هیوا سەید سەلیم  وەك دەزانرێت هۆكاری بابەتی لەسەر ئاستی ناوچەكە فاكتەری سەرەكی بوو بۆ زەمینەسازی ئەنجامدان و سەركەوتنی راپەرینی ئاداری ١٩٩١، بەڵام لە پاڵ ئەو فاكتەرە لە ئاستی ناخۆشدا زەمینەی ئەو راپەڕینە هەبوو كە پێی دەوترێت فاكتەرە ناوخۆییەكان. داگیركردنی وڵاتی كوێت لە لایەن سەدام حوسێن، دواتر بە هەند هەرنەگرتنی هەڕەشەی ئەمەریكا و هاوپەیمانانی بۆ كشانەوەی بێ مەرجی سوپای عێراق لە نێوخاكی ئەو وڵاتەی، وایكرد سەدام حوسێن وڵاتەكەی رووبەڕووی جەنگێكی دیكە بكاتەوە، كە هەمووی دوو ساڵ دەبوو لە جەنگی هەشت ساڵەی عێراق- ئێران رزگاری بووبوو. گەلەكۆمەكی سوپای هاوپەیمانان دژ بە رژێمی سەدام بووە هۆی ئەوەی نەك هەر سوپاكەی لە كوێت وەدەربنرێت، بەڵكوو لە ناوخۆی وڵاتیش دەسەڵاتی سوپاكەی لاواز و بێ هەژموون بێ. بۆیە لەگەڵ دەستپێكردنی هێرشی زەمینی هاوپەیمانان لە ناوەڕاستی مانگی شوباتی ١٩٩١لە یەكەم هەڵگەڕانەوەی سوپای عێراق لە شاری بەسڕا تانكێكی سووپا لوولەی تانكەكەی لە پەیكەری سەدام حوسێن دەكات، ئەمەیان دەبێتە دەستپێكی گەورەترین راپەڕین لەسەر ئاستی شارەكانی خوارووی عێراقدا. بۆیە زۆری دەبرد راپەڕین لە ماوەیەكی زەمەنی زۆر كورتدا سەرجەم شارەكانی باشووری كوردستانی گرتەوە بە شاری كەركووك و خانەقین و شەنگال و تەواوی جوگرافیای باشووری كوردستان. راپەڕینی ئاداری ١٩٩١لە باشووری كوردستان وێڕای راماڵینی دەسەڵاتی داگیركارانەی رژێمی بەعس،چەندین لە دەستكەوتی نەتەوەیی و نیشتمانی لێكەوتەوە، گرنگترینیان هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی كوردستان. لێرەدا پێویستە بگووترێت ئەوەی زامنی سەركەوتنی راپەڕینی ١٩٩١خەڵكی كوردستانی كرد، دوو پڕەنسیپی زۆر گرنگ بوو كە یەكەمیان لەسە ئاستی حزبەكان لە ئاوارەیی كاری بۆكرابوو كە ئەویش یەكڕیزی نێوان هێز و لایەینە سیاسیەكانی كوردستان بوو كە خۆی دەبینیەوە لە دامەزراندنی بەرەی كوردستانی. پڕەنسیپی دووەم خۆڕسكانە درووستبوو، كە بریتی بوو لە پشتیوانی خەڵك بۆ هیزی پێشمەرگەی كوردستان و بەشداری بەرفراوانیان لە راپەڕین و سەرخستنی پرۆسەی راپەڕین تەنیا لە بیست رۆژدا. جێگای ئاماژەیە، ئەگەر یەكڕیزی لایەنە سیاسیەكان و پشتیوانی جەماوەری خەڵكی كوردستان لە كاتی خۆیدا بووبێتە هەوێنی سەركەوتنی راپەڕینی ١٩٩١خەڵكی كوردستان، لە ئێستادا غیابی ئەو یەكڕیزیە وایكردنەوە هێزە سیاسیەكانی كوردستان متمانە و پشتیوانی جارانی خەڵك لەدەست بدەن. شایانی باسە، هەموو لایەك دەزانێت كە پێش راپەڕین خەڵكی كوردستان خەونیان بە ئازادییەوە دەبینی، بۆیە ئامادەبوون لە پێناوی ئازادی ژیانی كولەمەرگی هەڵبژێرن، تەنیا بۆ ئەوەی لەدەست رژێمێكی سەركووتكەری وەك بەعس رزگاریان بێت، بۆ ئەم مەبەست بوو خەڵك راپەڕی. بەڵام مخابن هەر زوو شەڕی پۆست و پارەی حزبەكان، هەروەها فەرهوود و تاڵانی ژیرخانی كوردستان لە ماوەی ٣٢ساڵی دوای راپەڕین، هۆكاربوون كە خەڵك پێیان وابێت پاشەكشە لە پڕەنسیپەكانی راپەڕین كراون. لە ئێستادا كە ٣٢ساڵ بەسەر ئەو وەرچەرخانە مێژووییەی باشووری كوردستان تێدەپەڕێت، خەڵكی كوردستان بە هۆكاری دزینی دەستكەوتەكانی خەڵك لە بەرژەوەندی دەستەبژێرێكی سیاسی، تەشەنەسەندنی گەندەڵی، نادادی، بەرتەسكردنەوەی ئەو ئازادیەیی كە خەڵك لە ئاداری ١٩٩١دەریایەك خوێنی بۆ رشت، گەیشتۆتە ئاستی ئەوەی دڵی بەو رۆژە مێژوویە خۆش نەبێت. دوا جار دەڵێین ئەگەر خەڵكی كوردستان لە ساڵانی دەستپێكی راپەڕین چاوپۆشی لە نەوەی سەردەمی شاخی حزبەكان كردبێت تا چۆنی بیانەوێت دەستبگرن بەسەر پۆست و پارە، ئەوا لە ئێستادا قەبوولی دوو نەوەی دوای ئەوان ناكات. باشترین كاریش بۆ گەڕانەوە پڕنەسیپەكانی راپەڕین لە ئێستادا بریتیە لە چارەسەری كێشەكانی خەڵك، هەڵگردنی كۆتوبەدنی سەر ئازادییەكان، نەهێشتنی نادادی و بنبڕكردنی گەندەڵی، ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەرد، بە بێ ئەنجامدانی ئەم هەنگاوانە پاشەكشێكان لە پڕەنسیپەكانی راپەڕین زیاتر دەبن.

هەندرێن شێخ راغب سێ رۆژی دیكە، یادی راپەڕینە، كە 5/3/1991 لە شاری رانیە، كورد دژی بەعس راپەڕی بۆ دروستكردنی كوردستانێكی ئازادو دیموكراس‌و دوور لە ستەم، كەچی دوای سی‌و دوو ساڵ رێك سێ رۆژ پێش ئەم یادە، لە پایتەختی كوردستان؟؟ باوكێك لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا ئاسایشی كوردی تۆمەتبار دەكات بەوەی كە كوڕەكەیان بە شێوەی بەعسیانە ئەشكەنجە داوەو بوتڵیان پێ هەڵگرتووەو كارەبایان لێداوەو گونیان تەقاندووە. بەبۆچونی من ئەم رووداوە پێویستی بەوەیە بێ دەنگ نەڕوات، ئەگەر پەرلەمان ئیرادەیەكی ماوە؟ ئەوا پێویستە لەدانیشتنێكیدا قسە لەسەر ئەم كەیسە بكات، ئەنجومەنی ئاسایش و دەزگا ئەمنیەكان بانگهێشت بكات، سەرۆكایەتی هەرێم بەدواداچوونی هەبێت، لەوەش لە پێش تر ئەوەیە كە سەرۆكایەتی حكومەت قسەی خۆی هەبێت، وردەكاری ئەم روداوە بۆ رای گشتی بخاتە روو. چونكە گەنجی كورد بە دەستی دامەزراوەی كوردی بەمجۆرە ئەشكەنجە بدرێت، مانای وایە ئێمە هێشتا لە خاڵی سفر داین. دەمێكە بۆچونم وایە، راپەڕین تەواو نەبووە، راستە دامودەزگای بەعس نەما، بەڵام كولتورو عەقڵ و دنیابینی بەعس لە دەماری كورد زیندووەو رەفتاری پێ دەكات. راپەڕین قۆناغی دیكەی ماوە كە دەبێت تەواو بكرێن، ئەگەر پێشمان وابێت لەیادی راپەڕین دژ بە هەبوونی هەرێم بوەستینەوە، ئەوا گەیشتنە بە خاڵی كۆتایی هاتنی قەزیەی كوردو پرسیارێكی زۆر جددیشە كە بۆچی نەوەیەكی بێ ئینتما بەم جۆرە دروست بووە؟ ئەمە لەخۆوەنیەو هۆكاری زۆری هەیە، هەندێك جار شكستی ئۆپۆزسیۆن مەترسی دار ترە لە شكستی دەسەڵات، چونكە شكستی پڕۆژەی ئۆپۆزسیۆن یەكسانە بە دروست كردنی دنیایەكی نا ئومێدو بێ متمانەو بێ ئاسۆ. نەوەی ئێستا لە دەسەڵات تووڕەیەو لە ئۆپۆزسیۆن نائومێدە. نائومێدیش مەترسیدارترە لە توڕەبون. لە یادی راپەڕیندا، جێگای بێ هیوایی گەورەیە قسەمان لەسەر ئەوە بێت كە گەنجێك لە زیندانەكانی دەسەڵاتی كوردی ئەشكەنجەی دڕندانە درابێت، ئەگەر تەنانەت داعشیش بێت، مادام لە قۆناغی لێكۆڵینەوەدایە پێویستە پارێزەری هەبێت و بە شێوەیەكی دادوەری و یاسایانە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، جیاوازی ئێمەو داعش ئەوەیە، داعش خەڵك سەردەبڕێت و دەیكوژێت و ئەشكەنجەی دەدات، بەڵام ئێمە خاوەن دامەزراوەو سەرۆكایەتیەكان و دەیان جۆر دەزگاین كە بانگەشەی سیستەمێكی دیموكراسی‌و نیشتمانی دەكەین. راپەڕین خەونی كوردە بۆ دروست كردنی كیانێكی ئازادو دیموكراس‌و پێشكەوتوو. بەم هەموو برینەوە لەناو جەستەی ئەم كیانە، لەبەردەم داهاتوویەكی باش دا نین، بۆیە راستكردنەوەی ئەم جۆرە رەفتارانە، دەمانخاتە سەر رێگایەكی دروست، ئەگەر وا نەكەین لەبەردەم برینی زیاتر وەستاوین‌و یادێكی نیشتمانی وەك راپەڕین دەبێتە بۆنەیەك بۆ ئازاردانی خۆمان و توڕەیی زیاتر لای نەوەكانی ئێستا‌و سبەینێ.

رێبین هەردی کەس هیچی پێ سەیر نیە، کەس توشی شۆک نابێت. کە دەوترێت ٣٠٠ ملیار دزراوە، کەس بەلایەوە سەیر نیە، بگرە بڕوای وایە ژمارەکە لەوەش زیاترە و نەزانراوە. کەس بە هەواڵی کوشتن، فڕاندن، ئەتک کردن سەری ناسوڕمێت، چونکە بڕوایەکی تەواوی بەوە هەیە ئەمە دەرهەق بەو هێزانەی هەن زۆر سروشتیە و بگرە گەر بۆیان بکرێت لەشەڕ لەگەل خەڵکا چەکی کیمیایشیان هەبێت بەکاری دێنن.  گەر رۆژێکیش ئەو  چەکەیان هەبێت و بەکاریان هێنا، دیسان کەس شۆک نابێت و دەڵین چاوەڕەانکراەوە. کەنعان مەکیە لە کۆماری ترسا باسی ئەوەی کردبوو کەس لەعێراقدا بە درۆی سیاسیەکان شۆک نابێت، چونکە لەبنەڕەتەوە قەناعەتی وایە سیاسەت بریتیە لە درۆ و کەسی سیاسیش واتە درۆزن. لەبەرئەوە دەرکەوتنی درۆی سیاسی هیچ کەس شۆک ناکات.  شۆک کاردانەوەیەکی دەروونیە بەرامبەر شتێک کە هەرگیز چاوەڕێی ناکەیت ڕووبدات، بەلام گەر تۆ پێشوەخت و پێش ڕودانەکە، سەقفی چاوەڕوانی ڕوداوی خراپت بێ سنوور بێت، ئەوا هەرگیز توشی شۆک نابیت.  ئەو باوکەی باسی ئەشکەنجەی کوڕکەی دەکات و دڕندانەترین شێوازەکانی ئەشکەنجەی کوڕکەی باس دەکات، کەس توشی سەرسوڕمان ناکات، چونکە زۆر پێشوەخت لە خەیاڵی خۆیدا ئەوەی داناوە کە هەموو ئەم کارانە دەکەن. دەمێکە لە خەیاڵی هەریەکێکماندا ئەوە هەیە کە لە ژورە تاریکەکانی ئەشکەنجەدا چی ڕوودەدات، ئەگەرچی نە دیومانە و نە بە ئاشکرا باسکراوە.  هاوڕێیەکی ئیسلامیم جارێک بۆی باسکردم یەکێک لەو ئەشکەنجێ‌نەی بەرامبەر ئەو کەسانە کراوە کە بە تۆمەتی تیرۆر گیراون، لێدانی گونە بە چەکوش!!!!  ڕەنگە بەراستی ئەمە ڕووی نەدابێت. بەس لە خەیاڵی ئێمەدا ڕویداوە و ڕوو دەدات. لەبەرئەوە گەر ڕۆژیک بە بەڵگەوە و فلیمەوە ئەو ئەشکەنجە دڕندانەیە بیبنین، هیچ لامان سەیر نابێت.  ڕۆژێک لای کاک نەشیروانی بەهەشتی بووم و بەرنامەیەکی تەلەفیزێۆن بوو قسەی لەگەل خەڵک دەکرد. یەکێکیان گوتی ئەمانە دزن. سەدان ملیار دۆلاریان دزیوە. کاک نەوشیروانی بەهەشتی رووی تێکردم و بە پێکەنینەوە گوتی ڕێبین ئەزانی خەڵکی ئێمە زۆر لە ماتماتیکا خراپە، نازانیت ملیار چەند زۆرە، و سەدان ملیاریش چ ژمارەیەکی زەبەلاحە. دوای هەر خۆی گوتی کێشە ئەوەیە خەڵکی ئێمە چاوەڕێی خراپترین شت دەکات و متمانەی بەهیچ نەماوە. لەبەر ئەوە هاواری و قسەکانی ئەو باوکە نە داواکاری گشتی نە دادگا نە بەرپرسیار و  نە هیچ ڕێکخراوێک و نە تەنانەت هاوڵاتیش شۆک ناکات. ئەمە ئەو ((شتە سروشتیەیە))کە هەموو چاوەڕێی دەکەین.  هانا ئارنێت لە پێشەکی مرۆڤەکانی سەردەمی تاریکیدا قسەیەکی برێخت دێنێتەوە کە زۆر بۆ ئەم دۆخەی ئێمە دەست دەدات ( کاتێک تەنیا نادادپەرەری هەیە و هیچ بێزاریەکیش نیە). کەس بەدەزگا و ڕێکخراو و مرۆڤەکانەوە هیچیان پێ سەیر و نامۆ نیە، و بگرە هێشتا ئەوەی ڕوودەدات و دەیبیستن، شتێکی بچوکە لەو خراپیەی هەموان چاوەڕێی دەکەن. لەدۆخێکی وادا ئەوەی وێران دەبێت و بووە هەر دەزگاکان نین، بەلکو هەموو ئەو مرۆڤانەن کە لەدەزگاکان و دەوروبەری دەزگاکاندا دەژین.

ئارام سەعید  پرسیاری جەوهەری سەبارەت بە دروستبونی گۆڕان!  ئەگەر لاپەرەکان هەڵبدەینەوە زۆر گوتاری نایاب و جوان دەبینین لەسەر ئەوەی گۆڕان بۆ دروست بوو،چۆن سەریهەڵدا؟ بەرنامەکانی و تێروانین و دونیابینی گۆڕان چی بوو، بۆخۆم لەنزیکەوە ئەو کەسانەم بینیوە کە قوربانیان داوەو خەونی گەورەیان هەبوە بە گۆڕینی دۆخی کوردستان و بونیادنانی حوکمڕانیەکی باش، رەنگە شاهیدی زۆر لەهەنگاوەکانی گۆڕان بوبێتم، بۆیە من نامەوێت بچمەوە سەر ئەو تێروانینانە و خوێندنەوەی پێشوو بۆ بزوتنەوەی گۆڕان. لەسیاسەتدا هەمیشە دەگوترێت کە ئەنجام گرنگە، واتە ئەوەی هێزێکی سیاسی پێی دەگات و ژمارەی ئەو کورسیانەی بەدەستی دەهێنێت دەتوانێت نزیکی بکاتەوە لەوەی کاریگەر بێت و گۆرانکاری دروست بکات... رەنگە ئەم شیکردنەوەیەی من هەندیک پێی نیگەران بن یان بەهەڵەی بزانن، بەڵام دەتوانن ئەوانیش پێچەوانەکەی بسەلمێنن.  سەرەتای گۆڕان بە سەرکردایەتی و دەستپێشخەری کاک نەوشیروان بوو،هەرگیز ناتوانین نکوڵی لە تواناکانی کاک نەوشیروان بکەین، کە تیروانینی ستراتیژی و قوڵیی هەبوو بۆ هەرێم و ئایندەی، کەسایەتیەکی گرنگی میژووی خەباتی سیاسی کوردایەتی بوو، نوسەرێکی بەتوانا بوو، سیاسیەکی راشکاو دڵسۆزبوو، هەندێک جار ئەو ئەودڵسۆزیەی بە وتەی توند دەردەبڕی و هەندیک وەک توڕە وەسفیان دەکرد بەڵام لە راستیدا تورەبونەکانی لە دڵسۆزیەوە بوو بۆ برواکانی خۆی.  راستە هەرگیز کاک نەوشیروان تەنیا نەبوو، هەمیشە کۆمەڵێک هاوڕی و کەسی نزیک لێوەی بەشداربون لەگەڵیی و قوربانی گەورەیان داوە، دواتر کە باڵی ریفۆرم بریاریان دا بێنە ناو گۆڕانەوە بوون بە بەشێکی چالاک لە بزوتنەوەکە و کاک نەوشیروان پێی دەگوتین پەلەمەکەن لە هاتنی ئەوان؟ ئەگەر بێنە ناو گۆڕانەوە هەر ئەبنەوە بە مەکتەبی سیاسی بەسەرگەنجەکانەوە!  بۆئەوەی بچمە ناو باسەکەوە گرنگە هەندێک لەسەر مێژووی پێشوی کاک نەوشیروان و مام جەلال بڵێم، لەسالانی شەستەکاندا کاتێک ئیبراهیم ئەحمەد و باڵی مەکتەبی سیاسی لە پارتی جیابونەوە هەرچەندە سەرکردەی دیاری ئەو جیابونەوەیە ئیبراهیم ئەحمەد بوو بەڵام ئەو باڵە بە جەلالیەت ناسرا بەهۆی کاریگەری و چالاکیی مام جەلالەوە، ئیتر لەوکاتەوە جەلالیەت بووە رێبازێک کەبەرامبەرپارتی وەستایەوە و بە ڕێبازی مەلایی ناو دەبرا. ئیتر سەرکردەکانی شۆڕش شانازیان بەمەلای و جەلالیەوە دەکرد.  کاک نەوشیروان لە گۆڕاندا هاوسەنگی نێوان هەردوو لایەنی کادرە کۆنەکانی یەکێتی و گەنجە تازەکانی راگرتبوو ستراتیژ و هەڵویستەکان زۆربەی لەلایەن خۆیەوە دادەرێژرا، هەرچەندە پرس و ڕای زۆر دەکرد بەڵام بڕیاڕی کۆتایی لای خۆی بوو. دەیویست زۆرترین کاریگەری دروست بکات و بزوتنەوەیەکی بەهێز پێک بهێنێت و لەم خەونەدا دەیان و سەدان سەرکردەو و سەدان هەزار هاوڵاتی ئومیدیان لەسەر هەڵچنی کە خەونەکانیان بێتە دی تەنانەت بەشێکی زۆریش لە سەرمایەدارەکان بروایان وابوو ئەو گۆرانکاریە دەکرێت و پشتیوانیان کرد.  بەدرێژایی ئەو ماوەیەی گۆڕان دروستبوو نە مام جەلال توانی یەکیتی بهێنیتەوە مەیدان وەک پێشوو نە کاک نەوشیروان توانی بزوتنەوەی گۆڕان بەبەهێزی بهێڵێتەوە، هەربۆیە هەردولا هاوپەیمانیەتیان لەگەل پارتی تاقیکردەوە دژی یەکتر بەڵام دەرئەنجام دەگەرانەوە لای یەکتر... کاک نەوشیروان بەلایەوە گرنگ بوو مام جەلال گوێی لێ بگرێت چونکە بەشی زۆری وازهێنانی کاک نەوشیروان لەیەکێتی ئەوەبوو ماوەیەکی زۆر بوو مام جەلال گوێی لە سەرنجەکانی نەدەگرت لەسەر یەکێتی و جەلالیەت، کاک نەوشیروان لەمام جەلال توڕەبوو، یاخی بوو بەلام هەرگیز ڕقی لێی نەبوە و زۆر جار لە قسەکانیدا ئەوە بەدی دەکرا.    لەجەوهەردا کاک نەوشیروان دەیویست مام جەلال توڕە بکات، دەیویست نیگەرانی بکات بەڵام هەرگیز لەگەڵ ئەوەنەبوو لە ئێسقانی بدرێت، پێی وابوو مام جەلال لە مەبدەئی جەلالی دووردەکەوێتەوەو هەوڵی دەدا بەسەختی بەرگری لە جەلالیەت بکات. کاک نەوشیروان وابیری دەکردەوە کەیەکێتی نابێت نزیک بیتەوە لە بیرکردنەوەی پێشوی مام جەلال  کەئەویش مەلایی بوو، بەم پێەیەش دەتوانین بڵێین کاک نەوشیروان جەلالیتر بوو، دەیویست مام جەلال بگەڕێتەوە بۆ جەلالیەت و پێکەوە کاربکەن.   لە کۆتاییەکاندا بریاریان دا دابنیشن و قسەبکەن جاریکی تر پێکەوە کاربکەن کەئەویش بەر لە دواسەفەری مام جەلال بۆ بەغدا و نەخۆشکەوتنی یەکتریان بینی و بەگوێرەی ئەو زانیاریانەی کاک نەوشیروان باسی دەکرد لەسەر زۆر خاڵ رێکەوتبون چونکە مام جەلال جاریکی تر بێ ئومێد بوەوە لەپارتی و بریاری دا بەرەیەکی بەهێز لەبەرامبەر پارتیدا دروست بکات کە دەکرێت رێکەوتنی دەباشان سەرەتای ئەو هەنگاوە بووبێت....  کەسێتی هەردوو سەرکردە کاری کردبوە سەر هەیکەل وپێکهاتەی یەکێتی هەمیشە لەهەڵویستەکاندا و سیاسەت دارشتنیاندا دەستوپەنجەیان بەشیوەیەک دیاربوو ئەگەر یەکێکیان بریارێکی بدایە یان هەلوێستێکی بنواندایە  بێ ئەوی تر هەست دەکرا جۆرێک لە نوقسانی بەدی دەکریت دێمەوە سەر ئەوەی لەدوای وازهێنانی کاک نەوشیروان هەمیشە مام جەلال بۆشایی جێگای کاک نەوشیروانی پێوە دیاربوو، بەپێچەوانەشەوە کاک نەوشیروانیش هەمیشە مام جەلالێکی پێویست بوو....

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  1 ئه‌كرێت یه‌ك ملیۆن ساڵی سیاسیه‌ك ، چه‌ند رۆژێك یان چه‌ند مانگێك یان ساڵێك یا دوو ساڵ بێت و هپچی تر ، كاتێك سیاسیه‌ك له‌ توڕه‌یدا ده‌ڵێت یه‌ك ملیۆن ساڵی تر ، ناكرێت میدیاو نه‌یارانی ئاشتی ئه‌و ملیۆن ساڵه‌ ساڵ به‌ ساڵ حساب بكه‌ن وسیاسیه‌كه‌ ناچاری ئه‌وه‌ بكه‌ن ، ساڵ به‌ ساڵ چاوه‌ڕێی تێپه‌ڕینی ساڵێكی تر بێت ، بافڵ و لاهور به‌ر له‌وه‌ی هاوسه‌رۆك بن ، ئامۆزان ، خه‌ڵكی یه‌ك شارن ، هاوزمانن، هاوحزبن، ره‌نگه‌ ده‌یان هاوی دیكه‌ش هه‌بێت كه‌ خۆیان ده‌یزانن، هه‌وڵدان بۆ تێكدانی زیاتری په‌یوه‌ندیه‌كه‌یان ، جا حزبی تر بیكات یان میدیا جۆرێكه‌ له‌ بێئاكاری سیاسی . هه‌ر بۆ بیرخستنه‌وه‌ حاجی قادری كۆی ده‌فه‌رموێ‌  له‌ به‌ر حیزه‌ بخۆیی و ناته‌بایی  له‌ ژێری حیزی حیزان بونه‌ دۆشه‌ك  2 من په‌یامه‌نوسراوه‌كه‌ی لاهوریش و قسه‌كانی بافڵیشم گوێ‌ لێبوو ، واز له‌ نیه‌ت و بانگه‌وازه‌ ئاشتیانه‌كه‌ی بافڵ بێنن ، بۆ پارتی و هه‌موو لایه‌نه‌كانی تر ، هه‌ڵبه‌ت ده‌رهه‌ق رۆژئاوای كوردستان و په‌كه‌كه‌ش قسه‌ی دڵسۆزانه‌ی كرد ، گه‌لۆ له‌ هه‌ر كوێ‌ زیاتر ناو ماڵی یه‌كێتی ، نێوانی لاهورو بافڵ ،سلێمانی پێویستیان به‌ ئاشتیه‌ ،ئێ‌ ده‌كرێ‌ ئه‌و ئاشتیه‌ش بكرێت ، بۆ ئاشتی له‌ گه‌ڵ هه‌موو نه‌یارێك ئاسان بێت و له‌گه‌ڵ ده‌ستێكی دیكه‌ی خۆت قورس ، جا خۆ شۆڤاران لێگه‌ڕابان گۆڕان و یه‌كێتیش ده‌بوونه‌وه‌ یه‌ك . 3 پشتبه‌ستنی لاهور به‌ بڕیاری دادگاكه‌ی هه‌ولێر هه‌موو ئه‌و قسانه‌ی پێشتری ئه‌و سفر ده‌كاته‌وه‌ له‌ سه‌ر ده‌ستوه‌ردانی سیاسی له‌ دادگا ، له‌ دۆسیه‌ی زیندانیانی بادینان و دۆسیه‌كانی تردا كه‌ پێشتر ئه‌و قسه‌ی له‌ سه‌ر كردوون ،ئه‌مه‌ش كێماسیه‌كی گه‌وره‌یه‌ ، چیرۆكی به‌ردانی ئه‌وانه‌ی له‌ غالب محه‌مه‌دیان داو ناردنه‌وه‌یان بۆ كۆشكی بلورین ، له‌ سه‌ر ده‌ستی قوباد تاڵه‌بانی ، ئه‌وه‌ش كێماسیه‌كی هه‌ره‌ مه‌زنه‌ و تۆ كه‌ ئه‌وه‌ بكه‌یت ده‌بێت چاوه‌ڕێی ئه‌وه‌بی بێنه‌ سه‌ر خۆتیش ، له‌ هه‌مان ئه‌و رۆژه‌ی بافڵ له‌ هه‌ولێر قسان ده‌كات ، بابایه‌كی به‌دبه‌ختی كورد ، كه‌ مناڵه‌كه‌ی بتڵی تێبڕاوه‌ ، له‌ پێناو جه‌رگه‌كه‌یدا به‌ قوڕگی پڕ گریانه‌وه‌ ، هاشا له‌ دینه‌كه‌شی ده‌كات ، كه‌چی كه‌س له‌و باره‌یه‌وه‌ هیچ ناڵێت .بتڵ تێبڕین كوشتنی میله‌تێكه‌ به‌ گشتی ، ئێستا ده‌بوو سه‌رۆكی هه‌رێم و سه‌رۆكی حكومه‌ت بكه‌رانی ئه‌و كاره‌یان سه‌ر تاشیباو له‌ ناو شار گڕیاندابا ، هه‌ر له‌ به‌ر ناوهێنانی دیموكراسی له‌ حزب و په‌یڕه‌ودا، هیواداریشم ئه‌و باوكه‌ ناچار نه‌كرێت بڵێت رادیۆ بوو . 4 بۆ ئه‌وه‌ی چیرۆكی سزادان و سوكایه‌تی ته‌واو بێت ، پێویسته‌ سیاسیه‌كان راستگۆبن له‌وه‌ی كه‌ ده‌یڵێن .

ژوان ئەحمەد  بە بۆنەی كۆچی دوایی بارزانیەوە نزیك بە شەست ساڵە، ناكۆكی دوو رەوتی سیاسی ئەم میللەتە دەهاڕێت، هەر سەردەمێكیش بە فۆرمێكی نوێ ناكۆكیەكان سەرهەڵدەدات‌ و سەردارانیشی فیگەرێكی نوێن..  لەم شەست ساڵەدا، دوو شۆرشی گەورە كراوە، كورد بە هەوراز‌ و نشێوی زۆردا رۆیشتوە، بەشێكی بچوك لە ئامانجی شۆڕشەكان بەدیهاتوە، بەشی گەورەی هێشتا لە بەردەمدا ماوە ، بەداخێكی گەورەشەوە، هێشتا ئومێدی بەدیهێنانیان زۆر كەمە، ئەگەر ئەستەمیش نەبێت. ئەمرۆ یادی كۆچی دوایی مەرحوم مەلا مستەفای بارزانی یە، بەڵام مەلا مستەفا لە هەموان زیاتر وەتاق كەوتوە، خەریكە یادەوەریەكانی شۆرشەكەشی هێند لە یەك گۆشەوە باس دەكریـَت، هەر لەبیر دەچنەوە. مەلا مستەفا بە هەموو خاڵە گەش‌ و خامۆشەكانیەوە، سەركردایەتی شۆڕشێكی گەورەی كردوە، سیمبوڵی شۆڕش بوە لە رابردودا، ئێستاش لەجێی حەقی خۆیەتی. سەركردە تەنیاكان هەر بە تەنیا مەلا مستەفا نیە كە تاك و تەنیا ماوە، جگە لە پارتیەكان نە كەس باسی دەكات و نە كەس سەردانی گڵكۆكەی دەكات و نە كەسیش ئەیەوێ نەوەكانی لەبارەی سەربوردەی مەلا مستەفاوە هیچ ببیستن. ئێستا سەركردەكانی تریش بونەتە ڕێبواری ئەو رێگایەی كە مەلا مستەفای پیا رۆیشتوە، خەریكە هەمویان وەتاق دەكەون و لە سایەی دەسەڵاتی نەوەكانیانەوە، لەبەرچاوی خەڵك خراپ دەكرێن. دوێنێ‌ و ئێستای میراتگرەكانی، سەركردە گەورەكانی شۆرشیان زێدە ناشرین كردوە‌ ، ئێستاش دەكرێ، بە پێخۆری دنەدانی ناكۆكیەكان. تائێستاش وازییان لێناهێنن ناو‌و  روحیان ئاسودە بێت، هەندێك پێیان وایە دەتوانن بە جوڵەی سیاسی ئەم پیاوانە بكەنە فیگۆری تاك ‌و تەنهای شۆرش‌و بەرخودان. لەكاتێكد فیگەری گەورە میللەتە كە ئێستا زویر بوە لە میراتگرەكانی مەلا مستەفا و مام جەلال و نەوشیروان مستەفا. بهێڵن خەڵك ناوە گەورەكانی شۆڕشی خۆش بوێ.. بهێڵن یەكێتیەك مەلا مستەفای لەبەر شۆرشەكەی‌ پارتیەك مام جەلالی لەبەر خەباتەكەی‌  ئەوانی دیش نەوشیروانیان لەبەر قەڵەم و مێژووەكەی خۆش بوێ. خۆش ویستنی مەلا مستەفا و مام جەلال و نەوشیروان مستەفا، بە یادكردنەوە‌ و پەیكەر دروست كردن و وێنە دانان و شاباش كردن‌و سەپاندن‌ و دروست كردنی جۆرەها چیرۆك نابێ، بەڵكو بە حوكمڕانیەكی جوان ‌و خزمەتگوزار دەبێت. خەڵك ئەوانەی بەو جۆرە خۆش دەوێ كە: مەسعود بارزانی خاڵی كۆكەرەوە بێت نەك گومڕایی و ناكۆكی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەموو هەرێم بێت، نەك باوكێكی جوان و دەوڵەمەند بێ بۆ كوڕە نازدارەكەی مەسرور بارزانی نەوەی مەلا مستەفا خزمەتی خەڵك بكات، نەك خەمی یەكەم و كۆتایی دروست كردنی كورەكەی خۆی بێت بافڵ تاڵەبانی، سەری كردە بێت بۆ كورد و یەكێتی، نەك شەیدای دەنگی زوڕنای ستایشی ماستاوچیەكان و دەهۆڵ لێدەرە چاپلوسەكان بێت، ئەو پاشخانە گەشە پێ بدا كە تاڵەبانی باوك جێیهێشتوە. قوباد تاڵەبانی كوڕی مام جەلال لە خزمەتی خەڵكدا بێت، هەموو هەفتە و مانگێك بازاڕ بەسەربكاتەوە و بزانێت لە بازار چ باسە، نەك تەنیا لە بانگەشەدا بیری ئەوەی بكەوێتەوە. كورانی نەوشیروان مستەفا، گۆڕان دەربێنن لەو بازاڕە سیاسیەی تیایا بوە بە دوكانێك لاچەپەك كە جۆرەها سەودای گوماناوی تیا دەكرێت. واز لە گرد بێنن نەك بیكەنە تاكە ستراتیژی مانەوەی بزوتنەوەكە ئەمرۆ درەنگە بۆ ئەوەی وابكەن خەڵك باوك ‌و باپیرتانی خۆش بوێ، ئەمە تەنیا بۆ باوك‌و باپیرتان نیە، بەڵكو بۆ ئەوەیە خۆشتان وەك ناوێكی جوان بچنە ناو لاپەرەكانی مێژوەوە، نەك وەك كاربەدەستێكی شكستخواردو و ناوتان بنوسرێت‌و خەڵك رقی لە ئێوە و باوكیشتان بێت.. پارەتان زۆرە، بەڵام متمانەتان كەم، هاوكێشەكە پێچەوانە بكەنەوە، خەڵك پارەی زۆر و ئێوەش متمانەیەكی زۆر و سەرمایەیەكی كەمتان دەبێت، بەڵام دەمێننەوە، رێزتان دەگیرێت، خۆشەویست دەبن كارەكە ئاسانە، بەڵام لەخۆبوردوویی گەرەكە بیرتان بێت بە هەرسێ خێزان و حزبەكە، جێی متمانەی لەسەدا 25 ی خەڵكی كوردستان نین، بەڵام هێشتا سەردارن.. تێ دەگەن، یان چاوەروانی تێگەیشتنی ترن!!؟؟

عەلی كەریمی لە دنیای سیاسەت و مرۆڤایەتی و پڕ لە ئەخلاق، ڕەوایە و باوە کە کەسێك، لایەنێک یان حیزب و سەرکردەیەک تووشی هەڵە و شکستی گەورەی بێقەرەبوویی دەبێتەوە بە سەزای دەگەیەنن یانکی خۆی دێ و سەخترین سەزا بەسەر خۆیدا دەسەپێنێت. ڕەزا پەهلەوی کوڕی حەمەڕەزا شای ئێرانی ٤٤ ساڵ پێش دوای ئەم هەموو ساڵە و بە تاڵانبردنی ملیونان دوڵار پارە و سەروەتی خەڵکی هەژار و بێدەرەتانی گەلانی ئێران و ژیانێکی پڕ لە خۆشگوزەرانی و عەیاشی و پاڵدانەوە، بە بێ خۆپێگەیاندنێک و کەمێک وەرگرتنی عیلم و شەهادە و هزر و مەعریفە، بە بێ ئەوەی تاقە جارێک بێت و بڵێت؛ کە باب و باپیرم ئەم زوڵم و زۆرەیان لە خەڵک دەکرد؛ من منداڵ بووم و هیچم نەدەزانی و شەریکی جنایەتەکانی ئەوان نیم و قبووڵی ناکەم، هاتووە لە ژێر سێبەری شۆڕشەکەی "ژینا"ی کچە کورد سەری هەڵێناوەتەوە و داوای شازادەگی و فەرمانڕەوایی تەواوی ئێران دەکات! دەبێ بڵێم چ چەرمەڕوویەکە ئەوانە و مەداحەکانیان دێن و لەسەر جادەکانی بە خۆێن سووری ژیناکان، ڕێ و شوێنمان بۆ دادەنێن و بە ڕۆژی ڕووناک خەریکن شۆڕشەکەمان داگیر دەکەن و خۆیانی لێدەکەنە خاوەن. وەرن با پێی بڵێین باب و باپیری تۆ بە هەزاران ڕۆڵە و سەرکردە و کچ و کوڕانی ئێمەیان کوشت و گوند و شارەکانیان وێران و قەلاچۆ کرد و بە سەتان لاوی خوێنگەرمی ئێمەیان لە زیندانەکانیاندا داڕزاند و سەقەت کرد، بە دەیان سەرکردەیان لە ساڵانی چلەکاندا لە بن بەرد و هەرداندا بە فیشەکی ژاندەرمە چڵکنە سواڵکەر و بەرتیلخۆرەکانیان جوانەمەرگ کرد. بۆ پێت وایە وا زوو فەرامۆشی دەکەین و دێین و بەیعەتت پێدەکەین، ئەگەر زۆر بەخشندە و بە لوتف و مێهرەبان بین دەبێ زۆر مەمنوون بی بە حوکمی منداڵ بوونی ئەوکاتت  لێت ببورین و دڵمان گەورە بێت کە وەک هاووڵاتێک بە بێ ئیزندانی تەداخول لە سیاسەت و بەڕێوەبردنی وڵات لە قوژبنێکی ئەم ئێرانەدا بژی. دەبێ فێر بی کەمترین شت کە یەک تاوانبار و شکستخواردووی سیاسەت دەبێ بیکا وازهێنانە لە سیاسەت! یانکوو پەرستوویەکی مەداحی ئاخوندەکان دێت و ئەمرۆکە زیاتر لە دایکی "ژینا" خۆی دەکاتە "مەسیح" ی مێهرەبان و خاوەندار و هەر وەک مەداحەکانی عاشوڕا و تازییەبارانی ئیمام حوسێن ڕۆژ تا ئێوارە هەرچی مایکە دەیگرێ و بە چەشنی ئاخوندە ڕەوزە خوێنەکان قیژە و هەرایەتی بە دەنگێکی نارەسەنی پڕ لە مزایدە و خۆ دەرخستن و پۆپۆلیستی لە شەڕی وەرگرتنی پۆستی بالای دواڕۆژییدایە لە حکومەتە سەرئاوەکەی پەهلەوی! دەبێ ڕێ خۆشکرێت بۆ هەموو ئەوانەی ئەمڕۆ لە سەر جادەکاندا خوێن دەڕێژن و جیهانبینی زۆر جیاوازیان هەیە لە هەموو ئێمەی پیاوانی دۆێنێ. ڕێ و شوێن نە کێشرێت بۆ ئەوانەی زیاتر لە ٤٤ ساڵە نەماندیون و نایانناسین، گەر دەمانهەوێت لە پشتیان بین و کورەی خەباتیان گەرمتر بکەین و ئەگەر ڕاست دەکەین لە دڵسۆزیی بۆیان وەرن هەموو بە یەکەوە بەرەی فراوانی یەکگرتووی کوردی چێ بکەین و دڵی کۆمەڵانی خەڵک خۆش بکەین!

د. نوری‌ تاڵه‌بانی‌   پەپێی قانوونی كاتی بەرێوەبردنی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی گواستنەوە، چەند هەڵبژاردنێك لە عێراق و هەرێمی كوردستان دەبوو ئەنجام بدرێن پێش كۆتایی مانگی كانوونی دووەمی ساڵی 2005.  ئەو هەڵبژاردنانە لەلایەن دەزگایەكی تایبەت سازدەكران: "كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق"، بەندە سەرۆكی ئەو كۆمسیۆنە بووم لە هەرێمی كوردستان، لێرە زۆر بە كورتی چەند تێبینییەك لەبارەی چۆنیەتی ئەنجامدانی ئەو هەڵبژاردنە دەخەمە بەرچاو، بەتایبەتی لەم رۆژانەدا باس لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە هەرێم دەكرێت.    ئەو كۆمسیۆنە دەزگاێكی عێراقی بوو، ئەندامەكان و ستافەكەی حكومەتی عێراق دەستنیشانی دەكردن و دەسەڵاتێكی فراوانی هەبوو لە ڕووی رێكخستن و سەرپەرشتیكردنە سەر ئەو  هەڵبژاردنە لە عێراق و هەرێمی كوردستان، لە ئامادەكردنی لیستی ناوی دەنگدەرانەوە تا دوا قۆناغەكانی و بڵاوكردنەوەی ئاكامەكانی.   كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق بە بریاری ژمارە 92 ی ساڵی 2004 دامەزرابوو، بە ئیمزای (پۆڵ برێمەر)، بەرێوەبەری گشتی دەسەڵاتی مەدنی لە عێراق، دەبوو پێش كۆتایی مانگی حوزەیرانی 2004 هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت.  ئەم بریارە حوكمی قانوونی پێدرابوو، بۆیە ئەنجومەنی ئەو كۆمسیۆنە دەیتوانی رێنما و كاررای پێویست بۆ رێكخستنی ئەو پرۆسەیە دەربكات، هەروەها بۆ شیكردنەوەی بەندەكانی ئەو بریارو قانوونانەی پەیوەندیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو.  ئەو كۆمسیۆنە هەموو پێداویستیەكانی پرۆسەی هەڵبژاردنی بۆ دابین كرابوو، هەرچەندە پێداویستیەكانی ئوفیسەكانی لە هەرێمی كوردستان مەیەسەر نەكرابوون، چونكە بوجدەی تایبەتی بۆ تەرخان نەكرابوو، بەڵام چەند دەزگایەكی نێو دەوڵەتی و دەوڵەتی كۆمەكی مادی و پشتگیری مەعنەوی پێشكەشی دەكرد.   لە (پێشەكی) بریاری 92 دا هاتبوو "ئەنجومەنی حوكم لە عێراق"، بە هاوكاریی نوێنەرانی نەتەوە یەكگرتووەكان و"پۆڵ برێمەر"، ئەم بڕیارە ئامادە دەكرێت، كەواتە سێ‌ دەسەڵاتی جیاواز بەشدارییان لە ئامادەكردن و پەسەندكردنی ئەو بڕیارە كردبوو بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە عێراق و هەرێمی كوردستان.  كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق دەبوو پەیڕەو بە هەموو ئەو قانوون و بڕیارانەی پەیوەندیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو لە عیراق بكات، بە تایبەتی قانوونی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی گواستنەوە، كە وەكو دەستوورێكی كاتیی بۆ عێراق تەماشا دەكرا. بڕیاری ژمارە 92 چەند مەرجێكی دانابوو لەبارەی چۆنیەتی دەستنیشانكردنی ئەو كەسانەی دەبنە ئەندامی ئەو كۆمسیۆنە، دەبوو هەموویان عێراقی بن، ڕابوردوو پاك بن، شارەزا و خاوەن پیشە بن، سەر بە هیچ پارتێكی سیاسی نەبن تا بتوانن ئەركەكانی سەر شانیان بە بێلایەنانە و بە شێوەێكی ڕاست و دروست ئەنجام بدەن.     جگە لەو دوو  قانوونەی سەرەوە، چەند بڕیارێكی تر بە ئیمزای "پۆل برێمەر" بڵاوكرانەوە لە مانگی حوزەیرانی 2004 پەیوەندی راستەوخۆیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو، بە تایبەتی ئەو قانوونەی تایبەت بوو بە قانوونی پارت و قەوارە سیاسیەكان، لەبارەی چۆنیەتی بەشداریكردنیان لەو هەڵبژاردنانە.  ئەو قانوونانە هەموویان كاتیی بوون، بۆ ماوەیەكی دیاری كراو كاریان پێ‌ دەكرا، پێیان دەوترا (ماوەی گواستنەوە)، تا ئەو دەمەی هەڵبژاردن لە عێراق ئەنجام دەدرا.  لە پاش هەڵبژاردنی (ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی)، دەبوو ئەو ئەنجومەنە حكومەتێك بۆ عێراق دەستنیشان بكات.  بڕیاربوو ئەو ئەنجومەنە پرۆژەی دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ عێراق ئامادە بكات، ئەو كەسانەی بەشدارییان لە ئامادەكردنی ئەو پرۆژە دەستوورە دەكرد مەرج نەبوو ئەندامی ئەو ئەنجومەنە بن، كەسانی شارەزا و پسپۆر لە قانوون بەشدارییان لەو كارە كرد، لەلایەن ئەو ئەنجومەنەوە دەستنیشان كران.  لە پاش پەسەندكردنی پرۆژەی دەستووری هەمیشەیی عێراق لەلایەن ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی، پرۆژەكە خرایە دەنگدان، قبووڵكردنی ئەو دەستوورە بووە هۆی لەكارخستنی ئەو هەموو بڕیار و قانوونە كاتیانەی تا ئەودەمە كاریان پێ‌ دەكرا.    ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی دەیتوانی قانوونی تازە بۆ سازدانی هەڵبژاردن لە عێراق پەسەند بكات، ئەو هەڵبژاردنەی لە مانگی دیسەمبەری 2005 ئەنجامدرا بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی، بەپێی ئەو قانوونە تازەیە رێكخرا.  ئاماژە بۆ ئەو پرنسیپێە تازانە دەكەم لەو بڕیار و قانوونانەدا هاتبوون بۆ سازدانی هەڵبژاردن لە عیراق و هەرێمی كوردستان لە مانگی یەكی 2005.  جگە لە قانوونی ژمارە 92 ی ساڵی 2004 تایبەت بە دامەزراندنی (كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق) و كاركردنی، چەند قانوونێكی تر ئاماژەیان بۆ دەكەم.   بەپێی بریاری "ژمارە 92"، دەسەڵاتێكی فراوان بە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان درابوو، دەیتوانی ڕێنمایی تایبەت بۆ ریَِكخستن و چاودێری كردنی هەڵبژاردنەكان دەربێنێ‌، بەمەرجێك گونجاوبن لە گەڵ پێوارە نێو دەوڵەتیەكاندا.  ئەو كۆمسیۆنە دەزگاێكی سەربەخۆ بوو، حكومەتی عێراق یان لایەنێكی سیاسی تر نەیدەتوانی دەست بخاتە ناو كارەكانیەوە، بەڵام كۆمسیۆن دەیتوانی داوای راوێژكاری لە دەزگا نێو دەوڵەتیەكان بكات، بە تایبەتی دەزگای نەتەوە یەكگرتووەكان.   دەسەڵاتەكانی ئەو كۆمسیۆنە لەم خاڵانەی خوارەوە كۆكرابوونەوە: 1. بڕیاردان لەسەر دامەزراندن و دەستكاری كردنی ئەو لیستانەی دەكرانە بنەما بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان لە عێراق و هەرێمی كوردستان و پەسەندكردن و دابەشكردنی ئەو لیستانە و ئاگاداری كردنیان.  بۆ ئەم مەبەستە، كۆمسیۆن لیستی (خۆراك وەرگرتنی) كردبووە بنەما بۆ سازدانی ئەو هەڵبژاردنانە.  كەم وكورتی لەو لیستانەدا هەبوو، كۆمسیۆن پرۆسەیەكی تایبەتی دانابوو بۆ چاككردنەوەیان، لە یەكی مانگی یانزە دەست بە ئەنجامدانی كرا.  بەپێی ئەو پرۆسەیە هەموو سەرەك خێزانێك فۆرمێكی تایبەتی وەردەگرت لەڕێگای وەكیلی خۆراك لە ماوەی مانگی تشرینی دووەمی 2004.  ئەگەر هەڵە یان كەمو كورتی بەدی بكرابا لەو فۆرمانە، دەبوو سەرەك خێزان بچێتە بنكەی تۆماركردن، لە چەند جێگاو شوێنێك دەستیان دەكەوت، ناوی ئەو جێگایانە بە هۆی دەزگاكانی راگەیاندنەوە بڵاودەكرانەوە، مەبەست ئەوەبوو ئەو هەڵەو كەمو كورتیانە چاكبكرێن.  بەم شێوەیە ناوی سەرەك خێزان و ئەندامانی خێزانەكەی، كە نەدەبوو لە 18 ساڵ كەمتر بێ‌، دەچوە سەر لیستی ناوی دەنگدەران.  2. ڕێكخستن و پەسەندكردنی ناوی ئەو پارت و قەوارە سیاسیانەی بەشدارییان لە هەڵبژاردنەكان دەكرد.  هیچ پارت و لایەنێكی سیاسی نەیدەتوانی بەشداریی لە هەموو، یان لە یەكێ‌ لەو هەڵبژاردنانە بكات ئەگەر ئەو كۆمسیۆنە ڕێگای پێ‌ نەدابا.  كومسیۆن پابەند نەبوو بەو قانوونانەی دانرابوون بۆ ڕێكخستنی پارتە سیاسیەكان، دەیتوانی ڕێگا بە ڕێكخراوێك بدات بەشداری لەو هەڵبژاردنانە بكات، هەتا ئەگەر پێشتر ئیجازەی دامەزراندنی وەرنەگرتبێ.  3. ڕێكخستن و پەسەندكردنی ناوی ئەو پاڵێوراوانەی بەشدارییان لە هەڵبژاردنەكان دەكرد، بە پێی ئەو مەرجانەی لەلایەن قانوونەوە دەستنیشان كرابوون.  پێویست بوو كەسی پاڵێوراو تەمەنی لە 30 ساڵ كەمتر نەبێ‌، بڕوانامەی ئامادەیی یان هاوتا بەو بڕوانامەی هەبێ‌، نەدەبوو پێشتر ئەندامی حیزبی بەعس بێت بە پلەی ئەندام (فیرقە)، یان لە یەكێ‌ لە دەزگا سەركوتكرەكانی رژێم كاری كردبێ‌، یان لەسەر حیسابی ماڵی گشتی لەخۆرا دەوڵەمەند بووبێ‌.  لەم بارەوە خەڵك دەیانتوانی ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنكان لە بەغدا بكەن سەبارەت بەو زانیارانەی هەیانبوو لەبارەی پاڵێوراوان، بە مەرجێك ڕاست و دروست بن، پاش ئەوەی ناوی پاڵێوراوان بڵاودەكرانەوە. 4. پەسەندكردنی ناو و دەسەڵاتی ئەو دەزگاو كەسانەی چاودێری هەڵبژاردنەكان دەكەن، لەگەڵ دیاری كردنی دەسەڵاتی كارمەندەكانی هەڵبژاردن و ئەو كەسانەی لەو پرۆسەیە كاریان دەكرد، بە چاودێرانیشەوە. 5. ڕێكخستنی لیستی دەنگدەران و شێوەی دەنگدانیان لەو رۆژەی هەڵبژاردن ئەنجامدەدرا، كە بە 30 مانگی كانوونی دووەمی 2005 دیاری كرابوو. 6. بڕیاردان لەسەر ئەو گازندەو سكاڵایانەی پەیوەندیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو لە هەموو  قۆناغەكانی هەڵبژاردندا. 7. پەسەندكردن و بڵاوكردنەوەی ئاكامەكانی هەرسێ‌ هەڵبژاردنەكان. ئەنجومەنی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق باڵاترین دەزگای هەڵبژاردن بوو لە عێراق، پێكهاتبوو لە (نۆ) ئەندام، بەڵام دوانیان هەرچەندە بەشداریان لە كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنەكە دەكرد، مافی دەنگدانیان نەبوو، یەكێكیان نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان بوو، ئەوی تر كارگێڕی گشتی كۆمسیۆن بوو.   جگە لە قانوونی ژمارە 92 و قانوونی بەڕێوەبردنی كاتیی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی گواستنەوە، چەند قانوونێكی تر پەیوەندیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو، كۆمسیۆن دەبوو پەیڕەویان پێ‌ بكات بەتایبەتی: یەكەم: بڕیاری ژمارە 96ی ساڵی 2004 لەبارەی هەڵبژاردنەكان لە عێراق.  ئەم قانوونە چەند پرەنسیپێكی تازەی تێدابوو، وەكو ئەو مەرجەی دانرابوو بۆ بەشداری كردنی خانمان لە هەڵبژاردنەكان وەكو پاڵێوراو.  پەپێی ئەو قانوونە، رێژەی ژمارەی پاڵێوراوی ئافرەت لە لیستەكان نەدەبوو لە 25%  كەمتر بێت، بۆیە لانی كەم ناوی پاڵێوراوێكی ژن دەبوو لە پاش ناوی دوو پاڵێوراوی پیاو لە لیستەكە هەبێت.  هەر بەپێی ئەو  قانوونە، عێراق كرابووە یەك ناوچەی هەڵبژاردن بۆ هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی.  ئەم پرەنسیپە كاتی خۆی ئەنجومەنی حوكم لە عێراق پێشنیازی كردبوو.  هەرێمی كوردستان بە سنووری پێش رزگاركردنی عێراق، (لە مانگی ئاداری 2003)، بە یەك ناوچەی هەڵبژاردن دانرابوو.  بریاری ژمارە 96، سیستەمی "هەڵبژاردنی رێژەیی" پەسەندكردبوو بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان، بەپێی ئەو بڕیارە، تاكە كەس دەیتوانی خۆی بپاڵێوێ‌، بەڵام دەبوو پێشەكی وەك قەوارەێكی سیاسی خۆی ناونووس بكات و كومسیۆن پەسەندی بكات.  بەڵام تاكە كەس نەیدەتوانی پرۆپاگەندەی هەڵبژاردن بكات بەو شێوەی پارت و قەوارە سیاسیەكان دەیانكرد، هەروەها نەیدەتوانی ململانێ‌ لەگەڵ ئەوان بكات بۆ بەدەستهێنانی دەنگەكان لەسەر ئاستی عێراق و هەرێم و تێكرای پارێزگاكان.  بەپێی سیستەمی بازنەیی، هەڵبژاردن لەسەر ئاستی ناوچەی بچوكتر ئەنجام بدرابا، تاكە كەس گەر ناسراو بووایا دەیتوانی مڵمڵانێی هەڵبژاردن لەگەڵ پارتە سیاسیەكان و ڕِێكخراوانی تر بكات.   لەبەر ئەوەی قانوونی بەرێوەبردنی كاتیی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی گواستنەوە ڕێگای نەدابوو بە دەستكاری كردنی سنووری ئیداری پارێزگاكان تا ئەو دەمەی "ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی" هەڵدەبژێردرێ، ناوچە تازە رزگاركراوەكانی كوردستان بەشدارییان نەكرد لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان، قەزاكانی چەمچەماڵ و كەلار و كفری و دوز، كە لەلایەن رژێمی بەعسەوە لە ساڵی 1976 لە كەركوك دابڕابووون, بەشدارییان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك نەكرد.   ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی (275) ئەندام بوون، ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگاكان، بەغدای لێ‌ بەدەربێ‌، (41) ئەندام بوون، ئەندامانی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان (111) ئەندام بوون، بەپێی بڕیاری ئەو پەرلەمانە لە 20ی تشرینی دووەمی 2004.  بڕیاری ژمارە 97 ی ساڵی 2004 تایبەت بوو بە پارت و قەوارە سیاسیەكان، مەبەست لە (قەوارەی سیاسی) ئەو پارت و ڕێكخراوە سیاسیانە بوو.  بەپێی ئەو بڕیارە، ئەو قەوارە سیاسیانە دەیانتوانی هاوكاری یەكتر بكەن و پەیمان لە نێوخۆیاندا ببەستن بۆ پێكەوە كاركردن و یەك لیستی هەڵبژاردنیان هەبێ‌.  زۆر جاران ئەو جۆرە هاوپەیمانیەتیە لە نێو ئەو پارتە سیاسیانەی لە بیروباوەڕدا لە یەكەوە نزیكبوون مۆردەكرا، بەم شێوەیە دەیانتوانی دەنگی لایەنگرانیان كۆ بكەنەوە.   ئەو قەوارە سیاسیانەی پەسەند دەكران لەلایەن كۆمسیۆنەوە، كە تاقە كەسانی لێ‌ بەدەردەكرا ، دەیانتوانی خانووبەرە بكڕن، یان بە كرێی بگرن و هەموو كارێكی تر بكەن پەیوەندی بە هەڵبژاردنەوە هەبێ‌، بەڵام بەپێی ئەو ڕێنماییانەی لەلایەن ئەنجومەنی كۆمسیۆنەوە پەسەند كرابوون.  هەموو  قەوارە سیاسیەكان لەلایەن كۆمسیۆنەوە بە یەك چاو تەماشادەكران، وەكو یەك پشتگیریان لێ‌ دەكرا.  قەوارە سیاسیەكان دەبوو پابەند بن بە قانوون و بڕیار و هەموو ئەو ڕێنمایانەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان پەسەندی كردبوون.  ئەگەر قەوارەێكی سیاسی كارێكی بكردبا بە پێچەوانەی ئەو بڕیار و ڕێنماییانە بووایا، بەرپرسیار دەبوو، ئەگەر هەبوو تووشی سزادان بێت.  سەرەتا ئاگادار دەكرا نابێ‌ ئەو جۆرە كارانە بكات بە پێچەوانەی قانوون و ڕێنماییەكانی كۆمسیۆن بن، ئەگەر لەسەرپێچی كردنی ئەو ئیلتزاماتانە بەردەوام بووایا، كۆمسیۆن دەیتوانی سزای پارە بخاتە سەری، پاشان بڕیای ڕاگرتنێ‌ كارەكانی بدات، ئەگەر بەردەوام بووایا لەسەر كارە ناقانوونیەكانی، كۆمسیۆن بۆی هەبوو ئیجازەی بەشداری كردنی ئەو قەوارە سیاسیە لە هەڵبژاردن وەربگرێتەوە، بۆی نەبوو بەشداری لە هەڵبژاردن بكات.  ئەم بڕیارانە لە دەسەڵاتی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بوون.  ئەو قەوارە سیاسیەی سزا دەدرا، دەیتوانی داوای چاوگێرانەوە لەو بڕیارەی كۆمسیۆن بكات لەلای دەزگاێكی قانوونی، پێكهاتبوو لە سێ‌ دادوەری پایە بەرز، لەلایەن (ئەنجومەنی باڵای دادوەرییەوە) لە عێراق دەستنیشان كرابوون.  ئەگەر قەوارەێكی سیاسی لە كاتی هەڵبژاردندا بەندێ‌ لە بەندەكانی قانوونی سزادانی پێشێلكردبا، كۆمسیۆن دەیتوانی داوا لە دەزگای دادوەری بكات لێكۆڵینەوەی قانوونی لە گەڵدا بكات. هیچ قەوارەێكی سیاسی نەیدەتوای پەیوەندی بە هێزێكی چەكداری، یان بە میلیشیاوە بكات،  نەدەبوو یارمەتی دارایی لە هێزێكی چەكداری، یان لە میلیشیایەك وەربگرێ‌.  قەوارە سیاسیەكان دەبوو پابەند بن بە قانوونەكانی عێراق، بە تایبەتی ئەو قانوونانەی پەیوەندییان بە كۆبوونەوەی گشتیەوە هەبوو.  هەروەها نەدەبوو ئەو قەوارە سیاسیانە هانی كەس بدن بۆ ئەنجامدانی كاری توندو تیژی، یان بڵاوكردنەوەی بیرێك یان كارێك ڕق و كینەی لێ‌ پەیدا بێت، یان ببێتە هۆی ترساندن و تۆقاندنی خەڵكی تر.  هەموو  قەوارە سیاسیەكان نەدەبوو پشتگیری لە كاری تێرۆریستی بكەن، یان كارێكی وابكەن ببێتە هۆی بەكارهێنانی توندو تیژی لەلایەن كەسانێكی كەوە. پێویست بوو قەوارە سیاسیەكان سەرچاوەی دارایی خۆیان ڕوون بكەنەوە بۆ ئەندامان و ئەو كەسانەی پشتگیرییان لێ‌ دەكردن، دەبوو شێوەی كاركردنیان لەگەڵ چۆنیەتی دەستنیشانكردنی سەرۆكەكەیان بخەنە بەرچاو.  كۆمسیۆنی هەڵبژاردن ڕێنمایی تایبەتی لەم بارەوە بڵاو كردبووەوە، دەبوو قەوارە سیاسیەكان پەیرەوی بكەن.             ئەو هەڵبژاردنانە لە سەرەتای ساڵی 2005 ئەنجام دران، سێ‌ جۆر بوون:   یەكەم: هەڵبژاردنی "ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی"، ئەركە سەرەكیەكانی لەم سێ‌ تەوەرە كۆكرابوونەوە: 1. دیاری كردنی حكومەتێكی تازە بۆ عێراق لەسەر ئاستی دەوڵەتی و نێودەوڵەتی، چونكە لە لایەن پەرلەمانێكی هەڵبژێردراوە دەستنیشان كرابوو. 2. ئامادەكردنی پرۆژەی دەستووری هەمیشەیی بۆ عێراق، ئەوە گرنگترین ئەركی ئەو ئەنجومەنە بوو.  سەنگی سیاسی لایەنە سیاسیەكانی ناو ئەو ئەنجومەنە لە شێوەی دیاری كردنی ئەندامانی ئەو لیژنەیە دەردەكەوت.   3. ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی نوێ‌ لەلایەن ئەو حكومەتەی ئەو ئەنجومەنە باوەڕی پێدەدا.  ئەم ئەنجومەنە لە مانگی دیسەمبەری 2005 هەڵبژێرا، پرۆژەی دەستووری عێراق ئەو پەسەندی كرد. ئەركەكانی پەرلەمانی نوێی هەرێمی كوردستان گرنگ بوون، ئەو پەرلەمانە دەبوو ڕۆڵی خۆی ببینێ‌ لە چەسپاندنی مافەكانی گەلی كوردستان لە دەستووری هەمیشەیی عێراق، لەبەر ئەوەی بە ناوی گەلی كوردستانەوە داوای ئەو مافانەی دەكرد.  پەیوەندی هەرێمی كوردستان بە حكومەتی ناوەندی عێراق لە دەستووری هەمیشەیی دەستنیشان دەكرا، پەرلەمانی هەرێمی كوردستان دەبوو چالاكانە بەشداری لە ئامادەكردن و داڕشتنی ئەو دەستوورە بكات.  چەند سالێكَ بوو پەرلەمانی هەرێم نەیدەتوانی ئەركەكانی سەرشانی جێبەجێ‌ بكات، بەڵام پێویست بوو پەرلەمانی تازەی هەرێم رۆلێكی باشتر ببینێ‌ بۆ یەكخستنەوەی هەردوو ئیدارەكە و لكاندنی ناوچە تازە ئازادكراوەكان بە هەرێمی كوردستان. هەڵبژاردنی ئازاد دەبوو قبووڵی ئاكامەكانی بكرێت، هەموو ئەو لایەنانەی بەشدارییان تێدا دەكرد كێشەو ئاستەنگی بۆ دروست نەكەن.  دیموكراسیەت و هەڵبژاردن هەر دروشم نین، ئەو لایەنانەی زۆرینەی كورسیەكانی پەرلەمانیان بەدەست دەهێنا دەیانتوانی حكومەتێكی یەكگرتوو لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستانی پێكبێنن.  ئەمە یەكێك بوو لە ئاواتەكانی گەلەكەمان، پێویست بوو هەموولایەك كاری بۆ بكردبا.  ئاكامەكانی ئەو هەڵبژاردنانە هەرچی بووایا مانای ئەوە نەبوو كۆتایی بە ژیانی سیاسی ئەو لایەنانە هاتووە، لەبەر ئەوەی زۆرینەی كورسیەكانی پەرلەمانی بە دەست نەهێناوە!  ئەو هەڵبژاردنانە كاتی بوون، پاش ماوەێكی تر هەڵبژاردنی دی دەكران.  سەبارەت بە (ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی) ماوەكەی دیاری كرابوو، چونكە لە مانگی دیسەمبەری 2005 دەبوو هەڵبژاردنێكی تر بكرێت، ئەگەر پرۆژەی دەستووری هەمیشەیی عێراق پەسەند بكرابا.  لە هەرێمی كوردستان دەبوو هەڵبژاردنی تر بكرێت پاش ئەوەی ناوچە تازە رزگاركراوەكانی كوردستان دەگەڕانەوە باوەشی هەرێم، چونكە ئەو پەرلەمانە دەبوو پاش ماوەێكی تر بڕیاری لەسەر بدات.  كەواتە ئەو پەرلەمانە نوێنەرایەتی هەموو خەڵكی كوردستانی نەدەكرد، چونكە نوێنەرایەتی نزیكەی لە % 40 ی خەڵكی كوردستانی دەكرد، ئەوانی دی بەشداریان نەكردبوو لەو هەڵبژاردنە.  هەمان بۆچوون دروست بوو لەبارەی ئەنجومەنی پارێزگاكان، چونكە ئەوانیش پاش ئەوەی سنووری ئیدارییان چاك دەكرایەوە، ناوچە تازە رزگاركراوەكان دەخرانە سەر سنووری ئیداری پێش ساڵی 1976، دەبوو هەڵبژاردنێكی تر بكرێت لەسەر ئاستی سنووری ئیداری تازەی ئەو پارێزگایانە.  بۆ نموونە، ئەو چوار قەزایەی تا ئەو كاتە لەسەر سنووری پارێزگای كەركوك نەبوون، دەبوو پاشان بخرێنە سەری، بۆیە پێویست بوو هەڵبژاردنێكی تر بكرێت لەسەر ئاستی سنووری تازەی كەركوك.  بە نیسبەت ئەو  قەزا و ناحیانەی لە دەڤەری بادینان لەسەر سنووری ئیدارەی دهۆك نەبوون، كاتێ‌ ئەو ناوچانە دەخرانەوە سەر ئیدارەی تازەی ئەو دوو پارێزگایە، دەبوو هەڵبژاردنی تازە ئەنجام بدرێت.     دكتۆر نوری تاڵەبانی، سەرۆكی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2005  

 فارس نەورۆڵی  پرۆسەی هەڵبژاردن کۆی پرۆسەی دیموکراتی نیە، بەڵکو پایەیەکە لە پایەکانی دیموکراتی، بەڵام پایەیەکی گرنگ.  پرۆسەی هەڵبژاردن ڕێگایەکە بۆ گۆڕینی ئیدارەی حکومەتەکان بەبێ توندوتیژی و زیان گەیاندن بە پایە یاساییەکانی حکومەت. واتە پرۆسەی هەڵبژاردن هۆکاری سەقامگیری سیاسییە، هەر چەندە لە ووڵاتانی جیهانی سێ و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست  دیموکراتییەتی ڕاستەقینە بوونی نییە! بەڵام لە ساڵی (١٩٩٢)وە لە کوردستان پرۆسەی هەڵبژاردن ئەنجام درا و لێرەوە هەرێمی کوردستان بووە جێی ئومێدی جیهان و ناوچەکە، چاوەڕوانی ئەوەی لێ دەکرا ببێتە نمونەیەکی باڵای دیموکراتی لە ناو چەکەدا.  سەرەڕای تێبینی و کەم و کورتی، بەڵام جێگای ئومێدی ئازادیخوازانی کورد و جیهان بوو لەهەمان کاتدا ئەو پرسیارەی لای نەیارانی کورد دروست کرد بوو کە ئەم نەتەوەیە سەرەڕای ئەو هەموو ستەم و چەوسانەوەیە کە لە سەریەتی چۆن توانیان پانتاییەک بۆ دیموکراتی دروست بکەن.   ئێستا هەرێمی کوردستان لەئەنجامی ناکۆکی حیزبەکان توشی چەقبەستویی سیاسی بووە، یەکێک لەڕێگاکانی ڕزگار بوون لەم چەقبەستوییە ئەنجام دانی هەڵبژاردنە، بەڵام لەسەر هەڵبژاردنیش وەک هەموبابەتەکانی دیکە حیزبەکان نەگەشتونەتە ڕێککەوتن بۆ ئەنجام دانی هەڵبژاردن. ئەمەش وایکردوە پرۆسەی سیاسی هەرێم لە بری ئەوەی جێگای پرسیاری گەورەبێت بەداخەوە کەوتوەتە ژێر پرسیار! ئەمەش بوەتە هۆی نیگەرانی دۆستانی کورد لە ئاستی نێودەوڵەتی و ناوخۆیشدا تا ئەو جێگایەی پلاسخارت چەند جارێک هۆشداری داوە کە پێویستە هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت.   پرسیارەکە ئەوەیە هەموو حیزبەکان دەڵێن دەبێ هەڵبژاردن لەکاتی خۆیدا بەڕێوە بچێ و چیتر لە تەک دواکەوتنیدا نین. ئایا کێیە نایەڵێ هەڵبژاردن بکرێت؟ لەکاتێکدا چەپ و ڕاست دەڵێن دەبێ هەڵبژاردن بکرێت. وەڵامەکەی جێدێڵم بۆ حیزبەکان و بۆ خەڵک . کەواتە پێویستە حیزبەکان بۆپاراستنی سومعەی سیاسی هەرێم ووتەکان بکەنە کردار و کاتێک دیاری بکەن بۆ هەڵبژاردن نەترسن لەوەی کێ کورسی زیاد دەکات و کێ دەنگەکانی کەم دەکات چونکە دواجار چارە نوسی هەرێم لە حیزب و لە کورسییەکانی پەرلەمان گەورەتر و گرنگترە.

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج 1  له‌ چاو خوله‌كانی پێشووه‌وه‌ نوێنه‌ره‌ كورده‌كانی كه‌ركوك تا راده‌یه‌كی زۆر له‌ نێو خه‌ڵك و له‌ ناو دام و ده‌زگاكانی خه‌ڵكدا بۆ داكۆكی له‌ پرس و كێشه‌كانیان وونن ، من ناڵێم خوله‌كانی دیكه‌ زۆر باش بوون ، به‌ڵام ئه‌م خوله‌ زۆر كه‌متر دیارن ، بۆ نمونه‌ یه‌كێتی سێ‌ نوێنه‌ری هه‌یه‌ ، دكتۆر گه‌یلان ، خاتودیلان غه‌فور ، مامۆستا سه‌باح ، ئه‌وه‌ جگه‌ له‌ شاخه‌وان عه‌بدوڵای پارتی و ئومێد محه‌مه‌دی نه‌وه‌ی نوێ‌ و نه‌جوه‌حه‌مید ،  ئه‌و رۆژه‌ له‌ گه‌ڵ دۆستێكدا هه‌رچیمان كرد ناوی دكتۆر گه‌یلانمان بیر نه‌كه‌وته‌وه‌ ، ئه‌وه‌نده‌ ده‌مێكه‌ نابینرێت، له‌ كاتێكا هاوڵاتی له‌و شاره‌و شارۆكه‌و گونده‌كانی سه‌ر به‌و شاره‌ هه‌زارو یه‌ك كێشه‌ی ته‌ندروستی و كێشه‌ گه‌لی دیكه‌یان هه‌یه‌ .  نوێنه‌ر ده‌بێت دیار بن و له‌ نێو خه‌ڵك بن . 2 فه‌رمانگه‌ی باری شارستانی له‌یلان هه‌زارو یه‌ك كێشه‌ی هه‌یه‌ ، ئه‌وه‌ی ده‌یه‌وێت سه‌فه‌رێك به‌ دۆزه‌خدا بكات باله‌وێوه‌ تێپه‌ڕێت ، من خۆم ئه‌و ده‌ردو به‌زمه‌م بینیوه‌ ، هه‌موو میدیاكاره‌كانی كه‌ركوكیش شاهیدی ئه‌و راستیه‌ن ، كام پارله‌مانتار تا ئێستا ئه‌ركی كێشاوه‌ سه‌رێكی به‌و فه‌رمانگه‌یه‌دا كردووه‌ ، لانی كه‌م كاتێك كه‌ خه‌ڵكه‌كه‌ مۆڵدراون و فه‌رمانبه‌ریش تاقه‌تی راپه‌ڕاندنی ئیش و كاره‌كانی نیه‌ ، خه‌ڵك هه‌یه‌ بۆ كارتی نیشتمانی ساڵ زیاتر به‌ڕێوه‌ بووه‌ ، هه‌یه‌ مردوه‌و چاوی به‌ كارته‌ نیشتمانیه‌كه‌ نه‌كه‌وتووه‌ . ئه‌گه‌ر ئومێد محه‌مه‌د له‌ كاری پارله‌مانتاریدا نوێیه‌و ره‌نگه‌ ته‌نیاش بێت ، خۆ ئه‌و پێنجه‌ی تر حزبه‌كه‌شیان و خۆشیان به‌شێكیان ئه‌زمونیان هه‌یه‌و ئاگاداری ته‌واوی كه‌ندو له‌نده‌كانی نێو كه‌ركوكن ، ئه‌ی بۆ نوێنه‌رن . 3 به‌ته‌نیشت به‌ڕێوه‌به‌رێتی پۆلیسی كه‌ركوكه‌وه‌ زیندانی كه‌ركوك هه‌یه‌ ، با دوو ئه‌ندام پارله‌مان بفه‌رمون سه‌ردانێكی ئه‌و زیندانه‌ بكه‌ن و بزانن ، له‌ هه‌شتسه‌ده‌كانی دوو سه‌ده‌ له‌مه‌و به‌ریشدا زیندانی به‌و جۆره‌ هه‌بووه‌، سه‌ردانی كه‌رك له‌و دیو قه‌فه‌سه‌وه‌ ، به‌ پێوه‌ ، له‌ ناو قوڕو لیته‌وه‌ قسه‌ له‌ گه‌ڵ زیندانی كراوه‌كه‌ ده‌كات ، زیندانیه‌كان شوێنه‌كانیان له‌ گه‌ڵ هیچ خاڵێكی مافه‌كانی مرۆڤدا نایه‌ته‌وه‌ ، ده‌بێت بۆ سه‌ردانی كردنی كه‌سێك هه‌زارو یه‌ك تكاو رجا بكه‌ی . 4 هه‌ر جار ناجارێ‌ پارێزگارو فڵان یه‌كه‌ی سه‌ربازی و خه‌ڵكێك گه‌ڕ به‌ جوتیارانی كوردی دوبزو سه‌رگه‌ڕان و داقوق و شوێنه‌كانی تر ده‌گێڕن ، له‌م رۆژانه‌ی پێوو هێزی سه‌ربازی چوونه‌ سه‌ر زه‌وی و زاری تۆپزاوه‌ ، بۆ داگیر كردنی ، ، نه‌مبینی نه‌ جێگری سه‌رۆكی پارله‌مان كه‌ كه‌ركوكیه‌و نه‌كه‌سی تریان دوو قسه‌ بكه‌ن ، یان سه‌ردانی دانیشتوانی تۆپزاوه‌ بكه‌ن . 5 هه‌ر بۆ ناسین و بیر خستنه‌وه‌ ئه‌مه‌ ناوی نوێنه‌ره‌كانی كه‌ركوكه‌ " كورده‌كان "  شاخه‌وان عه‌بدوڵا ئه‌حمه‌د  دیلان غه‌فور ساڵح ئومێد محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د  سه‌باح حه‌بیب قادر  گه‌یلان قادر عه‌لی  نه‌جوه‌ حه‌مید محه‌مه‌د  نه‌جوه‌ خانیش وه‌ك دكتۆر گه‌یلان زۆر ونه‌ . ئه‌مان هه‌ر شه‌شیان به‌ ده‌نگی خه‌ڵك بوونه‌ته‌ پارله‌مانتار .  

    ئاسۆ حاجی هەر جارەی حکومەتی کوردستان خزمەتگوزاریەکی ئەلکترۆنی رادەگەیەنێ، ئەو نووسراوەم بەبیر دێتەوە کە ماوەیەک بەر لە ئێستا لە میدیا و سۆشیال میدیا بڵاوبۆوە و زیاتر لە بیست مۆری لێدرابوو. هەموو جارێ هەست بە موعاناتی هاوڵاتیەکە دەکەمەوە و هەستیش بەوە دەکەم حکومەت راستگۆیە لەگەڵ دروشمەکەی کە هاولاتی چەقی گرنگیدانیەتی. جاران کە دەچوویە دائیرەی مروری، بۆ تۆمارکردنی تڕومبێل بوایە یان نوێکردنەوەی ساڵانامە و مۆڵەت، دەبوایە دوو هەفتە خەریکی بی و دنیایەک وقستەشت کردبا، ئەوجا ژوو نەبوو بەر پەنجەرەکەی نۆرەیەکی دوور و درێژی لە پێش نەبیت، ئێستا هەمووی لە هۆڵێک کۆکراوەتەوە و بە کەمتر لە سعاتێک کارەکان رایی دەکرێن. زۆرجاران توشی ئەو حالەتەی دەبووم، کاتێک برادەرێک لە دەرەوەی وڵات یان پارچەکانی دیکەی کوردستان پرسیاری چۆنیەتی وەرگرتنی ڤیزا یان ئیقامەیان دەکرد، دەبوا چەندین تەلەفۆن و پەیوەندی بکەم ئەوجا بە تەواویش وەڵامی پێویستم وەدەست نەدەکەوت، ئێستا کەس پرسیار ناکات، چونکە لە مۆبایلەلەی خۆی بە یەک دوو کلیک هەموو زانیاری و رێکارەکانی بۆ شی کراوەتەوە . ئەوە ئاراستەی ئەو حکومەتەیە کە مەسرور بارزانی دەیەوێ بۆ 2025 هەموو خزمەتگوزارییەکان بە ئەلکترۆنی بکات و حکومەت لە کۆڵ کاغەز و هاوڵاتیش لە کۆڵ ئەو ژوور ئەم ژوور پێکردن بکاتەوە

رێبوار کەریم وەلی ئەوەی ئەمڕۆ لە کوردستان و بەدیاریکراویش لە زۆنی جووت برا روودەدات، دەرهاوێشتەی فەشەلی پرۆژەیەکی درێژخایەنی ئەمریکا و رۆژئاوایە لە دروستکردنی میراتگریی سیاسی بۆ حزبەکەی تاڵەبانی. * قوباد تاڵەبانی ساڵەهای ساڵە لەو کاتەوەی نوێنەری حکومەتی هەرێمی کوردستان بوو لە ئەمریکا و مانگانە پارەیەکی خەیاڵیی بەناوی لۆبی کردنەوە بۆ خەرج دەکرا، وەکو میراتگری باوکی لێیدەڕواندرا. بێ تێپەڕاندنی هیچ پلەیەکی حزبی و بەپێچەوانەی پەیڕەوی یەکێتی(کە دەبوایە تەنها مەکتەب سیاسییەکان پۆستی باڵا لە حکومەت وەربگرن)کرا بە جێگری سەرۆکی حکومەت. * ئومێدی رۆژئاواییەکان ئەوە بوو کە لە رێگەی پرۆژەی قوبادەوە، حزبەکەی باوکی لەژێر هەژموونی ئێران دەربهێنن و هەر بۆیەش لە ساڵانی رابردوودا، قوباد هەمیشە بە پێچەوانەی حزبەکەی و تەنانەت دایکیشی کە ماوەیەک حوکمڕان بوو، بەو ئاراستەیەدا دەڕۆیشت کە پارتی رووی لێبوو. * بێگومان قوباد عەڕاب و مێشکی کودتای هەشتی تەمموز بوو. لە رۆژانی یەکەمدا، هەموو کەسی وا تێگەیاند کە برا گەورەکەی ژەهرخواردوو کراوە. ئەو لە رێڕەوی سیاسیی خۆیدا، لەگەڵ دوو لەمپەری هاوسەرۆکەکاندا دەستوپەنجەی نەرم دەکرد. * بافڵی برای وەک لاوازترین ئاڵقە دەدیت، بۆیە لەگەڵ ئەودا بەڕەیان لەژێر پێی لاهور و نزیکەکانی دەرهێنا. وەک ژەنڕاڵێکی جوونتا، لە رۆژانی دوای هەشتی تەمموز، هێزە ئەمنییەکانی بەسەر دەکردەوە و بەناوی حکومەتەوە فەرمانی دەبەخشییەوە. * ئێستا حوکمی موتڵەقی حزبەکە لای خۆی و براکەی بوو، بەڵام برایەکەشی کە خۆی لێببوو بە سەرۆک و پارتیش موبارەکەی کردبوو، وایزانی چووەتە جێگەی باوکی، بەڵام کە دیتی پارتی چاوەڕێی بەیعەتی لێدەکات، کەوتە ململانێ لەگەڵ پارتیدا. لە یەکەم ئەزمونیدا لە مەسەلەی سەرۆککۆمار، هەم قوبادی برای ژێر بە ژێر لەگەڵ پارتیدا رێککەوت و هەمیش پارتی بە ئاشتبونەوە لەگەڵ ئیتاری تەنسیقی تەقڵەیەکی سیاسییان پێ لێدا. * زۆری نەبرد کە قوباد بە هۆی سیاسەت و لێدوانەکانی برایەکەوە، لە ناو حکومەتدا، گڵۆڵەی کەوتە لێژی. پارتی و بەتایبەتیش مەسرور بارزانی گەورەترین خەرقی ئەمنیی یەکێتییان کرد و بە هێنانی ئەژی ئەمینی موعتەمید و بە قەولی خۆیان باشترین بەرپرسی دەزگای زانیاری(کە لە یەکەم روبەڕوبوونەوەی جووت برا لە ململانێی دەستەڵاتدا بووە قوربانی کەوتە ژێر پۆستاڵەوە) ئابڕوی دەزگای ئەمنیی یەکێتییان برد. * کاردانەوەی جووت برا چووە قۆناغی تەسفییەی نەیارە سیاسییەکانیان و ئەوانە گومانیان هەبوو کە رەنگبێ بچنە هەولێر و، لەسەر ئاستی سیاسیش بە پاڵپشتیی رەیان کەلدانی و چەند بەرپرسێکی قەرارگای رەمەزان، تەحددای پارتییان کرد کە رێڕەوی وزەی هەرێمی کوردستان بۆ ئەوروپا دەکەنە گۆڕستانی خۆیان! * لە هەموو ئەوانەدا، قوباد مامۆستای براگەورەکەیەتی و ، خەت و  نیشانی بۆ دادەنێت. ئیستیسماری سیاسیی ئەوان لەسەر ناکۆکییە ناوخۆییەکانی پارتی بوو. ئەوە هەڵەترین موحاسەبەی سیاسییە بۆ حزبێکی وەکو پارتی کە میکانیزمی ناوخۆیی وەکو دەوڵەتێک کار دەکات و  قەت کەماسییەکانی بح نەیارەکانی نابنە خاڵی ئیجابی. * پوختەی کەلام، گەڕانەوەی لاهور شێخ جەنگی بۆ هەرەمی دەستەڵاتی یەکێتی کۆتاییهاتنی چیرۆکی پرۆژەی قوباد تاڵەبانییە. کە دەبوایە لە لا راستەکەی مێژوو بوەستایە، بەڵام پەلەی کرد. ئەگەر  لاهور شێخ جەنگی بتوانێ لە گۆڕەپانی سیاسەتدا، ئارامی و سەقامگیری بگەڕێنێتەوە، حزبەکەی تاڵەبانی دەکەويتە ئەو دەستە ئەمینەی کە رۆژئاواییەکان چاوەڕێیان دەکرد. کوڕانی تاڵەبانی هێدی هێدی لەگەڵ ئینعزالی سیاسییان، دەکەونە بەردەم وەڵامدانەوەی ئەو تۆمەتە قورسانەش کە دەبێ وەڵامیان بۆ پێ هەبن.

یوسف محه‌مه‌د (١) ماوەیەکە ژمارەیەک گەنجی چالاکوان لە ئەوروپا، بەتایبەت لە بەریتانیا، لە کاتی سەردانی بەرپرسانی هەرێم بۆ ئەوێ، وەک ناڕەزایی دەربڕین لە شێوازی حوکمڕانییان، چالاکی لە دژیان ئەنجام ئەدەن و خۆپیشاندان ئەکەن. دیارترینیان هێلکەباران کردنی مەسرور بارزانی بو لە لەندەنی پایتەختی بەریتانیا لە مانگی نیسانی ساڵی رابردو. ئەم چالاکوانانە، ئەو گەنجانەن کە بە هۆی فەراهەم نەکردنی ژیانێکی کەرامەتمەندانە، بە هۆی بێکاری، پێشێل کردنی ماف و ئازادییەکان، شکستخواردویی حوکمڕانیی دەسەڵاتدارانی هەرێم و لاواز بونی ئومێد بە پاشەڕۆژێکی باشتر، رێی هاتو نەهاتیان گرتۆتەبەر و کۆچیان کردوە. لەوانەیە هەر یەک لەمانە لەڕێی گەیشتن بە ئەوروپا چەندان چیرۆکی تراژیدیشیان بینی بێ لە خنکان و ڕەقبونەوە و ون بونی هاوسەفەرەکانیان لە دەیاچەی ئیجە و لە کەناڵی ئینگلیز یان لە سەر سنوری بیلاڕوسیا. سەیر ئەوەیە کە بەشی زۆری ئەم چالاکوانانە گەنجانی هەولێر و بادینانن کە لێرە لەبەر ریزە ئۆتۆمۆبیلی چەکدار ناتوانن دەستیان بگا بە بەرپرسانی هەرێم و، ئازار و کێشەکانیان لەگەڵ باس بکەن. هەقە دەسەڵاتدارانی هەرێم پەند وەربگرن کە ئەو کاتەی دیواری ترس دائەڕمێ ریزە ئۆتۆمۆبیلی پاسەوانەکانیشیان بە فریایان ناکەوێ و دور نییە هەر خودی پاسەوانەکانیان تۆڵەی ستەم و بێدادییان لێبکەنەوە. (٢) لە ٢٢ی ئەلولی ٢٠١١ بارزانی لە سلێمانی سەردانی کاک نەوشیروانی کرد. ئەوە یەکەم دیداری نێوانیان بو دوای دروست بونی گۆڕان. دوای پێشوازی و دیداری گشتی، دو بە دو لە ژورێکی تر کۆبونەوە. وەک دوایی کاک نەوشیروان گێڕایەوە لەو کۆبۆنەوەیە باسی تەلەفزیۆنی (KNN) کرا بو کە ئەو کات ئامڕازێکی سەرەکیی فشار کردن بو لە پارتی و یەکێتی و دەسەڵاتی هەرێم بۆ ئەنجامدانی چاکسازی. کاک نەوشیروان لەو کۆبونەوەیەدا ئەوەی دابو بە گوێی بارزانیدا کە رەوەندی کوردی لە ئەوروپا و ئەمریکا سوپایەکی کاریگەری ترە بۆ فشار کردن و لۆبی کردن لەپێناو ئەنجامدانی چاکسازی لە تەنیشت بەرگری کردن لە دۆزی ڕەوای کورد لە هەر چوار پارچەی کوردستان. کاک نەوشیروان چەندین جار ئەوەی دوپات ئەکردەوە کە ئەگەر بمانەوێ ئەتوانین چونە دەرەوە بۆ دەسەڵاتدارانی هەڕێم ئەستەم بکەین. بەڕاستی ڕەوەندی کوردستانی لە ئەوروپا سەرباری قورسیی خۆگونجاندنیان لەگەڵ ژیانی ئەوێ، بەڵام بەردەوام ڕۆڵێکی کاریگەریان بینیوە لە بەرگری لە خواست و ئامانجە مەدەنی و دیموکراسییەکان هاوشانی داخوازییە نەتەوەییەکان. (٣) لە چوارچێوەی ئەو سەردانە دیبلۆماسییانەی لە دوای پەکخستنی پەرلەمانی کوردستان، بە هاوکاریی رەوەندی کوردستانی بۆ وڵاتانی ئەوروپا ئەنجاممان دا، لە کۆتایی مانگی دوی ساڵی ٢٠١٦، واتە دروست حەوت ساڵ پێش ئێستا سەردانی بەریتانیامان کرد. یەکێک لە وێستگەکانی سەفەرەکەمان (جگە لە کۆبونەوە لەگەڵ سەرۆکی پەرلەمانی بەریتانیا و سەرۆکی لیژنە و ئەندامانی پەرلەمان و لۆردات و وەزارەتی دەرەوە) دیدارێک بو لەگەڵ رەوەندی کوردستانی لە ناو پەرلەمانی بەریتانیا. لە کاتی ئەنجام دانی دیدارەکەدا، ناچار بوین لەبەر زۆریی ئامادەبوان سێ جار هۆڵی کۆبونەوەکە بگۆڕین کەچی هێشتا چەند لە ژورەوە بون، زیاتر لەوە لە دەرەوەی پەرلەمان بون و بە هۆی نەبونی شوێنەوە رێیان نەدرا بێنە ژورەوە (ئەمە لەچەندین شوێنی تری ئەوروپا دوبارە بویەوە). یەکێک لە ئەندامانی پەرلەمانی ئەوێ کە لە فراکسیۆنی پارتی نەتەوەیی سکۆتلەندا بو بە سەرسوڕمانەوە لێی پرسیم، تۆ چیت وا ئاوا خەڵک بە تاسەوە هاتون بۆ دیدارەکەت!؟ منیش بە دڵێکی پڕەوە وتم من هیچ نیم بەڵام دۆزەکەمان ڕەوایە! ئەو کاتە ئێمە لەبەر هەڵوێستەکانمان رێمان نەدرا بچینەوە بۆپەرلەمانی کوردستان، بەڵام دەرگای دڵی هەزاران کوردی ئازادیخوازی ئەوروپامان بۆ کراوە بو، کەچی ئێستا ئەبیستم بەشێک لەوانەی بەناوی "گۆڕان"ەوە پۆستی باڵایان لەم دەسەڵاتەی هەرێم وەرگرتوە، لە ترسی چالاکوانانی ئەوروپا بە دزییەوە سەردانی ئەوروپا ئەکەن! کێشەکە لەو پەرلەمانتارانە نییە کە ئێستا روبەڕوی توڕەیی چالاکوانان بونەتەوە، بەڵکو لە لادانە لەو پرنسیپانەی گۆڕانی لەسەر دامەزرا. هەقە ئەمە پەند بێ بۆ کاربەدەستانی ئێستای "گۆڕان". بە هیوای سەلامەتی بۆ کاک ئیسماعیل سیان و هاوڕێکانی.

ستەم کامیل بڵاوبونەوەی ئەنجامی ڕاپرسیەکەی ڕۆژنامەی "الصباح" ی زمانحاڵی حکومەتی عێراقی، سەبارەت بە  هەڵوەشانەوەی هەرێمی کوردستان و گەڕانەوەی دەسەڵاتەکانی بۆ سەر حکومەتی فیدڕاڵی، مشتومڕ و جەدەلێکی زۆری دروست کردوە. گفتوگۆکە بەگشتی لە نێوان دو کەمپی دژ بەیەکدایە. کەمپی یەکەم، حکومەتی هەرێم و زۆرینەی دەسەڵاتدارانە، کە بە پاساوی "گوتاری شەهیدان" و "ستەمکاری دەوڵەتی عێراق" وەڵامی ڕاپرسیەکەیان دایەوە، کەمپی دوەمیش، وەک پەرچەکرداری حکومەتی هەرێم و دەسەڵاتدارانی، خۆشحاڵ و پشتگیری ڕادیکاڵی ئەنجامی ڕاپرسیەکە ئەکەن و تەرویج بە گوتاری گەڕانەوەی دەسەڵاتەکان بۆ ناوەند ئەکەن. گرفتی سەرەکی ئەم دو کەمپە ئەوەیە کە هەر دوکیان هەمان هەڵە ئەکەن، هەر دوکیان هاوڵاتیان ئەخەنە ناو بەرداشی دو بژاردەی خراپەوە و بە سەختی بەرگری لێ ئەکەن. ڕەخنەی سەرەکی لەم گفتوگۆیە ئەوەیە کە بۆ ئەبێت ئازادی هەڵبژاردن و ئازادی بیرکردنەوە لە هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان زەوتبکرێت و  تەنها دو بژاردەی خراپیان لەبەردەستا بێت بۆ بڕیاردان؟ بۆ ئەبێت هاوڵاتیەک سەرپشک بکرێت لە نێوان بژاردەی ڕازیبون و قبوڵکردنی حوکمڕانی هەرێم یاخود گەڕانەوەی دەسەڵاتەکان بۆ سەر حکومەتی فیدڕاڵی؟ لەم نوسینەدا، ئێمە ڕامان وایە بژاردەی سێهەم ئەبێت وەک خاڵی دەرچون بێت لەم گفتوگۆ ڕەش و سپیە، وەک بەدیلی ئەم دو بەرداشە خراپە.  بەرداشی یەکەم: قبوڵکردنی واقیعی پڕ لە نادادی لە هەرێـم دەنگدانی زۆرینەی خەڵک لە ڕاپرسیەکەدا بە هەڵوەشاندنەوەی هەرێمی کوردستان بەمانای ئەوە دێت کە هاوڵاتیانی هەرێم ناڕەزای و نا ئومێدیەکی زۆریان لە شێوازی بەڕێوەبردنی ژیانی گشتی، لە نا دادپەرورری ئابوری و سیاسی، لە بەداشکردنی نایەکسانی سامانی گشتی، لە شێوازی ئیدارەدانی دامودەزگا گشتیەکان، لە نەبونی لایەنی کەمی خزمەتگوزاریەکان هەیە. تاکی کورد، لەم سی ساڵەی ڕابردودا، زۆر شێوازی دەربڕینی ناڕەزایەتی تاقیکردۆتەوە. تا ناڕەزایی و ڕەخنەکانیش زۆرتر بن، دەسەڵات بێباکانەتر مامەڵەی لەگەڵدا ئەکات. چەندین شێوازی جیاوازی بەخۆیەوە بینیەوە. سەرەتا، هەر ڕەخنەی ڕۆژنامەوانی و میدیایەوە بیگرە، تا دروستبونی ئۆپۆزسیۆن و پاشان بۆ هاتنەسەر شەقامی خەڵک لە ١٧ ی شوباتی ٢٠١١، بەرەو  سەرهەڵدانی دیاردەی بایکۆت لە هەڵبژاردنەکانی ئەم چەند ساڵەی دوایدا. ڕێژەی بەرزی بەشدارینەکردن لە هەڵبژاردنەکانی ئەم دواییانەدا، زەنگێکی ئێجگار مەترسیداربو بۆ گوێی کاستی سیاسی لە هەرێمی کوردستان. بێدەنگی و بەشدارینەکردنی سیاسی ئاستێکی مەترسیداری دەربڕینی ناڕەزایەتیە کە بەردەوام دەسەڵاتە بێباکەکان لە پەیامە قوڵ و شاراوەکانی تێناگەن. دەسەڵاتی کوردی تەنها لە دەنگەدەنگ و خۆپیشاندان ئەترسێت، لە کاتێکدا مەترسیە گەورەکە لە بێدەنگی و نا ئومێدی خەڵکدایە. لە بێدەنگی و بایکۆتدا، خەڵک بە تەواوی کۆی ئەو ڕێسا و یاسایانەی یاریەکە ڕەتدەکاتەوە کە دەسەڵاتداران یاری لەسەر ئەکەن و وەک کەرەستەی بەردەوامیدان بە مانەوەی خۆیان بەکاری ئەهێنن. بێدەنگی و نائومێدبونی خەڵک هەرگیز بەمانای قبوڵکردنی واقیعی  نایەت، بەڵکو ئەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕاستیەی کە مافی هەڵبژردن و گۆڕانکاری لە خەڵک زەوت کراوە.  بەرداشی دوەم: ڕادەستکردنی دەسەڵاتەکان بە حکومەتی ناوەند لە پەرچەکرداری شێوازی خراپی ئیدارەدانی ئێستای هەرێمی کوردستاندا، بە هاندان و لە پەرچەکرداری سیاسیدا، بینینی گەڕانەوەی دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستان بۆ حکومەتی فیدڕاڵی وەک بەدیلێک، بەرەو هەڵکشان و پشتگیری زیاتری کۆمەڵایەتی ئەچێت. کێشەی سەرەکی ئەم تێگەشتنە ئەوەیە ڕادەستکردنی ئەم دەسەڵاتانە بە بەغداد، چارەسەر نیە، بەڵکو ئەنجامدانی هەڵەیەکە لە پەرچەکرداری هەڵەی یەکەمدا. بەمانایەکی تر، شێوازی ئیدارەدان و حوکمڕانی لە بەغداد زۆر هاوشێوەی ئیدارەدانی حکومرانیە لە هەرێمی کوردستان. کێشەی نەبونی سەروەری یاسا، کێشەی نە پاراستنی کەرامەتی تاکی عێراقی، پشک پشکێنەی حزبی و تائیفی، دابەشکردنی نا یەکسانی داهات و دەرفەتەکان، لاوازی و خراپی ئاستی خزمەتگوزاریەکان، کێشەی پارێزراو نەبونی مافی ژیانی ئینسانی عێراقی بەرامبەر گروپە چەکدار و بە‌هێزەکانی تر، کێشەی بێکاری گەنجان، سەربەخۆنەبونی دامودەزگاکان لە تەداخولاتی حزبی و دەرەکی، وەک هەرێمی کوردستانە بە ئاڵۆزی زیاترەوە. ئەو دیدگایەی کە ڕای وایە چارەسەرەکە ئەوەیە کە لە ژێر سایەی حوکمڕانیەکی خراپەوە ڕابکەین بۆ ژێر سایەی حوکمڕانیەکی تری خراپ. هەمیشە ئەبێت بژاردەی بەدیل و جێگرەوە، بژاردەیەکی باشتر بێت بۆ خەڵک، نەک لە خراپێکەوە بۆ خراپێکی تر بگوێزینەوە.  ڕێگا ڕاستەکە، ڕێگا قورسەکەیە بیرکردنەوەی دروست لێرەدا ئەوەیە کە هاوڵاتییانی هەرێم لە یەککاتدا پێویستە دو "نا" ی گەورە بدات بە هەر دو تێگەشتنەکە. "نا" ی یەکەم پێویستە بۆ کەمپی کاستی سیاسی باڵا دەستی هەرێمی کوردستان بێت، کە پێیان وایە هاوڵاتیان ئەبێت واقیعی هەرێمی کوردستان بە ڕەهایی قبوڵ بکەن و ڕازی بن بە ژیانێکی کەم و دەیان شێوازی نا دادی، "نا" ی دوەمیش پێویستە بۆ ئەو پەرچەکردارە بێت کە بۆ هەڵهاتن لە دۆزینەویە چارەسەرێکی دروست و ڕاستەقینە، دەیەوێت دەسەڵاتەکانی هەرێم بدات بە مۆدێلێکی خراپ و شکستخواردی هاوشێوەی هەرێم. بە مانایەکی تر، چارەسەری ڕاستەقینە ئەوەیە کە هاوڵاتی نە پێویستە واقیعی خراپی هەرێم  قبوڵ بکات، نە دەسەڵاتەکانی رادەستی حکومەتی فیدڕاڵی بکاتەوە. بەڵکو، ئەو  بژاردەی کە شایەنی ماندوبون و قوربانی بۆ دانە ئەوەیە کە هاوڵاتی هەوڵی هێنانە ئارای حوکمڕانیەکی باش بدات لە هەرێم و ئەو قیعە سەپێندراوە پڕ لە نا دادپەروەریەی ئێرە دەستکاری بکات، لە هەمان کاتیشدا، دەسەڵاتەکانیش لە دەستی خۆیدا بهێڵێتەوە و ڕادەستی حکومەتی ناوەندی نەکات، چونکە گلەی ژمارە یەکی زۆرینەی هاوڵاتیانی هەرێم ئەوەیە کە کاستی سیاسی گوێ لە داخوازیەکانی ناگرێت و نایخوێنێتەوە و نای بینێت.  بۆ دروستبونی سەرەتایەکی نوێش، بۆ گەڕان بۆ بەدیلی ئەو دو بەرداشەی سەرەوە، تەنها گەڕانەوە و بەرگریکردنە لەو ڕاستیەی کە ئەوە تەنها ئینسانی کوردە ئەبێت بڕیاردەری سەرەکی بێت لە ژیان و داهاتوی خۆی، نە کاستی سیاسی هەرێم، نە کاستی سیاسی بەغداد، ناتوانێت نوێنەرایەتی ژیان و بەرژەوەندی و داواکاریەکانی ئینسانی ئێمە بکات. سیاسەتیش، بە مانا ئەخلاقی و پیشەییەکەی، بە مانا فەلسەفی و زانستیەکەی هەر ئەمەیە. کرۆکی سیاسەت لە یۆنانی کۆنەوە تا مۆدێلە سیاسیە سەرکەوتوەکانی ئێستای دنیا، بریتیە لەوەی هاوڵاتی بەشدار و کارەکتەری سەرەکی بێ لە ڕەنگڕێژکردنی ژیانی سیاسی و ئابوری و کلتوری و کۆمەڵایەتی خۆی، ئازادبێ لە دەنگ هەڵبڕین و جوڵەکردن لە پانتاییە گشتیەکاندا، خۆی کارەکتەری سیاسی سەرەکی بێت، هەمو لێخۆشبونێک لە مافی ژیان و بەشداری سیاسی و ڕادەستکردنی توانای بڕیاردان بە ئەوی تر، هەڵەیەکی کوشندەیە. بەدیهێنانی ژیانێکی باشتر لە هەرێم، دروستکردنی مۆدێلێکی سیاسی کە هاوڵاتی سەنتەری بێت، کارێکی قورسە، بەلام ئەستەم نیە.   

شێرزاد شێخانی حیکایەتەکە دەڵێ : پیاوچاکێک لەبن دارێک پاڵی دابووە ، لەودەمە حەزرەتی عیزرائیل بەلایەوە تێدەپەڕی وسەلامی لێدەکا . ئەویش دەیناسێتەوەو فەرمووی لێئەکا . دوای بەخێر هێنانو هەندێ قسە ، کابرا بە عزرائیل دەڵێ : من لەوەتەی فامم کردووە لەتاعەتی خوا نەکەوتووم و هەمیشە فەرزەکانیشم جێبەجێ کردووە . لەپاداشتی ئەو تاعەتەم دەمەوێ داوایەکت لێبکەم . ئەویش دەڵێ : فەرموو  ؟. پێی دەڵێ : هەر کاتێک ئەمرت پێکرا رۆحم بکێشیت ، پێشتر ئاگادارم بکەرەوە . ئەویش دەڵێ : وەی بەسەرچاو !.  زەمان دێت ودەڕوا ، رۆژێک لەپڕ حەزررەتی عزرائیل لەسەر سەری ئەوەستێ بۆ رۆحکێشانی . کابرا ئەڵێ: ئەی جەناب منو تۆ ئیتفاقمان نەکردبوو پێش ئەوەی رۆحم بکێشی ،خەبەرم بدەیتێ . ئەویش وتێ : بەڵی وابوو ، هەر بۆیەش من چەندینجار خەبەرم بۆ ناردی . کابرا ئەڵێ : کوا من هیچ شتێکم پێنەگەیشتووە ؟ . عزرائیل ئەفەرموێ : ئەی کابرا دوو مانگ پێش ئێستا نەتبینی دراوسێکەی لای راستت ئەمری خوای کرد . دوو حەفتە پێش ئێستا دراوسێکەی تری دەستە چەپیشت نەمرد . حەفتەی رابردووش ئامۆزایەکەت وەفاتی نەکرد . ئەوانە هەمووی پەیام بوون بۆ تۆ کە مردن لەتۆش نزیک بۆتەوە . دەسەڵاتدارانی بەغدا لەماوەی یەک ساڵدا دەیان پەیامیان بۆ سەرکردایەتی هەرێم نارد. بڕیارە یەکلەدوای یەکەکانی دادگای فیدراڵی . راگرتنی ٢٠٠ ملیارەکە . جوڵاندنی سکاڵاکەی پاریس لەسەر هەناردەی نەوت ، ئەمەو بێجگە لە پەیامەکانی ئەمریکاو کونسڵخانەکانی ئەوروپا لەسەر مافەکانی مرۆڤ و ئازادییەکان و یەکخستنی هێزی پێشمەرگە . ئێستا تێناگەم بۆچی دەسەڵاتی هەرێم قەڵس بووە لەسەر راپرسییەکەی کۆمپانیای شکارو بڵاوبوونەوەی لەرۆژنامەی ( الصباح ) ی بەغدایی ؟؟!!. ئەم وڵاتە وێرانەی ناوی ( عیراق) ە ، لەوەتەی کودەتا سەربازییەکەی عەبدولکەریم قاسمەوە ، هیچ خێرو خۆشیەکی بەخۆیەوە نەبینیوە . مەحاڵە کوردێکی بە شەڕەف دڵی بەوە خۆشبێ ببێتە بەشێک لەم وێرانەخاکەو خۆزگە  بخوازێ بگەڕێتەوە باوەشی عیراق دوای ئەو دەریا خوێنەی میللەتەکەمان لەپێناوی ئازادیدا . بەڵام ئەم دەسەڵاتەی بەغدا سەرباری نەهجە شۆفینی و مەزهەبییەکەی و ،سەرباری ئەو هەموو گەندەڵییەی کە بە پێێ راپۆرتە نێودەوڵەتیەکان قەبارەی لە ٧٠٠ ملیار دۆلاری دزراو تێپەڕاندووە ، ھیشتا بەشێکی بچووکیش بێت لەسامانی وڵاتەکە بۆ بەرژەوەندی هاوڵاتیان سەرفکردووە . بیتاقەی بایەعی بەردەوامە و خێزانە کەمدەرامەتەکان سوودێکی زۆری لێوەردەگرن . نرخی سووتەمەنی زۆر نزمەو دەوڵەت بۆ سوککردنی باری ژیانی هاوڵاتیان ، تەنانەت گازی موەلیدەشی لەئەستۆ گرتووە بۆ هەرزانکردنی نرخی ئەمپێری کارەبا . هەموو بانکەکانی حکومەت دەیان جۆر سولفە دەدەنە فەرمانبەرانی دەوڵەت بۆ دابینکردنی پێداویستەکانیان . ساڵانە لەوەرزی زستاندا دوو بەرمیل نەوتی سپی ئەدەن بە ماڵەکان بەبێ دواکەوتن . مووچەی خانەنشینی و فەرمانبەران بەپێی گرانی بازاڕ زیاد دەکرێن . خۆپیشاندان ئازادەو ملیۆنان کەس دێنە سەرشەقامەکان و دەسەڵاتیش گوێ لەداخوازییەکانیان دەگرێ وهەوڵدەدات داواکارییەکانیان جێبەجێ بکات . بەراوورد بە وەزعی گوزەرانی خەڵکی هەرێمەکەمان لەگەڵ ناوچەکانیتری عیراق ، فەرقێکی زۆر هەیە . لێرە چەند کۆمپانیایەک کە هەموویان سەر بەدەسەڵاتن بەکەیفی خۆیان قەیران دروست ئەکەن . حکومەت لەجیاتی ئەوەی نەوتی سپی بۆ ماڵان لەزستانە سەختەکانی کوردستان دابینبکات ، رۆژانە ٤٥٠ هەزار بەرمیل نەوت دفرۆشێتە دەرەوە . خۆی کارەبای پێ دابین ناکرێ ، لەجیاتی ئەوەی وەکو بەغدا گازی پاڵپشتکراو بۆ موەلیدەکان دابینبکات ، گازەکە دەفرۆشێتە دەرەوە . رەخنەگرتنی یاساغ کردووە ، لەسەر کۆمینت نوسین خەڵک هەڕەشەی لێدەکرێ ، لەسەر خۆپیشاندانیش چالاکوان زیندانی ئەکات ، کونسڵێ کشتی ئەمریکاو ئەڵمانیاو فەرەنساو ئیتاڵیاو دەیان وڵاتانی تری دونیا هاواریان لێ هەڵساوە لەسەر ئازادییەکان ومافی مرۆڤ و ئازادی رۆژنامەگەری ، کەچی دەسەڵاتی هەرێم گوێیان پێنادات !.خراپترین کەشی سیاسی هێناوەتە ناو هەڕیم وپەیوەندی لایەنەکانی دەسەڵات رۆژ بەرۆژ خراپتر دەبن ، خەڵک هیچ ئومێدێکی بە چاکسازی درۆزن و دەسکەوتی وەهمی و درۆیەکانی دەسەڵات نەماوە . بەغدا رۆژ بە رۆژ پەیامی تووند بۆ هەرێم ودەسەڵاتەکەی ئەنێرێ ، ، کەچی برادەرانی ئـێرە دەیانەوێ بە وتارێکی قەڵەمە بەکرێگییراوەکانیان و لێدوانێکی وتەبێژی حکومەت و کۆمێنتی کۆێلەکانی فەیسبووکەوە بەرامبەر بەم شاڵاوەی حکومەتی عیراق بووەستنەوە . ئەم دەسەڵاتەی هەرێم هەستی بینین وبیستنی لەدەستداوە ، بە دزینو تاڵانبردن و خۆدەوڵەمەندکردنەوە مەست وحەیران بووە ، ئەگینا مەعقوولە ئەو هیچ حیسابێک بۆ بایکۆتی ٧٠% دەنگدەرانی کوردستان نەکات لەدوا هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عیراق ؟!. مەعقولە ئەو هەموو راپۆرتە تەلەفزیۆنیانە نابینی لە کەناڵەکانی ناوخۆ چۆن ئەم خەڵکەوە هاواریان لێ هەڵساوە دژ بەحکومەتەکەی خۆیان ؟. مەعقولە بەم هەموو دکتۆرایەی ئێستا لەدەوری خۆیانو حکومەتەکانیان کۆ کردۆتەوە هێشتا لەپەیامەکانی ئەمریکاو ئەوروپا سەبارەت بە فەراهەمکردنی ئازادییەکان تێنەگەیشتوون ؟. ئەم هەموو بێباکییەی دەسەڵاتی هەرێم نەبوایە ، بۆچی خەڵک کوفر بە کوردایەتی خۆی دەکاو خۆزگە دەخوازی جارێکیتر بچێتەوە ژیر چەپۆکی رەگەزپەرستەکانی بەغداوە.. ژیانی بە کەڕامەت ، ئاسوودەیی و خۆشگوزەرانیە ، بوونی ئاوو کارەباو خزمەتگوزارییە ، پاراستنی ئازادیەکانە . رێزگرتنە لەمافەکانی مرۆڤ ، ئەگەر دەسەڵات نەتوانێ ئەمانە فەراهەمبکات ، بوون و نەبوونی وەکو یەکە . بۆیە بەر لەوەی خەڵک بە خائین و خۆفرۆش وخاکفرۆش ببینن ، با خۆیان راستبکەنەوەو بێنەوە ریزی میللەتەکەیان ئەوسا خەڵک ئامادەیە گیانو خوێنی خۆی ببەخشێ بۆ پاراستنی قەوارەکەی . بەتەمای ئەمەش نەبن جارێکیدی گەنجولاوی میللەت گیانی خۆیان بکەنە قوربانی حەزوخۆشی خاوەن کۆمپانیاو فێللاو مەزرەعەکانەوە .. شوکر هوشیارە مەحوی .