر دەرگای سعودیە وەستاوە بۆ ئاسایی کردنەوەی پەیوەندیەکانی لەگەڵ ئەو وڵاتە. جگە لە زلهێزەکان، وڵاتانی وەک تورکیا و عێراق (وەک دەڵاڵی دەستی دووی دیپلۆماسی) ڕۆڵی بەرچاویان لەم دیپلۆماسیە نوێیەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دا بینیوە. هیچ دوور نیە یەکێک لە دەرئەنجامەکانی ئەم گۆڕانکاریانە سۆرپرایزێکی لەبابەتی پیلانەکەی جەزائیری (١٩٧٥) بۆ کورد تیا بێت. ئیتر ئەمجارە بۆمبای پیلانەکە بە کام بەشەی کوردستاندا ئەتەقێتەوە جارێ کەس نایزانێت. حکومەتی عێراق سودمەند بوە لە فرە گوتاری کورد. هەندێک لە پارلەمانتارە کوردەکان لە بەغدا هەتا ئاستی خۆفرۆشی بونەتە خزمەتکاری عەرەبە شۆڤێنیستەکان. ئیتر لەبەر ئافەرینکی هەرزانجانی ئاغا عەرەبەکانیان بێت، یان لەبەر سەفتە دۆلار و پارچە زەویەک لە بەغدا. ساڵەهای ساڵە تورکیا هێزی سەربازی لە هەرێمی کوردستان هەیە، عێراق (کە بە حساب دەوڵەتی سەربەخۆیە و سیادەی هەیە) لە ورتە ورتی بەیان و بەیاننامە کاری سێ سەرۆکایەتیەکە زیاتر، بە کردار هیچ تەعبیرێکی لە نیگەرانیەکانی خۆی نیشان نەداوە. بەرامبەر بە ئێرانیش (بەدەسەڵات ترین هێزی بیانی لە ناو خاکی عێراق) بە هەمان شێوە. پارتی کرێکارانی کوردستان لەپای پاشەکشەی سەربازی لە ناو خاکی تورکیا، دەعوەتنامەیەکی فەرمی بۆ ئەنقەرە ناردوە کە شەڕەکە بهێننە ناو خاکی هەرێمی کوردستان. پەکەکە لە جیاتی ئەوەی بڵێت لە ناو تورکیا شکستم هێنا، پێمان ئەڵێت کوردستان موڵکی هەموو کوردێکە و بۆ کوردایەتی هاتومەتە هەرێمی کوردستان. لەسەرێکی ترەوە دوژمنی هاوبەش (پارتی) و بەرژەوەندی هاوبەش (بازرگانی) یەکێتی و پەکەکەی کردۆتە هاوپەیمان. بۆیە هاوپەیمانی نێوان پەکەکە و یەکێتی لەسەر بنەمای کوردایەتی و بەرژەوەندی گەل و نیشتیمان نیە. پەیوەندی هەسەدە و یەکێتیش درێژکراوەی پەیوەندی پەکەکە و یەکێتیە. عەجەبا ئینسان کێشەی مووچەو خزمەت گوزاریەکانی لە دەڤەری سلێمانی هەبێت، جارێ ئەچێت بۆ هاوکاری و هەماهەنگی کوردی سوریا؟… پشتیوانی کوردانی سوریا واجبێکی نەتەوەیی و نیشتیمانیە و لە دوریشەوە ئەکرێت، بەڵام سەد مەتریەکەی سلێمانی لە کۆبانێ تەواو ناکرێت. مانگرتنی بەڕێز جێگری سەرۆکوەزیرانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و، گۆشەگیربوونی لە شاری سلێمانی، دوا هەنگاو بوو بۆ ئاشکرابوونی ڕوخساری دوو ئیدارەیی لە هەرێمی کوردستان و، دوورکەوتنەوەی دوو لایەنی سەرەکیش لە ناو حکومەت ڕۆژ بە ڕۆژ خێراتر و خێراتر ئەبێت. هەمولایەکیشمان بینیمان کە دوو ئیدارە ییش عیلاج نیە (لە ئێستایا و دەمێکیشە حوکم لە کوردستا دوو ئیدارەییە). ئەگەر ئەم پەرتەوازەیی و جەمسەرگیری دوژمنکارانەیە هەروا بەردەوام بێت، پێویستە هەموو دڵسۆزێکی نیشتیمان بیر لە تاکە ڕێگە چارە بکاتەوە کە بەدەستەوە ماوە، کە ئەویش هەڵبژاردنی مۆدێلی دوو هەرێمیە. دروستبوونی دیبەیتێکی عەقڵانی لەسەر بنەمای بەرژەوەندی گەل و پاراستنی سەروەری خاکی پیرۆزی کوردستان بۆ گۆڕینی شکڵی ئیداری و سیاسی هەرێمی کوردستان بۆ دوو هەرێم لەوانەیە تاکە عیلاج بێت. چونکە ئەگەر بەم ئاوازەی ئێستا سیاسەت و معامەلە لەگەڵ یەکتر بکەین (بە ئۆپۆزسیۆنیشەوە) نە گەلێکی یەکگرتوو ئەمێنێت هەتا خزمەتی بکەین و، نە کوردستانێکیشمان بەدەستەوە ئەمێنێت هەتا سەروەریی بپارێزین. من بڕیار بەدە ست نیم و ئەم ووتارە تەنیا هەڵوێستە کردنێکی نەتەوەیی و نیشتیمانیە، بە ڵام حەق وایە لە خۆمان بپرسین جگە لە مۆدێلی دوو هەرێمی، کامانەن ئەو چارەسەرە مەنتیقی و واقیعیانەی کە لە ئێستادا لەبەردەستماندان؟

پەیڕەو ئەنوەر وادیارە پێکدادان و جەنگ جارێکی تر گەڕایەوە بۆ سوودان. ئەم یەکە سیاسییە دەوڵەتی دنیای دوای کۆلۆنیالیزمە، سەر بەجیهانی سێیەمە. ئەم جیهانە سیما و دینامیکیەت و کەلتوری سیاسی تایبەت بەخۆی هەیە. لەڕاستیدا ئەوەی روودەدات ئاماژەیە بۆ چەندین شێوە لە شکست و دۆڕان! یەکێک لەوانە شکستی <بەدیمۆکراتیکردنی کۆمەڵگە Democratic Transition> و شکستە لە پڕۆسەی بنیاتنانی دەوڵەت State-Building و دواتریش گەیشتنە بە ململانێ و یەکترسڕینەوە. بۆئەوەی باشتر لەوەی روودەدات لە سوودان و لەدۆخی سوودانییەکان تێىگەین دەگەڕێینەوە بۆ چوارچێوەیەکی تیۆری بۆ گوزەرکردن بەناو لێگەسی و ماناکانی بنیاتنانی دەوڵەت.  سەرەتا لە <ساموێل هینگتنگتۆن> ەوە دەستپێدەکەین. ساموێل بیرکردنەوە و ئاڕگیۆمێنتەکەی وەک رەخنە لە تیۆری مۆدێرنە لە گەشەپێدانی سیاسی پەرەپێدەدات. مۆدێرنە باس لە چیڕۆکی بەشاربوون، گەشەی پیشەسازی، دنیای پەیوەندییەکان و بەشداری سیاسی دەکات. ئەم سەرەتایانە وەک مەرج بۆ گەشەپێدانی سیاسی. ساموێل بنەمای تر دێنێتەکایەوە. بەهێزکردنی دامەزراوەکان، سەقامگیری سیاسی بۆ گەیشتن بە پڕۆسەی بنیاتنانی دەوڵەت.  دووبارە فۆکۆیاما بنیاتنانی دەوڵەت State-Building دەبەستێتەوە بە بەهێزی دامەزراوەکان، سەروەری یاسا Rule of law و حکومەتی بەرپرسیار و نیشتیمانی. دۆخێک دەبێت هاوڵاتی چەق و ناوەند بێت. یاسا و رێسا و دامەزراوەکان ئامێری سەرەکی ژیانی دیمۆکراسی بن و هاوڵاتیان خۆیان بەشداربن لە دروستکردنی بڕیار بەشێوەیەکی دیمۆکراتیانە.  سودان لە ساڵی ١٩٥٦ سەربەخۆیی لە بەریتانیا وەردەگرێت بەڵام بەزنجیرەیەک حکومڕانی لە سوپا و سەربازیدا تێدەپەڕێت. دوور دەبێت لە حکومڕانی مەدەنی، رۆڵی دامەزراوەکان و هاوڵاتیان. ماوەیەک دەسەڵاتی ئاینی زاڵ دەبێت، دواتر <عومەر بەشیر> سوودان بۆ ماوەی ٣٠ ساڵ دەکات بە سەربازگە و کۆمەڵگەیەکی گەورەی سەربازی، دایدەبڕێت لە سیماکانی ژیانی دیمۆکراسی و مەدەنی و سەرباز دەبێت بە سیمبولی سیستمی حکومڕانی لەو وڵاتەکەدا. دیارە کۆمەڵگەی بەسەربازکراو ناتوانێت بجوڵێت! سەقامگیرییەکی ساختە دێتەکایەوە بەتایبەت کاتێک گڕووپی چەکدار بۆ بەرژوەندی تایبەت، سەرکوتکردنی نەیاران تادێت زیاتردەبن و بەخێودەکرێن لەلایەن عومەر بەشیرەوە. سوودانییەکان ساڵی ٢٠١٩ عومەر بەشیر ناچاردەکەن دەسەڵات جێبهێڵێت! جێهێشتنی کۆمەڵگە، خەڵک و دەسەڵات لەگەڵ دەیان قەیران و کێشەی کەڵەکەبوو و قوڵەوە. هەوڵدەدەین بە کورتی دوو دیاردە ئاماژە پێبکەین: ١-پەیوەندی نێوان <کایەی سەربازی و مەدەنی> و دەوڵەتی قوڵ Civil-military relations سوودانی ئێستا دوو رەگ و دوو جەمسەرە. هەردوو جەنەڕاڵ <عەبدولفەتاح بورهان> سەرۆکی ئەنجوومەنی سەربازی ڕاگوزەری سودان و <محەمەد حەمدان دەقلو> سەرۆکی هێزەکانی پشتیوانی خێرا لە جەنگ و رووبەڕووبوونەوەدان. جاران هاوڕێی یەکتربوون تا بەشیریان لەدەسەڵات دوورخستەوە. ئێستا لەدژی یەکتر بەتانک و فڕۆکە شەڕ دەکەن. دیارە ئەم دوو ئەکتەرە خاوەن پەیوەندین لەگەڵ دنیای دەرەوە بەمۆدێڵی Patron-Client relation هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان وەک ئامراز و مێنیۆی سەر مێز بەکاریان دەهێنن. <چین، میسڕ و سعودیە> پاڵپشتی جەمسەرێک و <ئەمەریکا، تورکیا و قەتەڕ> کۆمەکی ئەویتریان دەکات.  دیارە لەبنەڕەتدا و ناوکی جەنگەکە کێشەی گواستنەوەی دەسەڵاتی سەربازە بۆ دەسەڵاتی مەدەنی لەکاتێکدا هیچ ژێرخان، زەمینەسازی، کەلتوری سیاسی و پڕۆسەیەکی بنیاتنانی دامەزراوەکان لە ئارادانییە تاوەکوو دەسەڵاتی مەدەنی تێیدا جێگیربێت و گەشەبکات و بجوڵێت. دەسەڵاتی مەدەنی لەم جۆر ژینگە و هەڵومەرجەدا کارناکات و بەها نابەخشێت.  ٢-شکستی قۆناغی گواستنەوە-بەدیمۆکراتیکردنی کۆمەڵگە Democratic Transition  قۆناغی گواستنەوە دنیای نێوان دکتاتۆریەت و دیمۆکراسییە. چۆن هەنگاودەنێیت تا بەرەو دیمۆکراسی بڕۆیت. دامەزراوەکان بەهێز و سەربەخۆ دەکەیت، بازنەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی فراوان دەکەیت، یاسا سەروەر دەکەیت و ماف و ئازادییە تاکەکەسییەکان دەکەیت بە بەهای باڵای نێو کۆمەڵگەی سیاسی. دواتر چۆن دەوڵەت دەکەیت بە سەرچاوەی گلدانەوەی هێز و باج وەک ئەوەی <ماکس ڤێبەر> وێنای دەکات. دیارە سوودان لەم پڕۆسەیە دۆڕا و شکستیخوارد. هەریەک لە جەنەڕاڵەکان ئامادەنەبوون بچنەنێو کۆمەڵگەیەکی مەدەنی، پڕۆسەی بنیتانانی ئاشتی، ژیانی دیمۆکراسی و دامەزراوەییەوە و هێز و چەکدارەکانیان بەنیشتیمانی و دەزگایی بکەن. دیارە جەنەڕاڵەکانی سوودان بنیاتنانی دەوڵەت وەک دۆڕان و کوشتن و ماڵئاوایی خۆیان دەبینن.   بەکورتی، سوودانییەکان دووچاری جەنگ کراونەتەوە. کۆمەڵگەیەکی ماندوو بەدەست سەرباز و ململانێیەوە. جڤاتی نێودەوڵەتی تائێستا نەبینراو و نائامادەیە. دوو هێزی سوودانی لەڕێگەی چەکدارەوە خەریکی پێکدادانن لەسەر داهات، جوگرافیا، جیۆپۆلەتیک و هەژموون. سیستمی هەرێمی ناوچەکە خۆراک بەم جەنگەدا دەدەن. ئەوەی دەبینرێت لە سوودان نوێنەرایەتی دۆخێک دەکات کە تیایدا <هێز> بە عەقڵانی و یاسایی نەکراوە، هێز پەرت و دابەشبووە. بنیاتنانی دەوڵەت بیری لێنەکراوەتەوە. سوودان بەرهەمی زۆر شکستی تری سیاسەت و حکومڕانی جیهانی سێیەمە! پێدەچێت کەیسی سوودان قەیرانی زیاتر و قوڵتر لەگەڵ خۆیدا بهێنێت!

چیا عەباس نکۆڵی ناکرێت کە لە دۆخی ئێستادا شتێک نەماوە بەناوی هەرێم و حکومەتێکی یەکگرتو کە سەروەری سیاسی و یاسایی خۆی بپارێزێت. ئەوەی دەگوزەرێت پارتی و یەکێتی بە شێوازی جیا لە یەکتر حوکمرانی زۆنەکانی دەسەڵاتیان دەکەن. لە گەڵ ئەم سەرگەردانیەشدا وتەبێژ و راگەیاندنەکانیشیان شیر و تیر لەیەکتر دەسون. ئایا ئەم جۆرە فەرمانرەوایییە کۆپیکردنی شێوەی فەرمانرەوایی لە سۆماڵ و یەمەن سودان و لیبیا و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی فەلەستینیەکان نیە؟ ئایا ئەم  وێرانکاریە لەباربردنی ئومێد و هیوای نەتەوەی کورد نیە بەم حوکمرانیە تاقانەیە؟ هەندێک دەنگی راگەیاندنی پارتی سەبارەت بەم دۆخە سەرجەم خەتاکان دەخەنە ئەستۆی " یەکێتیەکەی جوتە برا – وەک خۆیان وەسفی دەکەن -)"، ناوبەناویش بە نەستۆلژیایەکی تەم و مژاوی ئاماژە بەسەردەمی خوالێخۆشبو مام جلال دەدەن. پێموایە ئەو هەڵسەنگاندنانە دو لایەنی سەرەکی هەیە:-  یەکەم: مام جلال کەسایەتی و سەرکردەی سیاسی بەهێز و خاوەن کارێزمای تایبەت بە خۆی بو، گونجاو نیە ئەزمونی دو کورەکەی بەوی ئەو بەراورد بکرێت، دوەم: مام جلال لە روی میژوییەوە وەک کاراکتەرێکی خاوەن رۆڵی هەستیار بێبەری نیە لە زەمینەی ئەم دۆخەی ئێستا کە یەخەی هەرێمی بەتوندی گرتوە. هاوکاتیش مام جلال لە گەڵ مسعود بارزانی خاوەنی ئەزمونێکی دور و درێژی تاڵی و خۆشی بون و لە زمانی یەکتر تێدەگەیشتن، هەردوکیشیان کوری پارتی و شۆرشی ئەیلول بون، سەردەمانێک بە دوای دینارێکدا دەچون تا پارتی و شۆرش زیندو رابگرن، لە زۆر دەرگایان دەدا تا دۆستێک زیاتر بۆ کورد پەیدا بکەن، راستە ئەو سەردەمە بەسەرچوە، بەڵام فرە کاریگەریەکانی لە ناخی هەر دوکیان و هەزاران بەشداربوی ئەو سەردەمە بەخەستی جێهێشتوە. ئەمە تەنها لایەنە ئەرێنەکانی نێوان ئەو دو سەرکردەیە، ئێستا کاتی باسکردنی ئەوانی تر نیە. دەسەڵاتدارانی پارتیش بێبەری نین لە هۆکار و زەمینەی ئەم دۆخەی ئێستا، ئەوەی مایەی دڵخۆشیە کە نەگەیشتۆتە شەری چەکداری نێوانیان.  لەسەر ئاستی ناوخۆ خوێندنەوەیەکی وردی ئێستای دۆخەکە دەریدەخات کە لە هەمو لایەک خەمخۆر هەن کە هەمو هەوڵێکیان بۆ ئەوەیە کە رەوشەکە خراپتر و ئاڵۆزتر نەبێت، جا بەهاندەری ئەوەی لێکترازانی تەواوی پارتی و یەکێتی کارەساتێکی بێئەندازە زەرەربەخش بە کورد و بە هەردولاش دەگەیەنێت و زۆربەی ئەوەی ئێستا هەیانە لەدەستی دەدەن. بۆ خۆم زۆر بەرەوای دەبینم ئەم دو هێزە و هێزەکانی تریش باجی هەڵە و لادانەکانیان بدەن کە لە واقیعدا کەم نین، بەڵام هەرگیزا و هەرگیز دەسکەوتی گەورەی هەرێمی کوردستان و وحکومەتەکەی ناکەمە قوربانی ئەو هەڵە و لادانانە، دەشزانم راستکردنەوەی ئەم سەرگەردانیە ئەرکی سەرەکی بەرەی نارازیە لە دەسەڵات دور لە توند و تیژی چەک.  ئەم پارادۆکسە سەخت و مێژوییەی بزافی کوردایەتی لە باشور بۆتە خەسڵەتێکی ناسراو لای دنیا و سەرجەم نەتەوەی کوردیش. کورد لەسەری راهاتوە و تا رادەیەکیش وەک وتراوە: " ئولفەتی لە گەڵ عیللەتدا گرتوە.... نیە چارە و شەفا". سەرەرای ئەوەی خەڵک نرخێکی زۆری ئەمجۆرە لە حوکمرانیەی داوە، بەڵام پێیان وایە ئەو دو هێزە لە دوا مەتافدا مەجبوری یەکتر دەبنەوە، عەرەب وتەنی: " سوف تعود الحلیمە الی عادتها القدیمە"، لە غیابی هێزێکی تۆکمە بۆ گۆرانکاری خەڵک  ئێستا بە سەبرێکی زۆرەوە چاوەروانن.  دنیای دەرەوش، عەرەب، تورک، فارس خۆشکەرێکی سەرسەختی ئەم ئاگرەن، نەک تەنها لەبەر ئەوەی شۆڤینزم و فاشیزمی ئەو نەتەوانە حوکمرانی وڵاتەکانیان دەکەن بەڵکو بەرادەی سەرەکی چونکە بەشێکی دەسەڵاتدارانی کورد لە باشور ئامادەییان تێدایە بۆ گەشانەوەی ئاگرەکە، زۆر ئەزمون ئەم راستیە پشتراست دەکەنەوە. ئەمریکا و زۆربەی هاوپەیمانەکانی لەم دۆخەی ئێستای هەرێم ئەوەندە نیگەران نین ئەگەر نەگاتە ئاستی تەقینەوەی خەست، چونکە پێرەوکردنی " فرق تسد و احکم" هەڵێکی زێرینی بۆ رەخساندون کە زۆر باڵا دەست بن. زۆر ئاساییە بپرسین گەر سەرکردەکانی کورد لە رۆژهەڵات وەک ئەوانەی باشور بونایە چ دەرفەتێکی زێرین بۆ ئەمریکا دەرەخسا رکابەری سەرەکی لە ناوچەکە کە کۆماری ئیسلامی ئێرانە دوچاری هەزار و یەک کێشە بکردایە!. بەغدادی عبدالکریم قاسم، احمد حسن البکر، سەدام، عەلاوی، جەعفەری، مالکی، عەبادی، سەدر، حەکیم.... تا محەمەدە شیعە سودانیەکەی ئێستا لە ناخیاندا روی یەک دراوی شۆڤینزم و فاشیزمی نەتەوەی داگیرکەرن، ئێستاش بە پەرۆشیەوە ئاگرخوشکەری زیاتر ئاڵۆزکردنی دۆخی تاقانە هەرێمەکەی کوردستانن. شیاوە هەر کوردێکی دڵسۆز و خەمخۆر شەرم دای بگرێت کە بەشێکی دەسەڵاتدارانی هەرێم دۆخەکەیان بەم ئاستە گەیاندوە و رێگای بەغدایان وەک رێگای کانی لێکردوە، ئایا ئەوە ناچاریە یاخود صک الغفرانە؟ هەر کامیان بێت سەرگەردانیە بۆ کورد. ناشێت بازێک بەسەر رۆڵی سێیەم هێزی بێ وزە و نقە لە تاقانەکەی کوردستان لەم سەرگەردانیەی ئێستادا بدەم. ئەقڵیەتی سیاسی کرچ و کاڵی ئێستای گۆران ئاوێنەیەکی زۆر بەکارهێنراوی سەردەمی شەری ساردی نێوان مەعەسکەری ئیمپرالیزم و مەعەسکەری سۆشیالزمی دەیەکانی ناوەراستی سەدەی رابوردوە.  گۆڕانێک لە لێواری ئەگەری دارمانی کۆتاییدا، لەتبو، بێ پارە، زەوتکراو، تیمێکی زۆر لاوازی لەتلەت و ناجێگیر لە حکەمەتی لەتبوی هەرێم. پارتی پیویستی پێیەتی پۆست وپارەی دەداتی، یەکێتیش لە ناچاریدا چاوبازی لە گەڵ دەکات و دەیەویت بەلای خۆیدا رایکێشێت، لە ناکاو پۆستێکی بێ بەها لە سنوری زۆنی کەسک لە گۆڕان دەسەنێتەوە و رۆژی دواتر بە فیزەوە پێی دەداتەوە و گۆڕانیش وەک دەسکەوتێکی مەزن دەیبینێت. ئەم گۆڕانەی ئێستا ئەهلی زۆر شتە بێجگە لە گۆرانکاری نەبێت. دەسکەلایەکی نایابە بۆ پارتی و یەکێتی و ئەویش لەو بەینەدا لێرە و لەوێ شتێک دەپچرێنێت. کارەسات ئەقڵیەتی سیاسی و حوکمرانیان وەک پارتی و یەکێتی لێهاتوە: چی دەبێت باببێت گرنگە من لە شوێنی خۆمم. ئەوەش ماوە بڵێم: خوا رەحم بکات    

  ئاسۆ حاجی لە مێژووی هەموو میللەتان کاتێک وەچەرخانێک لە شێوازی حوکمڕانی و مێژوویی دروست دەبێت، ئەو وەچەرخانە گۆڕانکاری بەدوای خۆیدا دەهێنێت. گۆڕانکاریش بە ئاسانی و بە زوویی قبوڵناکرێت، بە تایبەتیش لەلایەن هەموو ئەو کەس و لایەنانەی وا هەست دەکەن، ئەو گۆڕانکاریانە دژی بەرژەوەندییەکانی ئەوانن، ئەوە بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی دووبارە بۆتەوە، لە چیڕۆکی پەیامبەر و فەیلەسوف و رابەرانی کۆمەڵایەتی و سیاسی بە روونی ئەو بۆچوونە دیارە و سەلمێندراوە. ئێستا کە مەسرور بارزانی لەلایەن هەندێک کەس و لایەن بۆتە ئامانجی گوتاری سیاسی و میدیاییان، دووبارە بوونەوەی هەمان چیڕۆک و ئەزموون و مێژووە، ئەوان تەحەمول و تەقبوڵی ئەو گۆڕانکارییانە ناتوانن بکەن، کە دەوڵەتدارییەکەی مەسرور بارزانی لەگەڵ خۆیدا هێناویەتی. لەگەڵ بوونی بە سەرۆک وەزیران، ئەگەری گۆڕانکارییەکان لە شێوازی حوکمڕانی و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی وڵات، بووە باسی خەڵک و لایەنەکان، هەر یەکەو لە روانگە و تێگەیشتن و بەرژەوەندی خۆی پێشبینی خۆی دەخستە روو و بۆچوونی خۆی لەو بارەییەوە دەردەبڕی، هەندێک باسی هاتنی حوکمڕانییەکی توند و نەرێنیان دەکرد و هەندێکیش موژدەی وەچەرخانێکی ئەرێنیان دەدا، ئەوەی خاڵی هاوبەشی نێوان هەردوو بۆچوونە بوو، دەست پێکردنی قۆناغێکی نوێی سیاسی و حوکمڕانییە لە کوردستان. دوای چوار ساڵ ئەوە روون بۆتەوە کە پێگەکانی حوکمڕانی لەلایەن مەسرور بارزانی لە سەر بنەمای شەفافەیەت و موجامەلەنەکردن و خاترنەگرتنی بەرامبەر بەڕێوە دەچێت، لە جیاتی ئەوانە بنەماکانی پێکەوە کارکردن و هەماهەنگی کردن بۆ جێبەجێکردنی خاڵەکانی کارنامەی حکومەت لەلایەن لایەنە پێکهێنەرەکانی کابینەی نۆیەم. ئەوەی ئێستا روودەدات، پاشەکشێ کردن و لادانی مەسرور بارزانی نیە لە کارنامەی حکومەت و ئەو رێکەوتنەی لەگەڵ لایەنەکان کراوە، بەڵکو لایەن و هاوبەشێکی سەرەکی پێکهێنەری حکومەت، بە هۆی هەڵە خوێندنەوەی هاوکێشەکان و تێنەگەیشتن لێیان، بەڵاڕێ داچووە و لە جیاتی کار کردن بۆ جێنەجێکردنی کارنامەی حکومەت ئەوە رێگریان لێدەکات و کۆسپیان بۆ دروست دەکات، لە باتی خۆی لە ناو گوتاری کوردستانیدا خۆی رێکبخاتەوە، بە تەواوی بۆتە بەشێک لە گوتار و کارنامەی هێزە ئیقلیمییەکان لە دژایەتی کردنی کوردستان و دامەزراوەکانی. راست کردنەوەی هێلی خواری حوکمڕانی و سەرلەنوێ پێناسەکردنەوە و داڕشتنەوەی چەمک و دەستەواژەکان، بە گوێرەی قۆناغی نوێی سیاسی و گۆڕانکارییە ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتیەکان، کات و ئیرادە و مکوڕبوون و پێداگری پێویستە، کە هەموویان ئەو کەرستانەن مەسرور بارزانی لە بنیاتنانی گوتار و قۆناغی نوێی حوکمڕانی بەکاریان دەهێنێ و دەستەبەرداریان نابێت، بۆییە ئەوانەی دژایەتی دەکەن و گرەو لە سەر شکست پێهێنانی هەوڵەکانی دەکەن، دەبێت لە جارێک زیاتر بیر بکەنەوە و تەماشای مێژووی پێشکەوتن و گەشەکردنی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتییەوە بکەن، کە ناتوانن چەرخی مێژوو بۆ دواوە پاڵبدەن و ناشتوانن بەگژ حەتمیەتی گۆڕانکارییەکان دابچنەوە. بۆیە باشترە پەند لە وانە و ئەزموونەکان وەربگرن، مل بۆ حەق و حەقیقەت بدەن و ببنە بەشێک لەو گۆڕانکارییانە کە سوود و خێری گشتی تێدایە و کوردستان لە هەموو بوارەکاندا دەباتە قۆناغێکی پێشکەوتوو و تر و بەهێزتر. بە ئامانج گرتنی مەسرور بارزانی و هەوڵدان بۆ شکست پێهێنانی، دووبارە کردنەوەی مێژووێکی زیاتر لە شێست ساڵەیە و سەرەتا و سەرچاوەکەی دیارە و کارەکتەرەکانیشی دیار و ناسراون، ئەوەش دیارە دوای ئەو مێژووە بە چ گەیشتوون و چیان دەست کەوتووە، لە پەشیمان و پەنجە شکاندنەوە زیاتر بەرهەمیان نەبووە، ئەوانەی ئێستاش کە درێژە پێدەری هەمان عەقلیەتن هەر بە هەمان ئەنجام لێی دەردەچن. بۆیە ئەوانە عاقڵترن کە مار دووجار لە هەمان کوون پێوەیان نادا و وردتر و واقیعیانەتر مامەڵە لەگەڵ رووداو و پێشهاتەکان دەکەن.

كاوه‌ شێخ عه‌بدوڵا مانگی هەشتی 2020 لەسەر داوای قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆکی حکومەت، چووم بۆ دانیشتنێک لە ماڵەکەی مام جەلال لە دەباشان. قوباد سەرەتای قسەکانی بەوەزعی کابینەی نۆ دەستپێکرد، لەناویاندا ویستی ئاماژەیەکی سەرپێی بدا بە پەیوەندی نێوان خۆی و مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەت. قوباد وتی: سەرەتای دەسپێکی کابینەی نۆ، منیش وەک زۆر کەسی تر ئومێدم هەبوو ئیشەکان بەجدی بکرێن لەسەر دەستی مەسرور بارزانی. بەڵام وردە وردە ئومێدم نەما چونکە مەسرور توندبوو لەگەڵ ئەوانی تر، کەچی چاوپۆشیی لە خراپەی نزیکەکانی خۆی دەکرد. پاشان وتی: ئەم پیاوە ئیشکردن لەگەڵیدا زەحمەتە چونکە لە ژیانی سیاسی خۆیدا هەر لە سلکی ئەمنیی و ئیستخباراتیدا بووە. وادەزانێ حوکمڕانی ناو حکومەتیش بریتییە لە ئەمرو ئەوامیری ئیستخباراتیی چ حکومەتێکیش حکومەتی هەرێم کە هەموومان دەزانین لە پێکهاتە ئەساسییەکەی کە دوو زۆنی ئاشکران. من بە نێچیرڤان بارزانیم وت: غەڵەتێکی گەورەتان کرد خێرا مەسرور بارزانیتان بردە هەرەمی حوکمەتەوە، دەبوو لانیکەم چەند ساڵێک لەناو حکومەتدا بوایە ئەوسا پۆستی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی پێ بدرایە. قوباد کە کەوتە سەر باسی مەسرور بارزانی، خۆی بۆ نەگیراو زیاتر ڕونیکردەوە بۆ ئامادەبووانی دانیشتنە دۆستانەکەو وتی: بەچیدا زانیم مەسرور ناتوانێ ئیدارەی حکومەتی هەرێم بدات کاتێک مستەفا سەلیمی کوردەکەی ڕۆژهەڵات کە دواتر ئیعدامکرا، مەسرور لیژنەیەکی لێکۆڵینەوەی دروستکردو زۆر پەلەی بوو، پێم وت ئەم لیژنەیە سەرکەوتوو نابێ، دەبوو پەلە نەکەی. کەچی بەم قسەیە زۆر توڕەبوو وتی من سەرۆکی حکومەتی هەموو هەرێمی کوردستانم نەک تەنیا هەولێرو دهۆک. وتم دڵنیابە سەرکەوتوو نابێ چونکە هێشتا واقیعەکە بەوجۆرە نییە ئێمە دەمانەوێت. لیژنەکەی سەرۆکی حکومەت دەستی بە ئیشکرد، بەڵام هیچی دەست نەکەوت چونکە من دەمزانی کەس نەگوێی لێدەگرێ نە ئامادەن بچنە ژێر فەرمانەکانیانەوە. قوباد بە پێکەنینەوە وتی: مستەفا کازمیش خۆی بە سەرۆک وەزیرانی هەموو عێراق دەزانێ.. ئێ ئێمەیش واین! دواتر ناڕاستەوخۆ وتی: ئێمە بەردەوام دەبین بەس بڕواناکەم تاسەر بڕوات، ئیشکردن لەگەڵ سەرۆکی کابینەی نۆ ئەستەمە چونکە تێگەیشتنی بۆ واقیعەکە نییە. ئەمەی باسی دەکەم هی نزیکەی سێ ساڵ لەمەوبەرە. ساڵ و نیوێک بوو کابینەی نۆ پێکهێنرا بوو، پێکهاتە سەرەکییەکانی ناوی تەنانەت لە هەرەمەکەیشیدا بەمجۆرە هێنایان تا گەیشتە بنبەست و ئێستا کابینەی نۆ بە دەستێک و قاچێکەوە دەڕوات بەڕێوە، دەست و قاچەکەی تری بایکۆتیان کردووە. قوباد تاڵەبانی کە ئێستا دەڵێ: بەمجۆرە لەگەڵ مەسرور بارزانیدا هەڵناکەم، سێ ساڵ پێشتر ئەمەی بە ئێمە وت. ئەمە لەکاتێکابوو هێشتا هیچکام لە ڕووداوەکانی هەشتی تەمووزو کوشتنی موراد کانی کوردەیی و هاوکار جاف و فەوج دروستکردن بۆ عەبدوڵڵای کوێخا موبارەک و مەسەلەی رێگری لەناردنی غاز لەسنوری یەکێتی و دنیایەک شتی تر ڕوویان نەدابوو. لەو دانیشتنەدا هەریەکە لە هاوڕێیانی رۆژنامەنوس: ڕەحمان غەریب..کارزان عوسمان.. سیروان رەشید.. ژووان ئەحمەد سەعید.. سۆران ڕەشید ئامادەبوون و ئێمەیش بە نۆرەی خۆمان، قوبادمان دایە بەرپرسیارو هەندێ لە پرسیارەکانیشمان ئیحراجیان تێدابوو بۆ قوباد بەڵام بەڕاشکاوانە وەڵامی دەدانەوە.

د. كاوە مەحمود- سكرتێری حزبی شیوعی كوردستان وابەستەیی ئابوری وەك دیاردەیەكی جیهانی بریتییە لە ملكەچبوون و وابەستەیی ئابورییەكی لۆكاڵی یان ئابورییەكی نەتەوەیی بە ئابورییەكی پێشكەوتووتر لێی و، ئەم ملكەچبوونە شوناسێكی گشتگیر وەردەگرێت بە جۆرێك كۆنتڕۆڵكردنی دارایی و بازرگانی و تەكنیكی لە ئابوری دواكەوتوودا لەلایەن ئابورییەكەی پێشكەوتووتر لێی ئەنجام دەدرێت. شێوازێكی دیكەی وابەستەیی ئابوریی بریتییە لە ڕەوشی ئابوری ئەو وڵات و ناوچانەی داگیركراون یان كۆڵۆنیاڵكراون بەو دەوڵەتانەوەش كە فرەنەتەوەن و، نەتەوەی باڵادەست سیاسەتێكی ئابوری ئەوتۆ پەیڕەو دەكات، كە هەژموون و سەپاندنی دەسەڵاتی خۆی لە سیاسەتی پەراوێزخستنی ئابوری و كۆمەڵایەتی و كەلتوری و سیاسیی هێزی مرۆیی و ناوچە و نیشتمانی نەتەوەی ژێردەست، دەبینێتەوە. ئاكامەكانی وابەستەیی ئابوری بریتییە لە سەرهەڵدان و تەشەنەكردنی بێكاری و هەژاری و دابەزینی ئاستی بژێوی و، مەبەست لێی كاركردنەسەر بڕیاڕ و بژاردەی سیاسییە. ئەگەر بڕوانینە مێژووی دەوڵەتی عێراق لە سەرەتای دامەزراندنییەوە تائێستا، سیاسەتی ئابوری سەرجەم حكومەتەكانی ناوەند بریتی بووە لە بنیاتنان و چڕكردنەوەی پرۆژە ئابورییەكان، بەتایبەتی پرۆژەكانی پیشەسازی گشتی و پیشەسازی نەوت وەك پاڵاوگەو كارگەكان لە ناوچەكانی باشورو ناوەڕاستی عێراق و، پەكخستنی گەشەپێدان لە كوردستان وەك ئاكامێكی سیاسەتی شۆڤینیستانەی پەیڕەوكراو. لەدوای ڕوخاندنی ڕژێمی بەعس لە 2003دا، هەلومەرجێكی لەبار هاتەپێشەوەو مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان وەك فاكتێك و ئەمری واقیع كراو، زەمینەی گونجاو بۆ باسكردن لە ئابوری سەربەخۆو گرتنەبەری میكانیزم بۆ ئەم مەبەستە واڵابوو. دەستوری بڕیاڕدراوی 2005 لە عێراق و بنەماكانی فیدڕاڵیزم، كە تەنیا بواری سیاسی و ئیداری ناگرێتەوەو، لە دەستوردا ئاماژە بۆ بواری ئابوریش كراوە لەوانەش بابەتی وزە، لەماوەی بیست ساڵی ڕابردوودا بەهۆی قەیرانی دەوڵەتی عێراق، هەر هەنگاو و بیركردنەوەیەك بۆ پەیڕەوكردنی مافی ئابوری هەرێم بە عەقڵیەتی ناوەندێتی ڕەها لەلایەن دەسەڵاتدارانی بەغدا دژایەتی كراوەو، بڕیارەكانی دادگای ئیتحادی لەم بوارەش، كە سەرجەمیان بە سیاسیكراوە، ئەم ڕاستییە دەخەنەڕوو. باسكردنی سەربەخۆیی ئابوری هەرێمی كوردستان یەكێك لەو چەمكانەیە، كە بەردەوام نەتەوەی باڵادەست و ناوەندی حوكمڕان بە گومان و قایلنەبوون مامەڵەی لەگەڵدا كردووەو، لە ئایندەشدا ئەگەر تەرازووی هێزەكان بەمشێوەیەی ئێستا بێت، ئەوا گومان نییە كە ئەم دەستورەی ئێستا هەیە ناتوانێت زامنی كەمترین ماف و دەسەڵاتی ئابوری هەرێمی كوردستان بكات، نەك باسكردنی سەربەخۆیی ئابوری، كە مەبەست لێی كۆتایهاتنی وابەستەیی و ملكەچبوونە بە سیاسەتی ئابوری زۆربەو تاقمی حوكمڕان لە دەوڵەتێكی نادیموكراسیدا، كە چەمكی هاوڵاتیبوون و بەشداری پارێزگاكان و هەرێم ـ هەروەك لە دەستوری جێبەجێنەكراودا هەیە ــ لە دانانی سیاسەتی ئابوریدا پەیڕەو ناكرێت. ئەگەر سیاسەتی حكومەتی عێراق بە كۆسپ و تەگەرەیەكی سەرەكی بۆ وەدیهینانی سەربەخۆیی ئابوری كوردستان دابنرێت، ئەوا لەهەمان كاتدا سیاسەتی ئابوری پەیڕەكراو لە هەرێمی كوردستان هۆكارێكی سەرەكی دیكەیە، كە ئاڵنگاری بۆ چەمكی سەربەخۆیی ئابوری دروستكردووە و، تەنانەت غەدریلێكردوە. حكومەتی هەرێمی كوردستان چەمكی سەربەخۆیی ئابوری تەنیا لە بابەتی سەربەخۆیی لە فرۆشتنی نەوتی هەرێمدا بە دابڕین لە سیاسەتی ئابوری پەیڕەوكراو، دەبینێتەوە، لەكاتێكدا ئەزموونی ئابوری جۆراجۆر ئەوە دەردەخات كە شوناسی سیاسەتی ئابوری هۆكارە بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی ئابوری. پێویستە سەربەخۆیی ئابوری بە نیسبەت كوردستانەوە، بریتیبێت لە پەیڕەوكردنی سەروەری و ئیرادەی گرتنەبەری سیاسەتێكی ئابوری لەسەر بنەمای نەخشەو پلانی گونجاو بۆ گەیشتن بە دۆخی پشتبەستن بە وزەو توانای زاتی و خۆبژێوی و وەدیهێنانی ئاسایش لە بواری خۆراك و وزەو ئابوریدا، كە لە بەرژەوەندی ئاسایشی گشتی هاوڵاتی بێت و، كەرامەت و كات و تواناو دارایی تاكی كوردستانی دابین بكات و، توانای ڕووبەڕووبوونەوەی فشاری جۆراجۆری هێزی دەرەكی و دەوڵەت و ئەو ڕێكخراوە جیهانییانە بێت، كە كار بۆ سەپاندنی نموونەی نیولیبرالیزم بەسەر ئابوریدا دەكات، بەڵام ئەوەی ڕوویدا دەسكەوتەكانی سیاسەتی سەربەخۆی لە فرۆشتنی وزە لەسەر ژیانی خەڵكدا ڕەنگی نەدایەوەو، خزمەتی توێژێكی مشەخۆری كردو گومان لەوەدا نییە ئەگەر خەڵك هەستیان بە دەستكەوتەكانی ئەو سیاسەتە بكردایە، ئەوا دژ بە بڕیاڕی دادگای پاریس ناڕەزاییان دەردەبڕی و، نەدەكەوتنە ژێر كارتێكردنی ئەوانەی دژی هەر بابەتێكن، كە ناوی سەربەخۆیی پێوە بێت. شكستی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ئەنجامنەدانی سەربەخۆیی ئابوری بۆ چەندین هۆكار دەگەڕێتەوە، لەوانە: ــ نەبوونی (سیاسەتی ئابوری هەمووه‌كی)و دەربازنەبوون لە ئابوری بەرخۆرو، پشتبەستن بە داهاتی نەوت وەك تاكە سەرچاوەی سەرەكی داهات. ــ وازهێنان لە چەمكی (گەشەپێدانی مرۆیی بەردەوام) كە دیاردەی گەشەپێدانی چەندین نەوەیەو كارتێكردنی ئەرێنی لەسەر پەرەسەندنی خەڵك و كۆمەڵگا لەڕێگای دابینكردنی عەدالەت و باشكردنی ڕەوشی ژیان و تەندروستی هەیەو، هاوسەنگی نێوان دەسكەوتی ئابوری و بنەمای ژینگەپارێزی و سروشت دابین دەكات و، پێداویستییە مادییەكانی ژیانی مرۆڤ و بەرهەمهێنان و دابەشكردنی عادیلانەی سامان و داهات ڕیكدەخات. ــ بەردەوامبوون لە ئاڕاستەی (بەتایبەتكردنی ڕەها)ی سەرجەم چالاكی ئابوری و خستنەسەرپشتی بوارەكانی وەبەرهێنان بۆ سەرمایەدارن و ئاڕاستەكردنی پرۆژەكانی بواری وەبەرهێنانی كەرتی نیشتەجێبوون و بازرگانی لەچوارچێوەی مانەوە بە ئابورییەكی سەرمایەداری وابەست و دواكەوتوو، كە لە بەرژەوەندی بۆرژوای بیروكراتی دەسەڵات و مشەخۆری دەوروپشتیدایە. ــ پەیڕەوكردنی میكانیزمەكانی سەروەری (ئابووری بازاڕ)و لاوازبوونی خزمەتگوزاری لەبواری كۆمەڵایەتی و تەندروستیدا. ــ جێبەجێنەكردنی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و، ئامادەنەبوون بۆ پێداچوونەوە بە سیاسەتی بواری وزە. لە ئاكامی ئەو تابلۆیەی لەم خاڵانەدا باسمان كرد دەردەكەوێت، كە چەمكی سەربەخۆیی ئابوری لە ڕێگای شوناس و ناوەڕۆكی سیاسەتی ئابوری پەیڕەوكراو دێتە دی، نەك تەنیا سەربەخۆیی لە فڕۆشتنی وزە. سیاسەتی ئابوریی حكومەتی هەرێم گەورەترین زیانی بە چەمكی سەربەخۆیی ئابوری گەیاندو، زەمینەیەكی خۆشكردووە، كە ئەوانەی لە ڕوانگەی بەرژەوەندی تایبەتەوە دژی سەربەخۆیی نیشتمانی خۆیان بن، هەمان گوتاری دوژمن و نەیارانی كوردستان سەبارەت بە دژایەتیكردنی سەربەخۆیی ئابوری دووبارە بكەنەوەو كاری نەرێنی لەسەر ڕایگشتی كوردستان بكەن، لە كاتێكدا سەرجەم ئەو بابەتانەی كە لە دەستوری عێراقدا سەبارەت بە مافە ئابورییەكانی هەرێمی كوردستان هەن سەرەڕای تێپەربوونی بیست ساڵ بەسەر دەستوردا جێبەجێنەكراون و تەنانەت چەندین ڕێكکەوتننامەی نێوان بەغداو هەولێرش سەبارەت بە بابەتی ئابوری و بودجە هەن جێبەجێنەكراون و ئەمەش بنەمای نەبوونی متمانەیەو، ئەگەری ئەوەش هەیە رێكکەوتنی ئەم دواییەش جێبەجێ نەكرێت. گرنگە گوتاری سیاسی كوردستانی بۆ ڕایگشتی، سەبارەت بە ڕەوابوونی سەربەخۆیی ئابوری، پشت بە بنەمای ڕەوابوونی تێكۆشانی بزوتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی كوردستانی ببەستێت و، بەهەمان شێوە لە بواری مامەڵەكردن لە بواری وزەو سامانە سروشتییەكانی كوردستان، بەڵام ئەم سەربەخۆییە لە ڕێگای سیاسەتێكی ئابوریی دێتە دی كە گەشەپێدان و خۆشگوزەرانی دابین بكات و، تەنیا بەسەربەخۆیی فرۆشتنی وزە، ئابوری سەربەخۆ نایەتە دی. سەربەخۆیی ئابوری وەک بەرنامەیەکی کرداریی گشتگیر هێشتا دەستی پێنەکردووە، تا کۆتایی هاتبێت!

زانا توفیق بەگ ئەنجامەکانی هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستاندا کردنەوەی دەرگایەکی ترسناک و، کوشتنی خەون و هیوایەکی گەورەیە، لەناو تاک بەتاکی کومەڵگای کوردیدا. پێوەرەکانی پڕوسەی هەڵبژاردن لەناو زۆربەی زۆری گەڵانی دنیادا ئامانج لە ئەنجامەکەی بریتیيە لە کومەڵی گۆڕانکاری جەوهەری بونیادیی. هاوکات هێنانەدی خەونەکانی نەوێ نوێ وە بەدیهێنانی کۆمەلێ دەستکەوتی ئابوری و کۆمەڵایەتی و مەدەنیە. پاشان دروستکردنی فەزایەکی ئارام و خۆشگوزەرانی لەسەر هە موو ئاستەکانی ژیانی جڤاتی گشتی کۆمەڵگا. لە هەرێمی کوردستان لەدوای پێنج هەڵبژاردن زۆربەی هێزو گروپە سیاسییەکان، هیچ هیوایەکیان بە پڕۆسەکە نەماوە تەنانەت ئەندام و کادرو بەرپرسەکانی حیزبەکان بەگشتی. بۆ رۆچونە ناو هۆکارەکانی بێ ئومێدی خەڵکی کوردستان لە پڕوسەی هەڵبژاردن، تەنانەت خودی ئەندامانی حیزبە سیاسییەکان بریتییە لەم فاکتەرانەی خوارەوە. ئەگەر هەڵبژاردن لە زۆربەی وڵاتاندا بۆ گوڕانی بنچینەیی چالاککردنی سەندیکاو دەسەڵاتی چوارەم و پرۆسەی سیاسی و کۆمەڵایەتی بێت، یان هێنانە پێشەوەی کۆمەڵی فیگەری سیاسی نوێ بێت. ئەوا لە کوردستاندا ئەم پڕۆسەیە پێچەوانەی هەموو نورمە نێودەوڵەتییەکان. وە بەردەوامیدانە بەهەمان دۆخی پێشترو دووبارەبوونەوەی هەمان فیگەرە سیاسی کۆنە لە ناو سیستەمی سیاسی هەرێم. هیچ پرۆسەیەکی هەڵبژاردن لە دنیادا بەبێ گوڕانکاری کۆمەڵایەتی و چالاککردنی دەزگا مەدەنییەکانی مەحاڵە. چونکە هەر پرۆسەیەکی هەڵبژاردن ئەگەر ئامانجی دروستکردن و بەهێزکردنی چوارچێوەیەکی مەدەنی نەبێت بۆ کۆمەڵگا ئەوا جگە لە خەیاڵپڵاوییەکی بێ ناوەڕۆک هیچی تری لێ سەوز نابێت. لە کوردستاندا هەڵبژاردن تەنها مانۆڕێکە بەمەبەستی نیشاندانی چەمکی دیموکراسی پرنسیپەکانی دەوڵەتێکی مەدەنی هاوچەرخ، بۆ وڵاتانی خاوەن هێزی جیهانی بەرژەوەندیخوازی ئابوری و سەربازی. بەکوردییەکەی هەڵبژاردن پڕۆسەیەکی موزەیفە بۆ ناوخۆ وە بەردەوامیدان بە پرۆسەکە لەپێناو مانەوەی دەسەڵاتی سیاسییە بەهەمان شێوازی فوڕمی سیاسی ڕابردوو. ئەگەر کۆی گشتی هێزو پلاتفورمە سیاسییەکان بیانەوێ هەڵبژاردنیەکی ڕاست و دروست بە ئەنجام بگەیەنن، ئەوا دەبێت بڕوایان بە ئەنجام و لێکەوتەکانی هەبێ. چونکە تاکە دەزگای چاودێری کە بەرهەمی هەڵبژاردنە زامنی مانەوەی دەسەڵات و متمانەیە بە پرۆسەکە. دروستکردنی متمانەی دەنگدەرو بڕوابوون بە پڕۆسەی هەڵبژاردن یەکێکە لە فاکتەرە بەهێزەکانی سەرکەوتنی هەڵبژاردن لە کوردستاندا کە ئێستا ئەم لایەنە لاوازترین ئەڵقەی پرۆسەکەیە. چونکە دەنگدەری کورد بڕواو متمانەی بە ئەنجامەکانی نەماوە .هاوشان کۆی گشتی هەموو بزاوتە کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیریەکان لەگەڵ پرۆسەی هەڵبژاردندا نین تەنانەت هەندێ گروپ و نوسەر پرۆسەکە بە زیادە دەبین لە کوردستاندا. چونکە لە بنچینەدا بەشداریەکی جدی و هاوتەربیان نیە وە بەشێکنین لە پروسەکە. چونکە سەرکەوتنی هەڵبژاردن بەبێ کۆدەنگی و به شداری واقعی گروپ و ڕێکخراو نوخبەی ڕۆشنبیری مەحاڵە بڕوابە ئەنجامەکەی بکرێ.  

د. سامان تاهیر بەرزنجی  تا ماوەیەكی زۆر هەواڵی گوند و گەنجە فیرار و بەجێماوەكان لە لایەن خێزانەكانیانەوە نەدەزانرا, هەواڵێك نەبوو بۆ زانینی چۆنیەتی ژیان و چارەنووسی برا فیرارەكەم و ئەو خوشكەی كە لەگەڵ ئەو برایەم لە گوندەگە جێ مابوو, كەم دایك و باوك و خێزان هەبوون هەواڵێكی كەسە بەجێماوەكانی گوندەكان بزانن, جیا لەوەش دەستپێكردنی شاڵاوەكانی ئەنفال بۆ سەر پاشماوەی گوندەكانی كوردستان و پاكتاوكردنی خەڵكەكەی ئەوەندەی تر هەوری ڕەشی بێ‌ ئومێدی ناخ و دەروونی خەڵكی داپۆشیبوو, ڕۆژانە هەواڵ و پڕوپاگەندەی كارەساتبار و غەمناك و جەرگبڕ  لە ناو خەڵكدا بڵاو دەبۆوە سەبارەت بە ڕەشبگیری كەس و كاری پێشمەرگە لە شار و شارۆچكەكان لە لایەك و لە گوندەكانیشدا تەخت كردن و سووتاندنی یەكجاری گوندەكان و بەتاڵان بردنی هەرچی سامان و مەڕوماڵاتی گوندنشینەكان و بە كۆمەڵ دەستگیركردنی لاو و پیر و ژن و منداڵ و گواستنەوەیان بۆ زیندانەكانی شار و بیایانەكان. بەرەبەیانێك لەگەڵ دەنگ و گفتوگۆی دایك و باوكم خەبەرم بۆوە, لە زەویەكەماندا یەك ژووری بلۆكی سەقف بە دار گیراومان درووست كردبوو, وێڕای ڕەشماڵەكە كە وەكو ژووری دووەم بەكارمان دەهێنا, دایكم نان و چایەكی بۆ باوكم ئامادەكرد بوو, دیار بوو دوای نانخواردنەكەی ئەو بەرەبەیانە باوكم بەناو هەموو مەترسیەكاندا دەیویست بۆ سۆراغ كردنی كوڕ و كچەكەی و خزمە بەجێماوەكانی تری گوندەكە بە پیادە بەرەو گوندەكەمان بڕوات, گوندە ڕووخاو و سوتاوەكەمان بە پیادەڕۆیی نزیكەی بیست كاتژمێر دوور بوو, ئەمە جگە لەو هەموو مەترسیەی كە لەو ناوچە قەدەغەكراوانە هەبوو و هەر كەسێك بەر  شاڵاو بكەوتایە و لەو گوند و ناوچانە دەستگیر بكرایە بێ‌ سێ‌ و دوو ڕەوانەی زیندانە نوتەكەكان دەكرا و ئیتر ئەستەم بوو جارێكی تر لە ژیانیدا ڕووناكی ببینێتەوە. بە ناو هەموو مەترسی و ماندووبوونەكانی ڕێگادا باوكم خۆی گەیاندە گوندەكە, گوند بۆنی خوێنی لێ دەهات, چۆڵەوانیەك بوو كوندەپەپوو تێیدا دەیخوێند, دەتگوت یەك سەدەیە نە ژیان نە ئاوەدانی تێدا نەبووە, لە ترسی هێرش و شاڵاوی ئەنفال هەموو خەڵكەكە لە دۆڵ و كونەئەشكەوتەكانا خۆیان حەشار دابوو, دۆل َ و شیو و تەلانەكانی دەوروبەری گوندی هەمووی كرد هەتا هەندێكیانی بینیەوە و لە سەلامەتیان تا ئەو كاتە دڵنیا بوو, مام سەید هەواڵی شار و ئۆردوگا و خەڵكە دەربەدەرەكەی بە خەڵكە تار و ماربووەكەی گوند گەیاند و ئەوانیش هەواڵی بۆمباران و گەڕانی فڕۆكە و تۆپباران و لەشكركێشیەكانی جەیش و جاش و گەڕانیان بە دوای كانیاو و سەرچاوەكانی ژیان و تێكدانیان و  ئەو كەسانەی كە لە گوندەكاندا ماون  بۆ ئەم گێڕایەوە, مام سەید بە هەگبەی ئەم هەواڵانەوە و بە ناو هەموو مەترسیەكانی دووڕیانی ژیان و مەرگدا و هەر بە پیادەڕۆیی بەرەو ئۆردوگاكە هەنگاوی هەڵگرت و دوای شەو و ڕۆژێك بە سەلامەتی ڕوحی بەڵام بە جەستەی یەكجار شەكەت و ماندووی ڕێگاوبان و دەروونی پڕ لە خەم و ترس و بیمی ئەگەری  لەدەستدانی كوڕ و كچ و خزم و ئازیزانی گەیشتەوە ژێر ڕەشماڵی ئۆردوگاكە, تا هەفتەیەك جەستەی لە ماندوێتیدا ببووە كۆتەرەدار, پێیەكانی سەرتاپا ببون بە برین و تۆقلە و خوێن و كێماو و زەردكاویان لێ‌ دەچۆڕا,  بەڵام لە ناخیشەوە دڵخۆش بوو بەوەی كە هەواڵی مانی جەرگەكانی و خزمەكانی گەیاندۆتەوە خێزانەكەی, موژدانەی ئەوەی دا بە ماڵ و منداڵەكەی كە هێشتا خوشك و براكەیان زیندوون و نەكەوتوونەتە بەر كەڵبە و شاڵاو و كوشت و بڕی دڕندەكان. یادمە لەو سەر و بەندەدا هەندێك شەو كە دەنوستم تەنها خێزانەكەی خۆم لە دەوروبەرم بوون, بۆ بەیانی كە لە خەو هەڵدەستام ماڵمان لێوان لێو بوو لە ژن و منداڵی خزم و ناسیاوی هەڵاتوو و دەربازبووی گوندەكەمان, ئەو ژن و منداڵانە لە ترسی دەسگیركردنیان لەلایەن جەیش و جاشەوە بە شەوان بەناو دەیان نەهامەتی و ڕەبیەی جاش و قافڵەی عەسكەریدا خۆیان دەگەیاندە شار و شارۆچكە و كۆمەڵگاكان, ئەو ژن و منداڵانە دوای چەند ڕۆژێك مانەوە لەناو ئەو ڕەشماڵە بچووكەمان ماڵئاواییان دەكرد و جێیەكیان بۆ خۆیان دەدیتەوە, دوای ڕۆیشتنیان ڕەشماڵەكە تەنها بۆ چەند ڕۆژێك چۆڵ دەبوو و دواتر دیسانەوە و لەگەڵ بەرەبەیان و گزنگی بەیانداپڕ دەبووەوە لە ژن و منداڵ و پیر و پەككەوتە و ناسیاو و خزمی هەڵاتوو و دەربازبووی تر. دوای ماوەیەك هەواڵی زیاتر چڕبوونەوەی شاڵاوەكانی ڕاوەدوونان و بە كۆمەڵ دەسگیركردن و بێ سەروشوێن كردنی پاشماوەی خەڵكی گوندەكان بڵاوبۆوە, ئیتر بڕیار بوو شوێنەواری ژیان و ئاوەدانی لە گوندەكاندا نەهێڵدرێت, تەمی خەم و نائومێدی و ترس و تۆقین لە چارەنوسی مردنی كارەساتاوی سەرتاپای دەروونی زۆرینەی خەڵكی داپۆشیبوو, بە تایبەت ئەوانەی كە كەسێكیان لە ناو گوندەكاندا مابوو, لەولاشەوە شەڕی خوێناوی بەرەكانی جەنگی ئێران و عیراقیش لەوپەڕی گەرمیدا بوو, ڕۆژانە سەربازێكی زۆر لاشەكانیان دەگەڕایەوە شارەكان و بەشێكیشیان دەبوونە دیلی جەنگ و دوور لە ووڵات و خێڵ و خێزان ساڵانێكی زۆریان بە كولەمەرگی لە زیندانەكاندا بەسەر دەبرد, لە ناو ئەم هەموو ترس و بیم و بێ هیواییەدا باوكم دەبوایە دیسان بۆ سۆراغی كوڕ و كچەكەی و گەنجە بەجێماوەكانی لادێكەمان ڕێگاكە بگرێتەوە بەر و ئەگەر بتوانێت بە هەر ڕێگەیەكی هات و نەهات و دووڕیانی مەرگ و ژیاندا ڕزگاریان بكات یاخود ڕێیەكیان بۆ بدۆزێتەوە تاكو نەكەونە بەر كەڵبەی تاوانباران و شاڵاوەكانی ڕۆژانی حەشری ئەنفال, چونكە ئیتر بواری مانەوەی ژیان بۆ ئاژەڵی كێوی و باڵندەكانیش لە گوندەكان نەمابۆوە چ جای مرۆڤ و گەنج و منداڵی ناوچە قەدەغەكراوەكان. لەو كەین و بەینەدا هەواڵی بێسەروشوێن كردنی خزمێكی دانیشتووی ناو شارمان پێگەیشت لەگەڵ دوو گەنجی تری خزممان, دوو گەنجەكە بە ڕێگا پڕ لە  مەترسی و هات ونەهاتەكاندا و دوای ئەوەی چەندین جار ملیان لە چەقۆی مەرگ سویبوو ئینجا خۆیان گەیاندبووە شار و لەوێش لە ترسی هەلپەرست و ناپاكەكان خۆیان لەو ماڵە حەشاردابوو, بێ ئاگا لەوەی كە چارەنووس هەمان چارەنووسی مانەوەیانە لە گوندەكە, هەردووك ڕێگاكە بەرەو هەمان مەرگ و وون بوونی لاشە و گۆڕەكەیانە, ئەو سێ پیاوە هاوشێوەی دەیان هەزار گەنج و منداڵ و پیر و ژنی وڵات ئێستاش نە سۆراغێكیان دیار بوو و نە لاشە و نە گۆڕ. هێزەكانی شۆڕش و پێشمەرگە ناوبەناو لێرە و لەوێ‌ چالاكی و شەڕیان ئەنجام دەدا و زەبری باشیان لە سوپای عیراق دەدا, بەڵام سوپاكە ئەوەندە پڕچەك و زەبەلاح بوو هەر بە خەیاڵیشیدا نەدەهات, گوندەكان كە سەرچاوەی هەرە سەرەكی پشتگیری شۆڕش و پێشمەرگە بوون بە چۆڵبوون و نەمانی شوێنەواری ژیان تێیدا بڕستیان لە توانا و وورەی پێشمەرگە بڕیبوو, لەگەڵ نزیكبوونەوەی كۆتایی جەنگی ئێران-عیراق, سوپای عیراق زیاتر دەست بەتاڵ و دەست كراوەتر دەبوو بۆ لێدان و قەڵاچۆكردنی پێشمەرگە, هێزی پێشمەرگە و شۆڕش دوای بەرگری زۆر و زیان گەیاندنی زۆر لە جەیش و جاشی عیراق تەواو شەكەت بوو, توانای بەرگری و خۆڕاگرتنی یەكجار كەم ببوەوە, ئیتر بیریان لەوە كردەوە كە پاشەكشە بكەن بەرەو سنوورەكان, بە كۆنترۆڵكردنی بارەگا سەرەكیەكانی شۆڕش و حیزبە كوردستانیەكان لە لایەن سوپاوە ئیتر شتێك بە ناوی هیوا و بەرگری لە گوند و ناوچە سووتماك كراوەكاندا نەما, هەرچی خەڵكی بەجێماوی گوندەكان هەبوو یا ئەوەتا ئەنفال كران, یاخود ئەوەی پێی كرا لەگەڵ پێشمەرگە خۆیان گەیاندە سنوورەكان و ووڵاتی ئێران یانیش بە ڕێگە پڕ لە مەترسیەكانی مەرگدا و بە نهێنی خۆیان گەیاندە شار و شارۆچكەكان و لە ماڵێك یا شوێنێك خۆیان حەشاردا لە چاوەڕوانی ئەوەی یان ئەوەتا ڕۆژێك سیخوڕێك پێی بزانێت و خەبەری لێ بدات و ئیتر بەرەو زیندان و مەرگی حەتمی  بڕوات یاخود لە چاوەڕوانی ئەوەی ڕۆژێك ڕەحمی دەسەڵاتداران بتلیسێتەوە و لێبوردنێك دەربچێت و ئەمانیش خۆیان تەسلیمی ڕەحمی حكومەت بكەن و ڕازی ببن بەوەی ئیتر دەسەڵات بەرەو هەر كوێیەكیان ببات بە بێدەنگی بڕۆن. بەشێكی زۆر لە خەڵكی گوندەكان دەیانویست بەهەرحاڵێك بێت خۆیان بەرەو سنوور یاخود شارەكان دەرباز بكەن پێش ئەوەی مەرگ بەرۆكیان بگرێت بەڵام  هەندێك لە هێزەكانی پێشمەرگە و بەرپرسانی شۆڕش لێرە و لەوێ‌ بە پاساوی ئەوەی هێرشەكانی دوژمن ئەوەندە سەخت نین و نابێت جێی حەوانەوە و پاڵپشتی پێشمەرگە كە گوندەكان و پاشماوەی خەڵكە ڕاگوێزراوەكە بوون چۆڵ بكرێت, ڕێگریان لە خۆدەربازكردنی خەڵكی ڕەش و ڕووت دەكرد و ناچار بە مانەوەیان دەكردن, تا ئەو كاتەی كە ئیتر دۆخ و شەڕەكە ئەوەندە نابەرابەر بوو و كوڕ ئەو كوڕە بوو بتوانێت خۆی ڕزگار بكات, بەرپرس و پێشمەرگە چونكە زیاتر سەڵت بوون یاخود ئاژەڵ و تراكتۆر و ماشێنیان پێ بوو ئاسانتر و بێ زیانتر خۆیان دەرباز دەكرد و ئەو خەڵكەش كە ناچار بە مانەوە كرابوون بۆ پاڵپشتی و داڵدەدانی پێشمەرگە بە جۆرێك بوون بە ئاردی ناو دڕك و یان ئەوەتا بوون بە خۆراكی هێرشی سوپا یاخود خۆیان ڕادەستی قەدەر و چارەنووسی نادیار كرد و بۆ ئەبەد شوێنبزركران و گۆڕێكیشیان لە خاك و گوند و ووڵاتی خۆیان پێ ڕەوا نەبینرا تاكو كەسوكاریان سەردانییان بكەن و لە بۆنەكاندا گوڵێك بۆ سەر دوامەنزڵگاكانیان ببەن.  باوكم دووبارە ڕێگا بیست سەعاتیەكەی كوتایەوە , ئەمجارەیان بەهەر ڕیگایەك بێت توانی كوڕ و كچەكەی دەرباز بكات و بیانگەیەنێتە شار, خوشكەكەمی گەیاندەوە ماڵ, بەڵام مامۆستا چالاك ئاوها ئاسان نەبوو بە ئاشكرا بگاتەوە ماڵ و ئۆردوگاكە, ناچار تا ماوەیەك لە ماڵێك خۆی حەشار دا كە نەدەبوو كەسە نزیكەكانیش بەم هەواڵە بزانن, دواتر هەر بە نهێنی هاتە ماڵ و تەكیەی (شێخ جەعفەر) ی خزممان , ماڵ و تەكیەی شێخ ئەوەندە قەرەباڵغ بوو و ئەوەندە پڕ بوو لە مورید و دەروێش  ئیتر جێیەكی باش بوو بۆ خۆ حەشاردان و لەوێ‌ بە ئاسانی نەدەناسرایەوە, لە لایەكی تریش ئەو جێیانە لە لایەن ئەمن و ئیستیخباراتەكانەوە نەدەپشكنران, بۆیە شوێنێكی تا ڕادەیەك سەلامەت بوو, ڕۆژێك لە ماڵی شێخ جەعفەر, من لەگەڵ باوك و دایكم سەردانی براكەم كرد و دوای ماوەی ساڵێك و ئەو هەموو كولەمەرگیەی دیتمان بە دیداری برا گەورەكەم شاد بوومەوە .

بارام سوبحی له‌ماوه‌ی زیاتر له‌ چوار ساڵی ته‌مه‌نی كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێمدا، وه‌زاره‌تی كاروباری شه‌هیدان و ئه‌نفالكراوان، له‌ چه‌ند وێستگه‌یه‌كدا كه‌مته‌رخه‌می گه‌وره‌ی به‌رامبه‌ر به‌ پرسی ئه‌نفال نواندوه‌، لێره‌دا هه‌ندێكیان وه‌كو نموونه‌ باس ده‌كه‌ین: 1. له‌ هاوینی (2019)دا ده‌ست به‌ هه‌ڵدانه‌وه‌ی گۆڕێكی به‌كۆمه‌ڵ له‌ سه‌ماوه‌ كرا كه‌ روفاتی (171) ئه‌نفالكراوی تێدابوو، دوای ته‌واوبوونی هه‌ڵدانه‌وه‌ی گۆڕه‌كه‌، له‌ مانگی شوباتی (2020)ه‌وه‌ ئه‌و روفاتانه‌ له‌ دادپزیشكی به‌غدان و تائێستا نه‌هێنراونه‌ته‌وه‌ بۆ هه‌رێم. ئه‌وه‌ له‌كاتێكدا له‌دوای روخانی رژێمی به‌عسه‌وه‌ تائێستا روفاتی ته‌نها (1669) ئه‌نفالكراو هێنراوه‌ته‌وه‌ بۆ كوردستان (838 روفات بۆ چه‌مچه‌ماڵ، 392 روفات بۆ گۆڕستانی دێ‌ بنه‌ له‌ رزگاری، 358 روفات بۆ دوكان، 81 روفات بۆ تۆپزاوا)، واته‌ روفاتی كه‌متر له‌ (1%) قوربانیانی ئه‌نفال هێنراوه‌ته‌وه‌. له‌كاتێكدا زیاتر له‌ (300) گۆڕی به‌كۆمه‌ڵ له‌ عێراقدا دۆزراونه‌ته‌وه‌. 2. له‌ مانگی ئه‌یلولی (2020) به‌ فڕۆكه‌یه‌كی تایبه‌ت له‌ ئه‌مه‌ریكاوه‌ شه‌ش ملیۆن به‌ڵگه‌نامه‌ی به‌عس كه‌ پێكهاتبوو له‌ (11) ملیۆن لاپه‌ڕه‌ كه‌ له‌ (6420) سندوقدا پۆلێنكرابوو، راده‌ستی حكومه‌تی عێراق كرایه‌وه‌. ئه‌و به‌ڵگانه‌ كۆی تۆماره‌كانی به‌عسه‌ له‌ماوه‌ی ساڵانی (1968 - 2003). ئه‌و به‌ڵگانه‌ له‌ ده‌می روخانی رژێمی به‌عسدا، له‌لایه‌ن ده‌زگای یاده‌وه‌ری عێراق كه‌ نوسه‌رو لێكۆڵه‌ر كه‌نعان مه‌كیه‌ به‌ڕێوه‌ی ده‌بات، ده‌ستی به‌سه‌ردا گیرا. له‌ ساڵی (2007) دوای تێكچونی ره‌وشی ئه‌منی به‌غداو به‌مه‌به‌ستی پاراستنی، ره‌وانه‌ی زانكۆی (ستانفۆرد) له‌ ویلایه‌تی كالیفۆرنیا كرا. تائێستا حكومه‌تی هه‌رێم یان وه‌زاره‌تی شه‌هیدان به‌ فه‌رمی داوای وه‌رگرتنی كۆپیه‌ك له‌و به‌ڵگه‌نامانه‌یان نه‌كردوه‌ كه‌ بێگومان زانیاری به‌نرخیان تێدایه‌، به‌نده‌ تائێستا سێ‌ كتێبم بینیوه‌ له‌باره‌ی ئه‌و به‌ڵگانه‌وه‌ كه‌ له‌ زمانی ئینگلیزییه‌وه‌ ته‌رجه‌مه‌ی عه‌ره‌بی كراون. 3. پارله‌مانی فه‌ره‌نسا له‌ (27/11/2021) ره‌تیكرده‌وه‌ تاوانی ئه‌نفال به‌ جینۆساید بناسێنێت. كه‌چی وه‌زاره‌تی شه‌هیدان به‌ نوسراوی ژماره‌ (197 له‌ 7/11/2022) داوای له‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران كردوه‌ ره‌زامه‌ندی ده‌رببڕێت له‌سه‌ر خه‌رجكردنی بڕی (378.600) یۆرۆ به‌ چوار قۆناغ بۆ گرێبه‌ستی نێوان وه‌زاره‌ت و ده‌زگای دانپێدانانی كۆمه‌ڵكوژی كوردو ده‌زگای (KG lobby Center) به‌مه‌به‌ستی كاركردن بۆ دانپێدانانی كۆمه‌ڵكوژی كورد له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی، به‌ڵام له‌وكاته‌وه‌ تائێستا هیچ كارو چالاكییه‌كی وه‌زاره‌تی شه‌هیدان و ئه‌و دوو ده‌زگایه‌ تایبه‌ت به‌ پرسی ناساندنی جینۆسایدی كورد له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی بڵاونه‌كراوه‌ته‌وه‌. جگه‌له‌وه‌ی ئه‌و دوو ده‌زگایه‌ نه‌ ماڵپه‌ڕێكی فه‌رمییان هه‌یه‌ نه‌ په‌یجێك له‌ فه‌یسبووك! 4. وه‌زاره‌تی شه‌هیدان به‌ نوسراوی ژماره‌ (91 له‌ 16/6/2022)و وه‌زیری هه‌رێم بۆ كاروباری پارله‌مان به‌ نوسراوی ژماره‌ (10297 له‌ 18/7/2022)، ره‌تیانكرده‌وه‌ چه‌مچه‌ماڵ به‌ پایته‌ختی شه‌هیدان و ئه‌نفالكراوان بناسێنن، له‌كاتێكدا سنوری چه‌مچه‌ماڵ به‌ هه‌ر سێ‌ قۆناغی (2 و 3 و 4)ی ئه‌نفال كه‌وتوه‌، ته‌نها سه‌د گوندی سنوره‌كه‌ پێنج هه‌زار ئه‌نفالكراویان هه‌یه‌. هه‌ر له‌م سنوره‌ (3200) وارسی شه‌هید هه‌یه‌. 5. له‌ هه‌رێمی كوردستان ده‌ كه‌س هه‌ن رزگاربووی گۆڕه‌ به‌كۆمه‌ڵه‌كانن، له‌بری دابینكردنی ژیانێكی شایسته‌ بۆیان و به‌گه‌ڕخستنیان له‌ ناوه‌نده‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا بۆ ناساندنی پرسی ئه‌نفال، كه‌چی سه‌رۆكایه‌تی دیوانی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران به‌ نوسراوی ژماره‌ (11957 له‌ 30/9/2021) كه‌ ئاڕاسته‌ی وه‌زاره‌تی كارو كاروباری كۆمه‌ڵایه‌تی كردوه‌، ره‌زامه‌ندی داوه‌ له‌سه‌ر خه‌رجكردنی مینحه‌یه‌كی تایبه‌ت به‌ بڕی یه‌ك ملیۆن و دوو سه‌د هه‌زار دینار به‌ دوو مانگ جارێك بۆیان خه‌رج بكرێت! ئه‌مه‌ سه‌ربرده‌یه‌كی پوختی كارو چالاكییه‌كانی كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێمه‌ به‌ سه‌رۆكایه‌تی دیوان و وه‌زاره‌ته‌كانی شه‌هیدان و كاروباری پارله‌مان و كاروباری كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ له‌باره‌ی پرسی ئه‌نفاله‌وه‌.

عەلی مەحمود محەمەد ئۆپەراسیۆنی ئەنفال بە بەشداری سوپای عێراق‌و هێزە تایبەتەكان‌و ئەمن‌و ئیستخبارات‌و... بە هاوكاری زیاتر لە 366 فەوجی جاش‌و دەیان مەفرەزە خاسەی جاشی كورد ئەنجامدران. هاشم سوڵتان لەوتەیەكی بەرگریدا لە پرۆسەی دادگایی ئەنفالدا ژمارەی جاشەكانی بە 250000 كەس دیاریكردووە. لەسەرجەم ئۆپەراسیۆنەكاندا دیدەرەكان شایەدی ئەوە دەدەن، جاشەكان لەهەموو ئۆپەراسیۆنەكان پێش سوپا كەوتوون، زۆرینەی خەڵكەكە بە چاوساغی‌و درۆی ئەوان دەستگیركراون، بەپێی بەڵگەنامەكان هیچ فەوج‌و مەفرەزەی تایبەتی جاش نییە، بەشداری چەند پرۆسەیەكی ئەنفالیان نەكردبێت، لەماوەی ئەنفالدا بەشدار نەبوبێت، یاخود هاوكات لەگەڵ بەشداری لەوكات‌و شوێنەدا ئەركیان پێ نەسپێردرابێت. بۆچی جاشەكان هەموو تاوانباری بەشداری ئەنفالن؟ لە رێكەوتی 8-9-1987 بە نوسراوی ژمارە 5731ی بیرۆی باكوری پارتی بەعسی عەرەبی سۆسیالستی، بڕیاردرا تەنها 50%ی پێكهاتەی فەوجە خەفیفەكان لە بارەگا جێگیرەكانیان‌و رەبایەكان بمێننەوە، ئەوی دی بەكاربهێنرێن بۆ پەلاماری گوندە قەدەغەكراوەكان، بۆ ئەوەی پەلاماری پێشمەرگەو دانیشتوانە سڤیلەكەی بدەن، لە هێرشەكاندا پێش سوپا كەوتن، بەشداریانكرد لە پەلاماری هاوڵاتیانی سڤیلی لادێنشین، خانووی هاوڵاتیانیان روخاند، مزگەوت‌و قوتابخانەو نەخۆشخانەیان وێران كرد، لە تاڵانیش دەستیان نەپاراست، بڕیاری 4008یش لەوبارەوە ئازادیانی كرد لە تاڵانكردن. واتا بەردەوام چارەكی كۆی ژمارەی فەوجە خەفیفەكان لەماوەی ئەو 364 رۆژەدا لەئەركدا بوون لەپانتایی جوگرافیای كوردستان، وێڕای چارەكێكی زیاتری دیكەیان بەردەوام لەبارەگاو رەبایەكاندا پارێزگاری حكومەتیان دەكردو رێگاگانیان دەپاراست‌و بۆسەیان دادەنایەوە لەسەر رێگاكان بۆ پێشمەرگەو هاوڵاتیان، دەیان‌و سەدان تاوانی جەرگبڕیان لەو بۆسانە ئەنجامدا. لە تەواوی پرۆسەی ئەنفالەكان‌و قۆڵەكانیەوە، سەرەتا جاشەكان چونەتە گوندەكان‌و هەڵەت‌و شیو دۆڵ‌و ناو ئەشكەوتەكان‌و سەر چیاكان دواتر سوپا، بەمەش دەردەكەوێت تەواوی فەوجە جاشەكان لە پرۆسەی ئەنفالدا لانی كەم چەندینجار بەشدارییان كردووە لە تاوانەكەو هاوپشكن لە تاواندا تۆمەتبارن بە ئەنجامدانی جینۆساید، ناویان لە لیستی تۆمەتبارانی ئەنفال نوسرابێت یان نا. تەنانەت منداڵانیان چەكدار دەكرد بۆ موچەكانیان، لەو ئاستەدا ژمارەیەكی زۆریشیانیان بە كوشتدا، ئەمەش تاوانێكی دیكەیانە لەپاڵ تاوانی بەشداری لە تاوانی جینۆسایدی ئەنفال. پشكی جاش لە جێبەجێكردنی بڕیاری 4008دا   لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالدا زۆربەی دەستكەوتەكان كە بەدەست دەهێنران لە سەروەت‌و سامان بۆ فەوجی جاشەكان‌و هێزەكانی حكومەتی عێراقی بوون بەپێی بڕیارەكە، هێزەكان عێراق بەتەواوی دەستكراوە كران بۆ فەرهودو تاڵانی، بەتایبەت فەوجەكانی جاش. خاڵی حەوت لە بڕیاری 4008، جاشەكانی سەرپشككرد لە تاڵانكردن "هەموو ئەو شتومەكانەی كەوا فەوجەكانی بەرگری نیشتمانی جەنگاوەرەكانیان دەستیاندەكەوێت بۆ خۆیان دەبێت، تەنها چەكە قورسەكان‌و چەكی پشتیوانی‌و چەكی مام ناوەندی نەبێت چەكە سوكەكان بۆ خۆیان دەبێت، ئێمەی لێ ئاگادار بكەنەوەو تەنها ژمارەكانیان تۆمار بكەن. پێویستە لەسەر فەرماندەی جحافلەكان چالاك بن‌و‌و بۆ ئاگاداركردنەوەی هەموو موستەشارەكان‌و فەرماندەی سرییەكان‌و  مەفرەزەكانیان، وە بە وردی ئێمە ئاگادار بكرێینەوە لە چالاكییەكانی فەوجەكانی بەرگری نیشتمانی". لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی یەك 70 فەوجی جاش جگە لە مەفرەزە خاسەكان بەشداربوون، ئەنفالی دوو 77 فەوجی جاش، ئەنفالی سێ 70 فەوجی جاش، ئەنفالی چوار 55  فەوجی جاش، ئەنفالی 5و 6و 7 چل‌و پێنج فەوجی جاش  بەشدارییان كرد. هەرچەندە ئەنفالی 1و دوو و چوارو هەشت بە ئۆپەراسیۆنی سوپا ناوزەد كراوە، سێ‌و پێنج‌و شەش‌و حەوت  بە ئۆپەراسیۆنی جاش‌و هێزە ناوچەییەكان، بەڵام لە ئەنفالی هەشتدا لانی كەم 163 فەوجی جاشی خەفیفە كۆی گشتی 65,375 جاش  بەشداری ئۆپەراسیۆنەكەیان كردووە. بەپێی بەڵگەنامەیەك بە واژۆی سەركردەی ئۆپەراسیۆن لیوا روكن یوسف محەمەد ئەلزەرب، فەرماندەی لەشكری پێنج لەجۆری (ئەوپەڕێ‌ نهێنی‌و تایبەت) بە ژمارە (ح2  2422) لە (25 ك. 1. 1988) بۆ فەرماندەیی گشتی سوپای ناردووە، دیاریكردووە لەو شاڵاوە 13553 كەس دەستگیركراون، كە "893 كەسیان تێكدەرن" پێشمەرگە"، 737 كەسیان تێكدەری خۆ بەدەستەوەدەر، 1489 پیاو، 3373 ژن، 6964 منداڵ" بوون. هاوكات لە راپۆرتەكە ستایشی رۆڵی فەوجە خەفیفەكانی كردووە كە لە هەموو قۆڵەكانەوە پێش كەرتەكانی سوپا كەوتوون، بەشداری روخاندنی لادێكان‌و تاڵانیەكانیان كردووە. جاشەكان سەرباری ئەوەی راستەوخۆ لە كردە سەربازییەكان پێش سوپا كەوتون‌و  بەهۆی شارەزایی‌و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیانەوە هۆكاری گرتنی زۆرینەی خەڵك بوون، هاوكات لەرێگای ئەوانیشەوە خەڵكێكی زۆر تەسلیم بوونەتەوە كە زۆرینەیان پیاوی گەنج‌و زۆریان چەكدار بوون، واتا لە كاتی ئۆپەراسیۆنی ئەنفال‌و كاتی ئاساییدا رۆڵی خۆیان لە ئەنفالكردنی خەڵكدا گێڕاوە. جاری واش رێككەوتووە لە پرۆسەی ئەنفالدا جاشەكان رۆڵی پۆزەتیفیان گێڕاوە وەك لە ئامریەی سەربازگەی تەق تەق بە هاوكاری جاشەكان هەندێكیان ئازادكراون لە چەمچەماڵ‌و دوزیش جاشەكان هەندێكی دیكەیان ئازادكردووە، تاك‌و تەرا لێرەو لەوێش جاشەكان ژن‌و منداڵیان لەزۆر جێگا بەهۆی خزمایەتیەوە بەرداوە . دادگاییكردن لە پرۆسەی دادگاییەكەی دۆسییەی ئەنفال حەوت تۆمەتبار وەك تۆمەتباری سەرەكی دادگاییكران، وە 42 تۆمەتباریش لە هەنگاوی یەكەمدا دیاریكرابوون بۆ دادگاییكردن لێ ئامادە نەبوون وەك لە دوو نامەی دادگای باڵای تاوانەكاندا ناویان هاتووە "بەپێی نووسراوی ف2  1445 رێكەوتی 18-12-2005ی دادگای باڵای تاوانەكان، بڕیاری گرتن بۆ 24 كەس دەرچوو، كە بریتی بوون لە" نزار خەزرەجی، یونس ئەلدرب، ئەیاد خەلیل زەكی 89-اللوائ الركن (ایاد خلیل زكی) قائد ق ق جح /د و /, رەمزی مەحمود 92-اللوائ الركن (رمزی محمود عبداللە) قائد فق مش /33، سەعید مەحمود باریكە، قاسم دڕەیی  216- قاسم رشید درەیی، معتەسەم بەرزنجی، یاسین رەئوف، تەحسین شاوەیس، قاسم ئاغای كۆیە، بایز عەبدالڕەحمان، عەلی ئەحمەد رەشید، نیعمە فارس 86-الفریق الركن (نعمە فارس حسین) معاون رئیس اركان الجیش للتدریب، حەمید شەعبان، نەجم عەبدوڵا دوری، عیسمەت سابیر 94-اللوائ الركن (عصمت صابر عمر) قائد فق /4، عەدنان جەباری 179-سعید عدنان جباری، جیهان موسا، رەفعەت گلی شمال رفعت كلی امر سریە، عوسمان شێخ سەعید، شێرزاد ساڵەح، تۆفیق جەبار قارەمان 159-توفیق جبار قارمان، حوسێن شێخ سەعید، حەسیب حەمە ئینجە".   هەروەها "لە رێكەوتی 21-12-2005، بەپێی نوسراوی دادگای باڵای تاوانەكان  ژمارە ف2 1474، داوای ناوی سیانی‌و ناونیشانی 18 تاوانبار دەكات كە بریتین لە"سەعید مەحمود باریكە، عەدنان جەباری، شێخ رەئوف، شێخ جەعفەر 164-جعفر عبدالكریم البرزنجی محافز السلیمانیە، شێخ رەمەزان، قاسم دڕەیی، جیهان موسا، معتەسەم بەرزنجی، رەفعەت گلی، یاسین رەئوف، غەسان شێخ سەعید، تەحسین شاوەیس 409-تحسین شاویس سعید، شێرزاد ساڵەح، قاسم ئاغای كۆیە  115-المستشار (قاسم فارس تاهر مصتفی اغا) ف د و /، تۆفیق جەبار قارەمان، بایز عەبدالڕەحمان، حوسێن شێخ سەعید، عەلی ئەحمەد رەشید، حوسێن حەمە ئینجە". -نزار خەزرەجی، كە بەوتەی خۆی راستەوخۆ فەرماندەیی ئەنفالەكانی 1، 2، 4، 8ی كردووە ناوی لە لیستەكەدا نییە، وە 25 كەس لەكۆی 42 كەسە داواكراوەكە ناویان لە لیستی تۆمەتباران نییە كە 21یان كوردن‌و راستەوخۆش كەسوكاری قوربانیان لەمانەو زۆری دیكە سكاڵایان لەدژیان  تۆماركردووە، كاتی خۆی پێش دادگای باڵای تاوانەكان لیستەكەیانم بڵاوكردەوە. زۆرینەی تاوانبارانی ئەنفال كوردن لیستی 423 كەسەكەی تۆمەتبارانی دووەمی ئەنفال بەتایبەت كوردە جاشەكان لەسەر بنچینەی ئەو بەڵگەنامانەی دەستكەوتن لە بەشداریان لە پرۆسەكە نموونە 163یان لە ئەنفالی 8، 77یان لە ئەنفالی یەك‌و دوو كە نیشانەی ئازایەتیان وەرگرت، وە هەندێك بڕیاری دیكەی وەرگرتنی نیشانەی ئازایەتی دیاریكراون، وەك بینیمان 21 كەس كە راستەوخۆ كەسوكاری قوربانیان سكاڵایان لەسەریان تۆماركردووە، ناویان لە لیستەكە هەر نییە، سەرباری زۆر ناوی دیكە سكاڵایان لەسەر تۆمار كراوە، بەڵام دواتر بە هۆكاری نەزانراو ناویان نەچۆتە لیستەكەوە. وە كەسانێكی زۆریش هەن لەمیانی پرۆسەی ئەنفالدا تاوانی قێزەونیان ئەنجامداوە كەچی بەهۆی نەبوونی هۆشیارییەوە كەسوكاری قوربانیان سكاڵایان لەدژیان تۆمار نەكردووە. ئەگەر كوردەكان تەنها ئەو 258 كەسە بن لە كۆی لیستە 423 كەسییەكە، ئەوا 60,9%ی تۆمەتباران دیاریدەكەن، كە زۆری دیكە لە لیستەكەدا هەن، وێرای لیستە 21 كەسییە داواكراوییەكەی خولی یەكەم‌و ئەوانەی سكاڵایان لەسەر تۆماركراوە لەلایەن قوربانیانەوە نەخرانە هیچ لیستێكەوەو ئەوانەشی سكاڵایان لەدژیان هەر تۆمار نەكرا. كەواتە ئەگەر ئەنفال بڕیارەكەی لەلایەن ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕشەوە درابێت، ئەوا جێبەجێكارەكەی بەشێوەی گشتی جاشی  كوردن، ئێستا هەموو لەسزا نەك رزگاریان بووە، بگرە كەوتوونەتە بەر پاداشتی دەسەڵاتی كوردی. بۆچی دادگایی ناكرێن؟ بە بەهانەی لێبوردنی گشتی بەرەی كوردستانییەوە تۆمەتبارانی ئەنفال هەموو لەسزاو لێپرسینەوەو بەرپرسیارێتی رزگاریان بووە، لێبوردن ئەوانەشی گرتەوەوە تا دوای 2003 لە بەغدا بوون، لەكاتێكدا تاوانی ئەوان گلانە بە تاوانی جینۆسایدو تاوانی جەنگ‌و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی، لێبوردن ئەو جۆرە تاوانانە ناگرێتەوە، گوایە رێگا دراوە لە رێگای مافە كەسییەكانەوە قوربانیان سكاڵا تۆمار بكەن، بەڵام ئەمە راست نییە هەموو دەزگاكانی حكومەت لەبەردەم سكاڵای كەسوكاری قوربانیان داخراوە، بەفەرمی سكاڵامان لە داواكاری گشتی رەتكراوەتەوە، دەسەڵاتی باڵای كوردستان فەرمانیان داوە ئەم كەیسە نەجوڵێنرێت، هیچ  سكاڵایەك لەدژی تاوانبارانی ئەنفال نەجوڵێنرێت.   

ئارام سەعید گەر سەرنج بدەین زۆربەی قوربانیانی دوو سەدەی رابردوی جیهان دەرئەنجامی هەڵەی ستراتیژی سەرکردەکان بوون، ناپلیۆن هێرشی کردەسەر روسیا بەنیازی ئەوەی داگیری بکات، بەڵام خراپ دۆڕرا، ژمارەیکی زۆریش قوربانی دا. هێتلەر پێی وابوو هەمان هەڵە دوبارە ناکاتەوەو روسیا داگیر دەکات، بەهەمان شێوە تێکشکا، ژاپۆن هێرشی کردەسەر بەندەری پێرڵ هاربەر بێ ئەوەی حساب بۆ توڕەبوون و توانای سەربازی ئەمریکا بکات، دواتر ژاپۆن وێران بوو.  هەروەها پەلاماری ئەمریکا بۆ ڤێتنام، یەکێتی سۆڤیەت بۆ ئەفگانستان، دواترو دواتر چەندین بڕیاری لەوجۆرە کە کارەساتی گەورەی لێکەوتۆتەوە روویاندا. لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەراستیشدا نمونە زۆرن، کە هەڵەی ستراتیژی بوون، لەوانە گرتنی کوەیت لەلایەن سەدامەوە..هتد. لە کوردستانیش چەندین جۆر هەڵەی ستراتیژی لەوجۆرە کراون ئەگەر ورد بیانخوێنینەوە، شەڕی ناوخۆ، شەڕی چەندین ساڵەی نێوان حزبە کوردییەکان، رێکكەوتن لەگەڵ رژێمە داگیرکەرەکان بۆ لەناوبردنی هێزێکی کوردی تر، ٣١ی ئاب، ئەنجامدانی ریفراندۆم، پشتبەستنی زیاد لە پێویست بەئەکتەرە دەرەکییەکان، فەرامۆشکردنی دامەزراوەسازی و حوکمڕانیی، دووبەرەکی و دابەشبوونی هێزەکان، ئەوەی ناونرا ئابوری سەربەخۆ! ..هتد.  گەر سەرنجی ئەو نمونە مێژوییانە بدەین ئەوا بۆمان دەردەکەوێت ئەوانەی بڕیاری شەڕو ئاشتی دەدەن سەرکردە سیاسییەکانن ئەوانەی بڕیاڕبەدەستن ئەنجامیانداوە، کە ئەویش لەوە سەرچاوەی گرتووە کە سەرکردەکان گوێ ناگرن لەوانەی بیرکردنەوەیان پێچەوانەی خۆیان بووە، ئەوان ئەو زانیاریانەیان پێخۆشە کە بەرگری لە بۆچونی خۆیان دەکات، بۆئەوەی ئەو بریارە بدەن کە دەیانەوێت. بۆ نمونە هێتلەر، فەرماندەی سەربازی هەبووە کە پێیوتوە شەڕی روسیا هەڵەیە نابێت بکرێت، ناپلیۆن بەهەمان شێوە، شای ئێران تەنانەت ساواک پێیوتوە کە خەڵک ناڕازیەو بارودۆخ خراپە بەڵام گوێی نەگرت. بارزانیش لە ئاستی ناوخۆو نێودەوڵەتی پێیانووت کە ئەنجامدانی ریفراندۆم کارەساتی لێدەکەوێتەوە، بەڵام تەنها گوێی لەوانە گرت کە لەگەڵ بۆچونیی خۆی یەکدەگرنەوە.  گرنگە ئەوە بزانیین لەپشت هەموو سەرکردەیەک کە ڕاویژ ناکات و بڕیاری هەڵە دەدات ستافی شەرمن و بێ هەڵوێست هەیە کە وادەکەن بکەوێتە هەڵەوەو ئەویش خۆی حەزی بەوجۆرە کەسانەیە کە بڕیارە هەڵەکانی پشتڕاستدەکەنەوە.  لەو سیفەتانەی ئەو سەرکردانە هەیانە ئەوەیە زانیارییەکان پشتگوێدەخەن، پشتدەبەستن بە پێشبینی خۆیان، تواناکانی لایەنی بەرامبەر بە کەم مەزەندە دەکەن، دواترینیشیان ڕای جیاوازو گفتوگۆو راوێژ دەخنکێنن. ئەم دیاردەیەش، هەندێجار لایەنەکانی نەیاری دەسەڵاتیش لێی بێبەری نین و رەنگی داوەتەوەو سەرتاپای پێکهاتەی حزب و سەرکردە لە کوردستاندا جێی ئەوەیە لێکۆڵینەوەو شیکردنەوەی وردیان لەسەر بکرێت کە ئایا تاچەند لە بڕیارەکانیاندا رەچاوی ئەوخاڵانە دەکەن کە پێویستە بۆ ئەوەی بڕیارێکی ستراتیژی بدەن. لە کۆتاییدا ئەو حزب و سەرکردانەی زانیاری دامەزراوەکانیان باش هەلدەسەنگێنن و قبوڵی جیاوازی بۆچونەکان دەکەن، وانەکانی مێژوو پشتگوی ناخەن، ئەو تەمومژەی لەبەردەمیاندایە تەواو روون دەبێتەوەو ئەوکاتە بڕیار دەدەن و دەگەن بەبریاری دروست، کەمتر هەڵەی ستراتیژی دەکەن. مێژوو پڕە لە نموونەی ئەو سەرکردانەی کە هەڵەی ستراتیژی زۆریان کردووە، کە لە ئەنجامدا کارەساتیان بۆ نەتەوەکانیان و جیهان بەگشتی بەدوای خۆیدا هێناوە. گوێنەگرتن لە دیدگا جیاوازەکان، پشتگوێخستنی زانیاریەکان، پشتبەستن بە تەنها پێشبینییەکانی خۆیان و سەرکوتکردنی بیروڕای جیاواز، تایبەتمەندی باوی ئەو سەرکردانەن کە مەیلیان بۆ هەڵەی ستراتیژی هەیە. * تێبینی: بۆ ئەم نوسینە سودێکی زۆرم لە کتێبی "چاوبەستەگی، هەڵەو شەڕەکان: ئەمریکاو چین دەتوانن چی فێرببن" بینیوە کە لە نوسینی هەرسێ نوسەر (داڤید سی کۆمپێرت، هانز بێندیاک، بانی لین) کە باسی وردی هەڵە ستراتیژیبەکانی مێژوو دەکات و لەوێوە تیشک دەخاتە سەر ئەوەی ئەمریکاو چین ئەتوانن چی فێربن لە وانەکانی مێژوو.

شادمان مەلا حەسەن لەوانیە لە ڕاستی دوور نەکەومەوە بلێم دەیان ناونیشان لە کتێب و بابەتی لێکۆلینەوە بەناوی کێشەی کورد هەبێت، دیارترین نموونە کتێبەکەی (میکائیل،س ،لازارێف)ە ،بەناوی کێشەی کورد. تاکو ئەزموونی خۆبەڕێوەبەریمان نەبوو جۆرێک سۆز و عاتیفەمان هەبوو لە لایەن کۆمەڵگای نێودەوڵەتیەوە، لەسەر ئەوەی میللەتێکی مەزڵومین، بەلام ئەزموونی خۆبەڕێوەبەری ئەم دەستەواژەی خەریکە هەلدەگێڕتەوە و دەبێت بە کوردی کێشە،واتە کورد بۆتە کێشە هەم بۆخۆی هەم بۆ دەوروبەری (کەدەلێم کورد بۆتە کێشە بۆ خۆی مەبەستم  زیاتر ئەو دەستە سیاسیە سیخناخەیە لە گەندەلی و خراپی)،ماوەیەکی دوور و درێژە هەرچی فاکتەری سیاسی و ئابوری و جیۆپۆلۆتیکی و دیبلۆماسی و پشتیوانی گەورە هەیە بۆ کورد ڕەخسا و خرایە بەردەمی، نەیتوانی ئیدارەیەکی کەمێک رێک و پێک و شەفاف کە ڕووی ناوخۆ و دەرەوەی هەبێت دروست بکات، ئەزموونی دیمۆکراسی کرا بەنموونەیەکی زۆر ناشیرن. هەرچی سێکتەری بەڕێوەبردن و پەروەردە وکۆمەلایەتی وسیاسی و سەربازی و ئابووری هەیە ،هەموویان بەسەریەکدا ترشاند، لەدوای سی ساڵ ئێستاش نازانرێ کێشەچیە. ئێستا کاتی ئەوەیە بپرسین کورد بۆ قسە بەیەک دەلێ بۆ ناتوانێ قسە لەگەل یەک بکات، بۆ ڕق دەبەخشێتەوە نازانێ خۆشەویستی ببەخشێتەوە ،یان بۆ ناتوانێ ڕای جیاواز و بیرکردنەوەی جیاواز بکەنە بنەمای گفتووگۆ و لێک گەیشتن، یاخود بۆ قسە لەسەر ئەنجام دەکەن و تۆمەت دەبەخشنەوە، بەلام ناتوانن قسە لەسەر هۆکاری کێشەکان بکەن، ئێستا کەس نازانێ هۆکاری لێک جودابوونەوەی مەسروربارزانی سەرۆک حکومەت و قوباد تاڵەبانی جێگری لەسەر چیە، بۆ نایەن لە بەردەمی ڕای گشتی ڕووبەڕوو باس لەکێشەکانیان بکەن بە بەڵگەو دیکۆمێنتەوە. تاکو بسەڵمێنرێ کێ خەتابارە، ئەگەر کێشەکە پەیوەندی بە پلە و پۆست و بەرژەوەندی کەسی و حزبی و بنەمالەیەوەنیە،ئەم کێشانە و دەیان بابەت و کێشەی تر ئەگەر بخەینە ڕوو تەواو نابێت ، بەلام ئەنجام هەمووی ئەوەمان پێدەلێ کورد ئێستا ئەوەندی بووە بەکێشە، کێشەی کورد خەریکە نەمینێ ،لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە. هۆکاری سەرەکیش ئەوەیە ئەو دەستەیەی بڕیار بەدەستن سیاسەت و بەڕێوەبردنی هەرێمی کوردستان و کوردی عێراق کەسانێکی نانیشتمانی و لاوازن لە پاشخانی مەعریفی و سیاسی و ستراتیجی نیشتانی. بۆیە بیریان زۆر تەسک و کورت بینە. ئەمەش هۆکاری سەرەکی کێشەکانە.

عەدالەت عەبدوڵڵا لە دەرەوەی ئەوەی لە کوێدا کراوەتە ئامانج، بەڕێز مەزڵوم عەبدی خۆیشی ئەزانێت کە داواکراوی نمرە یەکە لای میتی تورکی، جا بە مردوویی بێ، یان زیندوویی!، بۆیە دەبێ هەم خۆی بپارێزێ و جموجوڵەکانی سنوردار بکات بەتایبەتی کە لەمساڵدا کۆمەڵێک هەڤاڵیان بە درۆن کرانە ئامانج و شەهیدبوون، هەم بەهۆی بەڕێزییەوە کێشەی ئەمنی بۆ باشوریش دروست نەبێت.  لەولاوە، لەسەر یەکێتییش پێویستە پاڵپشتیکردنی لەهەر پارچەیەکی کوردستان لەسەر بنەمای دیدێکی ستراتیژی و خوێندنەوەی تەرازووی هێزو هاوکێشە ئاڵۆزو هەستیارەکانی ناوچەکەو تەقدیرکردنی ئەنجامی هەڵوێستەکان بێت لەسەر ئاسایش و ئارامیی خەڵک و هەرێم. هەرچی حکومەتی هەرێم-ە، ئەوا پێویستە لە جیاتی تێوەگلانی زیاتر لەململانێی نێوان یەکێتی و پارتی و پاساودانی ئاشکرای دەستدرێژیی درۆنی تورکی بۆسەر فڕۆکەخانەی مەدەنیی سلێمانی، لەگەڵ هێزە سیاسییەکانی ناو حکومەتەکە پلانێکی هەبێت بۆ کۆتایهێنان بەو دەستدرێژییانە، ئەمەش بەوە دەبێت کە کاربەدەستانی ناوی ئەوپەڕی پیشەییانەو دوور لە گیانی حزبایەتی ڕەفتار بکەن، ڕاگەیەنراوەکەی وتەبێژی حکومەت، بەداخەوە، ئەو مەرجانەی تیا نەبوو، بۆیە زیانی لە کارکردنی حکومەتیش دا وەک یەک تیمی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، ئەمەش وا دەکات متمانەی نێوان هێزە سیاسییەکان کەمتر ببێتەوە، بەتایبەتی یەکێتی و پارتی، بگرە ئێستا لە ڕابردوو بە گومانتر بن لە یەکتر، ئەوەش کەم وزۆر دەبێتە هۆکاری ناسەقامگیرییەکی سیاسی و ڕەنگە ئەمنیی زیاتریش لە هەرێمدا، ئەگەر گفتوگۆو دانوستانی خێراو حاسم-یش نەکرێت، مومکینە تەنانەت ببێتە هۆی دروست بوونی کێشە بۆ هەڵبژاردنی داهاتووش.

گەرمیان خالد گڕاوی بەرتیل کردەیەکی تاوانکاری و گەندەڵییە کاتێک لایەنێک دەیدات بە لایەنێکی دیکە، تاوەکو کاریگەری دروستبکات لەسەر پرۆسەی دروستکردنی بڕیار، لەبەرژەوەندی خۆی و بەمەستی بەدەستھێنانی بەرژەوەندی تایبەت، ئەمەش کاردەکاتە سەر کرداری دروستکردنی بڕیار تاوەکو لە ڕێڕەوی یاسای و ڕاستەکەی خۆی لابدات، بەڵام ھەردوو لایەن بەرتیلدەرو بەرتیلوەرگر ڕێگردەبن لەوەی پڕۆسەی دروستکردنی بڕیار بە ڕێڕەوە یاساییەکەی خۆیدا تێپەڕێت، ئەمەش کردەیەکی تاوانکارییەو لەیاساکانی زۆربەی وڵاتان بەتایبەت وڵاتە دیموکراسیەکان سزای توندی بۆ دانراوە. بەرتیل زیان و کاریگەری نەرێنی زۆری هەیە، سەرەکیترینیان داڕمانی پایەکانی دەوڵەت و نەهێشتنی متمانە لەنێوان خەڵک و دەسەڵات، زیان گەیاندنە بە خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان، بەوپێیەی بەرتیل کاردەکە سەر کەرتە گرنگ و هەستیارەکانی ناو کۆمەڵگا بە کەرتی گشتی و تایبەتیشەوە لەوانە کەرتی خۆراک، تەندروستی، نێشتەجێبوون و ھتر.. لە یاساو دەستوری فیدڕاڵی ئەمریکادا بەرتیل سزای قورسی بۆدانراوە، لەژێر ناونیشانی بەرتیلدان بە بەرپرسانی گشتی و شایەدحاڵان، بەپێی مادەی (١٨) بڕگەی (٢٠١) لەیاساکەدا ھاتووە ھەرکەسێک ھەرشتێک بدات یان پێشکەش بکات یان بەڵێن بدات بە بەرپرسێکی گشتی بەمەبەستی بەدەستھێنای بەرژەوەندیێکی کەسی، کاریگەری لەسەر ھەر کردەیەکی فەرمی ھەبێت وەک ساختەکاری دژی وڵاتی ئەمریکا وێنا کراوە. یەکێک لە کەیسە ھەرە دیارەکانی بەرتیلدان لە وڵاتی ئەمریکا کە وەک سکانداڵێکی گەورە لە ساڵی ٢٠١٩ لە جیھاندا دەنگی دایەوە، بریتی بوو لە: پلانێکی تاوانکاری ڕێکخراو بۆ دروستکردنی کاریگەری لەسەر وەرگرتنی چەند خوێندکارێک لە چەند زانکۆیەکی باڵای ئەمریکا بۆ خوێندنی بەکالۆریۆس، کەتێیدا دایک و باوکی کۆمەڵێک خوێندکار ھەستابوون بە پێدانی زیاتر لە بیست و پێنج ملیۆن دۆلار بە کەسێک بەناوی ( ویلیام ریک سینگەر) کە ڕێکخەری پلانەکە بوو، ویلیام: بەشێک لەو پارەی بەکارھێنا بۆ ساختەکاری لە نمرەی تاقیکردنەوەی خوێندکارەکان و بەخشینی بە بەرپرسانی کۆلێژەکە، ژمارەی ئەو کەسانەی کە لە بەڵگەنامەکانی FBI ناویان ھاتووە بەلایەنی کەمەوە (٥٣) کەس بوون دوای ئاشکرابوونی تاوانەکە سەرجەمیان سزای تونددران بە تایبەت ڕێکخەری پلانەکە، بە شەست و پێنج ساڵ زیندانی و یەک ملیۆن و دووسەد و پەنجا ھەزار دۆلار سزادرا. تازەترین کەیسی بەرتیلدانیش لە ئەمریکا تۆمەتبارکردنی دۆناڵد ترەمپە وەک: یەکەمین سەرۆکی ئەمریکا لە مێژوودا تۆمەتبارکرا بە پێدانی بڕی 130 ھەزار دۆلار بە ئەکتەرێک لە پێناو بێدەنگکردنی لە بوونی پەیوەندی ناشەرعی نێوانیان، ئەم کەیسەش ترەمپی ناچاری بەردەم دادگا کردو ئێستا ڕێڕەوی یاسایی خۆی وەرگرتوە. بەپێی ڕاپۆرتێکی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لە ساڵی ٢٠١٦دا تێکڕای پارەی تێچوو بۆ بەرتیل دەگاتە ١ ترلیۆن و نیو بۆ ٢ ترلیۆن دۆلار، كە ئەم بڕە پارەیە نزیكەی 2%ی تێكڕای داھاتی جیهانە، پشکی ھەرە زۆری ئەم دیاردەیەش بەر وڵاتانی تازەپێگەشتوو یان وڵاتانی جیھانی سێیەم دەکەوێت، کە ڕێژەی گەندەڵی لە وڵاتانە لە ئاستێکی بەرزدایەو یاسا کارپێکراوەکانی دەوڵەت وەک پێویست پڕاکتیز ناکرێت یان لەو وڵاتانەدا و دەسەڵاتی چاودێری شەفافیەت ڕۆڵێکی لاوازیان ھەیە و ھەندێکجار خۆشیان بەشێکن لە گەندەڵی. ڕێگاکان زۆرن بۆ چارەسەرو بنبڕکردنی بەرتیل، ئەمانەی خوارەوە بەشێکە لە رێگا چارەسەرەکان: 1ـ بڵاوکردنەوەی هۆشیاری لەنێو تاکەکانی کۆمەڵگا لەسەر مەترسی و لێکەوتە نەرێنیەکانی بەرتیل و ھەڵدان بۆ گەیشتن بە پرەنسیپی دادپەروەری و دیموکراسی و دەرفەتی یەکسان لەنێوان تاکەکانی کۆمەڵگادا. 2ـ دەرکردنی بڕیاری قەدەغەکردنی مامەڵەکردن لەگەڵ بەرتیلدان بە هەر شێوەیەک بێت، و سەپاندنی زۆرترین سزا بەسەر ئەو کەسانەی کە تاوانبارن بە مامەڵەکردن لەگەڵیدا. 3ـ دانانی کەسی گونجاو لە شوێنی گونجاو، لە ھەمان کاتداسەرپەرشتی کاریگەرو توند لەسەریان. 4ـ ئازادی ڕۆژنامەگەری و دەربڕینی بیروڕا بەهۆی ڕۆڵی لە ئاشکراکردنی بەرتیلخۆر و بەرتیلدەر. 5ـ گەیشتن بە پرەنسیپی سەربەخۆیی لە دەسەڵاتی دادوەری، و دابینکردنی کەشێکی گونجاو بۆ دادوەر تا بە دادپەروەرانە حوکم بدات، بەبێ لایەنگری هیچ لایەنێک. 6ـ دامەزراندنی دەزگایەکی سەربەخۆی تایبەتمەند لە دۆزینەوەی بەرتیل لە دامەزراوە حکومی و تایبەتەکاندا. 7ـ بەھێزکردنی دەسەڵاتی چاودێری. 8ـ باشترکردنی دۆخی ئابووری و باری ژیانی فەرمانبەران. 9ـ پەرەپێدانی سیستەمی ئابوری و پاڵپشتیکردنی پڕۆژەو بیرۆکەی نوێ بە ئامانجی باشترکردنی ئاستی ژیانی تاکەکان بەگشتی.

یاسین تەها  پێشەكی گەیشتنی ڕاستەوخۆ بە توركیا بەبێ گوزەركردن بە هەرێمی كوردستان و دەروازەی ئیبراهیم خەلیل، ساڵانێكە بووەتە خەونێكی عێراقی. لە كابینەی حەیدەر عەبادی (2014_2018) حكومەتی عێراق هەوڵی زۆری دا دەروازەیەكی سنوریی تایبەت بەخۆی لەگەڵ توركیادا بكاتەوە (ئۆڤاكۆی)، بەڵام سەری نەگرت؛ لەم ساڵەی دوایشدا پڕۆژەیەكی تری هاوشێوە بەڵام گەورەتر لەچوارچێوەی پەلكێشانی چین بەرەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ هەمان مەبەست سەریهەڵدا كە ناو نراوە "كەناڵی وشك" یان "ڕێگه‌ی پەرەپێدان" كە درێژییەكەی نزیكەی 1200كم دەبێت. ئامانج لەم ڕێگه‌یەیش بەستنەوەی كەنداوی عەرەبی و بەسرەو عێراقە بە توركیاو لەوێیشەوە ئەوروپا. ئەم بابەتە لەسەر لەمپەرەكانی بەردەم پڕۆژە نوێیەكەو پەیوەندیی بە هەرێمی كوردستانەوە هەڵوێستە دەكات.  پڕۆژەی هەڵپەسێردراوی دەروازەی "ئۆڤاکۆی"   گرنگیدانی زۆر بە كردنەوەی دەروازەیەكی نوێ لەگەڵ عێراق لای گوندی "ئۆڤاکۆی"ی توركیا، بەشێك بوو لە تۆڵەی توركیا لە ڕیفراندۆمی 2017. لە پاش كۆتاییهاتنی ئەم پرۆسەیە، تورکیا بیری لە چەندان ڕێگەی جۆراوجۆر كردەوە بۆ سزادانی هەرێمی كوردستان، كە یەكێك لەوانە بەرتەسککردنەوەی بازرگانیی نەوت و داخستنی ئاسمان بوو بەڕووی هەرێم، لەگەڵ بانگەشەكردن بۆ كردنەوەی دەروازەیەکی نوێی سنوری بۆ ناو عێراق کە ڕێگە بە تورکیا بدات باکوری عێراق و حكومەتی هەرێم بەدەر بکات و پەراوێزیان بخات([1]). بەگوێرەی نەخشەكان ئەم دەروازە گریمانكراوە، 12كم لە شاری "سلۆپی"ی توركیاوە دوورەو 51كم لە ئیبراهیم خەلیل. ئەو سێگۆشە سنورییەیشی كە دەروازەكە لەخۆدەگرێت، نزیكترین خاڵی بەیەكگەیشتنی سنورەكانی توركیایە (شڕناخ) لەگەڵ سنوری پارێزگای نەینەوا كە بەشێكە لە عێراقی فیدراڵ و، بەهۆی ڕووبەری گەیەنەری هەردوولا، بە سنوری پارێزگای دهۆكدا گوزەر دەكات. دەوڵەتی توركیا لە 2017 داوای لە عێراق كرد هێزە فیدراڵییەكان لەو ناوبڕە كوردییە بڵاو بكاتەوە، چونكە گەیشتن بە ڕەبیعە لەلای توركیاوە، دورییەكەی 100كم دەبێت و ئەمەیش تێچوون و ئەركی پاراستنی زیاترو قورستر دەكات([2]). هێزە عێراقییەكان لە ئۆكتۆبەری 2017و لەسەردەمی حەیدەر عەبادیی سەرۆك وەزیراندا هێرشێكی خوێناوییان كرد بۆ كۆنترۆڵكردنی سحێلاو مەحمودیە، بەڵام بەبێ بەدیهاتنی ئامانجەكەو پاش بەرەنگاربوونەوەیەكی چەكداریی توند لەنێوان پێشمەرگەی هەرێم و "ڕۆژ" لەلایەك و هێزە عێراقییەكان لەلایەكی تر، شەڕەكە كۆتایی هات([3]). هاندەری عێراق بۆ گەیشتن بەم ڕێڕەوە جگە لە كەنارخستنی هەرێمی كوردستان و تۆڵەكردنەوەی ڕیفراندۆم، هەمەچەشنكردنی سەرچاوەكانی ئابوری بوو لەڕێگه‌ی زیادكردنی قەبارەی ئاڵوگۆڕ لەگەڵ دراوسێكان، بەڵام لە دیوی توركیاوە گەورەتر لە ئابوری تەماشای پڕۆژەكە دەكراو، بەگوێرەی توێژینەوە توركییەكان سودەكانی زۆر زیاترن، لەوانەیش: دروستکردنی بەدیلێک بۆ دەروازەی سنوریی ئیبراهیم خەلیل (خابور)، کەمکردنەوەی تێچووی گواستنەوەی شمەك، بەهێزکردنی دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندیی عێراق لە ناوچەکەدا، كە ئەمەیش لە بەرژەوەندیی توركیایە كە ساڵانێكە گیرۆدەی كێشەی كوردە لە ناوخۆی وڵاتەكەی([4]). ئەگەر ئەم دەروازەیە سەری بگرتایە، ئەوا کۆمپانیا تورکییەکان دەیانتوانی بگەنە ناوەڕاست و باشوری عێراق. جگە لەوەیش توركەكان بیریان لەوە دەكردەوە ئەگەر کونسوڵخانە لە موسڵ بکرێتەوەو ناوچەیەکی بازرگانیی سەلامەت دابمەزرێت، چالاکییە بازرگانییەکانی تورکیا لە ناوچەکە زیاتر دەبن و دەرفەتێکی نوێ لەدایکدەبێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی لێشاوی پەلكێشانی شیعە؛ لەچوارچێوە سیاسییەكەیشدا، دەبووە كارتێكی گوشار بۆ سەر حكومەتی هەرێمی کوردستان. بەم شێوەیە تورکیا لەڕووی ئاسایش و ئابورییەوە قازانجی دەكرد([5]). بەڵام سەرباری پەرۆشی عێراق بۆ ئەم پڕۆژەیە، هۆكارێك كە بووە مایەی نیگەرانی و سەرچاوەی دڵەخورتێ بۆ هێزە شیعە حوكمڕانەكان، خەونە فراوانخوازییەكانی توركیایە؛ چونكە عێراق له‌وه‌ ده‌ترسێ توركیا پەرەپێدان و كارتی جموجۆڵی بازرگانی بقۆزێتەوە بۆ بوژاندنەوەی پڕۆژە عوسمانییەكەی لە ناوچە توركماننشینەكانی تەلەعفەر كە لەسەر ڕێگه‌ی دەروازەكەیە؛ هەروەها بە پاساوی پاراستنی كاروانە بازرگانییەكانیش هێزی ئەمنی و سەربازیی زیاتر بهێنێتە ناو خاكی عێراقەوە؛ بەتایبەت كە بنكە سەربازییەكانی تری دوور نین لە ناوچەكەو، ئەوكاتیش جه‌نگی پەكەكەو توركیا لە هەرێمی كوردستانەوە دەگوازرایەوە بۆ ناوچەكانی پارێزگای نەینەواو سەرئێشەیەكی تری ئەمنی بۆ عێراق دروست دەبوو([6]). پڕۆژە نوێیەكەی "ڕێگه‌ی پەرەپێدان"و "كەناڵی وشك"  لە سەردانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، محەمەد شیاع سودانی بۆ توركیا (21 ماسی 2023)، ڕه‌جه‌ب ته‌ییب ئه‌ردۆغان، سەرۆک کۆماری تورکیا، لەبارەی ئەنجامی كۆبونەوەكانی هەردوولاوە ڕایگەیاند: لە چەند ڕۆژی داهاتوودا سەبارەت بە بەستنەوەی تورکیا بە کەنداو لە ڕێگەی عێراقەوە موژدەی نوێ دەدەن. بە قسەی ئەردۆغان ئەم پڕۆژەی بەستنەوەیە "هه‌ستیارترین هه‌نگاوە" كە گەیاندنی وشكانی و ئاسنین لەخۆ دەگرێت و به‌سره‌ به‌ توركیاوه‌ ده‌به‌ستێته‌وه([7]). ئەم لێدوانانەی ئەردۆغان كە زیاتر مۆركی هەڵمەتی هەڵبژاردن بەسەریدا زاڵە، لە دیوە عێراقییەكەیشییەوە هەر هەمان شتەو پڕۆژەكە بە یەكێك لە دەسکەوتە گرنگەکانی عێراق و تورکیا لە سەردانەکەی محەمەد شیاع سودانی لێكدراوەتەوەو، لە وێناكردنە عێراقییەكاندا ڕێگه‌كە (پەرەپێدان _ كەناڵی وشك)، بەهاكەی یەكسانە بە زێڕ بە درێژاییی سەدان كیلۆمەتر؛ چونكە مەودای نێوان وڵاتان لە بواری گواستنەوەو وزەدا نزیكدەكاتەوە([8]). بەر لەوەیش كه‌ سودانی گەشتی توركیا بكات (21 مارسی 2023) لە وتارێكدا باسی لەوە كردبوو كە "ڕێگه‌ی پەرەپێدان" لە ڕێگه‌یەکی خێراو هێڵی شەمەندەفەر پێکدێت و بە دیوانییەو نەجەف و کەربەلاو بەغداو موسڵدا تێدەپەڕێت و تا سنوری تورکیا درێژدەبێتەوە؛ پاشان لەڕێگەی ئەستەنبوڵەوە ڕێگە بۆ بەندەری مێرسین و ئەوروپا دەكاتەوە. سودانی گرنگیی پڕۆژەكەیشی بەوە دیاریكردووە، قەبارەی ئاڵوگۆڕی نێوان عێراق و توركیا گەیشتووەتە نزیکەی 20 ملیار دۆلار، کە زیاتر بریتین لە بەرهەمە کیمیایییەکان، تۆو، دانەوێڵە، مۆبیلیات و دەرمان و پێداویستیی پزیشکی؛ لە بەرامبەریشدا هەناردەی عێراق بۆ تورکیا لە نەوتدا چڕ بووەتەوە([9]). گرنگیی پڕۆژە نوێیەكە بۆ عێراق و توركیا لە مانگی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ لە شاری بەسرە کۆنفڕانسی "بەندەری فاوی گەورەو کەناڵی وشک" بەڕێوەچوو. فەرحان ئەلفەرتوسی، بەڕێوەبەری گشتیی کۆمپانیای بەندەرەکانی عێراق، ڕێڕەوە پێشنیاركراوەكەی بە "ڕێگه‌ی ئاوریشمی" عێراق ناوبردو بە گرنگترین پڕۆژەی ئابوری و ستراتیژیی ناوچەکەی دایە قەڵەم. فەرتوسی جەختی لەوە کردەوە کە ئەم دوو پڕۆژەیە نەخشەی ئابوریی جیهانی دەگۆڕن. بەمەیش کاتەکانی ترانزێت بۆ ئەو کەشتییانە كەمدەكاتەوە كە لە ڕێڕەوی ئاوی ڕۆژاوای ئاسیاو دەریای سورەوە گەشت دەکەن بە تێكڕای ٢٠ بۆ ٢٥ ڕۆژ؛ ئەمەیش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی تێچوون بە قەبارەی ملیۆنان دۆلار([10]). عێراق خوازیارە لەم ڕێگه‌یەوە ببێتە ناوەندێكی گواستنەوە لەنێوان ئاسیاو ئەوروپا. پاش ئەوەی بەندەری گەورەی فاو لە شاری بەسرە تەواو دەبێت، پەیوەست دەكرێتەوە به‌ بەندەرەكانی توركیاوە؛ ئەمەیش بەلای هەندێ شرۆڤەكاری عێراقییەوە هیچی كەمتر نییە لە سامانی نەوت. ئەردۆغان لە نێوه‌ندی بانگەشەكردن بۆ پڕۆژەكە جەختی لەوە كردووەتەوە "ملیۆنان کەس لە ناوچە بەرفراوانەکان لە ئەوروپاوە تا کەنداو، سودمەند دەبن لەو بەها زیادەیەی کە لەگەڵ دروستکردنی ئەم ڕێگه‌یەدا سەرهەڵدەدات. هەروەها ئاماژەی بەوەیشكردووە ئەم پڕۆژەیە دەبێتە هۆی بەرزکردنەوەی هاوکارییە ناوچەییەکان، پەرەپێدانی بازرگانی و بەهێزکردنی پەیوەندییە مرۆییەکان و گوتی، "ڕێگه‌ی گەشەپێدان، ڕێگه‌ی ئاوریشمی نوێیە بۆ ناوچەكەمان"([11]). بەگوێرەی ئەو خەمڵاندنانەی هەن، لە حاڵەتی تەواوبوونی پڕۆژەكەدا ئەو کەشتییانەی كە لە بەندەری شەنگەهای چینەوە بارکراون بۆ بەندەری ڕۆتەردام و نزیکەی ٣٣ ڕۆژیان پێویستە، بە گۆڕینی ڕێگه‌كە تەنیا ١٥ ڕۆژیان پێویسته‌؛ بە مەرجێك لە شەنگەهایەوە بچنە بەندەری گوادار لە پاکستان، پاشان بۆ بەندەری گەورەی فاو، لەوێیشەوە لە ڕێگەی کەناڵی وشکەوە بۆ بەندەرەکانی دەریای ناوەڕاست لە سوریاو تورکیا تا دەگەنە بەندەری ڕۆتەردام لە باشوری هۆڵەندا. ئەمەیش بەو مانایە دێت کە گواستنەوە لە ڕێگەی عێراقەوە، کەمبوونەوەی بەرچاو لە تێچووی گواستنەوەی کاڵاکان تا زیاتر لە نیوە دابیندەکات"([12]). بنەماكانی ئەم پڕۆژەیە كاتێك گەڵاڵە بوون كە چین لە 2013 ڕێڕەوی ئابوریی چین و پاکستان (CPEC)ی ڕاگەیاند وەك بەشێک لە دەستپێشخەریی "پشتێنەو ڕێگه‌وبان" کە بەهاكەی چەندەها تریلیۆن دۆلارەو پارێزگای شینجیانگ لە باکوری ڕۆژاوای چین، بە بەندەری گواداری پاکستان لەسەر زەریای هیندی دەبەستێتەوە. ئەم بەندەرەیش تەنیا 400کم لە گەرووی هورمزەوە دورە كە لە بەشی باشوری سنورە ئاوییەكانی عێراقە([13]). هەنگاوەكانی پڕۆژەكەو نەخەشە عێراقییەكەی بەگوێرەی ڕاگەیەنراوە فەرمییەكان، توركیا وەزیرەكانی خۆی ڕاسپاردووە كار لەسەر پڕۆژەكە بكەن([14]). لە دیوی عێراقیشەوە کۆمپانیای گشتیی هێڵی ئاسنی عێراق، دەستپێکردنی دانوستانەکانی لەگەڵ کۆمپانیای "یابی مەرکەزی"ی تورکیی ڕاگەیاندووە، بە ئامانجی وەبەرهێنان لە پڕۆژەی بەستنەوەی هێڵی ئاسنین لە فاوەوە تا تورکیا لە ڕێگەی "کەناڵی وشک_ ڕێگه‌ی پەرەپێدان". كۆمپانیا توركییەكەیش خواستی خۆی خستووه‌تەڕوو بۆ لێکۆڵینەوە لە جێبەجێکردنی پڕۆژە بازرگانییەکانی هێڵی ئاسنی عێراق و درێژەدان بەو کۆبوونەوانە([15]). بەگوێرەی پلانەكانی وەزارەتی گواستنەوەی عێراقیش، وردەکارییەکانی پڕۆژەكە بریتییە لە ڕێگه‌ی زەمینی و هێڵی ئاسنی خێرا بۆ گەشتیاران و کاڵاکان لە بەندەری گەورەی فاوەوە بۆ تورکیا؛ لەوێش بە تۆڕی ڕێگه‌ی ئەوروپییەوە بەستراوەتەوە. لە قۆناغی یەكەمیشدا توانای دەگاتە 3.5 ملیۆن کۆنتێنەرو 22 ملیۆن تۆن کەلوپەل؛ لە قۆناغی دووەمدا بەرزدەبێتەوە بۆ 7.5 ملیۆن کۆنتێنەرو 33 ملیۆن تۆن کاڵا. لەبارەی هێڵی ئاسنەكەیش شەمەندەفەرێکی نەفەرهەڵگری خێرای دەبێت بە خێراییی 300 کم لە کاتژمێرێکدا، بە توانای 13.8 ملیۆن سەرنشینی ساڵانە. هەروەها شەمەندەفەری دووەمیش تایبەت دەبێت بە بارو گواستنەوەی شمەك بە خێراییی 130_140كم لە یەك كاتژمێرو، بە نزیکەی 9 پارێزگادا تێدەپەڕێت و كۆی درێژیی ڕێگه‌كەیش دەگاتە 1190 كم([16]). ئەو پارێزگایانەیشی پێیدا دەڕوات، لە بەندەری فاوەوە دەستپێدەکات تا دەگاتە شاری بەسرە تا ناسریە، پاشان سەماوەو نەجەف بەرەو ڕۆژاوای شاری کەربەلا، پاشان دەچێتە ناوچەی ئەبوغرێب لە بەغدا، پاشان لەڕووی باکورەوە بۆ سامەڕا، پاشان بۆ تکریت، پاشان بێجی بۆ موسڵ، پاشان ڕۆژاوای نەینەوا تا سنوری سوریا لە شاری ڕەبیعە، پاشان لە سنوری عێراق و تورکیا کۆتایی دێت([17]). ئەوەیشی جێگەی سەرنجە هیچ لەم ڕێگه‌یانە هەرێمی كوردستانی تێدا نییە! لەمپەرەكانی بەردەم "ڕێگه‌ی پەرەپێدان"و ئەگەرەكانی سەركەوتن  لە کاتێکدا کەناڵی وشک و بەندەری گەورەی فاو دەرفەت بۆ عێراق دەڕەخسێنن کە پێگەی جیۆپۆلیتیکیی خۆی بەرزبکاتەوە، بەڵام تەحەددای ناوخۆیی وەک خراپ بەڕێوەبردن و دابەشبوونە سیاسییەكان و تەحەددا دەرەکییەكانی وەک کێبڕکێی وەبەرهێنان لەنێوان چین و ئەمریکا، ئاستەنگن لە بەردەم سەركەوتن([18]). لەسەر ئاستە ناوخۆیییەكەیش بەگوێرەی ئەو توێژینەوانەی كراون([19]) سەرکەوتنی پڕۆژەکە پەیوەستە بە کۆمەڵێک هۆکاری جیۆپۆلیتیکییەوە. ڕاستە دەرفەت هەیە بۆ ئێران کە لە ڕێگەی هێڵی ئاسنینێکەوە کە لە بەسرە تا سنورەکانی درێژدەبێتەوە، سود لەم پڕۆژەیە وەربگرێت، بەڵام ڕەنگە ئێران وەک زلهێزێکی ناوچەیی، هەست بکات کە لە ڕێگەی ڕێڕەوە نوێیەكەیەوە گۆشەگیر دەبێت. ئەگەریش سەرکردەکانی ئێران هەست بکەن کە بەرژەوەندییەکانی ئێران لە مەترسیدایە، دەتوانن لەڕێگەی نفوزی ئێران لە عێراق و کەنداو هەوڵی تێکدانی پڕۆژەکە بدەن. هەر لەم نێوه‌یشدا هەندێك پەرلەمانتاری شیعە نیگەرانی و دڵەخورتێی ئەوەیان هەیە توركیا زیاتر كەڵك لە پڕۆژەكە وەربگرێت و، باس لەوە دەكەن "کەناڵی وشک سودێکی کەم بە عێراق دەگەیەنێت"، كە بەپێی پێشبینیی ئەوان ڕێژەكەی 25% زیاتر نابێت([20]). بەهۆی ئەوەیشی پێشبینی دەکرێت فاو پێش "بەندەری جەبەل عەلی"ی دوبەی بکەوێت- کە لە ئێستادا گەورەترین بەندەری کۆنتێنەرە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا-، ئه‌گه‌ری ڕێگریی ئیماراتییەكان دور نییە. لەسەر ئاستی ناوخۆش ئەو ناسەقامگیرییە سیاسی و تەناهییەی لە عێراق هەیە، ڕەنگە پڕۆژەکە بخاتە مەترسییەوە. هەرچەندیشە ئێستا دۆخی ئەمنی، ئۆقرەییی زیاتری بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام هێشتا داعش چالاكیی هەیە، پەكەكە لە ناوچەكەدا هەن كە نەیاری توركیان؛ جگە لەم گروپانە، ڕەنگە میلیشیاکانی لایەنگری ئێران بەربەست بخەنە بەردەم دروستکردنی ئەو ڕێگه‌یە بۆ ڕێگریکردن لە گەیشتن بە تورکیا، بەتایبەت كە کێبڕکێی نێوان ئێران و تورکیا لە باکوری عێراق لە موسڵ، تا دێت بەرەو هەڵکشان دەچێت.   پەیوەندیی پڕۆژەكە بە كوردستانەوە لەو نەخشە فەرمییانەی كە ڕاگەیەنراون، هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی ڕێگه‌ی "کەناڵی وشک"ه‌ كە ڕێڕەوێکی گرنگە بۆ گواستنەوەی نەوت و غازی عێراق بۆ ئەوروپا؛ بەڵام بەگوێرەی دەرەنجامەكانی کۆنفڕانسی بەندەری فاوی گەورە کە لە کۆتاییی ساڵی ڕابردوودا لە بەسرە بەڕێوەچوو، "دەرفەتی پەیوەندیکردن لە ڕێگەی هەرێمی کوردستانەوە واقعیترە وەک لە ڕێگەی سوریا"، بەتایبەت كە لەو وڵاتە زیاتر لە گروپێكی باڵادەست لە باكوریدا هەن و بە دۆخێكی نائارامدا گوزەردەكات. لەگەڵ ئەوەیشدا بۆ ئەوەی ئەوروپا سود لە سەرچاوە وزەی عێراق وەربگرێت، سەرەتا دەبێت کێشە كەڵەكەبووەكانی نێوان حكومەتی ناوەندی لە بەغداو حكومەتی هەرێمی کوردستان چارەسەر بکرێن و لەم نێوه‌نده‌یشدا لێکنزیکبوونەوەی نێوان هەولێرو بەغدا دەبێتە هۆی ئەوەی عێراق لە ڕێگەی وەبەرهێنانەوە لە کوردستان بەرهەمهێنانی وزە زیاد بکات؛ چونكە ھەرێمی کوردستان یەدەگی سەلمێنراوی غازی زیاتر لە ٢٥ ترلیۆن پێ سێجایە. ئەمەیش یەکسانە بە ٢٠%ی کۆی یەدەگی سەلمێنراوی غاز لە عێراق؛ كەچی عێراق کە لە ئێستادا لەنێوان 30 بۆ 40%ی پێویستیی غازی خۆی لە ئێرانەوە هاوردە دەکات([21])، بە گوێرەی لێدوانەكانی سودانی ساڵانە زیاتر لە 7 ملیار دۆلار لە پای غاز دەداتە ئێران. كۆبەند گۆڕانكارییە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكانی ناوچەكە تیژو خێراو گەورەن، بەتایبەت پاش پەلكێشانی چین وەك زەبەلاحێكی ئابوریی گەورە بەرەو ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. عێراق بەهۆی پێگە جوگرافییەكەیەوە یەكێكە لەو وڵاتانەی لە هەوڵدایە لە ڕێگه‌ی كەناڵی وشكەوە ڕۆڵێكی گەورە لە كورتكردنەوەی ڕێگه‌ی بازرگانیی ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا بگێڕێت لە ڕێگه‌ی پەیوەستكردنی بەندەری فاو و لەوێیشەوە بۆ توركیاو دوایی بۆ ئەوروپا. ئەم پڕۆژەیە كە خاڵی سەركەوتنی زۆرەو لەمپەری زۆریشی لەبەردەمە، بەهەر هۆكارێكیش بووە پڕۆژەكە لە دیزاینە بەرایییەكانیدا هەرێمی كوردستانی هەڵاواردە كردووەو بۆ ئەوەی بە هەرێمدا گوزەر نەكات بە سوریادا دەڕوات. بەهۆی گرنگیی ڕێگه‌كەو بەهۆی ئەوەی سەدەی داهاتوو پێگەی نەوت ڕوو لە لاوازییەو سەردەم سەردەمی غازو ڕێگه بازرگانییەكانە، پێویستە هەرێمی كوردستان لەسەر هەموو ئاستەكان كار بكات بۆ ئەوەی ببێتە بەشێك لەم پڕۆژە گەورەیە؛ بەو پێیەی تێپەڕین بە خاكی هەرێمدا ئاسانترو ڕەخساوترە بە بەراورد بەوەی ڕێگه‌كە لە سوریاوە بچێتە ناو توركیا. ئەركی دەسەڵاتدارانی هەرێمە دەرفەتی نزیكبوونەوەی هەولێرو بەغدا بقۆزنەوە بۆ دڵنیاییدان بە عێراق و توركیاو، بە هەر جۆرێك بووە نەهێڵن هەرێم لەو دەرفەتە بێبەش ببێت؛ ئەگەرنا وەك گیرفانێكی فەرامۆشكراوی لێدێت لە عێراق، بەتایبەت پاش ئەوەی بە بڕیاری دادگه‌ی فیدراڵی و دادگه‌ی بازرگانیی نێودەوڵەتی لە پاریس، كارتی فرۆشتنی نەوتی بەسەربەخۆ لەدەستدا. ([1])  https://bit.ly/2RQjL03 ([2])  https://bit.ly/3zwTwQj ([3])  https://bit.ly/40QkFKk ([4]) https://bit.ly/415hKx1 ([5]) https://bit.ly/415hKx1 ([6])  https://bit.ly/3zwTwQj ([7])  https://bit.ly/3GiQ93w ([8])  https://bit.ly/3ZF2KVj ([9])  https://bit.ly/40IeJCW ([10])  https://bit.ly/3zhNVx5 ([11])  https://bit.ly/439YtvU ([12])  https://bit.ly/43a1QTA ([13])  https://bit.ly/3zhNVx5 ([14])  https://bit.ly/3GiQ93w ([15]) https://bit.ly/3nR4D4g ([16])  https://bit.ly/3K8OP4h ([17])  https://bit.ly/40ZM2B6 ([18])  https://bit.ly/3zhNVx5 ([19])  https://bit.ly/3zhNVx5 ([20])  https://bit.ly/3zzBwVG ([21])  https://bit.ly/3zhNVx5 ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ (خانه‌ی هزری كوردستان) وه‌رگیراوه‌