یاسین تەها- خوێندكاری دكتۆرا لە مێژووی ئایین‌و ئایینزاكان، شارەزا لە كاروباری عێراق دەسپێك: پرۆسەی سیاسیی عێراق لەپاش 2003 لەسەر بنەمای نوێنەرایەتیی پێكهاتە سەرەكییەكان دامەزراوە. ئەم نوێنەرایەتییە كە بە پلەی یەكەم لە سێ پێكهاتەدا چڕبۆتەوە؛ (شیعە، سوننە، كورد) لەپاش دەستوری 2005 بۆ ماوەی سێ خولیش هاوپەیمانیی گەورەو هاوبەشی كۆكەرەوە، نوێنەری ئەم پێكهاتانە بوون، بەڵام پاش خولی چوارەم (2018 _ 2021)و زیاتر لە خولی پێنجەمدا (2021) پەرتەوازەییی ناو پێكهاتەكان بووەتە دیاردە. ئەم بابەتە هەوڵ دەدات لەسەر لێكەوتەی پەرتەوازەیییە ناوخۆیییەكانی كوردستان‌و تێكچوونی پەیوەندییەكانی پارتی‌و یەكێتی لەسەر پێگەی كورد، هەڵوێستە لەسەر ئاستی عێراق‌و هاوكێشەكانی بەغدای پایتەختدا بكات. سروشتی ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتی گرژییەكانی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان مێژوویەكی كۆنی شەست ساڵەیان هەیە، بەڵام پاش ئاشتەواییی 1998ی واشنتۆن‌و یەكخستنەوەی چوارچێوە گشتییەكانی ئیدارە لە 2005، ڕەنگە بارودۆخی وەك پاش ئۆكتۆبەری 2022ی بەخۆیەوە نەدیبێت‌و بە قوڵی‌و شێوەیەكی مەترسیدار هەڵكشاوە. ئەم گرژییانە كە پەیوەستن بەدۆسیەی ئاسایش‌و دابەشكردنی داهات‌و پێگە، بووە هۆی ئەوەی تیمی یەكێتی بە سەرۆكایەتیی جێگری سەرۆك وەزیران قوباد تاڵەبانی بایكۆتی كۆبونەوەی هەفتانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەن، ئەمەش دابڕانێكی گەورەی لە كاری پێكەوەییی هەردوو هێزە حوكمڕانەكەدا دروستكردووە. ئەم ناجۆرییەش لەكاتێكدا سەریهەڵداوەتەوە، كە عێراق لەبەردەم تێپەڕاندنی بودجەی سێ ساڵدایە (2023، 2024، 2025)، هەروەها بەگوێرەی بەرنامەی حكومەتی فیدراڵی بە سەرۆكایەتیی محەمەد شیاع سودانی، زۆر پرس‌و دۆسیەی تایبەت بە كورد لەوانەش: نەوت، دادگای فیدراڵی، ئەنجومەنی فیدراڵی، مادەی 140و ... هتد. خشتەی كاتییان بۆ دانراوە كە شەش مانگن ([1])، جێبەجێكردنی ئەم وێستگانەش پێویستی بە بەدواداچوون‌و دانوستانی چڕ هەیە. بە هۆی ئەوەی ناكۆكییەكان بەردەوام پەرەسەندن بەخۆیانەوە دەبینن‌و سەقفی وەستانیان دیار نییە، بەڕووی چەند ئەگەری خراپدا كراوەن، لەوانەش دوو ئیدارەیی یان مانەوەی دۆخەكە بەوجۆرە تا كاتی تر. بەگوێرەی ئەو بۆچوون‌و ئەنجامگیریانەشی كە هەن، كۆی بارودۆخەكە چارەنوسی هەرێم‌و ناوچەكەش دەخەنە بەردەم ریسك‌و مەترسییەوە ([2]). ئەوەی پەیوەندی بە ئاستە عێراقییەكەوە هەیە، دەكرێت ئاماژە بە هەندێك لە لێكەوتەكانی بكرێت لەم تەوەرانەی خوارەوەدا:  1-    سێگۆشەی "شلۆقی"ی دەسەڵات: بەگوێرەی سیستمی جێبەجێكراوی پاش دەستوری هەمیشەیی (2005)، دەسەڵاتەكانی عێراق لەنێوان سێ پێكهاتەی سەرەكی دابەشكراون؛ سەرۆك وەزیران لە زۆرینەی شیعە، سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران (پەرلەمان) لە سوننەو سەرۆك كۆمار لە كورد، ئەم دابەشكردنە لە رواڵەتدا جێگیرو مسۆگەرە، بەڵام سنوری دەسەڵات‌و كاریگەرییان لە وردەكاریدا شڵۆق‌و گۆڕاوەو ملكەچی هەڵكشان‌و داكشانی تەرازو و هێزە ([3]). بەهۆی ئەوەی لە عێراقدا جێبەجێنەكردنی دەستورو یاسا بووەتە شتێكی باو و ئاسایی، هەروەها زۆر بڕگەی دەستور هەن لاستیكی‌و گشتگیرن‌و، هەندێكیشیان پێویستیان بە دەركردنی یاسایەو بۆیان نەكراوە، هەمیشە سەنگ‌و پێگەو هێز لای بكەرە سیاسییەكانە، هەر ئەو هێزو پێگەیەش رۆڵ دەبینێت لە تێپەڕاندنی پرۆژەیەك‌و پەكخستنی پرۆژەیەكی تر. ئەوەشی پەیوەندی بەپێگەی سەرۆك كۆمارەوە هەیە كە هی پێكهاتەی كوردییە بە گوێرەی ڕاڤەی دادگای فیدراڵی بۆ دەستور، مافی ڤیتۆی لەسەر یاساكان نییە وەك هاوشێوەی خولی یەكەمی "ئەنجومەنی سەرۆكایەتی" (2005_2009) ([4])، بەم پێیەش زیاتر پۆستێكی تەشریفاتییەو ناتوانێت ببێتە دیوارێكی ڕێگر لەبەردەم تێپەڕاندنی هەر یاسایەك، كە دژی بەرژەوەندیی كورد بێت یان لەگەڵیدا نەیەتەوە وەك ئەوەی لە یاسای قەرزكردندا ڕووی دا لە سەردەمی قەیرانی دارایی (2020)و ناڕەزایەتییە كوردییەكان نەبوونە هۆی مسۆگەركردنی پشك بۆ هەرێمی كوردستان تەنانەت لە قەرزیش، هەروەها  واژۆنەكردنی سەرۆك كۆماریش هیچ ئەنجامێكی لێ نەكەوتەوە ([5]). لە دەرەوەی هاوكێشەی سەرۆك كۆماریش بەهەموو پێوەرە دیمۆگرافی‌و سیاسییەكان، كورد لە چاو پێكهاتەی عەرەب (شیعەو سوننە) كەمینەیەو لەهیچ بارودۆخێكدا ناتوانێت لە "یاریی ژمارە" چ لە پەرلەمان‌و چ لە ئەنجومەنی وەزیران، خواستی خۆی بسەپێنێت، بۆیە تەنها بژاردەی بەردەستی خۆی لە بەهێزكردنی پێگەكەی‌و ڕایەڵەكانی هاوپەیمانێتی‌و خۆگونجاندنییەتی لەگەڵ هاوكێشە سیاسییەكان، ئەمەش گوتارو ئەجێندای هاوبەش‌و یەكگرتووی پێویستە لانیكەم لەنێوان ئەو هێزە سەرەكییانەی بەشدارن لە حكومەتی هەرێم، ئەگەرنا گوشارو داواكارییەكانیان سەنگ‌و قورساییی پێویست لەدەستدەدات‌و لایەنە پەرتەوازەبووەكان دەبنە ژمارە لەناو هاوپەیمانییە گەورە عەرەبی‌و تایفییەكانی تر.   2- شێوانی وێنە لە ساڵانەی 2006_2008 شەڕێكی تایفی گەورە لە بەغداو پارێزگاكانی تری ناوەڕاستی عێراق لەنێوان هێزە شیعەو سوننەكاندا هەڵگیرسا، هەر لەوكاتدا سەرۆك وەزیرانی عێراق (نوری مالیكی) پلانێكی بە پاڵپشتی هێزەكانی ئەمریكا بەناوی "سەپاندنی یاسا" ڕاگەیاند، بەهۆی بێمتمانەیی زۆریشەوە بە هێزە فەرمییەكانی عێراق، حكومەت پەنای بۆ بەشداریپێكردنی هێزەكانی پێشمەرگە برد بۆ پاراستنی ئاسایشی پایتەخت ([6])، هەر لە میانەیەشدا هێزی پارێزگاریی پەرلەمان كران بە كورد، كە تائێستاش هەر ئەوانن، لەم قۆناغەدا كورد رۆڵی ناوبژیوان‌و پارسەنگی قەپانیان دەگێڕا لە عێراق‌و، لە بەغدا سەرۆكایەتیی كۆمار لە هەولێر سەرۆكایەتیی هەرێم دەستپێشخەرییان دەكرد بۆ كۆكردنەوەی لایەنە ناكۆكەكانی عێراق، هەر لەم چوارچێوەیەشدا لە ساڵی 2010 لە هەولێر درێژترین چەقبەستنی سیاسی بە "رێككەوتنی هەولێر" كۆتایی هات‌و كابینەی دووەمی مالیكی خرایە سەر پێ ([7])،  بەڵام لە ئێستاشدا پاش پاشەكشەی پێگەی هەرێم‌و گەیشتنی ناكۆكییەكانی هەردوو هێزە سەرەكییەكەی كورد (پارتی‌و یەكێتی) بە لوتكە، وێنەكە پێچەوانە بووەتەوەو لەئێستادا سەرۆك وەزیرانی عێراق، محەمەد شیاع سودانی یەكێكە لە سێ نێوانگیر لەگەڵ نێردەی نەتەوە یەكگرتووەكان‌و سەرۆكایەتیی هەرێم لەنێوان پارتی‌و یەكێتی بە ئامانجی گەیشتنە رێككەوتن لەبارەی ئەو پرسانەی بەتوندی لەسەری ناكۆكن ([8]). سودانی لەدوا سەردانیدا بۆ هەرێم (15و 16ی ئازاری 2023) لە دەركەوتنی میدیاییدا ئەوەی بە سەركردە‌و حزبەكانی كورد گوت:" دەبێت هەرێمی كوردستان بەهێز بێت بۆ ئەوەی عێراق بەهێز بێت‌و عێراقیش بەهێز بێت هەرێم بەهێز دەبێت". هەروەها پەیامێكی ناواخنداریشی ئاڕاستەی پارتی‌و یەكێتی كردو گوتی:" پەیاممان بۆ لایەنە سیاسییەكان‌‌و سەركردەكانی هەرێمی كوردستان ئەوەیە،‌ یەكڕیز بن‌‌و ناكۆكییەكان وەلابنێن" ([9]). 2- جیاوازیی دیدگا لەبارەی پرسە هەستیارەكان لە سێ خولی یەكەمی پەرلەمانی عێراق‌و حكومەتی فیدراڵیدا (2005_2018)، لایەنە كوردییەكان بە وەرەقەیەكی هاوبەش لەبارەی پرسە جێگە بایەخەكانی هەرێمی كوردستانەوە لە حكومەتی فیدراڵ بەشداردەبوون، بەڵام لە كابینەكانی دواتردا بەهۆی ناكۆكییەوە وردە وردە پەیپەرە هاوبەشەكە نەماو بوو بە هەڵم، لە كابینەی ئێستادا كە هیی "محەمەد شیاع سودانی"یە بەهۆی جیاوازیی دوو هێزە حوكمڕانەكەی كوردستان (پارتی‌و یەكێتی) خەریكە دوو دیدگای جیاواز لەبارەی داواكارییە كوردییەكانەوە دروست دەبن. لەم میانەیەشدا ڕەنگە پرسی نەوت زەقترین نمونەی دوركەوتنەوەی پارتی‌و یەكێتی بێت لە گوتاری هاوبەشی جاران، بۆ نمونە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی لەگەڵ ئەوەیە نەوت ڕادەستی بەغدا بكرێت‌و "كوردستان ببێتە هاوبەشی شاری بەسرە"، دەربارەی ئەمەش لە كۆربەندی هەولێر (1ی ئازاری 2023) گوتی:" ئێمە ئامادەین لەسەر پرسی نەوت لەگەڵ بەغدا رێكبكەوین، بەڵام لایەنێك نایەوێت"، هەروەها داكۆكی كرد لەوەی "لە بەغدا دامەزراوەی فەرمی هەیەو هەر دامەزراوەیەك ئەركی خۆی ڕایی دەكات، وەزیر دەسەڵاتی هەیەو ئەركی خۆی بێ تەداخولكردن ڕایی دەكات". لەبارەی سیستمی قەزایی‌و دادگاشەوە بە دیاریكراوی جەختی كردەوە، "دادگا لە بەغدا سەربەخۆیەو كەس‌و لایەنی سیاسی ناتوانن تەداخولی بكەن" ([10])، دوو هەفتە پاش ئەمەش قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت كە بەرپرسی سكرتارییەتی یەكێتییە، لە حەوتەم دیداری سلێمانی (16ی ئازاری 2023) جەختی لەوە كردەوە گرنگ نییە بەلایانەوە كێ نەوت دەفرۆشێت، بەڵكو كێ بە زۆرتری دەفرۆشێت، ئەمەش ئاماژەیە بۆ قبوڵكردنی كۆمپانیای سۆمۆ تا ببێتە هەناردەكاری نەوتی كوردستان ([11]). ئەم دیدگایانەی یەكێتی لە كاتێكدایە كە بەشەكەی تری حكومەت كە پارتی دیموكراتی كوردستانەو سەرۆكایەتیی كابینەكەی بەدەستە، بەتوندی پێداگرە لەسەر ئەوەی كە ناناوەندێتی (لا مەركەزی) لە دۆسیەی نەوتدا مافی دەستورییانەی هەرێمی كوردستانە ([12])، بەر لە ئەویش سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی دەربارەی دۆسیەی نەوتی هەرێم بەهاوشێوەی بڕیارەكانی "دادگای شۆڕش"ی حیزبی بەعس چواندو جەختی لەوە كردەوە بە پاڵنەری سیاسی دەركراوەو، ئامانج لێی تێكدانی كەشی ئەرێنی نێوان هەولێرو بەغدایە ([13]). ئەم جیاوازی دیدگایەش لەسەر نەوت نمونەیەكە كە رۆژ بە رۆژ لەنێوان هەردوولا قوڵ دەبێتەوە، ئەگەر چی تاكتیكی شەڕی سیاسی هەردوولا بێت، یان هەڵقوڵاوی بەرنامە، بەگوێرەی ئاماژە بەردەستەكان كاریگەری زۆری دەبێت لە تێكدانی رێساكانی نەخشە سیاسییەكەی جاران كە تێیدا پارتی‌و یەكێتی یەك سیاسەتیان دەربارەی نەوت‌و وزە هەبوو لەسەر ئاستی عێراق بەوپێیەی لە ساڵی 2009 یەكەم هەناردەی نەوتی هەرێم بەسەرپەرشتی‌و بەشداریی تاڵەبانی‌و بارزانی‌و بە لێكگەیشتن‌و ڕێككەوتنی هەردوولا خرایە سەر پێ ([14])، تا دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی دژی یاسای نەوت‌و گازی هەرێم (15ی شوباتی 2022) یەكێتی بەئاشكرا هەر پشتیوانی گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێم بووەو لە هەموو ئەو كاردانەوانەدا بەشداربووە كە دژی بڕیارەكە دەرچوون (حكومەت‌و پەرلەمان). 4- پەرتەوازەییی سیاسی: لە دەمی قوڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی پارتی‌و یەكێتییەوە لە پاش ئۆكتۆبری 2022، سەردانی شاندەكانی هەرێم بۆ بەغدا دەستیپێكردووە بۆ دانوستان چارەسەركردنی پرسە هەڵواسراوە كەڵەكەبووەكانی نێوان هەولێرو بەغدا بەوپێیەی لە بەرنامەی كاری حكومەتدا وادە دیاریكراوە، ئەم شاندانە كە جگە لە پارتی وەزیری دارایی بزوتنەوەی گۆڕانیشی تێدایە. گوتاری پارتی، هەروەها میدیاو ڕاگەیەنراوە فەرمییەكانی حكومەت‌و ئەجێندای كۆبوونەوەكانی هەفتانەی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم، پشتیوانی زۆر لەو شاندانە دەكەن‌و بە نوێنەرایەتیی حكومەتی هەرێم دەیناسێنن‌و گوێ بە بایكۆتی یەكێتی نادەن، بەڵام یەكێتی سورە كە "شاندەكان حزبین‌و گوزارشت لە ڕای حكومەتی هەرێم ناكەن"! ([15])، ئەمەش ئاستێكی بەرزە لە دەرچوونی كێشەكان لە كۆنترۆڵ‌و گەیشتنی بە دەرەوەی هەرێم بەجۆرێك لە بەغدا خەریكە "جەمسەری هەولێر"و "جەمسەری سلێمانی" دەچێتە ناو ئەدەبیاتی سیاسییەوە. بە گەڕانەوەش بۆ دواوە، لە پاش هەڵبژاردنی ئۆكتۆبری 2021 پارتی چووە ناو هاوپەیمانێتیی سێقۆڵی سەدرو حەلبوسی "انقاذ الوطن"، بەڵام یەكێتی لە بەرەی چوارچێوەی هاوئاهەنگی شیعەدا مایەوە، ئەمەش وایكرد لەبری "هاوپەیمانیی كوردستان"ی جاران، دوو هێزی كوردی بەشدار لە دوو بەرەی سیاسی عێراقی هەبن‌و جەمسەری كوردی ون ببێت، لە ئەنجامی ئەمەش ئاڕاستەی سیاسیی هاوپەیمانییەكانی هەردوولا گۆڕاو لەكاتێكدا هەولێر لە پەنا پەیوەندییە فەرمییەكان لەگەڵ حكومەتی عێراق‌و هێزە پێكهێنەرەكانی، بووەتە ڕووگەی هاوپەیمانیی سیادەی سوننە (خەنجەرو حەلبوسی)، لەگەڵ هێزە سوننەو شیعەكانی تری دەرەوەی هاوپەیمانیی شیعی‌و نوێنەرایەتیی كەمایەتی‌و پێكهاتەكان ([16])، لەبەرامبەریشدا یەكێتی بەپێچەوانەوە، لەم میانەیەشدا بەدواداچونێكی "پەیمانگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست"ی ئەمریكی ئەوە دەردەخات بافڵ تاڵەبانی لە كۆبونەوەكانی لە بەغدا زیاتر لەگەڵ لایەنەكانی نێو چوارچێوەی هاوئاهەنگی شیعەو گروپەكانی نزیك لەوان بووە، بەڵام هیچ كۆبونەوەیەكی لەگەڵ ڕكابەرە سیاسییەكانی وەكو سەدرییەكان، گروپەكانی نزیك لە تشرینییەكان نەبووە، لە هەمووشی گرنگتر؛ هیچ كۆبونەوەیەكی لە بەغدا لەگەڵ پارتی نەبووە. ئەمە لەكاتێكدا هەردوولا هاوبەشن لە حوكمڕانی كوردستان‌و كۆمەڵێكی زۆر كێشەی كەڵەكەبوویان هەیە.   راپۆرتەكەی ئەو پەیمانگە ئەمریكییە، ئاشكرایكردووە لەماوەی 15 مانگی رابردوودا، سەرۆكی یەكێتی لەكۆی 139 كۆبوونەوە 93یانی لە بەغدای پایتەختی عێراق بووە، كە دەكاتە 67٪ـی كۆی كۆبوونەوەكانی‌و تەنیا 9٪ی كۆبوونەوەكانیشی كە 12 كۆبوونەوە لە هەولێر بووە. بەپێی خشتەیەكی نێو ڕاپۆرتی ئەو پەیمانگە ئەمریكییەش، لەنێو كۆبونەوەكانی بافڵ تاڵەبانی لە بەغدا، 33٪ی كۆبونەوەكانی لەگەڵ سەركردەكانی چوارچێوەی هاوئاهەنگی بووە. لەنێو سەركردە ناسراوەكانی لایەنە شیعەكانیش، بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ قەیس خەزعەلی، ئەمینداری گشتیی عەسایب زۆرترین جار كۆبووەتەوە كە 16 جار بووە. دوای ئەویش، 15 جار لەگەڵ ڕەیان كلدانی، ئەمینداری گشتیی "بابلیون"و 13 جاریش لەگەڵ موسەننا سامەرایی، سەرۆكی هاوپەیمانیی ئەلعەزم كۆبووەتەوە كە ئەویش هاوپەیمانی چوارچێوەی هاوئاهەنگی شیعەیە. پەیمانگەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاماژە بەوە دەكات، ئەو ستراتیژییەتەی ئێستا بافڵ تاڵەبانی‌و یەكێتی پەیڕەوی دەكات، بەشێكی دەرهاویشتەی گرژییە سیاسییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیە "نەیارەكەی هەولێر وایكردووە یەكێتی ناچار بێت بە دوای هاوپەیماندا بگەڕێت‌و پێدەچێت لە بەغدا دۆزیبێتییەوە" ([17]). مەترسیی قووڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی پارتی و یەكێتی فازڵ میرانی بەرپرسی دەستەی كارگێڕیی مەكتەبی سیاسیی پارتی نایشارێتەوە، ئەو ناكۆكییانەی پارتی‌و یەكێتی كاریگەری لەسەر بوارەكانی دیكەی ژیانی خەڵك‌و خزمەتگوزاری‌و پەیوەندی لەگەڵ بەغداو هەڕەشەكانی دەوروبەر هەیەو دەڵێت:" خۆ ئێمە لە سویسرا نین، لەم لا دۆخی سوریا، لەولا دۆخی عێراق، لەلایەكی دیكە دۆخی پەكەكەو توركیا، لەولایەش دۆخی ئێران‌و ئۆپۆزیسیۆنەكانی. ئێمە ئەگەر لەنێوخۆشماندا یەكگرتوو نەبین، بێگومان بارمان قورستر دەبێت" ([18]). هاوتای ئەمەش لە بەرەی بەرامبەرەوە شاناز ئیبراهیم ئەحمەد كە لە لوتكەی دەسەڵاتی یەكێتییەو لە بەغدا "خانمی یەكەمە"، باسی لەوە كردووە:" پەیوەندیی پارتی‌و یەكێتی باش نەبێت ئەم هەرێمە بەسەر هەموواندا دەڕووخێت" ([19]). جگە لە پرسی نەوت‌و بودجەو كێشەكانی هەرێم‌و بەغدا، نزیكترین پێشهات لەبەردەم هەرێمی كوردستاندا، هەڵبژاردنە كە دواخستنی بەهۆی ناكۆكیی پارتی‌و یەكێتییەوە كوردستانی خستوەتە لێواری بۆشایییەكی سیاسی، یاسایی، گلەیی‌و پەڵەی زۆری هێناوەتە سەری، لە دیمانەیەكی ئەلمۆنیتۆری ئەمەریكیدا بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، جەخت لەوە دەكاتەوە: "هەڵبژاردن پێویستەو دەبێت ئەنجام بدرێت‌و، هیچ بژاردەیەكی دیكەش نییە، ئەگەرنا دامودەزگاكانی حكومەت شەرعیەتی خۆیان لەدەستدەدەن". ئەم لێدوانەی بارزانی هۆشدارییەكی تری لەگەڵدا هاوپێچە كە "هیچ بژاردەیەكی دیكەو هیچ بیانوو و هۆكارێك نییە بۆ دواخستنی هەڵبژاردن. ئەگەر هەر لایەنێكی سیاسی بیەوێت بەربەست بخاتە بەردەمی هەڵبژاردن، ئەوا خۆی گۆشەگیر دەكات‌و هەڵبژاردن ئەنجامدەدرێت" ([20]). مانەوەی ئەم دۆخەش بەوجۆرەی كە هەیە مەترسی ئەوەی لێ دەكرێت تارمایی‌و بژاردەی دوو هەرێمی بكاتە ڕاستی، ئەگەر هاتو یەكێتیی نیشتمانی بۆ نمونە ئامادە نەبوو بەشداریی هەڵبژاردنەكە بكات، چونكە پارتی پێیوایە چاری تر نییەو بەبێ یەكێتیش ئامادەیە پرۆسەكە بەڕێوەببات. پێشنیارو بژاردەكان لۆید ئۆستن، وەزیری بەرگریی ئەمریكا كە بە نوێنەرایەتیی وڵاتەكەی هاتە هەرێم (ئازاری 2023) ڕایگەیاند "پێویستە سەركردەكانی كورد ناكۆكییەكانیان وەلابنێن‌و یەكبگرن بۆ بنیاتنانی هەرێمێكی پارێزراو و خۆشگوزەران لە كوردستانی عێراق" ([21]). ئەم داواكارییەی ئۆستن كە زیاتر زمانێكی دیپلۆماسییانەیە، لای نوێنەری سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق، جنین پلاسخارت، هۆشدارییەكی توندترەو لە دیداری زانكۆی ئەمریكی لە سلێمانی ئەوەی بیرهێنایەوە، كە لە پێش دوو ساڵ‌و لە بەشداریكردنی لە چالاكییەك (ئایاری 2021)، بەوە كۆتایی بە وتەكەكانی هێناوە، كە هەرێمی كوردستان تەنیا دوو بژاردەی لەبەردەستە: دەتوانێت یەكگرتوو بێت‌و روبەڕووی گەندەڵیی سیستەماتیكی ببێتەوەو برەو بدات بە ڕێزگرتن لە ماف‌و ئازادییە بنەڕەتییەكان، بەرەوپێشوەچوونێكی بەرچاو لەبواری ئاسایش‌و ئابوریی وەدەستبهێنێت. یان دەتوانێت شكستخواردوو بێت لە ڕێكخستنەوەی كاروباری ناوخۆیی‌و سەركێشیكردن بەو دەستكەوتانەی وەدیهاتوون لە دەیەكانی ڕابردوودا ([22]). لە دەرەوەی ئەم دوو بژاردەیەش پلاسخارت چارەسەرێكی كردارییانەی خستە ڕوو، كە دەكرێت هەرێم بچێتە ناو گفتوگۆوە سەرەڕای هەبوونی ناكۆكی نێوخۆیی‌و دانی بەوەدا نا كە هەندێكجار ناكۆكییەكان وا دەردەكەون ناتوانرێت كۆنترۆڵ بكرێن. بەگوێرەی ئەم ئەنجامگیری‌و ڕاسپاردەیەش، ئایندەی هەرێمی كوردستان لە لێواری مەترسیدایە بەهۆی ناكۆكیی قوڵەوە، باشترین‌و بەردەستترین بژاردەش ڕێكسختنەوەی تەوەرەكانی گرنگیدان‌و بەرێوەبردنی ناكۆكییەكانە بەجۆرێك ئاستەكانی بەغداو حكومەتی فیدراڵی جیابكرێتەوە لە پرسە ناوخۆیییەكانی هەرێم. ([1])  https://bit.ly/3TpWhw3 ([2])  https://bit.ly/3yNYDeO ([3])  https://bit.ly/40cXpFx ([4])  https://bit.ly/3FuVaW2 ([5])  https://bit.ly/42iJEHa ([6])  https://bit.ly/3JoSquC ([7])  https://bit.ly/3ZaMI5z ؛ https://bit.ly/3mYfZmo ([8])  https://bit.ly/3FsbaIo ([9])  https://bit.ly/40aekby ([10])  https://bit.ly/3yJMyXN ([11])  https://bit.ly/40dkIij ([12])  https://bit.ly/42hEzyO ([13])  https://bit.ly/3JOy7s3 ([14])  https://bit.ly/3To8Nfu ([15])  https://bit.ly/3mY33gk ([16])  https://bit.ly/3JKVhzq ([17]) https://bit.ly/3TmGMVA ([18])  https://bit.ly/3TlCH4a ([19])  https://bit.ly/3JgIDXj ([20])  https://bit.ly/3yFFJGM   ([21])  https://bit.ly/3JdfKvc ([22])  https://bit.ly/40794po ئه‌م  بابه‌ته‌ بۆ (خانه‌ی هزری كوردستان) نوسراوه‌

پشکۆ ناکام .......ئەم خانوە کارتۆنییەی بە "قەوارەی هەرێم"!! ناو ئەبرێ ، هەر لە دروست بوونیەوە ئەزانرا کە ڕۆژێک کۆتایی پێ ئەهێنرێ ، ئەگەر و نەگەری نیە بەڵکو "کەی و چۆن"ی هەیە ، چونکە ئەم خانوە کە دیوارەکانی بە ئاڵای کوردستان؛؛و داڵی حیزب و چەن دروشمێکی سواوی ژەنگ گرتوو ڕازێنراەوتەوە بەڵام بناغەی خانوەکە خەڵکانی تر دروستی کردوە ، لایەکی بناغەکە چیمەنتۆی تورکیە ،لاکەی تر چیمەنتۆی  ئێرانیە ، لەولاشەوە چیمەنتۆیەکی تێکەڵاوی هاوپەیمانەکانمانە!!! كە بەشی خۆیان تیا گل یاوەتەوە ، لە خواریشەوە گەرچی دیوارەکە کراوەیە بەڵام ڕۆژ نیە لەگەڵیا قەوارەکە توشی هەڵاو بگرە نەبێ ، کە ئەویش بەغایە ... ئەم خانوە کە نەوتێکی زۆری تیایە خاوەنەکانی بەردی بناغەی ئاگایان لە هەموو شتێکە و نەک بە بەرمیل بە لیتر و گاڵۆنیش چەنی لێ لرف ئەدرێ و خەشنۆش ئەکرێ ئاگادارن ، لەگەڵ ئەوەشا بێ دەنگن ، ئەو ئامانجە سیاسەی لە  بوونی قەوارەکە دەستیان ئەکەوێ تا ئێستا لەوە زیاترە کە لە خۆیانی تێک بەن ، بەڵام ئەمە تا سەر نیە ، چونکە چۆن ئەمریکا و هاوئەمریکیەکان سوور بوون لەسەر لابردنی"صدام" جا نەک چەکی تۆتۆمی چەرەس و گوێزیشی هەبوایە هەر ئەبوایە لێ ی بەن، ئەمڕۆش ئەوان پێویستیان بە پێگە "جوگرافی"یەکەی قەوارەکەیە ، کێ حاکمە و جۆن حوکم ئەکا و چۆن ئەدزێ موهیم نیە ، موهیم ئەوەیە وەک ناوچە چەن لە خزمەتی ستراتیجیەتی ئەمریکا و هاوەکانێتی ، تورکیا لایەکی خانوەکەی ئینتیداب کردوە و نەک کرێ نایا بەڵکو خودی قەوارەکە بوە بە دەغیلەیەکی گەورەی جەژنانە ئاسا  بۆی ، سوریا کە خۆی خواخوایەتی زوو زوو پیا نەکێشن کەچی ئەنجا حسابی تیپێکی دوو گۆڵی گەڕەک بۆ قەوارەکە ناکا ، بەغاش لە ڕووی دەستوورییەوە قەوارەکەی گوشیوە هەر لە هەولێرەوە ملێک سەری دەرهێنا بەغا بە دادگای فیدڕاڵی و پرینستپەکانی فیدڕاڵییەوە وایان پیا ئەکێشێ سەدجار مەعزەرەت هێنانەوە و خۆ بە عێڕاقی زان دادی قەوارەکە نایات..لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە ئەو خەڵکەی لەهەرێم ئەژین " قەرەج"یش بونایە هەر هەمان حسابیان بۆ ئەکرد چونکە ئەوان پێویستیان بە خاک و پێگە جوگرافییەکەیەتی ئیتر تۆ بەکام زمان بۆڵە بۆڵ ئەکەی وەک میسرییەکان ئەڵێن" ما یحسبوش".. دەسەڵاتی هەرێم لە خانوە کارتۆنییەکەی قەوارەکەیا لەسە بەڕەیەک دانیشتوە کە بەڕەی هاوپەیمانەکانە ، کەی ئەو دۆستە زۆر دێرینانەی !!! کورد  ئیشیان بە قەوارەکە تەواو ڕایئەکێشن و بە هەوای ڕاکێشانەکە دیوارە  ڕەنگاوڕەنگەکانیش ئەڕوخێن و چیرۆکەکەش بەیەک شێوە کۆتایی یەت کە لای خەڵک سەیر نابێ  چونکە خەڵک بە ئاش بەتاڵ وەک کۆتایی حکایەت ئاشنان ، ڕەنگە قسەکردن لەسەر ئاڵتەرناتیڤی قەوارەکە باسێک بێ کە لە مەبەستەکانی ئەم نووسینە نەبێ ، ئیتر هاوار هاواری " دەستکەوتی خوێنی شەهیدان" و ئەنفال و ..و...و...ئەچێتە خانەی "بۆ حەلاوی باس کە".. هەر بێ خانویەک بە موەقەت خانوی وەرگرت ئەبێ بزانێ ڕۆژێک پێ ی ئەووترێ  فەرموو بۆ دەرەوە....پرسیارەکە ئەوەیە دوای داڕمانی خانوەکە ، چادر بۆ دانیشتوانەکەی هەڵ ئەدرێ یان بە کەلاوەیی ئەخرێتە سەر بەغا ؟ یان بە جۆر و نرخێکی تر ئەدرێ بە کرێ...!!

له‌تیف شێخ مسته‌فا راپۆرتەکەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا بەتەواوەتی دەستی خستۆتە سەر پێشێلکارییەکانی دەسەڵاتدارانی ھەرێم بە حیزب و حوکمەتەوە. دیارە راپۆرتەکە زۆر دەقیقەو راستی پێکاوە، چونکە خۆیان چەند ساڵە ئەم قەوارەیان دروستکردوەو خۆشیان پاراستویانەو چەندین تیمیشیان بە رەسمی و ناڕەسمی لە ھەرێم بونیان ھەیە. کەچی بەداخەوە دەسەڵاتدارانی ھەرێم لەجیاتی بەدەنگەوەھاتنی و ھەوڵدان بۆ رێگریکردن لە پێشێلکارییەکان جارێکی ترو وەک پیشەی ھەمیشەییان سەعید سەحافەکەی خۆیان راسپاردوە راپۆرتەکە بەدرۆبخاتەوە، لەکاتێکدا ھیچ کەسێک گاڵتەشی بە وەڵامەکەی سەعید سەحافەکەی کورد نایەت و گاڵتەی پێ دەکەن، ھەروەک چۆن عێراقییەکان لە ساڵی ٢٠٠٣و لە ساتەوەختی روخانی سەدام گاڵتەیان بە کۆنگرە رۆژنامەنوسییەکانی سەعید سەحافەکەی سەدام دەکرد کە لەمبەری پردی کۆماری و لە حەوشەی ئۆفیسەکەی دەیوت درۆیە ئەمریکییەکان نەیانتوانیوە بێنە بەغداوەو لەناو فڕۆکەخانە لەناومانبردوون کەچی لەھەمان کاتدا میدیاکان سەرەتاکانی گەیشتنی تانکی ئەمریکییەکان لەبەری ئەوبەری پردەکە پیشان دەدا.  ئەم راپۆرتە وەک راپۆرتی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی چاودێری مافی مرۆڤ «وەک ھیومان رایتس ۆچ و ئەمێنیستی و نەتەوە یەکگرتوەکانیش» نیە، ئەم راپۆرتە ھی وەزارەتی ده‌رەوەی ئەمریکایە بەدڵنیاییەوە کاریگەری و لێکەوتەی سیاسی دەبێت. دەتوانین بڵێین سەرەتای گەڕانه‌ بەدوای بەدیلدا، بەدیلەکەش دەکەوێتە سەر شانی خەڵکی کوردستان.

ئارام سەعید وەڵامێک بۆ نوسینگەی راسپاردە نێودەوڵەتییەکان لە کوردستاندا دەسەڵات کۆنترۆڵی بەسەر حکومەت و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و کەرتی تایبەت و میدیاو دەسەڵاتی دادوەریدا هەیە، هەربۆیە گۆڕانکاری لەناو سیستەمەکەوە قورس بووە. لەم جۆرە حاڵەتانەدا زۆر گرنگە چالاکوانان و رێکخراوە سەربەخۆکان و میدیای ئازاد داوای پشتیوانی لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و کۆمەڵگەی جیهانی بکات بۆ ئەوەی فشار بخرێتە سەر دەسەڵات بۆ ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ و پرەنسیپە دیموکراسییەکان. کاتێک ڕووبەڕووی حکومەتێک دەبێتەوە کە کۆنترۆڵی تەواوەتی بەسەر هەموو لایەنەکانی کۆمەڵگادا هەبێت، زۆر گرنگە داوای پشتیوانی لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بکرێت، کاربکرێت بۆ دروستکردنی تۆڕو هاوپەیمانی و کەڵکوەرگرتن لە سۆشیال میدیاو پلاتفۆرمە دیجیتاڵییەکان، لێپرسینەوە لەگەڵ ئەوانەی لە دەسەڵاتدان لە ڕێگەی میدیاوە. لەکاتێکدا هاونیشتمانیان نەتوانن بە ڕێکخستنی ناڕەزایەتی و بەشداریکردن لە خۆپیشاندان مافەکانیان بەدەستبهێنن، ئەوا پەنابردن بۆ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئاشکراکردنی پێشێلکارییەکانی حکومەت بۆ مافەکانی مرۆڤ و بەرەوپێشبردنی شەفافیەت و لێپرسینەوە ئەرکێکی گرنگە.. هەروەها ئاشکراکردنی گەندەڵی و ڕاپۆرت لەسەر پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ و لێپرسینەوە لەگەڵ ئەوانەی لە دەسەڵاتدان دەبێتە چالاکییەکی گرنگ و ئالەوکاتەدا نوسینگەی راسپاردە نێودەولەتییەکان دێتە سەر خەت و دەیەوێت ئەو تەنها دەرگایەش لەسەر خەڵک دابخات. ئەگەر حکومەت چارەسەری پرسی مافی مرۆڤ و توندوتیژی دژ بە ڕۆژنامەنوسان لە کوردستاندا پێ ناکرێت، ئەوا ئامانجی هەبوونی فەرمانگەیەکی لەوشێوەیە بۆ راسپاردە نێودەوڵەتییەکان زیادەیەو بودجەکەی بۆ باشترکردنی دۆخی مافی مرۆڤ بەکاربێت باشترە.. چونکە گەر سەرنج بدەین ئەو نوسینگەیە ناتوانێت پێچەوانەی راپۆرتەکەی وەزارەتی دەره‌وەی ئەمریکا بسەلمێنێت، لەمەسەلەی دامەزراندنی سەرۆکی زانکۆکاندا کە دەڵێت بە تەزکیەی حزبیەو هەروەها مامەڵەی خراپی دەسەڵات لەگەڵ رێکخراوە ناحکومییەکاندا هیچ وەڵامێکی نیە کە بتوانێت قەناعەتمان پێ بکات. پێویستە حکومەت درک بەوە بکات کە بەرگریکردن لە مافەکانی مرۆڤ و دەستەبەرکردنی سەلامەتی ڕۆژنامەنووسان تەنها ئەرکێکی ئەخلاقی نییە، بەڵکو ئەرکێکی یاساییشە. دەبێت حکومەت کار بکات بۆ داننان بە پێشێلکاریەکانداو چارەسەرکردنی ئەو تەحەددایانەی ڕووبەڕووی هەرێم بوونەتەوەو هەنگاو بنێت بۆ چارەسەرکردنیان بە شێوەیەکی شەفاف و لێپرسینەوە نەک تەنها خەریکی وەڵامدانەوە بیت. پشتگوێخستنی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ و توندوتیژی بەرامبەر بە ڕۆژنامەنوسان بەرهەمی کلتورێکە کە سەروەری یاسای تیدا نیە. هەروەها زیان بە ناوبانگی هەرێم و حکومەت دەگەیەنێت لە چاوی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، هەروەها دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی پشتیوانی و پشتگیری ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان. زۆر گرنگە رێکخراوەکان و میدیا بەشێوەیەکی سەربەخۆ کاربکەن و لەژێر کاریگەری فشارە سیاسییەکان یان لایەنگرییەکاندا نەبێت. پێویستە سەرنجی سەرەکی لەسەر چارەسەرکردنی ئاستەنگەکان و دڵنیابوون بێت لەوەی کە حکومەت لێپرسینەوەی لەگەڵ دەکرێت لەسەر کارەکانی. ئەمەش تەنها بە شەفافیەت و گفتوگۆو هاوکاری نێوان حکومەت و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەدەست دێت.

د. هەژار مەعروف  ئەسڵەن مێژو چیە جگە لە چەند پەڕەیەکی نوسراو لە لایەن چەند نوسەرێک کە مەگەر هەر خۆیان و پاشا و سەرۆکەکانیان بزانن چەند درۆ و چەند شێواندن و شاردنەوەی ڕاستیەکانی تێدایە! مەگەر مێژو چیە جگە لە نوسینەوەی بەسەرهاتی باشی و ڕاستی و دادپەروەی و جوامێریی سەرکەوتوەکان و ناشیرینی و ترسنۆکی و خراپیی شکستخواردووەکان ؟ نەنە وباپیرە نەورۆز! ئەوە گرنگ نیە هەمو ڕاستی و وردەکارییەکانی ئێوە نەزانین، مەگەر  ژیان و بەسەرهاتی نەتەوە جۆراوجۆرەکانی ئەم دنیایە کە دەیبیسین یا بە فلیمە پرشنگدارەکانیان دەیانبینین هیچیان بە بەڵگەی DNA و بە بەڵگەی فۆتۆگرافیی فۆتۆشۆپ نەکراو و بە وێنە و دەنگی ڤیدیۆیی تەزویر نەکراو و بە دۆزینەوەی شوێنەواری خانوسازی و ئێسک و پروسکی پاڵەوانە ناودارەکانیان سەلمێنراون؟  نان ئەو نانەیە ئیمڕۆ لە خوانە! بێ گوێدانە ئەوەی کوردێک موسوڵمانی شیعەیە یا سونە، یا یارسا (کاکەیی) و ئیزدیە یا زەردەشتی یا بڕوای بە هییچ ئاینێک نیە (ئاتێئیست) ئیمڕۆ بەدەگمەن کوردێک دەبینی لە هەر چوارپارچەکەی کوردستان و لە ناو کوردی ئاوارە و دەربەدەری هەمو ئەم دنیایە، کە دڵی بۆ نەورۆز و بە نەورۆز لێنەدا و نەکەوێتە پرتە پرت و خورپە، ئەسڵەن بە تایبەتی لە ئەوروپادا ئەم دۆخەیان ناوناوە (تا) ی نەورۆزی کوردان. بەدەگمەن کوردێک دەبینی ئەگەر لێشی قەدەغەبکرێت لە نەورۆزدا لە ناو دڵی خۆیدا مۆمێک بۆ نەورۆز دانەگیرسێنێ.  ئەوە ڕاستە کە گەلانی تری ناوچەکە هەتا هیندستان و نەتەوە یەکگرتوەکانیش نەورۆز پیرۆزدەکەن، بەڵام پیرۆزکردنی گەلانی ناکورد بۆ نەورۆز پەیوەندیی بە پیرۆزکردنی وەرزی بەهارەوە هەیە کە چۆن پاڵ بە زستانی توش و سەرماوە دەنێ و خۆی بە هەتاوی گەرم و تاوەباران و چرۆی درەختان و خونچەی گوڵە کێویەکان دێتەوە مەیدانی ژیانێکی پڕ لە هیوا و کار و ئازادبون لە چواردیواری ماڵ. بەڵام پیرۆزکردنی کورد بۆ نەورۆز جگە لە پیرۆزکردنی بەهار و گرنگتر لە مە واتا و ڕۆحی نەورۆزە بۆ ئینسانی کورد کە ئەمەیە:  لە ڕابوردوی نەتەوەی کورددا و لە سەر خاکی کوردستانەکەی وەک لە هەمو وڵاتانی دنیادا پاشا و سەرۆک و میر و بەگ و ئاغا و سان و... هەبون جا کوردی خۆجێی بوبن یا ناکوردی زاڵم و داگیرکەر. لە شوێن کات و لە بۆنەیەکی تایبەتیدا زۆرینەی خەڵک گەشتۆتە تینیان و بەرامبەر بە فەرمانڕەوا زاڵمە کوردە یا ناکوردەکە ڕاپەڕیون و دەستیان لێوەشاندوە و هەندێ جار سەرکەوتوبون لە لادانی یا لەناوبردنی کەسی ستەمگەر. ئەوە گرنگ نیە ئێمە ئێستا نەتوانین بیسەلمێنین کە زوحاک داگیرکەرێکی زاڵمی ناکورد بوە و کاوەی ئاسنگەریش  کورد بوە وبە چەکوشەکەی زوحاکی لەناوبردوە و خەڵکە کوردەکەی ڕزگارکردوە. زوحاک ڕەمز و هێمایە بۆ دەسەڵاتدارێک کە باوان و دایانمانی چەوساندۆتەوە ، کاوەش سیمبۆلی پاڵەوانێکە خەڵکە ستەمدیدەکەی ڕزگارکردوە. ئێستا ئاوای لێهاتوە کە هیچ نەتەوەیەک و هیچ مرۆڤێکی تاک لەم دنیایەدا بە هێندەی کورد لەگەڵ بەسەرهاتی کاوە و زوحاک و چیرۆکی نەورۆز تێکەڵ نەبوە و بە هی خۆی نازانێ، تۆوی نەورۆز لە کۆهەست (اللاشعور الجماعي) و کۆبیری (الفکر الجماعي) (collective unconsciousness) ی هەمو ئینسانێکی کورد دا چێنراوە، تەنانەت لە دڵ و دەرونی زانایەکی ناوداری موسوڵمانی وەک ڕۆحشاد(مەلا عەبدولکەریمی مودەریس) یش دا کە لە سەردەمی سەدام دا فتوادەدات کە بە جەژن دانان و پیرۆزکردنی نەورۆز هیچ بەرکەوتنێکی نەباش و نەرێنیی نیە لەگەڵ بنەماکانی ئاینی ئیسلام دا.ڕۆحی نەورۆز ئەمەیە کە ئینسانی کورد هەتا سەر ناچەمێتەوە بۆ هیچ زاڵمێکی ناکورد یا کورد ، وە لە ئەستوربونی ئەو زوڵمەدا کاوەکان بە چەکوش و شمشێرەکانیانەوە هەڵدەکوتنە سەر زاڵمەکان و کوردستانیان لێ پاکدەکەنەوە. لە ڕوی تەندروستیی دەرونیی تاکەوە  زۆر گرنگە هەمو نەتەوەیەک کۆمەڵێک سونبول و ڕەمز و هێمای هاوبەشی هەبێت کە دەبێتە ناسنامە یا شوناسی (identity) ئایدیۆلۆجیی هاوبەشی هەمو تاکێکی ئەو نەتەوەیە ، بۆ کورد یەکێ لە سونبولە ئەرێنیە موقەدەسەکان جەژنی نەورۆزە کە نابێت هەرگیز لە ژێر هیچ بەهانەیەکدا لە دڵ و دەرونمان دا کاڵبێتەوە.  بەداخەوە سونبولی نەرێنیشمان هەیە بۆ نمونە (شەڕی براکوژی) و(ئەنفال و هەڵەبجە) و (کۆمەڵکوژی و دەسدرێژی سێکسیی کوردانی ئێزدی). وەک چۆن جولەکە (هۆلۆکاوست) لە بیرناکەن ئێمەش نابێت هەرگیز (ئەنفال و هەڵەبجە) و(کۆمەڵکوژی و دەسدرێژی سێکسیی کوردانی ئێزدی) لە بیربکەین کە بنی بنەوەی تاریکیی چەوساندنەوەی کورد دەردەبڕن و ساڵانە دەبێت یادبکرێنەوە.

  رابەر تەڵعەت     کاریگەریی هەرێمی کوردستان لە هاوکێشە (ژیۆ-سیاسییەکانی) ناوچەکەدا، لەپاڵ پێگە دەستورییەکەی لە چوارچێوەی عێراقی فیدڕاڵدا؛ تایبەتمەندی و زەمینەیەکی جیاوازی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتیان داوە بە قەوارەی هەرێم و پێکهاتە سیاسیەکەی.    سەرچاوە و رەهەندەکانی دەسەڵاتیش لە چوارچێوەی هەرێمی کوردستاندا، بەپێی ئەو زەمینە و تایبەتمەندیانە جیاوازن، کە دەکرێ گرنگترینیان لە پێنج رەهەنددا شی بکەینەوە:  １.    پارتە سیاسیەکان.  ２.    سامانی سروشتی. ３.    بونیادی نەریتی و کۆمەڵایەتی. ４.    رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی. ５.    ئاکتۆرە دەرەکیەکان.  پارتە سیاسیەکان، بەتایبەت پارتی و یەکێتی کە سەرچاوەی ئابووری و سەربازییان بەدەستەوەیە، لەپاڵ بەخشینەوەی پارە و دروستکردنی بەرژەوەندی بۆ لایەنگرەکانیان؛ رۆڵ و کاریگەریی یەکەمیان هەیە لە ئاراستەکردنی شانۆی سیاسی و ئیداری هەرێمی کوردستانی عێراق.  پارتە سیاسیەکان پێکهێنەری قەوارەی حکومەتی هەرێمی کوردستانن، پارتی و یەکێتی وەک شەریک و دامەزرێنەری دامودەزگا سیاسی، ئەمنی، سەربازیی و ئیدارییەکانی ئەم حکومەتە، لەگەڵ شەراکەت و پێککردنێکی رەمزی حزبەکانی تر، خاوەن و بەرپرسی سەرەکین لەو دینامیکە کۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسیانەی کە دەسەڵاتی ئەم هەرێمە پێکدەهێنن.  لەڕووی سامانی سروشتیەوە؛ هەرێمی کوردستان دەوڵەمەندە بە سەرچاوەی نەوت و گاز، ئەمانەش سەرچاوەی بەرچاوی دەسەڵات و هەژمونن. کۆنترۆڵکردنی ئەو سەرچاوانە توانیویەتی سەروەت و سامان و نفوزێکی بەرچاو بۆ پارتی و یەکێتی دابین بکات. هەردووکیان تۆمەتبارن بە خراپ بەکارهێنانی ئەو سەرچاوانە. دوورکەوتنەوەی نێوان خەڵک و حکومەت، فراوانبوونی پانتایی ناڕەزایەتیەکان، پەراوێزی دەنگە ناڕازییەکان بەڕیژەی %25-35 کە بایکۆتی دەنگدان دەکەن، یان دەنگ بە هەر پارت و کەسێکی ناڕازی دەدەن، پەیوەندی بە دابەشکردن و خراپ بەکارهێنانی ئەو سامانەوە هەیە.  بەکارهێنانی مەحسوبیەتی سیاسی؛ بۆ دەسکەوتی شەخسی و توانایی بەکارهێنانی هێز، رۆڵی بونیادی نەریتی و کۆمەڵایەتی (دامودەزگاکانی خێڵایەتی و هۆز) ی وەک رەهەندێکی دیکەی دەسەڵات لەناو نەخشەی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی هەرێمی کوردستاندا زیاد و بەرچاو کردووە. پەیوەندی و تۆڕەکانی خێڵ و بنەماڵەکان، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە سیاسەتی هەرێمی کوردستاندا، سەرکردە خێڵەکییەکان کاریگەریی بەرچاویان بەسەر خەڵک و شوێنکەوتوانیانەوە هەیە، دەتوانن پاڵپشتی و سەرچاوە پێشکەش بە پارتە سیاسییەکان بکەن، ئەمەش دەتوانێت گرینگ بێت لە دروستکردنی هاوپەیمانی و بەدەستهێنانی پشتیوانی هەڵبژاردن.  رێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی (کۆمەڵەکان، ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، گروپەکانی ژنان، سەندیکاکانی پیشەوەران و،...هتد)، رەهەندێکی دیکەی دەسەڵات پێکدەهێنن لە هەرێمی کوردستاندا. ئەم گروپانە دەتوانن بیروڕای گشتی ئاراستە بکەن و بۆ چارەسەرکردنی پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان فشار بخەنە سەر پارتە سیاسییەکان و حکومەت. بەڵام هێشتا لاواز و ناکارا دەردەکەون! بۆ؟ چونکە کۆمەڵگای مەدەنی بەگشتی لاوازە و لەژێر هەژموونی کۆمەڵگای سیاسیدایە. رێکخراوەکان وەک ئەنجامی کۆمەڵگای مەدەنی، کاتێک دەتوانن رۆڵی خۆیان بگێڕن کە ( بەرهەمهێنانی سەرمایەی ئابووری و مەعریفی، سەروەریی یاسا و فەزای گشتی) بەدەر بن لە ئیرادەی دەوڵەت و نوخبەی سیاسی، سەربەخۆ بن و لەسەر پێی خۆیان وەستا بن.  ئاکتۆرە دەرەکیەکان؛ لەوانە وڵاتانی دراوسێی وەک تورکیا و ئێران، هەروەها ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی وەک نەتەوە یەکگرتووەکان و یەکێتی ئەوروپا، یان ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی؛ دەتوانن کاریگەرییەکی بەرچاویان لە سیاسەتی هەرێمی کوردستاندا هەبێت. ئەم ئەکتەرانە دەتوانن بودجە و پشتیوانی سیاسی و سەربازی بۆ پارتەکان و حکومەتی هەرێم دابین بکەن. دەتوانن کاریگەریی باش و تێکدەرانەشیان هەبێ، فشار بۆ سەر ناوخۆی هەرێمی کوردستان دروست بکەن، ئەگەر مەبەستیان بێ ئیرادەیەکی سیاسی دیاریکراو بەسەر لایەنەکاندا فەرز بکەن. لە ئێستا و لەماوەی رابردووشدا؛ کاریگەریی ئەو ئاکتۆرانە بە زەقی بەسەر هەرێمی کوردستاندا بینراوە و بەردەوامیش دەبێ.  ئەنجام؛ رەهەند و سەرچاوەکانی دەسەڵات لە هەرێمی کوردستانی عێراقدا ئاڵۆز و فرەلایەنە. کاریگەریی هەر یەکە لەو سەرچاوە و رەهەندانەش بەشێوەیەکی ڕێژەیی بەپێی هەلومەرج و بارودۆخی گشتی دەگۆڕێت. تێگەیشتن لە داینامیکی کارکردن و دابەشبوونی ئەو رەهەندانە، کاریگەرییان بەسەر یەکەوە یان کارتێکرانیان بە فاکتەری ناوخۆیی و دەرەکی؛ بۆ رای گشتی و ناوەندەکانی رۆشنبیریی و ئەکادیمیا گرنگە بۆ ئەوەی یارمەتیدەر بێت تا بە چاوێکی واقعیانەوە بۆ دۆخی سیاسی و حوکمڕانی هەرێمی کوردستان بڕوانین، لەو روانگەیەوەش پێشنیاری ستراتیژی باشترکردن و چاککردنی ئەو پڕۆسەیە بکەین کە چارەنووسی هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەی بەرەو داهاتوویەکی باشتر و گەشتر دەبات.  

چیا عەباس کوردبوون، وەک نوسەری عێراقی، حسن العلوي، لەسەر "عروبة" دەڵێت: مانای  ئینتمایە بۆ نەتەوەو هیچ ناوەڕۆکێکی سیاسی نیە. دەشێت موسڵمانێک کوردپەروەر بێت و هاوکاتیش مارکسیەکیش بەهەمان شێوە، بۆیە کوردبوون لە هەستی ئینتما زیاتر نیە، کاتێک دێینە سەر کوردایەتی ئیتر ناتوانرێت لە ناوەرۆک و مانا سیاسییەکانی داببڕێت. داگیرکردنی کوێت و حزوری بەهێزی ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی لە نیشتمانی عەرەبی شکستی سیاسی بزوتنەوەی نەتەوەیی عەرەبی لە بەردی ئەلحەد نزیکتر کردەوە. پێشتریش پرۆسەی سیاسی ئەو بزوتنەوەیە لە چەندین بواری هەستیاردا دوچاری شکست بووبوو، چ لای ناصریەکان (میسر)و چ لای بەعسییەکان (سوریاو عیراق)و چ لای رەوت و ئاڕاستە نەتەوەییە سۆشیالیست و چەپڕەوەکان (یەمەنی باشورو زەفارو لیبیاو جەزائیر). لە کۆتایی سەدەی نۆزدە عبدالرحمن احمد بهائي الکواکبي گەورەترین بیرمەندی هزری هەستانەوەی نەتەوەیی عەرەبە، کتێبەکەی "طبائع الاستبدادو مصارع الاستعباد" گرنگترین کتێبی عەرەبیە لە سەدەی نوزدە، لە سایەشیدا بزافی نەتەوەیی عەرەبی دەسکەوتی گەورەی بەدەستهێنا، عەرەب بە "نهضة القومیة العربیة" پێناسەی دەکەن، ئەم هەڵسانەوەیە بەردەوام بو تا هەفتاکانی سەدەی رابوردوو، لەوانە بەدەستهێنانی سەربەخۆیی لە میسر، جەزائر، لیبیا، سودان، یەمەن، عیراق، سوریاو چەند وڵاتێکی تر، پێش دەرکردنی کۆنۆڵیالیزم بزافەکە سەرکەوتووش بو کە "غنیمة" لە کڵتوری دێرێنی عەرەبدا بگۆرێ بۆ ئابوری، عەشرەت بۆ کۆمەڵگاو دەسەڵاتی خێڵ و بنەمالە بۆ دەوڵەت. لەو سەردەمانەدا هەڵچونێکی نەتەوەیی بەرفراوانی بەهێز سەرتاپای نیشتمانی عەرەبی وروژاندبوو، ناشێت کێشەی فەڵەستینیش لە دەرەوەی ئەم هەڵچونەدا ببینین. لەو قۆناغەدا بزافەکە بەگشتی هەڵەیەکی ستراتیژی گەورەو هەستیاری کرد، ئەویش: پێرەوکردنی هزری شمولیەت لەو "هەڵسانەوەدا"، وەک دروشمەکانی: من المحیط الی الخلیج، امة عربیة واحدة ذات رسالة خالدة، وحدة، حریة و اشتراکیة، هاویشتنی ئیسرائیڵ بۆ ناو دەریا. بێگومان هەڵگران و خاوەنەکانی ئەم هزرانە یەک بەدوای یەکدا شکستیان دروێنەکرد: شکستی یەکگرتنی میسرو سوریا، پارچەپارچەبوونی حزبی بەعس نێوان عێراق و سوریا، لەتبوونی یەمەن، سەرهەڵدانی جەمسەرگەری نەتەوەیی نێوان ناصریەکان، بەعسییەکان، ناو خودی هێزەکانی مقاومەی فەلەستینی (نمونەکانی فتح و جۆرج حەبەش و نایف حەواتمەو توندڕەوەکان)، بێبەهابوونی (الجامعة العربیة)، لە لایەکی تریش بەرەی موحافزکاری سعودیەو ئوردن و مەراکش و مێرنشینەکانی کەنداو. نەتەوەی عەرەب لەو دۆخانەدا دەستی بە کڵتوری رەسەنی ئەدەبی و هونەری خۆیەوە گرتبوو، ام کلثوم، فیروز، نجیب محفوظ..تاد وەک سیمبۆڵێکی بەهاداری نەتەوەیی.   سەدام حسێن، قەزافی، نومەیری، بۆتەفلیقە لە سەرکردە تازەهەڵکه‌وتووەکانی ئەو دۆخە ئاڵۆزە نەیانتوانی بۆشایی پاش لاوازبونی سەرکردە کلاسیکییەکانی بزافی نەتەوەیی عەرەب پڕبکەنەوە، وەک ناصرو حافظ الاسدو بۆرقیبەو سنونی و بن بلاو جۆرج حەبەش و مێشیل عەفلەق و.. تاد.  لەم بۆشاییە سیاسی و فیکریەدا تاکە هێز کە توانی دۆخەکە بقۆزێتەوە تەوژمی بە هێزی پان ئیسلامیزم بوو، لەوەی پێی دوترێت "بەهاری عەرەبی" توانیان پێگەی سیاسی و حوکمڕانی خۆیان لە زۆر وڵاتدا بچەسپێنن، وەک لە میسر، جەزائیر، لیبیا، فەلەستین، سودان و تاڕادەیەک لە سوریا، پاش روخاندنی سەدامیش لە عێراق بە شیعەو گروپە تێرۆریستە سوننەکان.  لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتەکانی فەڵەستینیەکانیش بەرەی نەتەوەیی بوو بە دوو لەتەوە: میانڕەوەکان و توندڕەوە موسڵمانەکان، لەم دۆخەدا تەنها وڵاتە شانشین و مێرنشینە عەرەبیەکان تاڕادەیەکی بەرچاو بەیەکگرتویی و ئارامی ماونەتەوە، وەک لە سعودیە، مەراکش، ئوردن و مێرنشینەکانی کەنداو. توندڕەوە ئیسلامیەکانی بەشێکی ئەم وڵاتەنەش بوونە سەرکردەو بەڕێوەبەری بەهێزترین هێزە تێرۆریستەکانی دنیا لە دەرەوەی سنوری وڵاتەکانی خۆیان: ئوسامە بن لان، جبرایل، ظواهری، زەرقاوی و..تاد. ئێستا شتێکی ئەوتۆ نەماوە پێێ بوترێت: پرۆژەی سیاسی بزافی نەتەوەیی عەرەب، بەشێکی زۆری ئەوەی لە چەند ناوچەیەکی ژێر دەسەڵاتی فەڵەستینییەکان بەناوی بەرگرییەوە رودەدەن ئاوێنەی ئەجێندا ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکانە و خزمەتی بە پرسی نەتەوەیی عەرەب نەکردووە.  رێڕەوی هزری سیاسی نەتەوەیی ئەزمونی هەرێمی کوردستان لەدوای راپەرینەوە ئەم نمونەیەی شکستی سیاسی بزافی نەتەوەیی عەرەبمان بەبیر دەهێنێتەوە. بۆخۆم مێژوو و سەرهەڵدانی هزری سیاسی بزافی کوردایەتی لە باشور بۆ پسپۆرو مێژوناس و شارەزاکان جێدەهێڵم، باسی ئەوە دەکەم بینومن و زانیومن.  هەرێمێکی بچوکی لەتبوو لە بەشێکی باشوری کوردستان، دابەشبونی سیاسی لەسەر بنچینەکانی مێژوویەکی گومانلێکراو و ناڕون،  گەمەکردن لەگەڵ دەرو دراوسێی نەیارو ناحەز، هەرێمێکی تەنراو بە بنکەی سەربازی و هەواڵگری داگیرکەران و دوژمنانی کورد، غیابی پەیامێکی نەتەوەیی هاوبەش بۆ دەرەوەی سنورەکانمان، گرتن و راوکردنی تێكۆشەرانی کورد بەبەرچاوی دەسەڵاتی کوردەوە لەسەر خاکی نیشتمانی خۆیان لەلایەن داگیرکەرو دوژمنان و..تاد.  گەر ئەمانە ئاماژەی زەق نەبن بۆ شکستی سیاسی چ مانایەکی تر دەگەیەنێنن، تەنها لە راگەیاندنە ئاڕاستەکراوەکاندا ئەم شکستانە بەسەرکەوتن وەسف دەکەن. ئەوەی شکستخواردووەکان شانازی پێوەدەکەن تەنها بەشێکی مێژوی خەبات و قوربانییەکانیانە، لەوە زیاتر لەدوای خولەکانی شەڕی ناوخۆ، دوو ئیدارەیی، حوکمڕانیەکی سەقەتی گەندەڵبوو، کارەساتەکانی ٣١ ئۆگۆست و ١٦ ئۆکتۆبەر هیچ سەرمایەکی نەتەوەییان بۆ گەنجینە مێژوییەکەیان زیاد نەکردووە، چیرۆکەکانی تر زۆرن، خەڵک لە وردو دروشتیان بەئاگایە. ئەم شکستە سیاسییە نەتەوەییە هاوکات نەبۆتە زەمینەخۆشکەر بۆ سەرهەڵدانی پان ئیسلامی توندڕەو، بەڵام دەسەڵاتی کوردی ناچارکردوە نەرم و نیان بێت بەرامبەر سەرهەڵدانی چەندین ئاڕاستەو کەسایەتی ئیسلامی کە گومانی جدی لە نیەتەکانیان دەکرێت، پێموایە ئەمەش بۆ رازیکردن و دەغدەغەدانی ئێران و تورکیایە، چونکە دەسەڵاتی ئێستای کورد لەباشور بێ ئەو دوو وڵاتە دەبێت لەسەر حەسیرێکی شڕو شێدار شەو بەسەر ببات. هاوکات شکستی سیاسی بزافی نەتەوەیی کورد لە باشور سنوردراو کراوە، چونکە زۆرینەی هێزە نیشتمانپەروەرەکانی بەشەکانی تری کوردستان قەڵغانێکی جوگرافیای نەتەوەییان بەدەوری ئەم هەرێمە بچوکەدا داناوەو لە ناویشیدا زیادە بۆ هێزەکانی ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی خاوەن هێزو پێگەن، لەو باوەڕەدام بێ بوونی ئەوان دەبینە نێچیرێکی ئاسان راوکراو. لەگەڵ ئەمانەشدا پاشەکشەیەکی سیاسی نەتەوەیی کەمەرشکێنەر بەرێکراوە. حکومەتی هەرێم لەسەر نیو پێ بە گاگۆڵکێ دەڕوات، پەرڵەمانەکەمان سەرو بەری لەیەکتر جیانەکەیتەوە، دەبێت والیەکانی حوکمڕانیە لۆکالییەکان بۆ بلاطی سوڵتان بچەمێنەوە، بازاری دەڵاڵەکانی بازرگانی گەرمە، بۆ پاکەتێک جگەرەو جوتێک پێڵاوی لاستیک دەبێت دووجاری نرخەکەی سەرانەیان بدەیتێ. نەژمارە نایەت کە بە شاندو کەسایەتی لەگەڵ رەتڵێک لە حیمایە لە دەروازەکانی بەغداد دەدەین و بە کورتی و کوردی داوای شەفاعەت و بەخشندەییان لێدەکەین، چەند کێڵگەیەکی نەوت و گازی نیشتمانمان کردوە بە "ورقة التوت"ی چیرۆکی ئادەم و حەوا. ئابوریمان کردۆتە غەنیمە بۆ حزب و بنەماڵەو جەمسەر، دەوڵەتمداریمان بە خەسڵەتاکانی بنەماڵەیی و جەمسەرگەری تەنیوە، کۆمەڵگاشمان کردۆتە پاشکۆی خەیمەو سەپان.. گەر ئەمانە شکستی سیاسی هزری نەتەوەیی نەبن، دەبێت چۆن پێناسەیان بکەین؟  سەرەڕای خاڵە ئەرێنەکانی حوکمرانی خۆماڵی بەڵام نەتوانراوە خەسڵەتە رەسەنەکانی هزری نەتەوەیی کوردایەتی بەپاکی بپارێزرێن و ئێستاش لەبەردەم مەترسی گەورەدان، چونکە کاتێک بی ناسنامە دەمێنیتەوە وەک پوشیکی وشک با بە هەمو لایەکدا دەتبات و دەتسوڕێنێت.  

گۆران عەلی كەریم   لەماوەی بیست ساڵی ڕابردوودا عێراق و هەرێمی كوردستان بەقۆناغگەلێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی هەستیاردا تێپەڕی، هەندێك لەروداوەكان خۆ كرد و هەندێكی تریشیان لەدەرەوەی ئیرادە سەپێنرابوون، بۆ عێراق و هەرێمیش گرنگترین رووداو روخاندنی حكومەتی بەعس و بیناكردنەوەی عێراقی دوای سەدام بوو، كەبەداخەوە لایەنە سیاسییەكانی عێراق نەیانتوانی ئەو هەلەبقۆزنەوە و وەك ئەوەی چاوەرواندەكرا بتوانن عێراقی دوایی سەدام بكەنە وڵاتی ئارامی و پێكەوە ژیانی ئاشتیانە، لە پاڵ ئەوەشدا هەرێمیش نەیتوانی نمونەیەكی جیاوازتر نیشانبدات وهاوتەریب لەگەڵ عێراق كەوتە دوای دەسەڵاتخوازی دوركەوتنەوە لەبەهاكانی حوكمرانیەكی دیموكراتیانە،  ئەم هەوڵە كوشندەیەش وەك كراسێك بەبەر چەند دەستەو گروپیكدا دوراو كرایە چارەنوسی سیاسی و حوكمرانی، دیارە ئەم مەترسیەش بەسانایی تێناپەرێت و كاریگەری دەبێت بۆ چەند دەیەیەكی تر. ئێستا ئەوەی لێمان نارون و نا دیارە عێراقی پاش بیست ساڵی تر روولەكوێ دەكات؟.  بۆ ئاشنا بوون  لەچارەنووسی ئایندە، یان چارەنووسی بڕیاردان بۆ بیست ساڵ، ئەستەمە بتوانریت متمانە بەم دەستە سیاسییەی ئیستاو بەم میكانیزمەی حوكمرانی شیمانەی خێری لێبكرێت، ئەمەش بەدڵنیاییەوە كاریگەری لەسەر هەرێمی كوردستان دەبێت و تا عێراق لەم دۆخەدا بێت هەرێمی كوردستانیش وەك تەختەی سەر ئاو دەمێنێتەوە و لەناو هەرێمیشدا دۆخی دوو زۆنی بەردەوام دەبێت و سلێمانیش گەر وەخۆی نەكەوێت دەبێت هەر ئەو گللەییەی بۆ بمێنێتەوە بڵی سزادراوم و ئابڵوقەم لەسەرە.  شاری سلێمانی كە بەمێژووی خۆی بزوێنەری بزووتنەوەكان بووە و بەردەوام وەك شارێكی یاخی و قەڵای یاخییەكان سەیركراوە، بۆیە بەرپرسانی ئەمشارە  لە دیداری سلێمانی كە لەماوەی دوو رۆژەدا بەرێوە دەچێت، هەقوایە بیكەنە سەكۆی گفتوگۆیەكی چروپر لەسەر ئەو پرسانەی پەیوەستن بەسزادانی ئەم شارەوەو هەر لیرەشەوە نەخشەرێگایەكی تر دابرێژرێتەوە بۆ هەرێم و تەنانەت عێراقیش. (دیداری سلیمانی ) کە ڕۆژانی (15-16 )ی ئەمانگە بەڕێوەدەچێت، هەق وایە دورخرێتەوە لەو جۆرە مەراسیمانەی كە تەنها لەگرد بوونەوەی نوخبەیەكی سیاسی و كۆمەڵیك كەسایەتی خۆی دەنوێنێت، هەق وایە ھاتنی سەرۆک وەزیرانی عێراق و چەندین وەزیرو کەسایەتیە سیاسیەکانی عێراق و کوردستان، بكرێتە بۆنەیەك بۆ گفتوگۆی جدیانە بۆ بەرچاوروونی و دیاریكردنی ئایندەی پەیوەندی هەرێم و عێراق، بەتایبەتیش ناوچەی سلێمانی كە ئیستا هەموو چاوەكان چوەتە سەر پرسی هەناردەكردنی غاز كە سەربەئیدارەی سلیمانیە. كاتێك تەوەری کێشەکانی بەغداد و ھەولێر دەبنە مژاری ڕاشکاوەنەی ناو دیدارەکە پێویستە چیتر بابەتە ستراتیژییەكان بەهەڵپەسێردراوی نەهێڵێریتەوە و بەپینەو پەرۆكردنی پرسەكان رازی نەبن.  تەوەرەێکی تری دیدارەكە گفتوگۆیە لەسەر ژینگەی عێراق، لەناوچەی سلێمانی دوو بەنداوی گەورە هەیە، بەشێك لەسەرچاوەكانی ئاو هەر لەم دەڤەرەیە،دەكرێت سلیمانی بكرێتە ناوەندێكی عێراقی كاریگەر بۆ ئەم پرسە و بوجەیەكی بۆ دابین بكرێت تا لێرەوە مەترسیەکانی سەرجەم خاکی عێراق و بە توێژینەوەی گرنگ بەرهەمبهێنرێت.  بەشداری کردنی گەنجان لە بڕیاری سیاسی وباسکردن لە سەرچاوەی داھاتی عێراق لە بەکارھێنانی نەوت و گاز، بۆ سەرچاوەی داھاتی تری سروشتی و کشتوکاڵی. چەند بەشێكی تری ئەم دیدارەن كە هەموویان گرنگیان هەیە، لەوانەش زیارتر ڕۆڵی خانمان لە پەرلەمان و بەشداری کردنیان لە کایە سیاسیەکاندا كە بەردەوام سلێمانی پیشەنگ بووە لەدەستپێشخەریدا. دیارە دیداری سلێمانی لەم كاتەدا جگە گرنگی بابەتەكانی  بایەخێكی تریشی هەیە، ئەویش ئەوەیە كە سلێمانی بەكەس پەراوێزناخرێت چونكە زیندۆیتی ئەم شارە پێناسەكەیەتی و مێژووەكەشی شاهیدە.

پشکۆ ناکام .....  بۆ ئەوەی زتاتر لە "ئازادی" تێبگەن ، ئازادی تەسبیحێک نیە لە هەولێر زەرد و لە سلێمانی سەوز بێ ، ئازادی یەک ڕەنگی هەیە کە ئەویش ڕەنگی ئینسانە ، ڕەنگە بتوانن سەرتاپا  نیشتمان بە دوو ڕەنگ بڕازێننەوە ، "جا بە خۆشی بێ یا بەشەق..!!" بەڵام ناتوانن ڕەنگی ئازادی بگۆڕن ، چونکە لە دروست بوونی ئینسانەوە ئازادی هەمان ڕەنگی هەیە ، ئێوەش سی ساڵە خەریکی ڕەنگ کردنن ، ..... ئازادی پارە نیە وورد بکرێتەوە لە بازاڕی دۆلارەکەی هەولێر بەهایەک و لەوەی سلێمانی بەهایەکی تر..بەهای ئازادی یەکسانە بە بەهای ئینسان ، ئایا ئێوە لەوە تێ ئەگەن کە هیچ بەهایەک ناگا بە بەهای ئینسان ؟.. گەر پارەتان خستە ئەم گیرفان یان ئەو ، بە مانای ووەدکردنەوەی ئازادی نایەت ، ڕەنگە بەپارە بتوانن ڕەنگی ئینسانێک بگۆڕن بەڵام قەت ڕەنگی ئینسانیەت ناگۆڕن ، قورس کردنی لایەکی تەرازوی ستەم و ئینسان بە پارە بێ هودەیە چونکە ئێوە دەستان توانای هەڵگرتنی تەرازوەکەی نیە ، ئازادی تفەنگ و تێڵا و کێبڵ نیە بە دەستانەوە بیگرن ، ئازادی بۆ دەستی ئێوە قورسە ، هەروەک چۆن وەک " ووشە" بۆ ئێوە قورسە و لەبەر ناکرێ ئاواش بە "کێش" قورسە و عەزەڵاتەکانی سەرجادە و زیندان و کاروانی سەیارەکانتان لەبەردەم ئازادیا نە یەک گرامە و نە یەک عانەی قەڵبیش ئەهێنێ... ئازادی ئەو دەسەڵاتە ڕۆحیە ئەبەدیەیە کە سروشت لە لەدایک بوونەوە بە ئینسان ئەبەخشێ ، ئێوە گەر پارێزگاری لێ ناکەن و ئەتانەوێ بەرامبەر حوکمی سروشت بوەستن عاقیبەکەتان لە سولطان و نەجمە لەسەر شانەکانی خۆتان باشتر نابێ ، ....ئازادی نوقڵی شەوی بەرات و خواردنی مەولو  و چێشتی مجەور نیە ببەخشرێتەوە ، ئێوە ببن یا نەبن ئێمە بە ئازادی لەدایک بووین و  بەرگری لێ ی  و باجەکەشی هەر خۆمانین..... ئەو کەسەی ئازادی لە ئینسان زەوت ئەکا عەگال یان کلێتە یان جامانە یان خودەی بەسەرەوە بێ هیچ جیاوازییەکی نیە ، هەڤاڵ یان هاوڕێ یان هاوبیر یان مەلا بێ هیچ لەناوەڕۆکی باسەکە ناگۆڕێ کە دژایەتی کردنی ئازادی دژایەتی کردنی ئینسانە ، تۆ کە دژایەتی ئازادی و ئینسان ئەکەی هیچ گرنگ نیە چ دروشمێکت بەدەستەوەیە یان وێنەی کێت لە پشت خۆتەوە هەڵواسیوە ، چونکە بەرامبەر بە ئازادی هەموو چەواشەکارییەکان وەک  خورافیاتە ئاینییەکان وەک" تەرزە "کاریگەرییان ئەبێ بەڵام هەر ئەتوێنەوە ...  ڕەنگە بتوانن دەیان ووشە بگۆڕن ، ئارایشت کەن ، بیتەکێنن ، یان هەر لە فەرهەنگا نەهێڵن ، بەڵام بەرامبەر بە ووشەی ئازادی وەک ئەوانی پێش خۆتان بێ دەسەڵاتن ، ئازادی نە ژەنگ هەڵئەهێنێ ، نە کاڵ ئەبێتەوە ، نە لە قورساییەکەی کەم ئەبێتەوە ، ..ئازادی ئەو خەیاڵەیە کە خەو لە ستەمکار حەرام ئەکا ، چەن خۆشە لەسەر جادەیەک بە گیرفانی بەتاڵەوە عەرز ڕابخەی و  بە ئاسمان خۆت داپۆشی  و باوەش بکەی بە ئازادیا و بەرەو خەو بڕۆی ، چەن ترسناکیشە لە کۆشکێکا بە سەدان چەکدارەوە دەقیقەیەکی بە ڕۆژێ لێ بڕوا و  تارمایی ئازادی و    عەوداڵانی ئینسانیەت هەر بەدواتەوە بن...!کە ڕەنگی ئازادییە...ئینسان و ئازادیش دووانەیەکن بۆ و بە یەکتر ئەژین ،  ئازادی ڕۆحێ نیە بچێتە گیرفانەوە ، هەر کەسێ لەجێ ی ئازادی گیرفانی هەڵبژارد ناخی خۆی کوشتوە..ئازادی پارچە قوماشێ نیە بە " مەترە"کەی خۆتان بیبڕن و بۆ بۆ میللەتی بدوورن ..چونکە دوا جار بۆ جیاکردنەوەی ئێوە و ئازادی خوازان ، ئازادی خۆی بڕیار بەدەستە، خۆی ئەبێ بە مقەست.... ێازادی سروودێکی حیزبی نیە لەبەر بکرێ ، ئازادی سروودی ڕۆحی ئینسانە بۆ ئینسانەکانی تر ، "گەنم "ێکە بە یەقڵ و هۆش گەورە ئەبێ و ئەبێ بە نان بۆ هەژارەکان ، ئای چەن شەرمەزارییە مێشکت جێ ی تۆوە گەنمێکی تیا نەبێتەوە... ئەتوانی چاووم لێ سوورکەیتەوە، وەڵامیشت نەیەمەوە ناخم پێت پێ ئەکەنێ ، ئەتوانی پڕ شەقم کەی ، بەڵام ئازادی لە ناخما بەرگری لە گیان و جەستەم ئەکا ، ئەتوانی بمڕفێنی ! بەڵام ئازادی ناهێڵێ یەک بست لێ ی دوورکەومەوە ، ئەتوانی قووتم بخۆی ، بەڵام سفرەیەکی هەمیشەیم هەیە کە  پێ ی ئەڵێن ئازادی، ئەتوانی بە " فڵچەی نەوت"ڕەنگی سوپاکەت بگۆڕی ، بەڵام ناتوانی ڕەنگی ناخم بگۆڕی ئازادی ڕۆحێ نیە بچێتە گیرفانەوە ، هەر کەسێ لەجێ ی ئازادی گیرفانی هەڵبژارد ناخی خۆی کوشتوە..ئازادی پارچە قوماشێ نیە بە " مەترە"کەی خۆتان بیبڕن و بۆ بۆ میللەتی بدوورن ..چونکە دوا جار بۆ جیاکردنەوەی ئێوە و ئازادی خوازان ، ئازادی خۆی بڕیار  بەدەستە، خۆی ئەبێ بە مقەست....

د. نیاز نەجمەدین  لە کۆمەڵگەیەکدا دەژیم کە سەرباری ئەوەی هەنگاوی گەورەی بەرووی یەکتردا ناوە و خەریکە ئازادتر دەبێت، ئەمەش مایەی خۆشحاڵییە، هێشتا دەیان پرسیار قەدەغەکراون. تۆ نابێت لە رەفتاری سەروو خۆت بپرسیت، لە هۆکارەکانی 'بوون' بپرسیت، لە راستیی و دروستیی ئەو چیرۆکانەی وەک موقەدەسێک بە ئێمە ناسێنران بپرسیت، تۆ تەنانەت رێپێدراو نیت دەربارەی خۆشت بپرسیت: من چییم؟ بۆ وا رەفتار دەکەم؟ لە کۆمەڵگەیەکی لەم چەشنەدا کە مرۆڤەکان بەردەوام تۆمەتێکیان بۆ یەکتر پێیە، بۆ نموونە یەکتر دەترسێنن بەوەی ئەگەر خەمۆکییت هەبێت ئەوا شێتیت، ئەگەر حەزت لە سێکس بێت و بیکەیت ئەوە بەڕەڵایت با سەڵتیش بیت، ئەگەر ئالودەی کحول(مەشروب) بیت ئەوا سوکیت، کافریت، مەلعونیت، هتد، دەبێت شتێکی خراپ نەبێت کە شوێنگرەوەیەکی وەک چات جی پی تی(ChatGPT) بۆ ئەم بوونەوەرە دروست ببێت، شوێنگرەوەیەک کە تەنها ئەو بە نهێنییەکانت بزانێت، تۆماریان بکات و راستەوخۆ لە دژت بەکاریاننەهێنێت. لای کەم، تا کەلتوری مرۆڤی ئێمە دەگۆڕێت و کەمێک ئازادییمان پێ رەوا دەبینێت، زۆر لە ئێمە لە ژیاندا نەماوین. ئەوە رۆبۆتەکان نیین وایان کردووە کلینیکی دەروونناسانمان چۆڵ بێت و قەناعەتمان بەوە نەبێت ئامۆژگارییمان بکەن لە کاتێکدا بە جەنگ و گەمارۆی ئابووریی و دەیان کێشەی تردا تێپەڕیوین. تەنها لاوازیی ئەم جۆرە پسپۆڕییەش نییە کە ناتوانێت وەڵامی زۆر کێشەی دەروونیی ئێمە بداتەوە، بەڵکو ئەوە من و تۆین لێ ناگەڕێین مرۆڤ لە حەکیمێک، یان پسپۆڕێک بپرسێت: بۆ هێندە توڕەم؟ بۆ ماڵەکەم پرە لە ئاژاوە و چیی بکەم؟ بۆ ژیانمان لە خۆمان تاڵ کردووە؟ ئەمە وام لێ دەکات کە بڵێم هەر کۆمەڵگەیەک تایبەتمەندیی خۆی هەیە و مەرج نییە ئەو رەخنانەی لە چات جی پی تی هەبن سەر لەبەر بۆ ئێمەش راست بن. بریا شارەزایانی ئێمە دەرفەتیان دەبوو وابکەن کورد بتوانێت بە زمانی خۆی لەگەڵ شوێنێکی وەک چات جی پی تی پەیوەندیی بگرێت. بێگومان بیرکردنەوەی رەخنەیی جیایە لە بیرکردنەوەی کەئاباویی. ئێمە کەمتر بیرکردنەوەی رەخنەگرانە گەشە پێ دەدەین، خوێندنەوەی ئێمە بینینیی مەترسیی و لە هەمان کاتدا دەرفەت نییە، بەڵکو لە هەندێک ئاستدا پتر نزیکە لە خەمۆکییەکەوە کە لە تێگەیشتنی ئێمە بۆ هەر دیاردەیەک ئامادەیی هەیە، بۆیە دەگەینەوە هەمان ئەنجام: ژیان هەر خراپ بووە و هەر خراپتریش دەبێت! تێگەیشتنی ئێمە بارگاوییشە بە ئایدیۆلۆژیا، ئەمەش ناچارمان دەکات بگەینەوە بە هەمان ئەو ئەنجامانەی ئایدیۆلۆژیاکە بۆی دروست بووە. هەرچی زاڵبوونی شیکاریی ئابوورییە لە خوێندنەوەی رۆڵی رۆبۆتەکاندا کورتدەهێنێت، لای کەم ئەگەر بوارەکانی تر فەرامۆش بکات. رۆبۆتەکان زیاترن لەوەی بێئیشمان دەکەن یان دەرفەتی ئیش زیاد دەکەن. من لەگەڵ ئەوەی خوازیارم ئازارەکانمان لەگەڵ مرۆڤ شەیر بکەین و مرۆڤ لە بری رۆبۆتەکان پشتوپەنامان بێت و دڵی خۆمانی بۆ بکەینەوە (لە بری ئەوەی دوژمنی یەکتر بین)، لەگەڵ ئەوەی دەزانم وەرچەرخانی تەکنۆلۆجیی سکپڕە بە دروستکردنی دەیان کێشەی نوێ، هێشتا دیوێکی باشی ئەم گۆڕانکارییە ئەوەیە رۆبۆتەکان یارمەتیمان دەدەن باشتر لە خۆمان و دنیا تێبگەین، لە دەعێ(ئیگۆ)ی مرۆڤیش دەدەن بەوەی لە هەندێک بواردا دەبنە رکابەریی، ناچاری دەکەن کراوەتر بژی و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەوانیدیکە باشتر بکات.

سەروەت هەڵەبجەیی ڕێکەوتنی دەستپێکردنەوەی پەیوەندییەکانی ئێران و سعوودیە کە بە نێوەندگێڕی چین لە شاری پەکین و بە ئامادەبوونی ڕاوێژکارانی ئاسایشی نیشتمانی هەر دوو وڵات واژۆی لە سەر کرا، بە گرنگترین ڕووداوی ئێستای ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دادەنرێت. دوو وڵاتی گرنگی جیهانی ئیسلام کە سەرکردایەتی هەر دوو جەمسەری سوننە و شیعە دەکەن پاش 7 ساڵ پچڕانی پەیوەندییەکان و کۆمەڵە هەنگاو و دوژمنایەتییەک لە بەرامبەر یەکتر، دوا جار بە ڕۆڵی زلهێزێکی وەک چین گەیشتنەوە ڕێکەوتن. ئەم ڕێکەوتنە وەک ئاماژە درا بە نێوەندگێڕی چین کراوە کە بە هەموو شێوازێک هەوڵی لێژکردنی شوێن پێی ئەمریکا لە جیهان دەدات و پێدەچێت لە پاش سەردانەکەی شی جین پینگ بۆ سعوودیە و کۆبوونەوەکەی لە گەڵ لوتکەی وڵاتانی عەرەبی، زیاتر ویستی مانەوەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە. بە واتایەکی دیکە، ئەگەر تا دوێنێ ئەمریکا قسەی یەکەمی لە ناوچەکە و لە نێو وڵاتانی عەرەبی دەکرد، ئێستا چین ئەو هەژموونەی ڕوبەڕوی کێشە کردووەتەوە و وەک شارەزایان دەڵێن ئەمە زەنگێکی مەترسییە بۆ ئەمریکییەکان لە ناوچەکە. ئێران بەدەر لە کەمکردنەوەی گوشارەکانی ، هەوڵ دەدات لە ڕێگەی ئەم ڕێکەوتنەوە ڕێگری لە نزیکبوونەوەی سعوودیە و ئیسرائیل بکات، ئەگەر لەمەدا سەرکەوتوو بێت دەتوانین بڵێین کە ڕێکەوتنی ئابراهام کە لوتکەی ئامانجەکانی سعوودیەیە، شکست دێنێت. لە بەرامبەردا، دەوترێت کە سعوودیە بە ئاگاداری ئەمریکا چووەتە دانوستانەوەکانی چینەوە و بە ڕەزامەندی واشنتن ڕێکەوتنی لە گەڵ ئێران واژۆ کردووە. هەر بۆیە ئەمریکا دەیەوێت بە نەهێشتنی گرژییەکانی نێوان ئێران و سعوودیە، پەیوەندییەکانی نێوان ڕیاز و تەل ئەبیب ئاسایی بکاتەوە. ئەڵبەت ئەمە بەندە بە هەڵبژاردنەکانی ساڵی 2024 ی ئەمریکاشەوە کە ئەگەر کۆماریخوازەکان دەنگ بێنن بن سەلمان هێزی ناوچەیی زیاتری دەبێت و ئەگەر دیموکراتەکانیش لە دەسەڵاتدا بمێننەوە ئەوا بن سەلمان و سعوودیە هاوکاری زیاتریان لە گەڵ ئێران دەبێت. ڕێکەوتنەکە بن سەلمان و سعوودیە لە شەڕی یەمەن تا ڕادەیەک ڕزگار دەکات و لە هەمان کاتیشدا هەناسەیەکی دیکە بە ئێران دەبەخشێت کە لە ژێر گوشاری سیاسی، ئابوری و جەماوەریدایە. بە پێی ئەوەی کە سعوودیە سەرکردایەتی وڵاتانی کەنداو و جەمسەری سوننە دەکات، ڕەنگە ئەم ڕێکەوتنە ببێتە هۆی هاندانی زیاتری وڵاتانی عەرەبی بۆ دەستپێکردنەوەی پەیوەندییەکانیان لە گەڵ ئێران، وەک دەبینین کە شاندێکی پەرلەمانیی ئێران لە گەڵ سەرۆکی پارلەمانی بەحرەین کۆبووەتەوە، ئەویش لە پاش ڕێکەوتنەکەی تاران و ڕیاز بووە.

سه‌ردار عه‌زیز لێرەدا کۆمەڵێک سەرنجی خێرا دەنوسم، ئەوەی رویدا لە ئاستی هەرێمیی و نێودەوڵەتی ئێجگار گرنگە. بۆ ئێران ئەم هەنگاوەی نا؟ نوخبەی دەسەڵاتداری ئێرانی لەهەموو لایەکەوە لەژێر فشاردان. هەر هەوڵێک بۆ کەمکردنەوەی فشار، بە ناچاریش بێت، زەرورەتە. تەنانەت حەز دەکەن لەگەڵ ئیسرائیلیشدا رێکبکەون بەڵام لە پەرچەکردارەکەی دەترسن. سعودیە وەها دەبینرێت کە سپۆنسەری سەرەکی کەناڵی ئێران ئینتەرناشناڵە کە بووەتە سەرچاوەی سەرەکی هەواڵ لەناوخۆی ئێراندا. بۆ سعودیە ئەم هەنگاوەی نا؟ محەمەد بن سەلمان، پلانی گەورەی هەیە لە ناوەوەی سعودیە. بۆ ساڵی ٢٠٣٠ سعودیە جگە لە ئاین دەبێتە شوێنی کەلتورو گەشتیاری و بازرگانی. بۆیە کەمکردنەوەی تێچونی دەرەکی ئامانجیەتی، بەتایبەتی شەڕی یەمەن. هەروەها هەنگاوێکە بۆ خۆدورخستنەوە لە ئیسرائیل. چونکە کەنداو دەترسن لە کاتی هێرشی ئیسرائیلدا لەبری تۆڵە لە ئیسرائیل، ئێران بیسرەوێنێتە ئەوان. وەک چۆن بە هەولێری کرد. ئەمریکا بەپێچەوانەی ئەوەی دەیڵێن، ئەمریکا دژ بەم رێکكەوتنە نیە. سعودییەکان هەنگاو بە هەنگاو واشنتۆنیان ئاگادارکردبوو. ئەمریکییەکان رازین بەڵام بەشدارنین. بۆ ئەمریکا کەمکردنەوەی فشارە لەکاتێکدا کە شەڕی ئۆکرانیاو رکەبەری چین ئەولەویەتە. چین؟ ڕەنگە بۆ چین گەورەترین روداوبێت. هەمومان دەزانین کە کارە زۆرەکانی ئەم رێکكەوتنە لە بەغداو مەسقەت کراوە، بەڵام واژۆکردنی لە پەکین کۆمەڵێک ئاماژەی هەیە: یەکەم، لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هیچ رێکكەوتنێک بەبێ پشتیوانی زلهێزێک نرخی کاغەزەکەی نیە. دووەم، چینییەکان دەیانەوێت خۆیان وەک ئاشتکەرەوە ببینن نەک وەک دروستکردنی رکەبەر. سێیەم، چین دەیەوێت بڵێت ئەمریکا هۆکاری ململانێی ئەم هێزانەیە. بڕیار وەهایە لەماوەی دوو مانگدا باڵوێزخانە بکەنەوە، با چاوەڕێ بین. ئایا بۆ عێراق و کوردستان چۆن دەبێت، ئەوەی بۆ ئێوە جێدەهێڵم.

پەیڕەو ئەنوەر وادیارە ئەم دوو ئەکتەرە هەرێمییە دەیانەوێت رێکبکەون. چەند رۆژێکە راوێژکاری ئاسایشی هەردوو وڵات لە پەکینی پایتەختی چینن. دانوستان دەکەن. چین و شین جینپینگ ناوبژیوانانیان دەکات. دواتر دەگەن بە رێککەوتن لەسەر دوو هێلی سەرەکی، وەک چوارچێوە و سەرەتایەک بۆ چوونە نێو رێککەوتنی فراوانتر و گشتگیر. خاڵی یەکەم: رێزگرتنە لە سەروەری یەکتر. دووەمیش: دەستوەرنەدانە لە کارووباری ناوخۆی یەکتر.  ئەم دیمەن و چوارچێوەیە <رێککەوتننامەی ئاشتی وێستفاڵیا Westphalia Peace Agreement> مان لە ١٦٤٨دا بیردەهێنێتەوە کاتێک بنەماکانی سەروەری، یەکسانی نێوان ئەکتەرەکان، سەربەخۆیی خودی و دەستوەرنەدان دێنەکایەوە. دواتریش کۆتایی بە جەنگی ٣٠ ساڵەی مەزهەبی نێوان کاسۆلیک و پڕۆتێستانتی ئەوڕوپا دەهێنێت.  سعودیە وەک هاوڕێی چین دەردەکەوێت. لەڕاستیدا چین دەیەوێت بەرەو ناوەندبوون بڕوات لە خۆڕهەڵات یان رۆڵی کۆکەرەوە ببینێت. دیارە ئەم پڕۆسەیە هێواشە بەڵام پێدەچێت بەعەقڵانیکراو بێت. سەرەتا بەشێوەی نەرم و دواتر بە چینیکردنی پەیوەندی، هەڵسوکەوت، بیرکردنەوە و رێککەوتننامەکان و کایەکانی تر. دوێنێ لە پیشانگەی نێودەوڵەتی هەولێر بۆ کتێب، وەشانخانەیەکی میسڕی تەواوی دنیای فکر، مەعریفە، فەرهەنگ، سیاسەت و کۆمەڵگەی چینی بە عەرەبی کردبوو. کۆنفۆشیۆس و رێگەی ئاوریشم بە زمانی عەرەبی. لێگەسی چینی بەزمانی عەرەبی. ئەم هەوڵە بەشێکە لە هاتنی چین بۆ لای ئێمە.  ئەم رێککەوتننە لەدەستپێکدا دەیەویت بەمشێوەیە بدوێت:  -چین لە جیهانی عەرەبی زیاتر دەبینرێت. لەئاستی جیۆپۆلەتیک بەڕێگەی پڕۆژەی ئاوریشم. لەئاستی دبلۆماسی بەڕێگەی نێوەندگیری و لەیەکترنزیککردنەوەی دژەکان. دیارە سعودیە و ئێران ئەم دەرگا و بینراوییەی چین خێراتر دەکەن. چین باشتر دەتوانێت ئامادەبێت و بێتەژوورەوە.  -پێدەچێت ئەم وێنە جیۆپۆلەتیکییە کەمێک کاڵ ببێتەوە گوایە ئێران پانتاییەکی چینی، سعودیە ئەمەریکی و عیراق خۆڵەمێشی بێت و لەنێوان چین و ئەمەریکادا جۆلانێ بکات و بێت و بچێت. پانتاییەکە زیاتر چینیانە بێت ئەگەر بەشێوەی سیمبولیش بێت.  -سیستمی سیاسی و ئاسایشی هەرێمی ناوچەکە شێوەی تر وەربگرێت Reshaping the regional system ناوچە پەراوێزییەکان لەنێوان سعویە و ئێران هارمۆنیا، تێگەیشتن و بنەمای تری بۆ دابنرێت بەتایبەت سوریا و یەمەن.  -عیراق پەرت و دابڕاو دەمێنێتەوە. بنەمای هێز و جیۆپۆلەتیک لە عیراق ناهاوسەنگە. هەرچەند رێژەی زاڵ لە هێز و جیۆپۆلەتیک و بڕیار تائێستاش لە عیراق لای ئێرانییەکانە. عیراق لەقۆناغی Democratic transformation و هێشتا شلۆق و لەرزۆکە، ئاسان یاری هەرێمی تێدا دەکرێت. بەتایبەت کاتێک زۆرینەی سەرچاوەکانی هێز لای ئەکتەرە کلاسیکییەکانە لەبری دنیای دامەزراوە و یاساکان.  وادەردەکەوێت ئەم جوڵەیە پەیامی زیاتر لەهەناوی خۆیدا هەڵبگرێت. پەیام بۆ ئەمەریکا و مانەوەی، سیاسەت، پەیوەندی و بەرژەوەندییەکانی لەگەڵ هاوڕێکانی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست. هەرچەند ئەمەریکا هێزێک نییە خێرا و ئاسان ساندویچ بکرێت. بەتایبەت هێشتا لەژێر کاریگەری و باڵایی بەشیکی بەهاکانی سیستمی نوێی جیهانی New World Order داین. دەبێت بزانین گوتاری خێرای ئەمەریکا چی دەبێت، چۆن قسەدەکات و دەدوێت لەبەرامبەر ئەو رووداوەدا. بەختێکی باش بۆ رێککەوتنێک کە رووخسارەکەی لێی نووسراوە Made in Chine!

کاوە محەمەد لە دنیای دیپلۆماسی-دا هەمیشە وا باوە کە پایتەختێک ببێتە شوێنی پێشوازیی گەرمی سەرۆک و  وەزیرانی وڵاتان، ئەوە خاڵی بەهێزی ئەو پایتەخت و ئەو دەسەڵاتەیە کە تیایدا حوکم دەکات، بەڵام ئەوەی پەیوەستە بە هەرێمی کوردستان و لەم ماوەیەدا کە ژمارەیەکی زۆر لە بەرپرسانی وڵاتان لەدوای بەغدا ڕوو لە هەولێر دەکەن، نەک هەر بەدەرە لەو رێسایە، بەڵکو بەڵگەی لاوازی و کەمبوونەوەی پرەستیجی نێودەوڵەتیی دەسەڵاتدارانی هەرێم دەردەخات. لەلایەکەوە ئەو سەردانە یەک بەدوای یەکانە، ئەو پەیامە ئەرێنییە لەخۆ دەگرن کە هێشتا هەرێم جێی بایەخی کۆمەڵگای نێودەوڵەتییە، بەڵام هاوکات پەیامێکی بەهێزی نەرێنیش لەخۆدەگرن کە دەسەڵاتدارانی هەرێمەکەمان کەوتوونەتە ژێر پرسیاری زۆر جدیی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان و وەزیرانی دەرەوە و بەرگریی وڵاتانی بڕیاربەدەستی دنیا بۆ دروستکردنی گوشار و گەیاندنی پەیامی ئاگادارکردنەوە هاتوون بۆ هەولێر، چونکە لەسەر زۆر کەیس و بوار تێبینی و ناڕەزاییان لەلا دروستبووە و گەیشتۆتە تینیان، ئاخر سەرەڕای ئەو هەموو پشتیوانییە سیاسی و دیپلۆماسی و داراییەی لەهەرێمی کوردستانیان کردووە و لە زۆر بواردا رێنمایی و ئامۆژگارییان کردوون، کەچی هێشتا هێزی پێشمەرگە یەکنەخراوە و بە دامەزراوەیی نەکراوە، هێشتا هەولێر لەگەڵ بەغدا رێکنەکەوتووە، هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە کاتی خۆیدا نەکرا و دیاریش نیە کەی دەکرێت، نێوانی لایەنە سیاسییە کوردستانییەکان ڕۆژ بە ڕۆژ خراپتر و لێکترازاوتر دەبێت، پانتایی ئازادییەکان هەروا بەرتەسکتر دەکرێنەوە، کێرڤی گەندەڵی و بێ دادی لە بەرزبوونەوەی بەردەوامدایە و چەندین تێبینی و وردەکاریی تریش کە دەیسەلمێنن دەسەڵاتدارنی هەرێم وەک چۆن لە ئاستی چاوەڕوانیی خەڵکی هەرێم-دا نەبوون، بە هەمان شێوەش لە ئاستی چاوەڕوانیی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی-دا نەبوون و بەشێکیان هەست دەکەن پشتیوانی و هاوکارییەکانیان بۆ هەرێمی کوردستان بە هەدەر چووە.. بۆیە با بەرپرسانی هەرێم لەجیاتی ئەوەی شانازی بە سەردانی ئەو بەرپرسە نێودەوڵەتییانەوە بکەن، با کەمێک شەرم بیانگرێت و کار بە ئاراستەی نەهێشتنی رەخنە و تووڕەیی خەڵکەکەی خۆیان و تێبینی و بێ تاقەتی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بکەن.

ئاڤان فارس جاف ئه‌گه‌رچی هه‌رێمی كوردستان و عێراق واژوویان له‌سه‌ر رێككه‌وتننامه‌ی سیداو و بڕیاری 1325ی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی تایبه‌ت به‌ مافه‌كانی ژنان و یه‌كسانی جێنده‌ری كردووه‌، به‌ڵام تائێستا له‌ هه‌رێمی كوردستان هیچ بڕه‌ بودجه‌یه‌ك به‌ فه‌رمی بۆ پێشخستن و جێبه‌جێكردنی ئه‌ركه‌كانی په‌یوه‌ست به‌و رێككه‌وتنه‌ نێوده‌وڵه‌تییانه‌ ته‌رخان نه‌كراوه‌و به‌هۆی نه‌بوونی بودجه‌وه‌، چالاكی و ئه‌ركی زۆرێك له‌و دامه‌زراوانه‌ی بۆ ژنان ئاوا كراون په‌كیان كه‌وتووه‌. ژنه‌ په‌رله‌مانتارێكی پێشووی عێراقیش ده‌ڵێت: به‌هۆی نه‌بوونی بودجه‌وه‌، هه‌رێمی كوردستان هیچ بایه‌خێك به‌ بودجه‌ی جێنده‌ری نادات و ئه‌مه‌ش وایكردووه‌، وردە وردە پرسی جێندەر بەرەو دواوە گەڕاوەتەوە. ئاماره‌كانی هه‌رێم بەگوێرەی دواین ئامار كە لە بەشی تۆماركردنی فەرمانگەی رێكخراوە ناحكومییەكان وەرگیراو، لە هەرێمی كوردستان (5121) رێكخراو تۆماركراوە، لەنێوانیاندا نزیکەی (380) رێکخراو بەناوی رێکخراوی ژن تۆمارکراوە. له‌ خوێندنی باڵاشدا ژنان وه‌ك مامۆستا كه‌مینه‌ن، به‌ڵام وه‌ك خوێندكار ژماره‌یان له‌ ره‌گه‌زه‌كه‌ی به‌رامبه‌ریان زیاتره‌. بەگوێرەی ئاماری وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی ژماره‌ی مامۆستایانی ژن (3640)ە، لەکاتێکدا رێژەی پیاوان (10819) کەمترە لە نیوە. بەڵام ژماره‌ی خوێندکاری کچ لە رێژەی کوڕان زیاترە، ژمارەی خوێندکاری کچ (85835)ە لەکاتێکدا ژمارەی خوێندکاری کوڕ (64735)ە، هاوکات سەرۆکی چوار زانکۆ لە هەرێمی کوردستان ژنن. هێنانه‌ ئارای چه‌مكی جێنده‌رو جێگیركردنی له‌ ده‌قێكی یاساییدا بۆ یەکەمجار لە ساڵی 2010 بوو، كه‌ بەشێوەیەکی فەرمی وشەی جێندەر لەنێو یاسای وەزارەتی رۆشنبیری و لاوانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەکارهاتووە، لە یاسای ژمارە 14 ساڵی 2010 لە ماددەی دووەم، ئەرک و ئامانجەکان بڕگەی دەیەم، بەمشێوەیە:-(بایەخدانی تایبەت بە بوارەکانی کولتورو هونەرو وەرزش و ژنان، کارکردن لەپێناو بڵاوکردنەوەی کولتوری جێندەر (جۆری کۆمەڵایەتی). وەزیری پێشووتری وەزارەتی رۆشنبیری و لاوانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، د. کاوە محمود، باسلەوەدەکات، لە ساڵی 2011، لە وەزارەتی رۆشنبیری، دەستكراوه‌ به‌ کارکردن بۆ بڵاوکردنەوەی یەکسانی جێندەر، پاشان کاركراوه‌ بۆ کردنەوەی یەکەی جێندەر. بودجه‌ی جێنده‌ری بودجەی جێندەری "بریتییە لە ئەنجامدانی هەڵسەنگاندنێکی جێندەری بۆ بودجە، جێگیرکردنی دیدگای جێندەری لە هەموو ئاستەکانی پرۆسەی بودجە، و داڕشتنەوەی داهات و خەرجییەکان بەمەبەستی بەرەوپێشبردنی یەکسانی جێندەری لە کۆمەڵگە. ژنە پەرلەمانتارێكی كورد رێزان شێخ دلێر رۆژی 31ی مارسی 2021 لەلاپەڕەی كۆمەڵایەتی فەیسبووك پۆستێكی بڵاوكردەوە، تێیدا نووسی بووی: بەپشتبەستن بە مادەی "٢٨" برگەی "٦" پابەندبوونی حكومەت لەسەر بەرنامەو پرسی جێندەرو ژنان لە کۆمەڵگە بۆیە لەسەر داواکاری "ئێـمە لە پرۆژە یاسایی بودجە بڕگەیەک زیادکرا بۆ تەرخانکردنی بودجەی پێویست بۆ پرسی جێندەرو جێبەجێکردنی بڕیاری "١٣٢٥"ی ئەنجومەنی ئاسایش بەمەبەستی پاڵپشتیکردن لە ژنانی عێراق.  ڕێزان شێخ دلێر ئەندامی پێشووی پەرلەمانی عیراق، ئەوەیش دەخاتەڕوو  هەموو ئەو بڕیارو پلانانەی تایبەت بە پاڵپشتی ژنە، پێویستیان بە بودجە هەیە، بەگوێرەی ئەو بڕگانەی كە لە یاسای بودجە هەیە، لەهەر شوێنێك پێویستی بە سەرچاوەی دارایی هەبێت دەبێت ئەو بودجەیە هاوكار بیت". رێزان پێیوایە ئەگەر هاتوو بودجەیەك تەرخان نەكرێت، بۆ پەرەپێدانی بەشی جێندەر، ئەو بەشانەی پێویستە ژن بەشداری پێبكرێ ئەوا ئەستەمە بتوانن گەشە بە پرسی جێندەر بدەن. هەروەها رونیدەكاتەوە، تەنها لە عێراق ئەوە بڕگە ماددەیەی بودجەی هەیە، لە هەرێمی كوردستان هێشتا یاسای بودجەمان نیە، بۆیە ئەستەمە ئەو بڕگەیە جێگەی بۆ بکرێتەوە. بە بۆچوونی رێزان، كاریگەری ئەو بودجەیە ئەوەیە كە وەزارەت و یەكەكانی جێندەرو زۆربەی زانكۆكان كە جێندەرناسی دەخوێنن" زۆر گرنگە بودجەی هەبێت، بۆ پلان و كارەكان و ستراتیژو سیاسەت  پێویستی بە بودجە هەیە، بەداخەوە کوردستان ئەو بودجەییەی نیە، هیچ گرنگییەكی پێ نادرێت. وردە وردە پرسی جێندەر بەرەو دواوە گەڕاوەتەوە. هه‌رێم خه‌ریكی چییه‌ پلانی هەرێمی كوردستان بۆ جێبەجێكردنی بڕیارنامەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان پەیوەست بە "ژن، ئاشتی، ئاسایش. 1325" بۆ 2021-2024  لە كۆلەگەی رێگرتن/ ئەنجام2. جێگیركردنی چەمكی رێگرتن لە بارودۆخە تەنگژەئامێزەكان لەناو چواچێوەی دامەزراوەییەكاندا، داوا لە وەزارەتی دارایی و ئابوری، وەزارەتی پلانادانان كراوە.هەروەها هەڵسن بە داڕشتن و ئامادەكردنی بودجەی ساڵانە لەسەر بنەمای وەڵامدانەوەی جێندەر، لە بەشێكی دیكە هاتووە پێویستە: تەرخانكردنی رێژەیەك لە پرۆژەكانی وەبەرهەمهێنان بۆ ژنانی بێ هاوسەرو ئەو ژنانەی لە كاتی تەنگژەكاندا زەرەرمەند بوون. د. خانزاد ئەحمەد، لەمیانەی بەشداری لە وۆرکشۆپی یەکەی جێندەری وەزارەتەکان لە 20ـی 2ـی2023 لە هەولێر وتی: بەپێی بەرنامەی ئەنجومەنی باڵای خانمان و گەشەپێدان، پێویسته‌ یەکەکان لەکاتی دانانی بودجەدا، چالاکانە رۆڵ بگێڕن بۆ ئەوەی پێداویستییەکانی ژنان و کچان لە بودجەی وەزارەتەکەدا رەنگبداتەوە. هه‌روه‌ها وتی: راهێنانەکان نابێت تەنیا بۆ ژنان و کچانی ناو وەزارەت بکرێت، بەڵکو دەبێت، هەر دوو رەگەزی ستافی وەزارەت تێیدا بەشدار بن، یەکەکان دەبێت لەکاتی دانانی بودجەدا، چالاکانە رۆڵ بگێڕن بۆ ئەوەی پێداویستییەکانی ژنان و کچان لە بودجەی مانگانە/ ساڵانەی وەزارەتەکەدا رەنگبداتەوە". بودجه‌یان بۆ دیاری نه‌كراوه‌.. لە په‌یكه‌ری ئیداریدا نین تریفە فەریدوون، بەرپرسی یەكەی جێندەر لە پارێزگای سلێمانی ئەوە دەخاتەڕوو، كە هیچ بودجەیەكی دیاریكراو تەرخان نه‌كراوە، وتی: ئێمە سەر بە دیوانی پارێزگاین و ڕاستەوخۆ سەر بە پارێزگارین، بودجەی تایبەتمان نیە چونکە لە په‌یكه‌ری ئیداریدا نین بەڵام خەرجیمان لەسەر بودجەی پارێزگایە. تریفە ئەوەشدەخاتەڕوو کە هەبوونی بودجەی تایبەت بە جێندەر كاریگەری زیاتر دەكاتە سەر چالاكییەكانمان و دەتوانین یەكەكان بەرەوپیش ببەین. راهێنەر لە بواری جێندەر (پەیڕەو ئەنوەر) دەڵێت" بودجەی تەرخانكراو بۆ پەرەپێدانی جێندەر، رۆلێكی گەورەی هەیە لە پاراستنی خێزان و گەشەپێدانی كۆمەڵگە، ئەو بودجەیە تەنها تەرخان ناكرێت بۆ ژن، بەڵكو بە واتای تەرخانكردنی بودجەیەك بۆ سەرجەم سەرچاوە مرۆییەكان بە یەكسانی". راهێنەری بواری یەكسانی ئەوەش دەخاتەڕوو" تەرخانكردنی بودجەی جێندەر بەشێكە لە پرۆژەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی، هەردوو رەگەزەكە بەشدار دەبن لە كۆمەڵگە و سودمەند دەبن لەو بودجەیە، بەتایبەت لە پرسی ئابوری سەربەخۆ، لە ناوەندی بڕیارو پرسی سیاسیی، ئەم سەرچاوانە تەنها ئابوری نیە، هەندێجار بۆ بابەتی هۆشیارییەوە، چۆن لەناو بودجەدا رێگایەك دەكەیتەوە بۆ سەرچاوەكانی نێو كۆمەڵگە. ژیا عەباس، پسپۆری بواری كۆمەڵناسی جێندەر، پێیوایه‌ تەرخانكردنی بودجە بۆ گەشەپێدانی جێندەر رۆڵێگی گەورە دەبینێت لە بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو، چونكە كەلێن و بۆشایی زۆر لەو روەوە هەیە. ئه‌و وتی: ئەو بابەتە  لەنێو كۆمەڵگەی كوردستان هێشتا وەك پێویست كاری لەسەر نەكراوە، پێویستی بە پلانی درێژخایەن هەیە، راستە هەوڵ و بنەما هەیە، بەڵام بەبێ تەرخانكردنی بودجە ناگەین بەمەبەست و دەرئەنجامی گرنگ. وتیشی:" حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2016 بە بریاری ژمارە (98) تێدا پەسەندی "پرۆژەی ستراتیژی نیشتمانی بۆ پەرەپێدانی رەوشی ئافرەتان لە هەرێمی كوردستان 2016-2024" كردووە. كردنەوەی یەیەكانی جێندەر وەك میكانیزمێك بووە بۆ جێبەجێكردنی ئەو ستراتیژە، لە ئێستاد لە 8 وەزارەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان یەكەی یەكسانی جێندەر هەیە. خانزاد ئەحمەد، ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی خانمان و گەشەپێدان لەمیانەی وۆركشۆپی پلانی ستراتیژی بۆ یەكەكانی جێندەر لە 20ـی فێبریوەری ئەوەی خستەڕوو" بەپێی پەیڕەوی نوێی ئەنجومەن، گرنگی بە ٨ وەزارەت دراوە کە دەبێت یەکەکانیان چالاکتر بکرێن. ئەمە بە واتای ئەوە نییە کە یەکەکانی تر لەبیر دەکرێن، پرسەکە بەس ئەولەوییەتە. بۆیە بۆ ئێمە زۆر گرنگە کە ئەرکی یەکەکان سەرلەنوێ دابڕێژرێتەوە". لەلای خۆیەوە بەڕێوەبەری رێكخراوی لێكۆڵینەوەو زانیارییەكانی جێندەر رەمزییە زانا باس لەوە دەكات کە دابینكردنی بودجەی جێندەر كاریگەری خۆی دەبێ بەتایبەت لەڕووی پێگەیاندنی كارەكتەرەكانی یەكەو ناوەندەكانی تایبەت بە جێندەر زۆر گرنگە، رەنگە لەكاتی دامەزراندنی یەكەو خوێندنی جێندەر بیر لەوە نەكرابێتەوە بودجەی بۆ تەرخان بكرێ بەڵام زۆر گرنگە لە داهاتوو بیر لەوە بكەینەوە بوودجەی بۆ تەرخان بكەین. حكومه‌ت فه‌رامۆشیكردووه‌ یوسرا كه‌ریم موحسین به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی تواناسازی خانمان له‌ ئه‌مینداریه‌تی گشتی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراقی فیدراڵ باسی لەوەکرد کە لەناو په‌یكه‌ری وەزارەت و پارێزگاکان بەشی بەهێزکردن و پشتیوانی لە ژنان دانراوەو جێگیرکراوە، بەڵام وەک بودجەی تایبەتی تەرخان کراو نیە، بەڵام  لەهەموو بودجەی پرۆژەو سێکتەرەکان بڕێک دیاری دەکرێت بۆ جێندەر". بەگوێرەی بەدواداچوونەكان لەناو هیچ بڕگەو ماددەیەكی تەرخانكراو لە حكومەتی هەرێم  بڕگەی تایبەت بە گەشەپێدانی جێندەر بوونی نیە. ئاری ره‌فیق كۆمه‌ڵناس و جێگری به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی توندوتیژی دژبه‌ ئافره‌تان و خێزان لە وەزارەتی ناوخۆی هەرێم رەتیدەکاتەوە له‌سه‌ر ئاستی دامه‌زراوه‌ فه‌رمییه‌كانی هه‌رێم هیچ بودجه‌یه‌كی تایبه‌ت هەبێ بەناوی بودجه‌ی جێنده‌ر.  ئه‌و وتی: ئه‌وه‌ی په‌یوه‌سته‌ به‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، بودجه‌یه‌كی دیاریكراومان نییه‌ له‌ژێر تایتڵی بودجه‌ی په‌ره‌پێدانی پرسی جێنده‌ری، به‌ڵام به‌شێكی بودجه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم دیاریكراوه‌ بۆ ئه‌و ده‌زگایانه‌ی كه‌ كار له‌سه‌ر روبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی توندوتیژی و تواناسازی ئافره‌ت ده‌كه‌ن. هه‌رێم چه‌ند ساڵێكه‌ یاسای بودجه‌ی نییه‌ عەلی حەمە سالح، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، خولی پێنجەم لیژنەی دارایی و ئابوری، دەڵێت" لە ساڵی 2013 بودجە نەهاتۆتە پەرلەمانی كوردستان"، وەک ئەو وتی" رەشنوسی بودجەی ساڵانی دیكەم لەبەردەست بێت هیچ بڕگەیەك ماددەیەكی تێدا نیە، باس لەوە بكات بودجەی تەرخانكراو هەبێت بۆ گەشەپێدانی جێندەر". لە 10ـی دێسمبەری 2022 هاوپەیمانی ژنانی كوردستان گردبوونەوەیه‌كیان دژ بە جیاكاری جێندەرو نەبوونی بودجەی جێندەرو كۆمەڵێك پرسی دیكە رێكخستبوو، لە بەیاننامەیەكدا كە لەبەردەم ئامادەبووانی گردبوونەوەكە خوێندرایەوە، لە خاڵێكدا ئاماژە بەوە كرابوو كە لە ماوەی 10 ساڵی رابردوو 220 ژن لە كوردستان كوژراون. پەخشان زەنگەنە، ئەمینداری پێشووی ئەنجومەنی باڵای كاروباری خانمان، لەبارەی بودجەی جێندەر لە كوردستان و عیراق، رونیدەكاتەوە" ئەمە چەند ساڵێکە (لە ٢٠١٤)وە یاسای بودجە نیە لە کوردستان واتە بودجە (لەسەر ئاستی فەرمی) لە ھیچ بوارێکدا بەیاسا ڕێک نەخراوە، لەلایەکی دی یاسای بودجەی کوردستان کە لەسەر بنەمای یاسای بودجەی عێراق داڕێژراوە دواکەوتوترین داڕشتنی ھەیە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی بیستەکانی سەدەی رابردوو، تەنھا دو جۆر بودجە دیاری دەکات: بودجەی بەکارخستن (تەشغیلی)و بودجەی وەبەرھێنان (استثماری) ئەم شێوازە ئێستا لە جیھاندا زۆر کەم کاری پێدەکرێت. سەبارەت بە بودجەی جێندەری، ئاشكرایدەكات" لە ساڵی  ٢٠١٢ بە ھاوکاری UN Women ئەنجومەنی خانمان و وەزارەتەکانی دارایی و پلاندانان و ژمارەیەک رێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی سەرقاڵی ئەوە بوون کە جێگای بودجەی جێندەر بکەنەوە لە یاسای بودجەدا، لە ئێراقیش ھەمان بەرنامە ھەبوو". ئەوەشدەخاتەڕوو" ھەوڵدرا بۆ دابینکردنی بودجە ھیچ نەبێت بۆ یەکەکانی جێندەرو پاشان بۆ سەنتەرەکانی جێندەر، ھەوڵەکان بەردەوام بوون، دیارە لە ٢٠١٤وە کێشەی دارایی ھەیە بەوھۆیەوە ھەندێک جار روبەڕووی ھەڵوێستی نەخوازراویش دەبوین لەو ھەوڵانە، ئەنجومەنی خانمان ھەرگیز بودجەی تایبەتی خۆی نەبووە لەبەر ئەوەی قەبارەیەکی مەعنەوی نیە، بەڵکو بەشێکە لە سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران. ئەگەرچی حكومەتی هەرێمی كوردستان، یەكێكە لەو هەرێمانەی لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراق، واژووی لەسەر رێککەوتننامەی سیداو كردووە، بۆ نەهێشتنی هەموو جۆرە توندوتیژییەك لەسەر بنەمای جێندەر، هەروەها بەهێزكردنی ژن لە بواری ئابوری و سیاسی. به‌ڵام لە ھیچ دامەزراوەو دەزگایەکی فەرمی بودجەی تایبەت بۆ پڕۆژەکانی پەرەپێدانی ژنان نەبووە، یەکجار لە ٢٠١٣ لە ١٣ پرۆژەی وەزارەتی پلاندانان سیانی خرایە سەرپەرشتی ئەنجومەنی خانمان و بەھاوکاری ئاژانسە پەیوەندیدارەکانی UN لە ٢٠١٤و لەگەڵ قەیرانی دارایی (بڕینی بودجەی ھەرێم لەلایەن حکومەتی مالیکی ئەوکات، وەزارەتی پلاندانان نەیتوانی شایستە داراییەکانی بەرامبەر UN جێبەجێ بکا پرۆژەکان کە ماوەیان سێ ساڵ بو کورتکرانەوەو ھەندێک قۆناغی تێپەڕێنرا.