هاوڕێ تۆفیق هەڵبژاردنی پارێزگاکان و گرنگترین گۆرانکارییەکان  لەناو سیستەمی دەستوریی پەرلەمانیدا مەسەلەی هەڵبژاردن ئێجگار گرنگو چارەنوسسازەو دەرکردن و گۆرینی قانونی هەڵبژاردن بە ماراسۆنێکی پڕ کەفوکوڵ و درێژدا تێدەپەڕێ. لە عێراق و کوردستانیش شانۆی هەڵبژاردن پرە لە دیمەنی دڵگوش و ئەکتەری دژ بەیەک .سیستەمی هەڵبژاردن لەدەستوری کۆماری عێراقی فیدراڵدا دیارینەکراوە .بۆیە هەموو چوارساڵ جارێک باسی سیستەمی هەڵبژاردن دێتە پێشەوە. لە هەندێک وڵات سیستەمی هەڵبژاردن جێگیرەو لە هەندێکی تر بە شێوەیەکی کەم گۆرانکاری تیادا دەکەن. ئێستا باس باسی سانت لیگۆیە، دەپرسین  چیە؟ رێگایەکە بۆ گۆرینی دەنگ بۆ ژمارەی کورسی پەرلەمانی ئەمەش بە دابەشکردنی کۆی دەنگی بەدەستهاتوی حزب بەسەر ژمارەی تاکدا، ئەم سیستەمە لە ساڵانی پەنجاکانی رابردوو لە وڵاتانی ئەسکەندناڤیا پەیرەوکراوە .لە عێراق  نەک کتومت وەکو خۆی ،بەڵکو ئەم سیستە بە دەستکاریەوە پەیرەو کراوە ،هەر بۆیە پێی دەڵێن سانت لیگۆی هەموارکراو .لە جیاتی دابەشی  بکەن بەسەر ژمارە یەکدا ، دابەشی یەک پۆینت حەوتی دەکەن(١.٧) .کە دواتر بەشێوەیەکی خشتەیەکی جێبەجێکاری روونی دەکەینەوە. ئەگەر بە زمانی سیاسی روونیبکەینەوە ئەوا مانای دابەشکردنی کۆی دەنگی حزبە بەسەر ژمارە یەک و پۆنیتەکانیدا ، ئەگەر پۆینتەکان لەسەروو پێنچەوە بن ، ئەوا تارادەیەکی زۆر حزبی بچوک و مام ناوەند تیا ئەچن و حزبی گەورە کورسی زیاتری بەردەکەوێت. دوور لە تیۆری پیلانگێڕی ئەم سیستەمە پەیوەندی بە فەلسەفەی سیاسی هەڵبژاردنەوە هەیە، دەسەڵاتێکی یاسادانی جێگیری بریار دروستکەر دروست بکەین؟ یان دەسەڵاتێکی پر لە گروپ و کوتلەی جۆراو جۆر ؟کە بە زەحمەت بتوانیین ،بریار یان قانون دروست بکەین؟ ئەم جارە بۆ یەکەم جار دوو قانون کران بەیەک قانون ئەوانیش قانونی ئەنجومەنی نوێنەران و پارێزگاکانە لەپاڵیدا چەند گۆرانکارییەک کران گرنگترتنی ئەمانەن: ١: هەموو پارێزگایەک یەک بازنەیەو فرەبازنەیی ناو یەک پارێزگا هەڵوەشایەوە. ٢: بۆ ئەژمار و جیاکردنەوەی دەنگدان پەیرەوی سیستەمی سانت لیگۆی هەموارکراو دەکرێ بە پەیرەوکردنی ١.٧ . ٣: ژمارەی کورسی ئەنجومەنی هەر پارێزگایەک زیاد دەکات ئەمەش لە روانگەی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان. ئەمە لە کاتێکدا داوا هەبوو کە ژمارەی کورسی کەمبکرێتەوە.  ٤: حزبەکان لیستی خۆیان دەبێت و هەموو حزبێک وەکو یەک قەوارە لیستی دەبێت ئەمە لە کاتێکدا پێشووتر لیستی حزبی وەکو یەک قەوارە نەمابوو بەڵکو تاکەکەسی بوو.  سەرنجێکی گرنگ:  ‏ATENTION PLZ لە خوارەوە لەسەر پارێزگای کەرکوک خشتەیەکی گریمانەیمان دروستکردوە کە  چۆن دەنگی حزبەکان بەپێی هەمواری سانت لیگۆی ١.٧ دەکرێ بە کورسی . لە راستیدا ژمارەی دەنگی حزبەکان لە  خشتەکەدا وەهمیەو راست نیە بەڵکو تەنها بۆ تێگەیشتن و فێرکارییە ئاشکرایە نەک هاوڵاتیان بەڵکو بەشی زۆری حزبەکان و کاندیدەکانیش بەرچاویان روون نیە . بۆیە پێم باشبوو بەشێوەی خشتەیەکی پراکتیزەیی روونکردنەوە بدەین . دیارە کەرکوک لە هەڵبژاردنی پێشووی پەرلەمانی عێراق کۆی کورسیەکانی ١٢ بوو .هەر بۆیە لەسەر ١٢ کورسیە خشتەکەمان دروستکردوە

د. كامەران مەنتك هەرێمی كوردستان دەستكەوتی خەڵكی كوردستانەو لەدەرفەتێكی مێژوویی هەستیارداو لە ئەنجامی گۆڕانكاری لەهاوسەنگی هێزی جیهانی و راگەیاندنی سیستەمی تاكجەمسەری هاتۆتە ئارا، ئەگەرچی خەریكە ئەو ژینگە جیهانی و نێودەوڵەتییەی، كە بنەمایەكی سەرەكی بوو بۆ ئەو لەدایكبوونە، گۆڕانكاری ریشەیی بەسەردا دێت وەك دەرهاویشتیەكیش بۆ ئەم گۆڕانكارییانە رۆژ بە رۆژ مەترسییەكان لەسەر هەرێم زۆرترو چڕتر دەبنەوە، بەڵام تاوەكو ئێستا مەترسی سەرەكی لەسەر ئەو قەوارەیە، ئەو دوو بنەماڵەیەیە، كە زۆر نابەرپرسانەو خۆپەرستانە مامەڵە لەگەڵ ئەو دەستكەوتەی خەڵكی كوردستان دەكەن، هەڵوێستی نەرێنی ئەو دوو بنەماڵەیە لە ماوەی زیاتر لە سی ساڵی رابردوودا، هاوكات ئەو شەڕە راگەیاندنەی لەلایەن دوژمنانی كوردەوە دژی ئەو هەرێمە بەڕێوە دەچێت، دۆخێكی هێندە ناتەندروستی دروست كردووە، كە خەڵك دژایەتیكردنی ئەو دەسەڵاتە نابەرپرسەو مانەوەی ئەو هەرێمە تێكەڵ بكات. بەشێكی زۆری خەڵك تەنیا لەپێناو ئەوەی لەو دەسەڵاتە رزگاریان بێت، خۆزگە بە نەمانی ئەو هەرێمە دەخوازن! كە ئەمە كارەساتێكەو پێویستە راستبكرێتەوە، خەڵكی كوردستان دەبێت لەوە تێبگەن، ئەو هەرێمە وەك قەوارەیەكی یاسایی موڵكی ئەوان و هەموو كوردێكەو دەبێت بپارێزرێت، نابێت بەهۆی چەند تاوانبارێكەوە، كە ئەگەر بچوكترین دەرفەت بڕەخسێت، دەخرێنە بەردەم دادگاكان و سزای رەوای خۆیان وەردەگرن. هەندێك شكست هەیە، شكستی كوردە، وەك ئاماژەی پێكرا، ناكرێت لە ئەنجامی رق لێبوونەوە لەو دەسەڵاتە، ئاهەنگی بۆ بگێردرێت، لەوانە مەسەلەی نەوت، ئەگەرچی ئێستا نابەرپرسیارانە بۆ بەرژەوەندی كەسی و بنەماڵەیی سودی لێوەردەگیرێت، بەڵام لە كۆتاییدا ئەوە موڵكی كوردەو خەڵكی كوردستان دەبێت خۆی ئەو هەڵانە راستبكاتەوە، نەك چاوەڕوان بكات بەغدا لەرێگەی گەمەیەكی هەرێمییەوە دەست بەسەر ئەو نەوتەدا بگرێت، ئەگەر مەسەلە گەندەڵی بێت، ئەوا لە قۆناغی ئێستادا دەسەڵاتی سیاسی لە بەغدا ئەگەر لەدەسەڵاتی سیاسی لە هەرێم گەندەڵتر نەبێت، ئەوا هیچی كەمتر نییە، دەست بەسەرداگرتنەوەی نەوت لەلایەن كۆمەڵێك گەندەڵگارو داگیركاری تر، چارەسەر نییە، چارەسەر ئەوەیە خەڵكی كوردستان متمانە بەخۆی پەیدا بكاتەوە، كە لە زۆر رێگاوە ئەو متمانەیە تێكشكێنراوە، بۆئەوەی ئۆپۆزسیۆنێكی راستەقینە دروستبكات و گۆڕانكاری ریشەیی لە دەسەڵاتی سیاسی لە هەرێم بێنێتە دی، كە رەنگ بێت ئێستا ئەو دۆخە لە هەموو كاتێك لەبارتر بێت، بۆیە هەڵبژاردنی ئایندە دەبێتە وەك دەرفەتێك سەیربكرێت بۆ راستكردنەوەی هەڵەكان، ئەمە ئالنگارییەكی گەورەیە، بەڵام دەرەفەتێكی زێڕینیشە بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاری چاوەڕوانكراو.

سەلام عومەر چەند رۆژێکە گفتوگۆیەکی نەبڕاوە بەردەوامە دەربارەی ئیدیۆمی "‌‌House of Cards" کە لەناونیشانی بابەتێکی رۆژنامەوانیی (وینسرۆپ رۆجەرز)ەوە وەرگیراوە کە رۆژنامەنوسێکی ئەمریکییە؛ بابەتەکە لە رۆژی ٢٢ی ئاداری ٢٠٢٣دا لە ماڵپەڕی گۆڤاری فۆرن پۆڵسی (Foreign Policy) بڵاوبۆتەوە. ئەمەش ناونیشانی بابەتەکەیە:"Iraqi Kurdistan‌s House of Cards Is Collapsing". زمانی شیرینی کوردی لە زۆر رووەوە دەوڵەمەندە، بەتایبەتی ئەگەر بەووردی بە رابردوو و ئێستای ژیانی خەڵکی سادەو گوندنشینی کوردستاندا بچینەوە. گرنگە لە کاتی وەرگێڕاندا بگەڕێنەوە سەر زمانی سادەو سیاقی زمانەوانی کوردی و شێوازی بەکارهێنانی. ئەگەر دوور بڕوانین، یەکێک لە هەرە هەڵە گەورەکانی وەرگێڕان خۆی لە وەرگێڕانی وشە بە وشەدا دەبینێتەوە، ئەوەش رێک ئەو بارەیە بەسەر ئیدیۆمی "‌‌House of Cards" هاتووە. سەرەتا، فەرهەنگی ئینگلیزیی کامبریج بەمشێوەیە باس لە ئیدیۆمی "‌‌House of Cards" دەکات ئینگلیزی:  House of Cards (idiom):  “a complicated organization or plan that is very weak and can easily be destroyed or easily go wrong." وەرگێڕانی کوردی: ماڵی کارتەکان (ئیدیۆمە): "دامەزراوەیەک یان پلانێکی ئاڵۆزە، کە زۆر لاوازەو دەکرێت بەئاسانی بڕمێت و بەلاڕێدا بڕوات." یەکێک لە بنەماکانی وەرگێڕانی ئیدیۆم، خۆلادانە لە وەرگێڕانی وشە بە وشە، بۆ نمونە، هەرگیز وەرگێڕانی وشە بە وشە بۆ پەندێکی وەک "کەرێک بە پارەی سەهۆڵ بکڕدرێت، هەر ئاو دەیبات" ناکەین، چونکە هیچ مانایەکی لۆژیکی لە وەرگێڕانەکەیدا لە ئینگلیزیدا نادۆزینەوە، بۆیە، ئەگەر کتومت بۆ ئیدیۆمێک لە کوردیدا بگەڕێین بۆ "‌‌House of Cards" بەتایبەت ئەو زاراوەی من پێی دەنوسم ئەوە ئیدیۆمی "تڕە کەڵەک"ی کوردییە.  مایەی خۆشحاڵییە، چەند ڕۆژنامەنوسێکی تریش پێشنیازی بەکارهێنانی ئەم ئیدیۆمەیان کردبوو، بەڵام من لەبەر بەردەوامبون لەسەر گفتوگۆکردن لەوبارەیەوە، ئەم بابەتەم نوسی.   لای داپیرەم، یادی بەخێر، "تڕە کەڵەک" ئەمە بوو: دیوارێکی ناڕێک کە بە خڕکە بەرد دروستکراوەو هیچی بەسەر هیچەوە نییە؛ وەستاکەی هیچ خۆی بە بونیادنانییەوە هیلاک نەکردووە؛ هەر بەچاوو لەنزیکەوە سەیری بکەیت دەزانیت ئێستا نا کەمێکی تر دەڕمێت.  ئێوەش هەست ناکەن ئیشەکەی برادەرانیش لەوە ئەچێت!؟  

ئه‌مین به‌كر كاتێك حكومەتی عێراقی ئەم خولە بەڕێككەوتنی هاوپەیمانی شیعە لەگەڵ پارتی و یەكێتی لە كوردو بەرەی پێشکەوتن (تقدم ) لەعەرەبی سونە،  پێكهات و محه‌مه‌د شیاع سودانی بۆ سەرۆکایەتی حکومەت بەربژێرکرا، لایەنە كوردییە بەشدارەكانی ڕێككەوتنەكە ڕایانگەیاند كە لەسەر كۆمەڵێك خاڵ ڕێكەوتنەكە كراوە، بەشێوەیەک دەبێت بەشێكی زۆری كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان بەغداو هەرێم چارەسەر دەكرێن، و لەناویشیاندا كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم و جێبەجێكردنی مادەی ١٤٠ی دەستوری عێراق دەبێت، كێ بێت لە ئێمە خەون بەوەوە نەبینێت كە هاوڵاتیانی ئەم هەرێمە ئاهێكیان بەبەردا بێت و بەشێک لە کێشەکانیان چارەسەرببێت، بەڵام  ئەوەی لەماوەی ڕابردودا ڕویداوە شتێکی جیاوازمان پێ دەڵێت، هەموو بینیمان چۆن لەڕێگەی دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراقی و وەزارەتی دارایی عێراقەوە لە مەسەلەی یاسای سامانە سروشتییەکان و چوارسەد ملیارەکەی پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی، عێراقییەكان ڕوویەكی تریان پیشانی پارتی و یەکێتی هاوپەیمانیاندا، بەشێوەیەک كە ڕێگەی گلەیشیان نەبێت، لەئێستاشدا كە گورزەیەک پڕۆژە یاسا وەک جێبەجێكردنی بەشێک لە ڕێككەوتنی پێكهێنانی حکومەت، ئامادەكراون و وابڕیارە بکرێنە یەک پاکێج و بەیەکەوە تێبپەڕێنرێن یان لانیکەمی سەرۆک کۆمار بەیەکەوە فرمانی بەرکاربونیان بۆدەربکات، لەم ڕێگەیەشەوە بەشێک لە داواکاری هەر سێ پێکهاتە سەرەکییەکەی عێراق جێبەجێ بکرێت، ئەم شێوازە توافقیە بۆ دۆخێکی وەکو عێراق چارەسەرێکی گونجاوە، کاتێک ڕێككەوتنێک لەسەر بنەمای براوەی سێ لایەنە بکرێت، هەر یەک لە شیعەی (هاوپەیمانی نیشتمانی) پێکهاتەی سونەو كورد لە ڕێگەی دەركردنی چوار یاساوە بەشێک لەبردنەوە بۆخۆیان تۆماربكەن، كەهەر یەكێک لەو پێكهاتانە پێداگیریان لەسەر یاسایەک یان زیاتر كردوە. هاوپەیمانی نیشتمانی شیعەکان مەبەستیانە هەمواری یاسای هەڵبژاردن بەزوویی تێ بپەڕێنن تا بتوانن گۆڕانکاریانەی پێشوو کە لە یاسای هەڵبژاردنەکاندا و لەدەرئەنجامی شۆڕشی تشریینییەکان و پێداگری سه‌درییەکان کرابوو هەڵبوەشێننەوەو بیبەنەوە بەرەو سیستەمی سانتلیگۆکەی پێشوو، لەو ڕێگەیەشەوە گرەنتی مانەوەی خۆیان بكەن بۆ هەڵبژاردنی ئایندەو نەبنەوە پەندی دەستی سدريیەكان، لەهەمان کاتدا مەبەستیانە یاسای بودجەش بەقەبارەیەکی گەورەوە تێبپەڕێنن، كە بەفریادڕەسی حكومەتەكەی سودانی وهاوپەیمانی شیعەکان دائەنرێت و دەستیاندەكاتەوە بۆ جێبەجێكردنی بەرنامەكانیان و ڕازیكردنی جەماوەرەكەیان.!  پێكهاتەی سوننەش دەركردنی یاسای لێبوردنی گشتیان زۆر مەبەستە تا ئەو ژمارە زۆرەی پێكهاتەی سونە كە  حوكمدراون دەرفەتێكیان پێبدرێت و بەشی زۆریان ئازادبكرێن و بەمەش جەماوەرەكەیان رازی بكەن، هەروەک مەبەستیشیانە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانیش ئەنجام بدرێت تا لامەرکەزی زیاتر بەپارێزگاکانیان بدرێت و دەسەڵاتی پارێزگاكانی خۆیان زیاتر بكەوێتەوە ژێردەستیان. ئەوەی بۆ پێکهاتەی كوردیش بڕیارە وەک دەستكەوت پێی بدرێ بێجگە لە جێکردنەوەی بەشێک لە داواکانیان لەهەردوو یاسای بودجەو هەمواری یاسای هەڵبژاردنەکاندا، دەركردنی یاسایەكە بۆ دیاریكردنی نەخشەڕێگەی جێبەجێكردنی مادەی ١٤٠ی دەستور، بۆ ناوچە كێشەلەسەرەكان، هەرچەندە وردەكاری و ناوەڕۆكی ئەو یاسایە دانەڕێژراوە، ئەوەی ئێستا بەردەستە، تەنها بەڵێنی سەرۆک وەزیرانە بەوەی کە هەرسێ یاساكەو یاسای بودجە بەیەک گورزە تێپەڕێندرێن و بەرکاربکرێن، بەڵام هێزە شیعەكانی ناو ئەنجومەنی نوێنەران ڕایەكی تریان هەیەو، دەیانەوێت سەرەتا یاسای هەڵبژاردن تێپەڕێنن و ئەمەش مەترسیەکەیە، چونکە ئەوکات شیعەکان ئازادتر دەبن بۆ دانانی مەرج و كۆت و بەند بۆسەر یاسای لێبوردنی گشتی سوننەکان و یاسای جێبەجێكردنی مادەی ١٤٠ی دەستور بۆ کورد، بۆیە پێویستە حزبە کوردستانییەکانی بەغدا بە بەشدارانی حكومەت و ئەوانی دەرەوەی ڕێکكەوتنی حكومەتی عێراقیش، فریابکەون و هاوکێشەکە بگۆڕن، بەشێوەیەک كاربكەن بۆ ئەوەی یاسای جێبەجێكردنی مادەی ١٤٠ پێش یاسای هەمواری هەڵبژاردن و یاسای لێبوردنی گشتی بكەوێت، بەپێچەوانەوە تێپەڕكردنی یاسای جێ بەجێكردنی مادەی ١٤٠ زۆر قورس دەبێت و ڕێگرییەكانی زۆر گەورەتر دەبن، بێجگە لەفشاری هەندێک دەوڵەتە هەرێمییەکان کە هەوڵی ڕێگریکردن ئەدەن، هیچ كام لە حزبەكانی شیعەو سوننەش ناتوانن بەئاشكرا پشتگیری جێ بەجێكردنی مادەی ١٤٠ بكەن و لەوانەیە پەنا بۆ ڕۆڵ دابەشكردن بەرن لەناو هاوپەیمانیەتییەكانیاندا تاڕێگری لەتێپەڕاندنی بكەن، یاخود ئەگەر كرا بەیاساو دەنگیشی لەسەر درا، هەوڵ ئەدەن وای لێبكرێت كە لە ناوەڕۆكەكەی خاڵی بكرێتەوە قابیلی جێبەجێکردن نەبێت، یان بۆمبی یاسایی تیا بچێندرێ تاوەكو دوای دەرچوونی بیانو بدات بەدادگای باڵای فیدڕاڵی بۆ ڕاگرتن و هەڵوەشاندنەوەی، بۆیە زۆر گرنگە هێزە كوردییەكانی پەرلەمانی عێراق هەڵوێستەیەک بكەن و بەوردی خۆ بۆ ئەو بابەتە ئامادەبکەن و لەڕوی تەکنیکیەوە ڕای کەسانی شارەزا وەربگرن، لەڕوی تەکتیکیشەوە کاربکەن بۆ پێشخستنی یان لانیكەم دوای یاسای بودجە ڕاستەوخۆ دەنگی لەسەر بدرێت، ئەگەر وانەكرێت ئەوا دوورنیە یاساكە دەرنەکرێ  یاخود ئەگەر دەریشكرا یاساكە بێ ناوەڕۆک بكرێ  و قابیلی جێبەجێكردن نەبێت. بۆیە ئەگەر بیانەوێت ئەمجارەش گەمەکە نەدۆڕێنن واباشە تەرکیزی سەرەکی بکەنە سەر دەرکرنی ئەو یاسایە لەئێستادا.

د. بەرهەم خالید  راپۆرتەكەی پێگەی فۆڕن پۆڵسی ئەمریكی بە ناونیشانی Iraqi Kurdistan’s House of Cards Is Collapsing مشتومڕی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵام سەرجەم میدیاكان و سیاسییەكان و حزب و بارەگا و دامەزراوە حكومییەكانیش لە وەڵام و سەرنجەكانیاندا بە هەڵە بە ماڵە كارتۆنیەكە وەرگێڕانیان بۆ كردووە. مەبەستی راپۆررتەکەی فۆڕن پۆڵسی لە playing cards پلەیین کارد کاردی یاریکردنی ناسراو بە کۆنکەن Conquain Card ە كە خۆمان وەك هەڵەیەكی باو پێی ئەڵێین كارت مەبستی راپۆرتەكەش كاردی یاریكردنە نەک کارتۆن و مقەبا. ئەسڵی House of Cards ئیدیەمێکە لە زمانی ئینگلیزی کە مێژووی بەکارهێنانی ئەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٦٤٥ بە واتای بناغە و پێکهاتەیەکەیەک کە لەسەر بنەمایەکی لەرزۆک و فشەڵ بنیاتنراوە و لەهەر جوڵە و بە کەمترین کاریگەری و دەستکاریکردن هەرەس ئەهێنێت. ئەمەش بنەچەكی بریتییە لەو پەیکەرەی کە لە کاردی یاریکردنی کۆنکەن دروست ئەکرێت (وەك لە وێنەكەدا دیارە) لەسەر بنەمای باڵانسکردنی کاردەکان کە لەرزۆک و ناجێگیرە و ئەگەری هەیە لە هەر ساتێکدا بڕوخێت. واتە مەبەست لێی دۆخ و پلان و رژێمێکە کە ناجێگیر و نا سەلامەتەو لە هەر جوڵەیەکدا دادەڕمێت. هەروەک فەرهەنگی کامبریجیش وا پێناسەی ئەکات کە سیستم و پلانێکی ئاڵۆز و ناجێگیر و لاوازە کە ئەکرێت بە ئاسانی خاپور بکرێت و بەرەو هەڵدێر و هەڵە بچێت. مانای راپۆرتەكە ئەبێت بە ماڵە لە كاردی یاریكردنەكەی كوردستان هەرەس ئەهێنێت. هەروەها هاوس ئۆف کاردس ناوی رۆمانێکی سیاسی سەرنجڕاکێشی نوسەری بەریتانی مایکڵ دۆبسە کە ساڵی ١٩٨٩ بڵاویکردوەتەوە و باسی کەسایەتییەکی سیاسی خەیاڵی ئەکات بە ناوی فرانسیس ئۆرکهارت کە رۆڵی سەرۆکی خەیاڵی پارتی پارێزگاران بەرجەستە ئەکات و لە رێگەی پلانێکی نا ئەخلاقی و گەندەڵی و گەمە سیاسییە ناشرینەکانەوە ئەگاتە دەسەڵاتی یەکەمی پارتەکە و دواتریش سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا. دواتر بیرۆکەی ئەم رۆمانەش ئەبێتە هەوێنی زنجیرە درامایەک لە بەریتانیا و ئەمریکا. هاوپێچ وێنەی ماڵی كارد و بەرگی رۆمانەكە و زنجیرە دراماكە. لینكی راپۆرتەكە: https://foreignpolicy.com/.../iraq-kurdistan-region.../

ئەحمەد عەزیز    1.    کەرکوک هەمیشە گرێکوێرە وناونیشانی ململانێی نێوان لایەنی کورد ودەوڵەتی عێراقی عەرەبی بوە، بە درێژایی مێژوی دەوڵەتی عێراق، بۆ یەکەمین جار لە ڕاپەرینی ساڵی ١٩٩١ بۆ ماوەی هەفتەیەک لە سەر دەستی کورد ڕزگارکرا، لە پاش دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی ١٩٢١، لە نیسانی ٢٠٠٣ بۆ جارێکی تر کەرکوک خرایەوە ژێر دەسەڵات و ئیدارەی کوردیەوە بە سپۆنسەری ئەمریکا و هاوپەیمانان، سەرەڕای ناڕەزایی وبەرهەڵستکاری ناوچەیی بە تایبەتی تورکیا، ئەمریکا پاس ودەرفەتێکی تری زێڕینیان بەخشیە کورد، تا بە قۆناخ و لە ڕێگای دیفاکتۆ(ئەمری واقیع) ودەستوری عێراقەوە، کەرکوک گرێبداتەوە لە گەڵ هەرێمی کوردستان، لاوازی ودەڵەمەیی دەوڵەتی عێراق و بەهێزی پێگە ودەسەڵاتی کورد لەو سەردەمەدا زۆر لە بار بو، بۆ بە دێهێنانی ئەو ئامانج ودروشمەی (کەرکوک دڵ وقودسی پارتی و یەکێتی)، بەڵام  یەکێتی و پارتی هیچ پلانێکیان نەبو بۆ ئەو مەبەستە، لە جیاتی ئەوەی بەبەرنامە وئامانجێکی کوردستانی ونەتەوەیی بێنە کەرکوکەوە، هێزێکی پێشمەرگەی یەکگرتوو ودامەزراوەی ئاسایش و پەروەردەی نیشتیمانی، کار کردنی کورد وەک یەک تیم، بە دو دەزگای ئاسایش و هێزی سەربازی و پەروەردەی حزبی یەکێتی وپارتی هاتنە کەرکوکەوە، بە نەفەسێکی حزبی تەسکەوە کاریان کرد و گەڕەکی یەکێتی و پارتیان دروستکرد، ناوچەکانی کەرکوکیان بە سەر نفوسی حزبیدا دابەشکرد، ئەوەندەی خەمی پێگەی حزبی خۆیان بون، ئەوەندە لە خەمی کەرکوک و یەکلاکردنەوەی چارەنوسی کەرکوک وجێبەجێکردنی مادەی ١٤٠دا نەبون، لە بەغداش ئەو پێگە وپشکانەی بەر کورد کەوتبو، یەکێتی وپارتی بۆ بەرژەوەندی حزبی و کەسی قۆرخیان کردبو، سەرئەنجامی ئەو کار وئاراستەیەی یەکێتی وپارتی بۆ کەرکوک، لە ماوەی ٢٠ ساڵی دەوڵەتی عێراقی نوێ، کە کورد بەشدار وهاوبەشی سەرەکی ئەو دەسەڵاتە بوە، کەمتر لە ٢٠٪ قۆناخی یەکەمی مادەی ١٤٠ جێبەجێکراوە، لە دوا قۆناغیشدا بە هۆی دوانەی ڕیفراندۆم و١٦ ئۆکتۆبەر، سەری کەرکوک و پتر لە ٥١٪ خاکی هەرێمیان خواردو، حاڵ و بار وپێگەی کوردیان گەڕاندەوە سەردەمی پێش ٢٠٠٣، بە هەندێ جیاوازی کەمەوە، کە ئەویش پەیوەندی بە گۆڕانکاریەکان و سەردەمەکەوە هەیە. 2.    ئێستا لە کەرکوک، کورد زۆر پەراوێزو لاواز کراوە، هیچ پێگە وپۆستێکی سەربازی وئەمنی وئیداری ئەوتۆی بە دەستەوە نەماوە، تا بتوانێت بەرگری لە مافە یاسایی ودەستوریەکانی خۆی بکات، کەرکوک لە سایەی ئەحکامی عورفیدا بەڕێوەدەبرێت، واتا عەسکەر حومکی کەرکوک دەکات، ئەنجومەنی پارێزگا، کە زۆرینەی کورد بو هەڵوەشێندرایەوە، سەرجەم پۆستە ئیداریە گرنگەکانی لێ سەندرایەوە و درا بە عەرەب و تورکمان، لە گوندەکانی کەرکوک کار بە عەقدی سەردەمی بەعس دەکرێت و تاپۆی زەوی کورد ناخوات و ڕێگای پێنادرێت زەوی خۆی بکێڵێت، لایەنی تورکمانی و عەرەبی هەر بەوەوە نەوەستاونەتەوە، بەڵکوکار بۆ درێژەدان بەم وەزعەی ئێستای کەرکوک وناوچەکوردستانیە دابڕێندراوەکان دەکەن و دەیانەوێت لە هەڵبژاردنەکانی داهاتوشدا، کورد هەر بەم لاوازییەی ئێستای بمێنیتەوە، بۆیە لە خەمی ئەوەدان، کە ڕێژەی دەنگی کورد دابگرن بۆ خواروی ٥٠٪ دەنگەکانی کەرکوک، کە کورد لە هێچ هەڵبژاردنێکی ماوەی ٢٠ ساڵی ڕابوردو، کەمتر لە ٥٠٪ دەنگەکانی کەرکوکی بە دەست نەهێناوە، ئەڵبەتە عەرەب و تورکمان لە سەر بنەمای ئاسایشی نەتەوەیی وبەرژەوەندییە هاوبەشەکانیان، یەکیان گرتوە ودژی یاسای هەڵبژاردنی نوێی عێراقن، کە وا بڕێارە لە چەند ڕۆژی داهاتودا بڕیاری لە سەر بدرێت.  3.    خوڵاسەی کەلام کورد لە کەوتنی کەرکوک وعەفرین و١٦ی ئۆکتۆبەر، تا ئێستا هیچ دەرس وپەندێکی وەرنەگرتوە، کورد لە کەرکوک خەونی حزبی هەیە، نەک خەونی نەتەوەیی، پێجەوانەی تورکمان عەرەب کە خەونی نەتەوەیان هەیە، یەکێتی و پارتی دور لە گشت بەهایەکی نیشتمانی ونەتەوەیی و بێ گوێدانە بەرژەوەندی وهەستی کورد، تا هەنوکە پەیڕەوی سیاسەتی تەسکی حزبی خۆیان دەکەن، هەر ئەوەشە وای کردوە ماوەی پێنج ساڵە، لە پاش ١٦ ئۆکتۆبەری ٢٠١٧وە لە بڕی پارێزگارێکی کورد، پارێزگارێکی، کە بەرکەوتەی کوردە، عەرەب بە وەکالەت کەرکوک بەڕێوە دەبات، لەمپەڕ وهۆکاری سەرەکی ئەوەش، کە پارێزگارێکی کورد بۆ کەرکوک دانانرێت، خودی کورد خۆیەتی، پارتی ویەکێتی زۆر ئاسایە بە لایەنەوە عەرەبێک یان تورکمانێک حکومی کەرکوک بکات، وەک ئەوەی ئێستا هەیە، نەک پارێزگارێکی یەکێتی، یان کوردێکی بێ لایەن، پێشم وایە یەکێتی و پارتی تا پاداشت و سزای خۆیان وەرنگرن هاوشێوەی بزوتنەوەی گۆڕان ئەستمە ئاوڕبدەنەوە وبە خۆیاندا بچنەوە.

كەمال چۆمانی کۆماری مۆز بەو وڵاتانە دەگوترێ کە ئابورییەکەیان تەنها پشت بە هەناردەکردنی تەنها یەک بەرهەم دەبەستێت. ئەمەش لەلایەن کۆمپانیاکانی وڵاتی بەرهەم-بۆ-هەناردەکراوەوە یان خودی وڵاتەوە دەقۆزرێتەوە بۆ کۆنترۆڵکردنی تەواوی سیاسەت و ئابوریی وڵاتەکە. ئەو جۆرە قۆستنەوە و ئابوری و چەمکە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەیەم کاتێک ئەمریکییەکان سودیان لە بەرهەمی مۆزی هەندێک وڵاتی ئەمریکای لاتین وەرگرت و بە قازانجێکی بێئەندازە لە ئەمریکا مۆزەکەیان دەفرۆشتەوە. ئابوری ئەو جۆرە وڵاتانە بەتەواوی لەلایەن وڵاتێک یان کۆمپانیایەکی بیانییەوە کۆنترۆڵ دەکرێ.  کاریگەریی ئەو ئابورییە وا دەکات کۆمەڵگایەکی هەژار و چەوساوە دروستبێ، لە بەرانبەردا نوخبەیەکی سیاسیی گەندەڵ و چەتەگەرا کە پێکهاتون لە نوخبەیەکی سیاسی، عەسکەری، و ئابوری. ئەو وڵاتانە بە دەست ئاژاوە و شەڕەوە دەناڵێنن چونکە ناعەدالەتییەکی گەورە دروستدەبێ و وڵات دەکەوێتە هەژارییەکی گەورە. بڕیاری سیاسی و ئابوری وڵاتەکە دەکەوێتە بندەستی وڵاتێک یان کۆمپانیایەکی بیانی. با زۆر دورنەکەوینەوە، ئێستا ئەو حکومڕانییەی هەرێمی کوردستان، بەتایبەت ئەوەی پارتی لەگەڵ تورکیا دروستیکردوە، ئەو کۆماری مۆزەیە. ئەمن لە ٢٠١٢ لەو بارەوە وتارێکم بۆ کوردستان تریبیون نوسی لەوێدا باسم لەوە کردبو کە چۆن هەرێمی کوردستان لە چەوسانەوەیەکی نەتەوەیییەوە لەژێر حوکمڕانیی بەعسدا کەوتۆتە بندەستی حکومڕانییەکی کوردی کە دیسان دەچەوسێنرێتەوە لەلایەن دەستەڵاتدارێتیی کوردیی و تەواوی بڕیاری سیاسیشی لەدەستداوە بە هۆی گرێبەستەکانی نەوت لەگەڵ تورکیا.  ئابوریی هەرێمی کوردستان ئابورییەکی پشتبەستوە بە نەوت، لای کەم سەدا نەوەدی ئابورییەکەی. هەروەها عێراقیش وایە، بەڵام لای کەم عێراق خاوەنی سەروەرییە و خاوەنی بڕیاری سیاسیی خۆیەتی و دەتوانێ سەربەخۆیانە نەوتەکەی هەناردەبکات. هەڵەیەکی ستراتیجی هەرێمی کوردستان پشتبەستن بو بە نەوت و کردنی هەرێمی کوردستان بە کۆماری مۆز. ئینجا لەوە کارەساتبارتر، سیاسەتی هەناردەکردنی نەوت بو سەربەخۆ و بانگەشە بێبنەماکانی سەربەخۆیی ئابوریی، بێگومان ئەو دو بڕیارە لەناو دەیان بڕیاری دیکەی ماڵوێرانکەرتر. تورکیا بڕیاری داوە بێ بەغداد نەوتی هەرێمی کوردستان نەفرۆشرێت. عێراق لە دادگایەکی نێودەوڵەتی لە پاریس بۆ یەکلاکردنەوەی ئەو پرسە نێودەوڵەتییانە سکاڵایەکی لە تورکیا بردۆتەوە. ئێستا کۆمارە مۆزەکەی بارزانی دەبێ هێندەی تر سازش بۆ تورکیا بکا. داخی گەورە ئەوەیە هێشتاش دەست بەو کۆمارە مۆزەوە دەگرن لەبری رێککەوتن لەگەڵ بەغداد. هۆکارەکەشی رونە؛ نەوت بۆ ماڵی بارزانی وەک ئۆکسجین وایە بۆ ئینسان. دەیان جاری دیکەش نوسیومە، بێ کۆنترۆڵی نەوت لەلایەن کۆمپانیاکانی حیزب و بنەماڵە، پارتی ناتوانێت حوکمی کوردستان بکات چونکە ئەو سیستەمە کڵایەنتالیست و گەندەڵەی دروستیانکردوە، لە میلیشیای ئاساییش و پێشمەرگەوە بگرە، بۆ میلیشای میدیاکانیان، لەسەر نەوت دەژیێن.  بەڵام، خۆشبەختانە، رۆژ، هەفتە، و مانگەکانی دادێ، لەناو ئەو گۆڕانکارییانەی دونیا و ناوچەکە، رونتر کۆتایی ئەو چەتەگەرایییە ئابورییە دەبینین. گۆڕانکارییەکان دەستیانپێکردوە؛ رێککەوتنی سعودیە-ئێران بە دۆڕانی ئەردۆغاندا رەتدەبێ، تا دەگاتە گۆڕانکاریی لە ناوخۆی ئێران و سوریا و تورکیادا. سیاسەت لە کوردستانی عێراقێ، هەرچەندە یەکێتی و بەتایبەت پارتی بیانەوێ بەو جۆرە کلاسیکییە بمێنێتەوە، مەحاڵە. لەناو هەمو ئەوانە، وەک چەند رۆژ پێش ئێستا لە پۆستێکی تر باسمکرد، خۆڕێکخستنی کۆمەڵگا و ئەوانەیە کە بەرژەوەندییان لەو چەتەگەرایییە ئابورییە و تاکڕەوییە سیاسییە نییە تا ئالتەرناتیڤێک لەداییکببێت.

 ئاسۆ حاجی                      لە چەند رۆژی رابردوو، چەند رووداوێکی گرنگ بوونەتە رۆژەڤ و رای گشتی پێوەیانەوە (سەرقاڵە) یان (سەرقاڵکراوە)، ژمارەیەک لە پێگە و ماڵپەڕ و دەزگای میدیایی کە لە سلێمانی کاردەکەن یان لەوێ ئاراستە دەکرێن، بە یەک ئاراستە و ئامانج بەرخوردیان لەگەڵ رووداوەکان کردووە، چۆن ئەو رووداوانە بکەنە کەرستەی ئاڵۆزکردنی رەوشی سیاسی و دەروونی خەڵکی کوردستان، لە رێگای هێرشکردنە سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان و وێنەکردنی دۆخەکە بە مەترسیدار، لەوەی کە هەرێمی کوردستان لە سەر لێواری رووخانە. هەواڵی کەوتنی دوو کۆپتەر لە سنووری پارێزگای دهۆک، کە لە سلێمانییەوە بەرەو رۆژئاوای کوردستان دەگەڕانەوە، یەکێکیان حەفت کەسی تێدا بووە و ئەوەی دیکەش دووکەس وبڕێکی زۆری تەقەمەنی و چەک، ئەو رووداوە زوو میدیای داگیرکرد، لە سەرەتاوە وا وێنە کرا کە کۆپتەری تورکین، دواتریش هەوڵدراو بە پارتی دیموکراتی کوردستانەوە گرێی بدەن، کە پێکهێنەری سەرەکی حکومەتی هەرێمی کوردستانە. بەڵام کە زانیارییە دروستەکان گەیشتنە خەڵک و زاندرا کە کێ ئەو کۆپتەرانەی بە هێزەکانی سوریای دیموکرات فرۆشتەوە، کۆپتەرەکان بۆ چ کار و ئەرکێک بەکاردەهێندرێن، ئەوە میدیای بێدەنگی لێکرد و چیتر بەدواداچوونی بۆ نەکرا، لە کاتێکدا ئەو رووداوە رەهەندی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی هەیە و بە دڵنیاییەوە لە ئایندە زانیاری زیاتر ئاشکرا دەبن و ئەو لایەنەش ئاشکرا دەبێت، کە بە دەستێک کۆپتەرەکانی فرۆشتەوە و بە دەستەکەی دیکەش زانیاری بەو لایەنە داوە کە کۆپتەرەکانی خستۆتە خوارەوە. هەواڵی دووەم، بڵاوکردنەوەی گوتارێک بوو لەلایەن گۆڤاری فۆرین پۆلەسی، کە لەلایەن کارمەندی دەزگایەکی میدیایی نووسراوە کە دوژمنایەتی قەوارەی دەستوری هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەیان کردۆتە ئامانج، لە هەستیارترین و چارەنووسسازترین کاتدا، لە کاتی ریفراندۆمی سەربەخۆیی باشوری کوردستان، ئەوان دژی ئیرادەی خەڵک وەستانەوە و لە رۆژانی خیانەتی شازدەی ئۆکتۆبەر کامێراکانیان لەگەڵ هێزی داگیرکەر هێرشیان دەکردە سەر خاکی پیرۆزی کوردستان، ئەوەی لەو بابەتە جێگای سەرنجە زۆرینەی میدیاکان، بابەتەکەیان تەنها لە ناونیشانەکەی کورت کردەوە، کە نووسەر خەونی ئەو کەسەی تێدا کورت کردۆتەوە کە خەون بە رووخانی هەرێمی کوردستانەوە دەبینێت، لەوەش جێگای سەرنجتر هیچ دەزگایەکی میدیایی نووسەرەکەی نەناساند، چونکە دەزانن کاتێک خوێنەر دەزانێ، ئەو کابرایە کۆنە پەیامنێری NRT و کارمەندی ئێستای بەشی ئینگلیزی هەمان کەناڵە، یەکسەر تێدەگات، گوتارەکە بە ڕادان دراوە و بە پارە نووسراوە. راپۆرتی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا بڵاوکرایەوە و سەرنج و رەخنەی زۆری تێدایە دەربارەی هەرێمی کوردستان، رەخنەکان فرە رەهەند و فرەلایەنن، تەنها لە حکومەتی هەرێمی کوردستان نەگیراوە، بەڵکو حیزب و جولانەوە سیاسیەکانیش رەخنەی جدییان لێگیراوە، رەخنەکان چەند دروست و نادروستن ئەوە شتێکی رێژەییە و دەکرێ وەک بابەتێکی تایبەت قسەیان دەربارە بکرێت، بەڵام ئەوەی جێگای تێبینییە لەو میدیایانە تەنها ئەو ناونیشان و رستە و پەڕەگرافانە وەرگیرابوون کە رەخنەبوون لە دامەزروەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و لە سەر لەنوێ داڕشتنەوە و بڵاوکردنەوەیان دژایەتی قەوارەی دەستوری هەرێمی کوردستان بە تایبەتیش حکومەتی کوردستانیان لەخۆوە گرتبوو. بەڵام هیچ دەزگایەک بەلای ئەو پێشێلکاریانە دانەچوو کە لە راپۆرتەکە تۆمارکراوون و لەلایەن حیزبێک کە بەزەبری هێز و تۆقاندن دەستیان بەسەر بەشێک لە هەرێمی کوردستاندا گرتووە و خەڵکەکەیان بە بارمەتە گرتووە. یان ئەو جولانەوە سیاسیەی کە راپۆرتەکە وەک بزاڤێکی پۆپۆلیستی دەیناسێنێ کە دەیەوێت فێل لە خەڵکەکی کوردستان بکات و خۆڵ بکاتە چاویان.  ئەو هەواڵە کۆن نەبوو کە بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریسی بەسەر داهات، کە لە دژی تورکیا و لە بەرژەوەندی عێڕاق بڕیاری دا، لەو کێشەیەی زیاتر لە نۆ ساڵ بوو لەو دادگایە تۆمار کرابوو، سەبارەت بە رەوانەکردنی نەوتی کوردستان بەو کۆنە بۆڕیەی کە نەوتی کەرکوکی بۆ بەندەری جیهان دەگواستەوە. ئەو بابەتەشیان وەک ئەوانەی دیکە کردە دەستکەلای لێدان لە پێگە و کەسایەتی مەعنەوی قەوارەی دەستوری هەرێمی کوردستان، بەبێ خستنە رووی رەهەندە پەیوەندارەکان بەو پرسە، کە ئەو بڕیارە دوای رێکەوتنی هەولێر و بەغدا دێت، کە بە نابژیوانی فەڕەنسا و رەزامەندی تورکیا و لایەنەکانی دیکە کراوە، لە دوایین سەردانی سەرۆک وەزیرانی کوردستان مەسرور بارزانی بۆ ئەلیزێ و پێشتریش لە سەردانی سەرۆک وەزیرانی عێڕاقی فیدڕال محەمەد شیاع سودانی، قسەی کۆتایی لەو بارەیەوە کراوە، دوای ئەوانەش لە سەردانێکی رانەگەیەندراوی نێچیرڤان بارزانی بۆ پاریس و کۆبوونەوەی لەگەڵ سەرۆک ماکڕۆن و دواتریش دیداری لەگەڵ سەرۆکی تورکیا رەجەب تەیب ئەردۆغان رەهەندەکانی ئەو پرسە و قۆناغی نوێی پەیوەندیەکانی هەولێر و بەغدا و پرسی نەوت و گازی سروشتی کوردستان دیاری کراون. ئەوەی جێگای گەشینی و ئومێدە بۆ ئایندەی قەوارەی دەستوری هەرێمی کوردستان، ئەوەی کە ئەو قەوارەیە لە کاترۆن دروست نەکراوە، بەڵکو بەرهەمی خوێن و تێکۆشان و قوربانیدانی زیاتر لە سەد ساڵی میللەتێکە کە لە پێناو ئازدی و سەربەخۆیی تێدەکۆشێت، بۆیە ئەو قەوارەیە بە گوتار و لێدوان و بڕیارێک ناڕوخێت، بەڵکو بە ئیرادە و بڕیاری خەڵکەکەی زیاتر گەشە دەکات و پێش دەکەوێت.

یاسین تەها- خوێندكاری دكتۆرا لە مێژووی ئایین‌و ئایینزاكان، شارەزا لە كاروباری عێراق دەسپێك: پرۆسەی سیاسیی عێراق لەپاش 2003 لەسەر بنەمای نوێنەرایەتیی پێكهاتە سەرەكییەكان دامەزراوە. ئەم نوێنەرایەتییە كە بە پلەی یەكەم لە سێ پێكهاتەدا چڕبۆتەوە؛ (شیعە، سوننە، كورد) لەپاش دەستوری 2005 بۆ ماوەی سێ خولیش هاوپەیمانیی گەورەو هاوبەشی كۆكەرەوە، نوێنەری ئەم پێكهاتانە بوون، بەڵام پاش خولی چوارەم (2018 _ 2021)و زیاتر لە خولی پێنجەمدا (2021) پەرتەوازەییی ناو پێكهاتەكان بووەتە دیاردە. ئەم بابەتە هەوڵ دەدات لەسەر لێكەوتەی پەرتەوازەیییە ناوخۆیییەكانی كوردستان‌و تێكچوونی پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتی لەسەر پێگەی كورد، هەڵوێستە لەسەر ئاستی عێراق‌و هاوكێشەكانی بەغدای پایتەختدا بكات. سروشتی ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتی گرژییەكانی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان مێژوویەكی كۆنی شەست ساڵەیان هەیە، بەڵام پاش ئاشتەواییی 1998ی واشنتۆن‌و یەكخستنەوەی چوارچێوە گشتییەكانی ئیدارە لە 2005، ڕەنگە بارودۆخی وەك پاش ئۆكتۆبەری 2022ی بەخۆیەوە نەدیبێت‌و بە قوڵی‌و شێوەیەكی مەترسیدار هەڵكشاوە. ئەم گرژییانە كە پەیوەستن بەدۆسیەی ئاسایش‌و دابەشكردنی داهات‌و پێگە، بووە هۆی ئەوەی تیمی یەكێتی بە سەرۆكایەتیی جێگری سەرۆك وەزیران قوباد تاڵەبانی بایكۆتی كۆبونەوەی هەفتانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەن، ئەمەش دابڕانێكی گەورەی لە كاری پێكەوەییی هەردوو هێزە حوكمڕانەكەدا دروستكردووە. ئەم ناجۆرییەش لەكاتێكدا سەریهەڵداوەتەوە، كە عێراق لەبەردەم تێپەڕاندنی بودجەی سێ ساڵدایە (2023، 2024، 2025)، هەروەها بەگوێرەی بەرنامەی حكومەتی فیدراڵی بە سەرۆكایەتیی محەمەد شیاع سودانی، زۆر پرس‌و دۆسیەی تایبەت بە كورد لەوانەش: نەوت، دادگای فیدراڵی، ئەنجومەنی فیدراڵی، مادەی 140و ... هتد. خشتەی كاتییان بۆ دانراوە كە شەش مانگن ([1])، جێبەجێكردنی ئەم وێستگانەش پێویستی بە بەدواداچوون‌و دانوستانی چڕ هەیە. بە هۆی ئەوەی ناكۆكییەكان بەردەوام پەرەسەندن بەخۆیانەوە دەبینن‌و سەقفی وەستانیان دیار نییە، بەڕووی چەند ئەگەری خراپدا كراوەن، لەوانەش دوو ئیدارەیی یان مانەوەی دۆخەكە بەوجۆرە تا كاتی تر. بەگوێرەی ئەو بۆچوون‌و ئەنجامگیریانەشی كە هەن، كۆی بارودۆخەكە چارەنوسی هەرێم‌و ناوچەكەش دەخەنە بەردەم ریسك‌و مەترسییەوە ([2]). ئەوەی پەیوەندی بە ئاستە عێراقییەكەوە هەیە، دەكرێت ئاماژە بە هەندێك لە لێكەوتەكانی بكرێت لەم تەوەرانەی خوارەوەدا:  1-    سێگۆشەی "شلۆقی"ی دەسەڵات: بەگوێرەی سیستمی جێبەجێكراوی پاش دەستوری هەمیشەیی (2005)، دەسەڵاتەكانی عێراق لەنێوان سێ پێكهاتەی سەرەكی دابەشكراون؛ سەرۆك وەزیران لە زۆرینەی شیعە، سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران (پەرلەمان) لە سوننەو سەرۆك كۆمار لە كورد، ئەم دابەشكردنە لە رواڵەتدا جێگیرو مسۆگەرە، بەڵام سنوری دەسەڵات‌و كاریگەرییان لە وردەكاریدا شڵۆق‌و گۆڕاوەو ملكەچی هەڵكشان‌و داكشانی تەرازو و هێزە ([3]). بەهۆی ئەوەی لە عێراقدا جێبەجێنەكردنی دەستورو یاسا بووەتە شتێكی باو و ئاسایی، هەروەها زۆر بڕگەی دەستور هەن لاستیكی‌و گشتگیرن‌و، هەندێكیشیان پێویستیان بە دەركردنی یاسایەو بۆیان نەكراوە، هەمیشە سەنگ‌و پێگەو هێز لای بكەرە سیاسییەكانە، هەر ئەو هێزو پێگەیەش رۆڵ دەبینێت لە تێپەڕاندنی پرۆژەیەك‌و پەكخستنی پرۆژەیەكی تر. ئەوەشی پەیوەندی بەپێگەی سەرۆك كۆمارەوە هەیە كە هی پێكهاتەی كوردییە بە گوێرەی ڕاڤەی دادگای فیدراڵی بۆ دەستور، مافی ڤیتۆی لەسەر یاساكان نییە وەك هاوشێوەی خولی یەكەمی "ئەنجومەنی سەرۆكایەتی" (2005_2009) ([4])، بەم پێیەش زیاتر پۆستێكی تەشریفاتییەو ناتوانێت ببێتە دیوارێكی ڕێگر لەبەردەم تێپەڕاندنی هەر یاسایەك، كە دژی بەرژەوەندیی كورد بێت یان لەگەڵیدا نەیەتەوە وەك ئەوەی لە یاسای قەرزكردندا ڕووی دا لە سەردەمی قەیرانی دارایی (2020)و ناڕەزایەتییە كوردییەكان نەبوونە هۆی مسۆگەركردنی پشك بۆ هەرێمی كوردستان تەنانەت لە قەرزیش، هەروەها  واژۆنەكردنی سەرۆك كۆماریش هیچ ئەنجامێكی لێ نەكەوتەوە ([5]). لە دەرەوەی هاوكێشەی سەرۆك كۆماریش بەهەموو پێوەرە دیمۆگرافی‌و سیاسییەكان، كورد لە چاو پێكهاتەی عەرەب (شیعەو سوننە) كەمینەیەو لەهیچ بارودۆخێكدا ناتوانێت لە "یاریی ژمارە" چ لە پەرلەمان‌و چ لە ئەنجومەنی وەزیران، خواستی خۆی بسەپێنێت، بۆیە تەنها بژاردەی بەردەستی خۆی لە بەهێزكردنی پێگەكەی‌و ڕایەڵەكانی هاوپەیمانێتی‌و خۆگونجاندنییەتی لەگەڵ هاوكێشە سیاسییەكان، ئەمەش گوتارو ئەجێندای هاوبەش‌و یەكگرتووی پێویستە لانیكەم لەنێوان ئەو هێزە سەرەكییانەی بەشدارن لە حكومەتی هەرێم، ئەگەرنا گوشارو داواكارییەكانیان سەنگ‌و قورساییی پێویست لەدەستدەدات‌و لایەنە پەرتەوازەبووەكان دەبنە ژمارە لەناو هاوپەیمانییە گەورە عەرەبی‌و تایفییەكانی تر.   2- شێوانی وێنە لە ساڵانەی 2006_2008 شەڕێكی تایفی گەورە لە بەغداو پارێزگاكانی تری ناوەڕاستی عێراق لەنێوان هێزە شیعەو سوننەكاندا هەڵگیرسا، هەر لەوكاتدا سەرۆك وەزیرانی عێراق (نوری مالیكی) پلانێكی بە پاڵپشتی هێزەكانی ئەمریكا بەناوی "سەپاندنی یاسا" ڕاگەیاند، بەهۆی بێمتمانەیی زۆریشەوە بە هێزە فەرمییەكانی عێراق، حكومەت پەنای بۆ بەشداریپێكردنی هێزەكانی پێشمەرگە برد بۆ پاراستنی ئاسایشی پایتەخت ([6])، هەر لە میانەیەشدا هێزی پارێزگاریی پەرلەمان كران بە كورد، كە تائێستاش هەر ئەوانن، لەم قۆناغەدا كورد رۆڵی ناوبژیوان‌و پارسەنگی قەپانیان دەگێڕا لە عێراق‌و، لە بەغدا سەرۆكایەتیی كۆمار لە هەولێر سەرۆكایەتیی هەرێم دەستپێشخەرییان دەكرد بۆ كۆكردنەوەی لایەنە ناكۆكەكانی عێراق، هەر لەم چوارچێوەیەشدا لە ساڵی 2010 لە هەولێر درێژترین چەقبەستنی سیاسی بە "رێككەوتنی هەولێر" كۆتایی هات‌و كابینەی دووەمی مالیكی خرایە سەر پێ ([7])،  بەڵام لە ئێستاشدا پاش پاشەكشەی پێگەی هەرێم‌و گەیشتنی ناكۆكییەكانی هەردوو هێزە سەرەكییەكەی كورد (پارتی‌و یەكێتی) بە لوتكە، وێنەكە پێچەوانە بووەتەوەو لەئێستادا سەرۆك وەزیرانی عێراق، محەمەد شیاع سودانی یەكێكە لە سێ نێوانگیر لەگەڵ نێردەی نەتەوە یەكگرتووەكان‌و سەرۆكایەتیی هەرێم لەنێوان پارتی‌و یەكێتی بە ئامانجی گەیشتنە رێككەوتن لەبارەی ئەو پرسانەی بەتوندی لەسەری ناكۆكن ([8]). سودانی لەدوا سەردانیدا بۆ هەرێم (15و 16ی ئازاری 2023) لە دەركەوتنی میدیاییدا ئەوەی بە سەركردە‌و حزبەكانی كورد گوت:" دەبێت هەرێمی كوردستان بەهێز بێت بۆ ئەوەی عێراق بەهێز بێت‌و عێراقیش بەهێز بێت هەرێم بەهێز دەبێت". هەروەها پەیامێكی ناواخنداریشی ئاڕاستەی پارتی‌و یەكێتی كردو گوتی:" پەیاممان بۆ لایەنە سیاسییەكان‌‌و سەركردەكانی هەرێمی كوردستان ئەوەیە،‌ یەكڕیز بن‌‌و ناكۆكییەكان وەلابنێن" ([9]). 2- جیاوازیی دیدگا لەبارەی پرسە هەستیارەكان لە سێ خولی یەكەمی پەرلەمانی عێراق‌و حكومەتی فیدراڵیدا (2005_2018)، لایەنە كوردییەكان بە وەرەقەیەكی هاوبەش لەبارەی پرسە جێگە بایەخەكانی هەرێمی كوردستانەوە لە حكومەتی فیدراڵ بەشداردەبوون، بەڵام لە كابینەكانی دواتردا بەهۆی ناكۆكییەوە وردە وردە پەیپەرە هاوبەشەكە نەماو بوو بە هەڵم، لە كابینەی ئێستادا كە هیی "محەمەد شیاع سودانی"یە بەهۆی جیاوازیی دوو هێزە حوكمڕانەكەی كوردستان (پارتی‌و یەكێتی) خەریكە دوو دیدگای جیاواز لەبارەی داواكارییە كوردییەكانەوە دروست دەبن. لەم میانەیەشدا ڕەنگە پرسی نەوت زەقترین نمونەی دوركەوتنەوەی پارتی‌و یەكێتی بێت لە گوتاری هاوبەشی جاران، بۆ نمونە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی لەگەڵ ئەوەیە نەوت ڕادەستی بەغدا بكرێت‌و "كوردستان ببێتە هاوبەشی شاری بەسرە"، دەربارەی ئەمەش لە كۆربەندی هەولێر (1ی ئازاری 2023) گوتی:" ئێمە ئامادەین لەسەر پرسی نەوت لەگەڵ بەغدا رێكبكەوین، بەڵام لایەنێك نایەوێت"، هەروەها داكۆكی كرد لەوەی "لە بەغدا دامەزراوەی فەرمی هەیەو هەر دامەزراوەیەك ئەركی خۆی ڕایی دەكات، وەزیر دەسەڵاتی هەیەو ئەركی خۆی بێ تەداخولكردن ڕایی دەكات". لەبارەی سیستمی قەزایی‌و دادگاشەوە بە دیاریكراوی جەختی كردەوە، "دادگا لە بەغدا سەربەخۆیەو كەس‌و لایەنی سیاسی ناتوانن تەداخولی بكەن" ([10])، دوو هەفتە پاش ئەمەش قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت كە بەرپرسی سكرتارییەتی یەكێتییە، لە حەوتەم دیداری سلێمانی (16ی ئازاری 2023) جەختی لەوە كردەوە گرنگ نییە بەلایانەوە كێ نەوت دەفرۆشێت، بەڵكو كێ بە زۆرتری دەفرۆشێت، ئەمەش ئاماژەیە بۆ قبوڵكردنی كۆمپانیای سۆمۆ تا ببێتە هەناردەكاری نەوتی كوردستان ([11]). ئەم دیدگایانەی یەكێتی لە كاتێكدایە كە بەشەكەی تری حكومەت كە پارتی دیموكراتی كوردستانەو سەرۆكایەتیی كابینەكەی بەدەستە، بەتوندی پێداگرە لەسەر ئەوەی كە ناناوەندێتی (لا مەركەزی) لە دۆسیەی نەوتدا مافی دەستورییانەی هەرێمی كوردستانە ([12])، بەر لە ئەویش سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی دەربارەی دۆسیەی نەوتی هەرێم بەهاوشێوەی بڕیارەكانی "دادگای شۆڕش"ی حیزبی بەعس چواندو جەختی لەوە كردەوە بە پاڵنەری سیاسی دەركراوەو، ئامانج لێی تێكدانی كەشی ئەرێنی نێوان هەولێرو بەغدایە ([13]). ئەم جیاوازی دیدگایەش لەسەر نەوت نمونەیەكە كە رۆژ بە رۆژ لەنێوان هەردوولا قوڵ دەبێتەوە، ئەگەر چی تاكتیكی شەڕی سیاسی هەردوولا بێت، یان هەڵقوڵاوی بەرنامە، بەگوێرەی ئاماژە بەردەستەكان كاریگەری زۆری دەبێت لە تێكدانی رێساكانی نەخشە سیاسییەكەی جاران كە تێیدا پارتی‌و یەكێتی یەك سیاسەتیان دەربارەی نەوت‌و وزە هەبوو لەسەر ئاستی عێراق بەوپێیەی لە ساڵی 2009 یەكەم هەناردەی نەوتی هەرێم بەسەرپەرشتی‌و بەشداریی تاڵەبانی‌و بارزانی‌و بە لێكگەیشتن‌و ڕێككەوتنی هەردوولا خرایە سەر پێ ([14])، تا دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی دژی یاسای نەوت‌و گازی هەرێم (15ی شوباتی 2022) یەكێتی بەئاشكرا هەر پشتیوانی گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێم بووەو لە هەموو ئەو كاردانەوانەدا بەشداربووە كە دژی بڕیارەكە دەرچوون (حكومەت‌و پەرلەمان). 4- پەرتەوازەییی سیاسی: لە دەمی قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتییەوە لە پاش ئۆكتۆبری 2022، سەردانی شاندەكانی هەرێم بۆ بەغدا دەستیپێكردووە بۆ دانوستان چارەسەركردنی پرسە هەڵواسراوە كەڵەكەبووەكانی نێوان هەولێرو بەغدا بەوپێیەی لە بەرنامەی كاری حكومەتدا وادە دیاریكراوە، ئەم شاندانە كە جگە لە پارتی وەزیری دارایی بزوتنەوەی گۆڕانیشی تێدایە. گوتاری پارتی، هەروەها میدیاو ڕاگەیەنراوە فەرمییەكانی حكومەت‌و ئەجێندای كۆبوونەوەكانی هەفتانەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم، پشتیوانی زۆر لەو شاندانە دەكەن‌و بە نوێنەرایەتیی حكومەتی هەرێم دەیناسێنن‌و گوێ بە بایكۆتی یەكێتی نادەن، بەڵام یەكێتی سورە كە "شاندەكان حزبین‌و گوزارشت لە ڕای حكومەتی هەرێم ناكەن"! ([15])، ئەمەش ئاستێكی بەرزە لە دەرچوونی كێشەكان لە كۆنترۆڵ‌و گەیشتنی بە دەرەوەی هەرێم بەجۆرێك لە بەغدا خەریكە "جەمسەری هەولێر"و "جەمسەری سلێمانی" دەچێتە ناو ئەدەبیاتی سیاسییەوە. بە گەڕانەوەش بۆ دواوە، لە پاش هەڵبژاردنی ئۆكتۆبری 2021 پارتی چووە ناو هاوپەیمانێتیی سێقۆڵی سەدرو حەلبوسی "انقاذ الوطن"، بەڵام یەكێتی لە بەرەی چوارچێوەی هاوئاهەنگی شیعەدا مایەوە، ئەمەش وایكرد لەبری "هاوپەیمانیی كوردستان"ی جاران، دوو هێزی كوردی بەشدار لە دوو بەرەی سیاسی عێراقی هەبن‌و جەمسەری كوردی ون ببێت، لە ئەنجامی ئەمەش ئاڕاستەی سیاسیی هاوپەیمانییەكانی هەردوولا گۆڕاو لەكاتێكدا هەولێر لە پەنا پەیوەندییە فەرمییەكان لەگەڵ حكومەتی عێراق‌و هێزە پێكهێنەرەكانی، بووەتە ڕووگەی هاوپەیمانیی سیادەی سوننە (خەنجەرو حەلبوسی)، لەگەڵ هێزە سوننەو شیعەكانی تری دەرەوەی هاوپەیمانیی شیعی‌و نوێنەرایەتیی كەمایەتی‌و پێكهاتەكان ([16])، لەبەرامبەریشدا یەكێتی بەپێچەوانەوە، لەم میانەیەشدا بەدواداچونێكی "پەیمانگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست"ی ئەمریكی ئەوە دەردەخات بافڵ تاڵەبانی لە كۆبونەوەكانی لە بەغدا زیاتر لەگەڵ لایەنەكانی نێو چوارچێوەی هاوئاهەنگی شیعەو گروپەكانی نزیك لەوان بووە، بەڵام هیچ كۆبونەوەیەكی لەگەڵ ڕكابەرە سیاسییەكانی وەكو سەدرییەكان، گروپەكانی نزیك لە تشرینییەكان نەبووە، لە هەمووشی گرنگتر؛ هیچ كۆبونەوەیەكی لە بەغدا لەگەڵ پارتی نەبووە. ئەمە لەكاتێكدا هەردوولا هاوبەشن لە حوكمڕانی كوردستان‌و كۆمەڵێكی زۆر كێشەی كەڵەكەبوویان هەیە.   راپۆرتەكەی ئەو پەیمانگە ئەمریكییە، ئاشكرایكردووە لەماوەی 15 مانگی رابردوودا، سەرۆكی یەكێتی لەكۆی 139 كۆبوونەوە 93یانی لە بەغدای پایتەختی عێراق بووە، كە دەكاتە 67٪ـی كۆی كۆبوونەوەكانی‌و تەنیا 9٪ی كۆبوونەوەكانیشی كە 12 كۆبوونەوە لە هەولێر بووە. بەپێی خشتەیەكی نێو ڕاپۆرتی ئەو پەیمانگە ئەمریكییەش، لەنێو كۆبونەوەكانی بافڵ تاڵەبانی لە بەغدا، 33٪ی كۆبونەوەكانی لەگەڵ سەركردەكانی چوارچێوەی هاوئاهەنگی بووە. لەنێو سەركردە ناسراوەكانی لایەنە شیعەكانیش، بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ قەیس خەزعەلی، ئەمینداری گشتیی عەسایب زۆرترین جار كۆبووەتەوە كە 16 جار بووە. دوای ئەویش، 15 جار لەگەڵ ڕەیان كلدانی، ئەمینداری گشتیی "بابلیون"و 13 جاریش لەگەڵ موسەننا سامەرایی، سەرۆكی هاوپەیمانیی ئەلعەزم كۆبووەتەوە كە ئەویش هاوپەیمانی چوارچێوەی هاوئاهەنگی شیعەیە. پەیمانگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاماژە بەوە دەكات، ئەو ستراتیژییەتەی ئێستا بافڵ تاڵەبانی‌و یەكێتی پەیڕەوی دەكات، بەشێكی دەرهاویشتەی گرژییە سیاسییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیە "نەیارەكەی هەولێر وایكردووە یەكێتی ناچار بێت بە دوای هاوپەیماندا بگەڕێت‌و پێدەچێت لە بەغدا دۆزیبێتییەوە" ([17]). مەترسیی قووڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی پارتی و یەكێتی فازڵ میرانی بەرپرسی دەستەی كارگێڕیی مەكتەبی سیاسیی پارتی نایشارێتەوە، ئەو ناكۆكییانەی پارتی‌و یەكێتی كاریگەری لەسەر بوارەكانی دیكەی ژیانی خەڵك‌و خزمەتگوزاری‌و پەیوەندی لەگەڵ بەغداو هەڕەشەكانی دەوروبەر هەیەو دەڵێت:" خۆ ئێمە لە سویسرا نین، لەم لا دۆخی سوریا، لەولا دۆخی عێراق، لەلایەكی دیكە دۆخی پەكەكەو توركیا، لەولایەش دۆخی ئێران‌و ئۆپۆزیسیۆنەكانی. ئێمە ئەگەر لەنێوخۆشماندا یەكگرتوو نەبین، بێگومان بارمان قورستر دەبێت" ([18]). هاوتای ئەمەش لە بەرەی بەرامبەرەوە شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كە لە لوتكەی دەسەڵاتی یەكێتییەو لە بەغدا "خانمی یەكەمە"، باسی لەوە كردووە:" پەیوەندیی پارتی‌و یەكێتی باش نەبێت ئەم هەرێمە بەسەر هەموواندا دەڕووخێت" ([19]). جگە لە پرسی نەوت‌و بودجەو كێشەكانی هەرێم‌و بەغدا، نزیكترین پێشهات لەبەردەم هەرێمی كوردستاندا، هەڵبژاردنە كە دواخستنی بەهۆی ناكۆكیی پارتی‌و یەكێتییەوە كوردستانی خستوەتە لێواری بۆشایییەكی سیاسی، یاسایی، گلەیی‌و پەڵەی زۆری هێناوەتە سەری، لە دیمانەیەكی ئەلمۆنیتۆری ئەمەریكیدا بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، جەخت لەوە دەكاتەوە: "هەڵبژاردن پێویستەو دەبێت ئەنجام بدرێت‌و، هیچ بژاردەیەكی دیكەش نییە، ئەگەرنا دامودەزگاكانی حكومەت شەرعیەتی خۆیان لەدەستدەدەن". ئەم لێدوانەی بارزانی هۆشدارییەكی تری لەگەڵدا هاوپێچە كە "هیچ بژاردەیەكی دیكەو هیچ بیانوو و هۆكارێك نییە بۆ دواخستنی هەڵبژاردن. ئەگەر هەر لایەنێكی سیاسی بیەوێت بەربەست بخاتە بەردەمی هەڵبژاردن، ئەوا خۆی گۆشەگیر دەكات‌و هەڵبژاردن ئەنجامدەدرێت" ([20]). مانەوەی ئەم دۆخەش بەوجۆرەی كە هەیە مەترسی ئەوەی لێ دەكرێت تارمایی‌و بژاردەی دوو هەرێمی بكاتە ڕاستی، ئەگەر هاتو یەكێتیی نیشتمانی بۆ نمونە ئامادە نەبوو بەشداریی هەڵبژاردنەكە بكات، چونكە پارتی پێیوایە چاری تر نییەو بەبێ یەكێتیش ئامادەیە پرۆسەكە بەڕێوەببات. پێشنیارو بژاردەكان لۆید ئۆستن، وەزیری بەرگریی ئەمریكا كە بە نوێنەرایەتیی وڵاتەكەی هاتە هەرێم (ئازاری 2023) ڕایگەیاند "پێویستە سەركردەكانی كورد ناكۆكییەكانیان وەلابنێن‌و یەكبگرن بۆ بنیاتنانی هەرێمێكی پارێزراو و خۆشگوزەران لە كوردستانی عێراق" ([21]). ئەم داواكارییەی ئۆستن كە زیاتر زمانێكی دیپلۆماسییانەیە، لای نوێنەری سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق، جنین پلاسخارت، هۆشدارییەكی توندترەو لە دیداری زانكۆی ئەمریكی لە سلێمانی ئەوەی بیرهێنایەوە، كە لە پێش دوو ساڵ‌و لە بەشداریكردنی لە چالاكییەك (ئایاری 2021)، بەوە كۆتایی بە وتەكەكانی هێناوە، كە هەرێمی كوردستان تەنیا دوو بژاردەی لەبەردەستە: دەتوانێت یەكگرتوو بێت‌و روبەڕووی گەندەڵیی سیستەماتیكی ببێتەوەو برەو بدات بە ڕێزگرتن لە ماف‌و ئازادییە بنەڕەتییەكان، بەرەوپێشوەچوونێكی بەرچاو لەبواری ئاسایش‌و ئابوریی وەدەستبهێنێت. یان دەتوانێت شكستخواردوو بێت لە ڕێكخستنەوەی كاروباری ناوخۆیی‌و سەركێشیكردن بەو دەستكەوتانەی وەدیهاتوون لە دەیەكانی ڕابردوودا ([22]). لە دەرەوەی ئەم دوو بژاردەیەش پلاسخارت چارەسەرێكی كردارییانەی خستە ڕوو، كە دەكرێت هەرێم بچێتە ناو گفتوگۆوە سەرەڕای هەبوونی ناكۆكی نێوخۆیی‌و دانی بەوەدا نا كە هەندێكجار ناكۆكییەكان وا دەردەكەون ناتوانرێت كۆنترۆڵ بكرێن. بەگوێرەی ئەم ئەنجامگیری‌و ڕاسپاردەیەش، ئایندەی هەرێمی كوردستان لە لێواری مەترسیدایە بەهۆی ناكۆكیی قوڵەوە، باشترین‌و بەردەستترین بژاردەش ڕێكسختنەوەی تەوەرەكانی گرنگیدان‌و بەرێوەبردنی ناكۆكییەكانە بەجۆرێك ئاستەكانی بەغداو حكومەتی فیدراڵی جیابكرێتەوە لە پرسە ناوخۆیییەكانی هەرێم. ([1])  https://bit.ly/3TpWhw3 ([2])  https://bit.ly/3yNYDeO ([3])  https://bit.ly/40cXpFx ([4])  https://bit.ly/3FuVaW2 ([5])  https://bit.ly/42iJEHa ([6])  https://bit.ly/3JoSquC ([7])  https://bit.ly/3ZaMI5z ؛ https://bit.ly/3mYfZmo ([8])  https://bit.ly/3FsbaIo ([9])  https://bit.ly/40aekby ([10])  https://bit.ly/3yJMyXN ([11])  https://bit.ly/40dkIij ([12])  https://bit.ly/42hEzyO ([13])  https://bit.ly/3JOy7s3 ([14])  https://bit.ly/3To8Nfu ([15])  https://bit.ly/3mY33gk ([16])  https://bit.ly/3JKVhzq ([17]) https://bit.ly/3TmGMVA ([18])  https://bit.ly/3TlCH4a ([19])  https://bit.ly/3JgIDXj ([20])  https://bit.ly/3yFFJGM   ([21])  https://bit.ly/3JdfKvc ([22])  https://bit.ly/40794po ئه‌م  بابه‌ته‌ بۆ (خانه‌ی هزری كوردستان) نوسراوه‌

پشکۆ ناکام .......ئەم خانوە کارتۆنییەی بە "قەوارەی هەرێم"!! ناو ئەبرێ ، هەر لە دروست بوونیەوە ئەزانرا کە ڕۆژێک کۆتایی پێ ئەهێنرێ ، ئەگەر و نەگەری نیە بەڵکو "کەی و چۆن"ی هەیە ، چونکە ئەم خانوە کە دیوارەکانی بە ئاڵای کوردستان؛؛و داڵی حیزب و چەن دروشمێکی سواوی ژەنگ گرتوو ڕازێنراەوتەوە بەڵام بناغەی خانوەکە خەڵکانی تر دروستی کردوە ، لایەکی بناغەکە چیمەنتۆی تورکیە ،لاکەی تر چیمەنتۆی  ئێرانیە ، لەولاشەوە چیمەنتۆیەکی تێکەڵاوی هاوپەیمانەکانمانە!!! كە بەشی خۆیان تیا گل یاوەتەوە ، لە خواریشەوە گەرچی دیوارەکە کراوەیە بەڵام ڕۆژ نیە لەگەڵیا قەوارەکە توشی هەڵاو بگرە نەبێ ، کە ئەویش بەغایە ... ئەم خانوە کە نەوتێکی زۆری تیایە خاوەنەکانی بەردی بناغەی ئاگایان لە هەموو شتێکە و نەک بە بەرمیل بە لیتر و گاڵۆنیش چەنی لێ لرف ئەدرێ و خەشنۆش ئەکرێ ئاگادارن ، لەگەڵ ئەوەشا بێ دەنگن ، ئەو ئامانجە سیاسەی لە  بوونی قەوارەکە دەستیان ئەکەوێ تا ئێستا لەوە زیاترە کە لە خۆیانی تێک بەن ، بەڵام ئەمە تا سەر نیە ، چونکە چۆن ئەمریکا و هاوئەمریکیەکان سوور بوون لەسەر لابردنی"صدام" جا نەک چەکی تۆتۆمی چەرەس و گوێزیشی هەبوایە هەر ئەبوایە لێ ی بەن، ئەمڕۆش ئەوان پێویستیان بە پێگە "جوگرافی"یەکەی قەوارەکەیە ، کێ حاکمە و جۆن حوکم ئەکا و چۆن ئەدزێ موهیم نیە ، موهیم ئەوەیە وەک ناوچە چەن لە خزمەتی ستراتیجیەتی ئەمریکا و هاوەکانێتی ، تورکیا لایەکی خانوەکەی ئینتیداب کردوە و نەک کرێ نایا بەڵکو خودی قەوارەکە بوە بە دەغیلەیەکی گەورەی جەژنانە ئاسا  بۆی ، سوریا کە خۆی خواخوایەتی زوو زوو پیا نەکێشن کەچی ئەنجا حسابی تیپێکی دوو گۆڵی گەڕەک بۆ قەوارەکە ناکا ، بەغاش لە ڕووی دەستوورییەوە قەوارەکەی گوشیوە هەر لە هەولێرەوە ملێک سەری دەرهێنا بەغا بە دادگای فیدڕاڵی و پرینستپەکانی فیدڕاڵییەوە وایان پیا ئەکێشێ سەدجار مەعزەرەت هێنانەوە و خۆ بە عێڕاقی زان دادی قەوارەکە نایات..لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە ئەو خەڵکەی لەهەرێم ئەژین " قەرەج"یش بونایە هەر هەمان حسابیان بۆ ئەکرد چونکە ئەوان پێویستیان بە خاک و پێگە جوگرافییەکەیەتی ئیتر تۆ بەکام زمان بۆڵە بۆڵ ئەکەی وەک میسرییەکان ئەڵێن" ما یحسبوش".. دەسەڵاتی هەرێم لە خانوە کارتۆنییەکەی قەوارەکەیا لەسە بەڕەیەک دانیشتوە کە بەڕەی هاوپەیمانەکانە ، کەی ئەو دۆستە زۆر دێرینانەی !!! کورد  ئیشیان بە قەوارەکە تەواو ڕایئەکێشن و بە هەوای ڕاکێشانەکە دیوارە  ڕەنگاوڕەنگەکانیش ئەڕوخێن و چیرۆکەکەش بەیەک شێوە کۆتایی یەت کە لای خەڵک سەیر نابێ  چونکە خەڵک بە ئاش بەتاڵ وەک کۆتایی حکایەت ئاشنان ، ڕەنگە قسەکردن لەسەر ئاڵتەرناتیڤی قەوارەکە باسێک بێ کە لە مەبەستەکانی ئەم نووسینە نەبێ ، ئیتر هاوار هاواری " دەستکەوتی خوێنی شەهیدان" و ئەنفال و ..و...و...ئەچێتە خانەی "بۆ حەلاوی باس کە".. هەر بێ خانویەک بە موەقەت خانوی وەرگرت ئەبێ بزانێ ڕۆژێک پێ ی ئەووترێ  فەرموو بۆ دەرەوە....پرسیارەکە ئەوەیە دوای داڕمانی خانوەکە ، چادر بۆ دانیشتوانەکەی هەڵ ئەدرێ یان بە کەلاوەیی ئەخرێتە سەر بەغا ؟ یان بە جۆر و نرخێکی تر ئەدرێ بە کرێ...!!

له‌تیف شێخ مسته‌فا راپۆرتەکەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا بەتەواوەتی دەستی خستۆتە سەر پێشێلکارییەکانی دەسەڵاتدارانی ھەرێم بە حیزب و حوکمەتەوە. دیارە راپۆرتەکە زۆر دەقیقەو راستی پێکاوە، چونکە خۆیان چەند ساڵە ئەم قەوارەیان دروستکردوەو خۆشیان پاراستویانەو چەندین تیمیشیان بە رەسمی و ناڕەسمی لە ھەرێم بونیان ھەیە. کەچی بەداخەوە دەسەڵاتدارانی ھەرێم لەجیاتی بەدەنگەوەھاتنی و ھەوڵدان بۆ رێگریکردن لە پێشێلکارییەکان جارێکی ترو وەک پیشەی ھەمیشەییان سەعید سەحافەکەی خۆیان راسپاردوە راپۆرتەکە بەدرۆبخاتەوە، لەکاتێکدا ھیچ کەسێک گاڵتەشی بە وەڵامەکەی سەعید سەحافەکەی کورد نایەت و گاڵتەی پێ دەکەن، ھەروەک چۆن عێراقییەکان لە ساڵی ٢٠٠٣و لە ساتەوەختی روخانی سەدام گاڵتەیان بە کۆنگرە رۆژنامەنوسییەکانی سەعید سەحافەکەی سەدام دەکرد کە لەمبەری پردی کۆماری و لە حەوشەی ئۆفیسەکەی دەیوت درۆیە ئەمریکییەکان نەیانتوانیوە بێنە بەغداوەو لەناو فڕۆکەخانە لەناومانبردوون کەچی لەھەمان کاتدا میدیاکان سەرەتاکانی گەیشتنی تانکی ئەمریکییەکان لەبەری ئەوبەری پردەکە پیشان دەدا.  ئەم راپۆرتە وەک راپۆرتی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی چاودێری مافی مرۆڤ «وەک ھیومان رایتس ۆچ و ئەمێنیستی و نەتەوە یەکگرتوەکانیش» نیە، ئەم راپۆرتە ھی وەزارەتی ده‌رەوەی ئەمریکایە بەدڵنیاییەوە کاریگەری و لێکەوتەی سیاسی دەبێت. دەتوانین بڵێین سەرەتای گەڕانه‌ بەدوای بەدیلدا، بەدیلەکەش دەکەوێتە سەر شانی خەڵکی کوردستان.

ئارام سەعید وەڵامێک بۆ نوسینگەی راسپاردە نێودەوڵەتییەکان لە کوردستاندا دەسەڵات کۆنترۆڵی بەسەر حکومەت و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و کەرتی تایبەت و میدیاو دەسەڵاتی دادوەریدا هەیە، هەربۆیە گۆڕانکاری لەناو سیستەمەکەوە قورس بووە. لەم جۆرە حاڵەتانەدا زۆر گرنگە چالاکوانان و رێکخراوە سەربەخۆکان و میدیای ئازاد داوای پشتیوانی لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و کۆمەڵگەی جیهانی بکات بۆ ئەوەی فشار بخرێتە سەر دەسەڵات بۆ ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ و پرەنسیپە دیموکراسییەکان. کاتێک ڕووبەڕووی حکومەتێک دەبێتەوە کە کۆنترۆڵی تەواوەتی بەسەر هەموو لایەنەکانی کۆمەڵگادا هەبێت، زۆر گرنگە داوای پشتیوانی لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بکرێت، کاربکرێت بۆ دروستکردنی تۆڕو هاوپەیمانی و کەڵکوەرگرتن لە سۆشیال میدیاو پلاتفۆرمە دیجیتاڵییەکان، لێپرسینەوە لەگەڵ ئەوانەی لە دەسەڵاتدان لە ڕێگەی میدیاوە. لەکاتێکدا هاونیشتمانیان نەتوانن بە ڕێکخستنی ناڕەزایەتی و بەشداریکردن لە خۆپیشاندان مافەکانیان بەدەستبهێنن، ئەوا پەنابردن بۆ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئاشکراکردنی پێشێلکارییەکانی حکومەت بۆ مافەکانی مرۆڤ و بەرەوپێشبردنی شەفافیەت و لێپرسینەوە ئەرکێکی گرنگە.. هەروەها ئاشکراکردنی گەندەڵی و ڕاپۆرت لەسەر پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ و لێپرسینەوە لەگەڵ ئەوانەی لە دەسەڵاتدان دەبێتە چالاکییەکی گرنگ و ئالەوکاتەدا نوسینگەی راسپاردە نێودەولەتییەکان دێتە سەر خەت و دەیەوێت ئەو تەنها دەرگایەش لەسەر خەڵک دابخات. ئەگەر حکومەت چارەسەری پرسی مافی مرۆڤ و توندوتیژی دژ بە ڕۆژنامەنوسان لە کوردستاندا پێ ناکرێت، ئەوا ئامانجی هەبوونی فەرمانگەیەکی لەوشێوەیە بۆ راسپاردە نێودەوڵەتییەکان زیادەیەو بودجەکەی بۆ باشترکردنی دۆخی مافی مرۆڤ بەکاربێت باشترە.. چونکە گەر سەرنج بدەین ئەو نوسینگەیە ناتوانێت پێچەوانەی راپۆرتەکەی وەزارەتی دەره‌وەی ئەمریکا بسەلمێنێت، لەمەسەلەی دامەزراندنی سەرۆکی زانکۆکاندا کە دەڵێت بە تەزکیەی حزبیەو هەروەها مامەڵەی خراپی دەسەڵات لەگەڵ رێکخراوە ناحکومییەکاندا هیچ وەڵامێکی نیە کە بتوانێت قەناعەتمان پێ بکات. پێویستە حکومەت درک بەوە بکات کە بەرگریکردن لە مافەکانی مرۆڤ و دەستەبەرکردنی سەلامەتی ڕۆژنامەنووسان تەنها ئەرکێکی ئەخلاقی نییە، بەڵکو ئەرکێکی یاساییشە. دەبێت حکومەت کار بکات بۆ داننان بە پێشێلکاریەکانداو چارەسەرکردنی ئەو تەحەددایانەی ڕووبەڕووی هەرێم بوونەتەوەو هەنگاو بنێت بۆ چارەسەرکردنیان بە شێوەیەکی شەفاف و لێپرسینەوە نەک تەنها خەریکی وەڵامدانەوە بیت. پشتگوێخستنی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ و توندوتیژی بەرامبەر بە ڕۆژنامەنوسان بەرهەمی کلتورێکە کە سەروەری یاسای تیدا نیە. هەروەها زیان بە ناوبانگی هەرێم و حکومەت دەگەیەنێت لە چاوی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، هەروەها دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی پشتیوانی و پشتگیری ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان. زۆر گرنگە رێکخراوەکان و میدیا بەشێوەیەکی سەربەخۆ کاربکەن و لەژێر کاریگەری فشارە سیاسییەکان یان لایەنگرییەکاندا نەبێت. پێویستە سەرنجی سەرەکی لەسەر چارەسەرکردنی ئاستەنگەکان و دڵنیابوون بێت لەوەی کە حکومەت لێپرسینەوەی لەگەڵ دەکرێت لەسەر کارەکانی. ئەمەش تەنها بە شەفافیەت و گفتوگۆو هاوکاری نێوان حکومەت و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەدەست دێت.

د. هەژار مەعروف  ئەسڵەن مێژو چیە جگە لە چەند پەڕەیەکی نوسراو لە لایەن چەند نوسەرێک کە مەگەر هەر خۆیان و پاشا و سەرۆکەکانیان بزانن چەند درۆ و چەند شێواندن و شاردنەوەی ڕاستیەکانی تێدایە! مەگەر مێژو چیە جگە لە نوسینەوەی بەسەرهاتی باشی و ڕاستی و دادپەروەی و جوامێریی سەرکەوتوەکان و ناشیرینی و ترسنۆکی و خراپیی شکستخواردووەکان ؟ نەنە وباپیرە نەورۆز! ئەوە گرنگ نیە هەمو ڕاستی و وردەکارییەکانی ئێوە نەزانین، مەگەر  ژیان و بەسەرهاتی نەتەوە جۆراوجۆرەکانی ئەم دنیایە کە دەیبیسین یا بە فلیمە پرشنگدارەکانیان دەیانبینین هیچیان بە بەڵگەی DNA و بە بەڵگەی فۆتۆگرافیی فۆتۆشۆپ نەکراو و بە وێنە و دەنگی ڤیدیۆیی تەزویر نەکراو و بە دۆزینەوەی شوێنەواری خانوسازی و ئێسک و پروسکی پاڵەوانە ناودارەکانیان سەلمێنراون؟  نان ئەو نانەیە ئیمڕۆ لە خوانە! بێ گوێدانە ئەوەی کوردێک موسوڵمانی شیعەیە یا سونە، یا یارسا (کاکەیی) و ئیزدیە یا زەردەشتی یا بڕوای بە هییچ ئاینێک نیە (ئاتێئیست) ئیمڕۆ بەدەگمەن کوردێک دەبینی لە هەر چوارپارچەکەی کوردستان و لە ناو کوردی ئاوارە و دەربەدەری هەمو ئەم دنیایە، کە دڵی بۆ نەورۆز و بە نەورۆز لێنەدا و نەکەوێتە پرتە پرت و خورپە، ئەسڵەن بە تایبەتی لە ئەوروپادا ئەم دۆخەیان ناوناوە (تا) ی نەورۆزی کوردان. بەدەگمەن کوردێک دەبینی ئەگەر لێشی قەدەغەبکرێت لە نەورۆزدا لە ناو دڵی خۆیدا مۆمێک بۆ نەورۆز دانەگیرسێنێ.  ئەوە ڕاستە کە گەلانی تری ناوچەکە هەتا هیندستان و نەتەوە یەکگرتوەکانیش نەورۆز پیرۆزدەکەن، بەڵام پیرۆزکردنی گەلانی ناکورد بۆ نەورۆز پەیوەندیی بە پیرۆزکردنی وەرزی بەهارەوە هەیە کە چۆن پاڵ بە زستانی توش و سەرماوە دەنێ و خۆی بە هەتاوی گەرم و تاوەباران و چرۆی درەختان و خونچەی گوڵە کێویەکان دێتەوە مەیدانی ژیانێکی پڕ لە هیوا و کار و ئازادبون لە چواردیواری ماڵ. بەڵام پیرۆزکردنی کورد بۆ نەورۆز جگە لە پیرۆزکردنی بەهار و گرنگتر لە مە واتا و ڕۆحی نەورۆزە بۆ ئینسانی کورد کە ئەمەیە:  لە ڕابوردوی نەتەوەی کورددا و لە سەر خاکی کوردستانەکەی وەک لە هەمو وڵاتانی دنیادا پاشا و سەرۆک و میر و بەگ و ئاغا و سان و... هەبون جا کوردی خۆجێی بوبن یا ناکوردی زاڵم و داگیرکەر. لە شوێن کات و لە بۆنەیەکی تایبەتیدا زۆرینەی خەڵک گەشتۆتە تینیان و بەرامبەر بە فەرمانڕەوا زاڵمە کوردە یا ناکوردەکە ڕاپەڕیون و دەستیان لێوەشاندوە و هەندێ جار سەرکەوتوبون لە لادانی یا لەناوبردنی کەسی ستەمگەر. ئەوە گرنگ نیە ئێمە ئێستا نەتوانین بیسەلمێنین کە زوحاک داگیرکەرێکی زاڵمی ناکورد بوە و کاوەی ئاسنگەریش  کورد بوە وبە چەکوشەکەی زوحاکی لەناوبردوە و خەڵکە کوردەکەی ڕزگارکردوە. زوحاک ڕەمز و هێمایە بۆ دەسەڵاتدارێک کە باوان و دایانمانی چەوساندۆتەوە ، کاوەش سیمبۆلی پاڵەوانێکە خەڵکە ستەمدیدەکەی ڕزگارکردوە. ئێستا ئاوای لێهاتوە کە هیچ نەتەوەیەک و هیچ مرۆڤێکی تاک لەم دنیایەدا بە هێندەی کورد لەگەڵ بەسەرهاتی کاوە و زوحاک و چیرۆکی نەورۆز تێکەڵ نەبوە و بە هی خۆی نازانێ، تۆوی نەورۆز لە کۆهەست (اللاشعور الجماعي) و کۆبیری (الفکر الجماعي) (collective unconsciousness) ی هەمو ئینسانێکی کورد دا چێنراوە، تەنانەت لە دڵ و دەرونی زانایەکی ناوداری موسوڵمانی وەک ڕۆحشاد(مەلا عەبدولکەریمی مودەریس) یش دا کە لە سەردەمی سەدام دا فتوادەدات کە بە جەژن دانان و پیرۆزکردنی نەورۆز هیچ بەرکەوتنێکی نەباش و نەرێنیی نیە لەگەڵ بنەماکانی ئاینی ئیسلام دا.ڕۆحی نەورۆز ئەمەیە کە ئینسانی کورد هەتا سەر ناچەمێتەوە بۆ هیچ زاڵمێکی ناکورد یا کورد ، وە لە ئەستوربونی ئەو زوڵمەدا کاوەکان بە چەکوش و شمشێرەکانیانەوە هەڵدەکوتنە سەر زاڵمەکان و کوردستانیان لێ پاکدەکەنەوە. لە ڕوی تەندروستیی دەرونیی تاکەوە  زۆر گرنگە هەمو نەتەوەیەک کۆمەڵێک سونبول و ڕەمز و هێمای هاوبەشی هەبێت کە دەبێتە ناسنامە یا شوناسی (identity) ئایدیۆلۆجیی هاوبەشی هەمو تاکێکی ئەو نەتەوەیە ، بۆ کورد یەکێ لە سونبولە ئەرێنیە موقەدەسەکان جەژنی نەورۆزە کە نابێت هەرگیز لە ژێر هیچ بەهانەیەکدا لە دڵ و دەرونمان دا کاڵبێتەوە.  بەداخەوە سونبولی نەرێنیشمان هەیە بۆ نمونە (شەڕی براکوژی) و(ئەنفال و هەڵەبجە) و (کۆمەڵکوژی و دەسدرێژی سێکسیی کوردانی ئێزدی). وەک چۆن جولەکە (هۆلۆکاوست) لە بیرناکەن ئێمەش نابێت هەرگیز (ئەنفال و هەڵەبجە) و(کۆمەڵکوژی و دەسدرێژی سێکسیی کوردانی ئێزدی) لە بیربکەین کە بنی بنەوەی تاریکیی چەوساندنەوەی کورد دەردەبڕن و ساڵانە دەبێت یادبکرێنەوە.

  رابەر تەڵعەت     کاریگەریی هەرێمی کوردستان لە هاوکێشە (ژیۆ-سیاسییەکانی) ناوچەکەدا، لەپاڵ پێگە دەستورییەکەی لە چوارچێوەی عێراقی فیدڕاڵدا؛ تایبەتمەندی و زەمینەیەکی جیاوازی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیان داوە بە قەوارەی هەرێم و پێکهاتە سیاسیەکەی.    سەرچاوە و رەهەندەکانی دەسەڵاتیش لە چوارچێوەی هەرێمی کوردستاندا، بەپێی ئەو زەمینە و تایبەتمەندیانە جیاوازن، کە دەکرێ گرنگترینیان لە پێنج رەهەنددا شی بکەینەوە:  １.    پارتە سیاسیەکان.  ２.    سامانی سروشتی. ３.    بونیادی نەریتی و کۆمەڵایەتی. ４.    رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی. ５.    ئاکتۆرە دەرەکیەکان.  پارتە سیاسیەکان، بەتایبەت پارتی و یەکێتی کە سەرچاوەی ئابووری و سەربازییان بەدەستەوەیە، لەپاڵ بەخشینەوەی پارە و دروستکردنی بەرژەوەندی بۆ لایەنگرەکانیان؛ رۆڵ و کاریگەریی یەکەمیان هەیە لە ئاراستەکردنی شانۆی سیاسی و ئیداری هەرێمی کوردستانی عێراق.  پارتە سیاسیەکان پێکهێنەری قەوارەی حکومەتی هەرێمی کوردستانن، پارتی و یەکێتی وەک شەریک و دامەزرێنەری دامودەزگا سیاسی، ئەمنی، سەربازیی و ئیدارییەکانی ئەم حکومەتە، لەگەڵ شەراکەت و پێککردنێکی رەمزی حزبەکانی تر، خاوەن و بەرپرسی سەرەکین لەو دینامیکە کۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسیانەی کە دەسەڵاتی ئەم هەرێمە پێکدەهێنن.  لەڕووی سامانی سروشتیەوە؛ هەرێمی کوردستان دەوڵەمەندە بە سەرچاوەی نەوت و گاز، ئەمانەش سەرچاوەی بەرچاوی دەسەڵات و هەژمونن. کۆنترۆڵکردنی ئەو سەرچاوانە توانیویەتی سەروەت و سامان و نفوزێکی بەرچاو بۆ پارتی و یەکێتی دابین بکات. هەردووکیان تۆمەتبارن بە خراپ بەکارهێنانی ئەو سەرچاوانە. دوورکەوتنەوەی نێوان خەڵک و حکومەت، فراوانبوونی پانتایی ناڕەزایەتیەکان، پەراوێزی دەنگە ناڕازییەکان بەڕیژەی %25-35 کە بایکۆتی دەنگدان دەکەن، یان دەنگ بە هەر پارت و کەسێکی ناڕازی دەدەن، پەیوەندی بە دابەشکردن و خراپ بەکارهێنانی ئەو سامانەوە هەیە.  بەکارهێنانی مەحسوبیەتی سیاسی؛ بۆ دەسکەوتی شەخسی و توانایی بەکارهێنانی هێز، رۆڵی بونیادی نەریتی و کۆمەڵایەتی (دامودەزگاکانی خێڵایەتی و هۆز) ی وەک رەهەندێکی دیکەی دەسەڵات لەناو نەخشەی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی هەرێمی کوردستاندا زیاد و بەرچاو کردووە. پەیوەندی و تۆڕەکانی خێڵ و بنەماڵەکان، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە سیاسەتی هەرێمی کوردستاندا، سەرکردە خێڵەکییەکان کاریگەریی بەرچاویان بەسەر خەڵک و شوێنکەوتوانیانەوە هەیە، دەتوانن پاڵپشتی و سەرچاوە پێشکەش بە پارتە سیاسییەکان بکەن، ئەمەش دەتوانێت گرینگ بێت لە دروستکردنی هاوپەیمانی و بەدەستهێنانی پشتیوانی هەڵبژاردن.  رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی (کۆمەڵەکان، ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، گروپەکانی ژنان، سەندیکاکانی پیشەوەران و،...هتد)، رەهەندێکی دیکەی دەسەڵات پێکدەهێنن لە هەرێمی کوردستاندا. ئەم گروپانە دەتوانن بیروڕای گشتی ئاراستە بکەن و بۆ چارەسەرکردنی پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان فشار بخەنە سەر پارتە سیاسییەکان و حکومەت. بەڵام هێشتا لاواز و ناکارا دەردەکەون! بۆ؟ چونکە کۆمەڵگای مەدەنی بەگشتی لاوازە و لەژێر هەژموونی کۆمەڵگای سیاسیدایە. رێکخراوەکان وەک ئەنجامی کۆمەڵگای مەدەنی، کاتێک دەتوانن رۆڵی خۆیان بگێڕن کە ( بەرهەمهێنانی سەرمایەی ئابووری و مەعریفی، سەروەریی یاسا و فەزای گشتی) بەدەر بن لە ئیرادەی دەوڵەت و نوخبەی سیاسی، سەربەخۆ بن و لەسەر پێی خۆیان وەستا بن.  ئاکتۆرە دەرەکیەکان؛ لەوانە وڵاتانی دراوسێی وەک تورکیا و ئێران، هەروەها ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان و یەکێتی ئەوروپا، یان ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی؛ دەتوانن کاریگەرییەکی بەرچاویان لە سیاسەتی هەرێمی کوردستاندا هەبێت. ئەم ئەکتەرانە دەتوانن بودجە و پشتیوانی سیاسی و سەربازی بۆ پارتەکان و حکومەتی هەرێم دابین بکەن. دەتوانن کاریگەریی باش و تێکدەرانەشیان هەبێ، فشار بۆ سەر ناوخۆی هەرێمی کوردستان دروست بکەن، ئەگەر مەبەستیان بێ ئیرادەیەکی سیاسی دیاریکراو بەسەر لایەنەکاندا فەرز بکەن. لە ئێستا و لەماوەی رابردووشدا؛ کاریگەریی ئەو ئاکتۆرانە بە زەقی بەسەر هەرێمی کوردستاندا بینراوە و بەردەوامیش دەبێ.  ئەنجام؛ رەهەند و سەرچاوەکانی دەسەڵات لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا ئاڵۆز و فرەلایەنە. کاریگەریی هەر یەکە لەو سەرچاوە و رەهەندانەش بەشێوەیەکی ڕێژەیی بەپێی هەلومەرج و بارودۆخی گشتی دەگۆڕێت. تێگەیشتن لە داینامیکی کارکردن و دابەشبوونی ئەو رەهەندانە، کاریگەرییان بەسەر یەکەوە یان کارتێکرانیان بە فاکتەری ناوخۆیی و دەرەکی؛ بۆ رای گشتی و ناوەندەکانی رۆشنبیریی و ئەکادیمیا گرنگە بۆ ئەوەی یارمەتیدەر بێت تا بە چاوێکی واقعیانەوە بۆ دۆخی سیاسی و حوکمڕانی هەرێمی کوردستان بڕوانین، لەو روانگەیەوەش پێشنیاری ستراتیژی باشترکردن و چاککردنی ئەو پڕۆسەیە بکەین کە چارەنووسی هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەی بەرەو داهاتوویەکی باشتر و گەشتر دەبات.  

چیا عەباس کوردبوون، وەک نوسەری عێراقی، حسن العلوي، لەسەر "عروبة" دەڵێت: مانای  ئینتمایە بۆ نەتەوەو هیچ ناوەڕۆکێکی سیاسی نیە. دەشێت موسڵمانێک کوردپەروەر بێت و هاوکاتیش مارکسیەکیش بەهەمان شێوە، بۆیە کوردبوون لە هەستی ئینتما زیاتر نیە، کاتێک دێینە سەر کوردایەتی ئیتر ناتوانرێت لە ناوەرۆک و مانا سیاسییەکانی داببڕێت. داگیرکردنی کوێت و حزوری بەهێزی ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی لە نیشتمانی عەرەبی شکستی سیاسی بزوتنەوەی نەتەوەیی عەرەبی لە بەردی ئەلحەد نزیکتر کردەوە. پێشتریش پرۆسەی سیاسی ئەو بزوتنەوەیە لە چەندین بواری هەستیاردا دوچاری شکست بووبوو، چ لای ناصریەکان (میسر)و چ لای بەعسییەکان (سوریاو عیراق)و چ لای رەوت و ئاڕاستە نەتەوەییە سۆشیالیست و چەپڕەوەکان (یەمەنی باشورو زەفارو لیبیاو جەزائیر). لە کۆتایی سەدەی نۆزدە عبدالرحمن احمد بهائي الکواکبي گەورەترین بیرمەندی هزری هەستانەوەی نەتەوەیی عەرەبە، کتێبەکەی "طبائع الاستبدادو مصارع الاستعباد" گرنگترین کتێبی عەرەبیە لە سەدەی نوزدە، لە سایەشیدا بزافی نەتەوەیی عەرەبی دەسکەوتی گەورەی بەدەستهێنا، عەرەب بە "نهضة القومیة العربیة" پێناسەی دەکەن، ئەم هەڵسانەوەیە بەردەوام بو تا هەفتاکانی سەدەی رابوردوو، لەوانە بەدەستهێنانی سەربەخۆیی لە میسر، جەزائر، لیبیا، سودان، یەمەن، عیراق، سوریاو چەند وڵاتێکی تر، پێش دەرکردنی کۆنۆڵیالیزم بزافەکە سەرکەوتووش بو کە "غنیمة" لە کڵتوری دێرێنی عەرەبدا بگۆرێ بۆ ئابوری، عەشرەت بۆ کۆمەڵگاو دەسەڵاتی خێڵ و بنەمالە بۆ دەوڵەت. لەو سەردەمانەدا هەڵچونێکی نەتەوەیی بەرفراوانی بەهێز سەرتاپای نیشتمانی عەرەبی وروژاندبوو، ناشێت کێشەی فەڵەستینیش لە دەرەوەی ئەم هەڵچونەدا ببینین. لەو قۆناغەدا بزافەکە بەگشتی هەڵەیەکی ستراتیژی گەورەو هەستیاری کرد، ئەویش: پێرەوکردنی هزری شمولیەت لەو "هەڵسانەوەدا"، وەک دروشمەکانی: من المحیط الی الخلیج، امة عربیة واحدة ذات رسالة خالدة، وحدة، حریة و اشتراکیة، هاویشتنی ئیسرائیڵ بۆ ناو دەریا. بێگومان هەڵگران و خاوەنەکانی ئەم هزرانە یەک بەدوای یەکدا شکستیان دروێنەکرد: شکستی یەکگرتنی میسرو سوریا، پارچەپارچەبوونی حزبی بەعس نێوان عێراق و سوریا، لەتبوونی یەمەن، سەرهەڵدانی جەمسەرگەری نەتەوەیی نێوان ناصریەکان، بەعسییەکان، ناو خودی هێزەکانی مقاومەی فەلەستینی (نمونەکانی فتح و جۆرج حەبەش و نایف حەواتمەو توندڕەوەکان)، بێبەهابوونی (الجامعة العربیة)، لە لایەکی تریش بەرەی موحافزکاری سعودیەو ئوردن و مەراکش و مێرنشینەکانی کەنداو. نەتەوەی عەرەب لەو دۆخانەدا دەستی بە کڵتوری رەسەنی ئەدەبی و هونەری خۆیەوە گرتبوو، ام کلثوم، فیروز، نجیب محفوظ..تاد وەک سیمبۆڵێکی بەهاداری نەتەوەیی.   سەدام حسێن، قەزافی، نومەیری، بۆتەفلیقە لە سەرکردە تازەهەڵکه‌وتووەکانی ئەو دۆخە ئاڵۆزە نەیانتوانی بۆشایی پاش لاوازبونی سەرکردە کلاسیکییەکانی بزافی نەتەوەیی عەرەب پڕبکەنەوە، وەک ناصرو حافظ الاسدو بۆرقیبەو سنونی و بن بلاو جۆرج حەبەش و مێشیل عەفلەق و.. تاد.  لەم بۆشاییە سیاسی و فیکریەدا تاکە هێز کە توانی دۆخەکە بقۆزێتەوە تەوژمی بە هێزی پان ئیسلامیزم بوو، لەوەی پێی دوترێت "بەهاری عەرەبی" توانیان پێگەی سیاسی و حوکمڕانی خۆیان لە زۆر وڵاتدا بچەسپێنن، وەک لە میسر، جەزائیر، لیبیا، فەلەستین، سودان و تاڕادەیەک لە سوریا، پاش روخاندنی سەدامیش لە عێراق بە شیعەو گروپە تێرۆریستە سوننەکان.  لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتەکانی فەڵەستینیەکانیش بەرەی نەتەوەیی بوو بە دوو لەتەوە: میانڕەوەکان و توندڕەوە موسڵمانەکان، لەم دۆخەدا تەنها وڵاتە شانشین و مێرنشینە عەرەبیەکان تاڕادەیەکی بەرچاو بەیەکگرتویی و ئارامی ماونەتەوە، وەک لە سعودیە، مەراکش، ئوردن و مێرنشینەکانی کەنداو. توندڕەوە ئیسلامیەکانی بەشێکی ئەم وڵاتەنەش بوونە سەرکردەو بەڕێوەبەری بەهێزترین هێزە تێرۆریستەکانی دنیا لە دەرەوەی سنوری وڵاتەکانی خۆیان: ئوسامە بن لان، جبرایل، ظواهری، زەرقاوی و..تاد. ئێستا شتێکی ئەوتۆ نەماوە پێێ بوترێت: پرۆژەی سیاسی بزافی نەتەوەیی عەرەب، بەشێکی زۆری ئەوەی لە چەند ناوچەیەکی ژێر دەسەڵاتی فەڵەستینییەکان بەناوی بەرگرییەوە رودەدەن ئاوێنەی ئەجێندا ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکانە و خزمەتی بە پرسی نەتەوەیی عەرەب نەکردووە.  رێڕەوی هزری سیاسی نەتەوەیی ئەزمونی هەرێمی کوردستان لەدوای راپەرینەوە ئەم نمونەیەی شکستی سیاسی بزافی نەتەوەیی عەرەبمان بەبیر دەهێنێتەوە. بۆخۆم مێژوو و سەرهەڵدانی هزری سیاسی بزافی کوردایەتی لە باشور بۆ پسپۆرو مێژوناس و شارەزاکان جێدەهێڵم، باسی ئەوە دەکەم بینومن و زانیومن.  هەرێمێکی بچوکی لەتبوو لە بەشێکی باشوری کوردستان، دابەشبونی سیاسی لەسەر بنچینەکانی مێژوویەکی گومانلێکراو و ناڕون،  گەمەکردن لەگەڵ دەرو دراوسێی نەیارو ناحەز، هەرێمێکی تەنراو بە بنکەی سەربازی و هەواڵگری داگیرکەران و دوژمنانی کورد، غیابی پەیامێکی نەتەوەیی هاوبەش بۆ دەرەوەی سنورەکانمان، گرتن و راوکردنی تێكۆشەرانی کورد بەبەرچاوی دەسەڵاتی کوردەوە لەسەر خاکی نیشتمانی خۆیان لەلایەن داگیرکەرو دوژمنان و..تاد.  گەر ئەمانە ئاماژەی زەق نەبن بۆ شکستی سیاسی چ مانایەکی تر دەگەیەنێنن، تەنها لە راگەیاندنە ئاڕاستەکراوەکاندا ئەم شکستانە بەسەرکەوتن وەسف دەکەن. ئەوەی شکستخواردووەکان شانازی پێوەدەکەن تەنها بەشێکی مێژوی خەبات و قوربانییەکانیانە، لەوە زیاتر لەدوای خولەکانی شەڕی ناوخۆ، دوو ئیدارەیی، حوکمڕانیەکی سەقەتی گەندەڵبوو، کارەساتەکانی ٣١ ئۆگۆست و ١٦ ئۆکتۆبەر هیچ سەرمایەکی نەتەوەییان بۆ گەنجینە مێژوییەکەیان زیاد نەکردووە، چیرۆکەکانی تر زۆرن، خەڵک لە وردو دروشتیان بەئاگایە. ئەم شکستە سیاسییە نەتەوەییە هاوکات نەبۆتە زەمینەخۆشکەر بۆ سەرهەڵدانی پان ئیسلامی توندڕەو، بەڵام دەسەڵاتی کوردی ناچارکردوە نەرم و نیان بێت بەرامبەر سەرهەڵدانی چەندین ئاڕاستەو کەسایەتی ئیسلامی کە گومانی جدی لە نیەتەکانیان دەکرێت، پێموایە ئەمەش بۆ رازیکردن و دەغدەغەدانی ئێران و تورکیایە، چونکە دەسەڵاتی ئێستای کورد لەباشور بێ ئەو دوو وڵاتە دەبێت لەسەر حەسیرێکی شڕو شێدار شەو بەسەر ببات. هاوکات شکستی سیاسی بزافی نەتەوەیی کورد لە باشور سنوردراو کراوە، چونکە زۆرینەی هێزە نیشتمانپەروەرەکانی بەشەکانی تری کوردستان قەڵغانێکی جوگرافیای نەتەوەییان بەدەوری ئەم هەرێمە بچوکەدا داناوەو لە ناویشیدا زیادە بۆ هێزەکانی ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی خاوەن هێزو پێگەن، لەو باوەڕەدام بێ بوونی ئەوان دەبینە نێچیرێکی ئاسان راوکراو. لەگەڵ ئەمانەشدا پاشەکشەیەکی سیاسی نەتەوەیی کەمەرشکێنەر بەرێکراوە. حکومەتی هەرێم لەسەر نیو پێ بە گاگۆڵکێ دەڕوات، پەرڵەمانەکەمان سەرو بەری لەیەکتر جیانەکەیتەوە، دەبێت والیەکانی حوکمڕانیە لۆکالییەکان بۆ بلاطی سوڵتان بچەمێنەوە، بازاری دەڵاڵەکانی بازرگانی گەرمە، بۆ پاکەتێک جگەرەو جوتێک پێڵاوی لاستیک دەبێت دووجاری نرخەکەی سەرانەیان بدەیتێ. نەژمارە نایەت کە بە شاندو کەسایەتی لەگەڵ رەتڵێک لە حیمایە لە دەروازەکانی بەغداد دەدەین و بە کورتی و کوردی داوای شەفاعەت و بەخشندەییان لێدەکەین، چەند کێڵگەیەکی نەوت و گازی نیشتمانمان کردوە بە "ورقة التوت"ی چیرۆکی ئادەم و حەوا. ئابوریمان کردۆتە غەنیمە بۆ حزب و بنەماڵەو جەمسەر، دەوڵەتمداریمان بە خەسڵەتاکانی بنەماڵەیی و جەمسەرگەری تەنیوە، کۆمەڵگاشمان کردۆتە پاشکۆی خەیمەو سەپان.. گەر ئەمانە شکستی سیاسی هزری نەتەوەیی نەبن، دەبێت چۆن پێناسەیان بکەین؟  سەرەڕای خاڵە ئەرێنەکانی حوکمرانی خۆماڵی بەڵام نەتوانراوە خەسڵەتە رەسەنەکانی هزری نەتەوەیی کوردایەتی بەپاکی بپارێزرێن و ئێستاش لەبەردەم مەترسی گەورەدان، چونکە کاتێک بی ناسنامە دەمێنیتەوە وەک پوشیکی وشک با بە هەمو لایەکدا دەتبات و دەتسوڕێنێت.