د. سەنگەر حاجی سەت ساڵ بەسەر بڕیاری بە فەرمی لکاندنی باشووری کوردستان بە عێراق و شەش ساڵ بەسەر ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیی کوردستانیان تێدەپەڕێ و هێشتا هەندێک خەڵک کە ڕیفراندۆم سەلماندی کەمینەیەکی کەمن، لەسەر ئاوازی خۆ تۆمەتبارکردن و ئەوی دیکە بە فریشتە زانین بەردەوامن و بەوە خۆیان و خەڵکیش لەخشتە دەبەن کە هەموو ئەوەی بەسەرمان هاتووە و دێ، لێکەوتەی ڕیفراندۆمە، لە کاتێکدا ئەمە ڕێک پێچەوانەکەی دروستە و ئەگەر کورد لەماوەی ئەو سەت ساڵەی تێپەڕیوە چەند جارێک ڕیفراندۆمی بکردبا، ئەوا بەردەوام بە ''ئەوانی دیکە'' کە داگیرکەرانی کوردستانن، دەیگوت من هەم و ئێوە هەر هەوڵێک بدەن، ناتوانن ئیرادەی ژیان و بڕیاردان لەبارەی چارەنووسی خۆمم لێوەرگرنەوە. زۆرن ئەوانەی بە ژێردەستە و پاشکۆ و پەراوێز و خەڵکی جیهانی دووەم و سێیەم و چوارەم ناویان دێ. ئەم زۆرانە دەکرێ ئافرەت بن و بچەوسێنرێنەوە، دەکرێ بەندە بن و خاوەنەکەیان، بەهۆی هەژاری و ڕەنگی پێستیان، بووبێتە خاوەنیان و چۆنی بوێ وا مامەڵەیان لەگەڵدا بکا و دەشکرێ یاریزانێکی تۆپی پێ یان باسکە بێ و لە دونیای پۆستمۆدێرن و پۆست- پۆستمۆدێرندا خوێنی کڕدرابێ و مامەڵەی ژێردەستەیەکی لەگەڵ بکەن، ڕەنگیشە تاکێک بێ، بەدیار شاشەی تەلەفزیۆنێک یان مۆبایلێک دانیشتبێ و کۆنترۆڵێکی لەدەست گرتبێ، یان پەنجە ببزێوێ و وردە ورەدە کەناڵەکانی تەلەفزیۆن یان پەڕە ئەلیکترۆنییەکان هەڵداتەوە و ئومێدی ئەوەبێ کە ئەم، ئەو ئامرازانە و لە ڕێی ئەوانیشەوە جیهانی کۆنترۆڵکردووە، بێ ئاگا لەوەی بووەتە ژێردەستەی تەکنەلۆجیا و تەکنەلۆجیا کۆنترۆڵی کردووە. مرۆڤ بە هەموو ئەوانەی سەرەوە و بە زۆر ڕێگا و شێوازی دیکەش دەبێتە ژێردەستە و پاشکۆ و لە پەراوێزدا دەبێ، بەڵام جۆرێکی ژێردەستەیی و پاشکۆبوون و پەراوێزبوون هەیە کە لە هەموو ئەمانە سەختتر و بەرفراوانتر و درێژخایەنتر و کارەساتبارترە، ئەویش نەبوونی دەوڵەتە، چونکە کە نەتەوە دەوڵەتی نەبوو، هەموو ئەو جۆرە بەندایەتی و ژێردەستەییانە و بگرە زیاتریشی بەسەردا دەسەپێن. ئەو نەتەوانەی دەوڵەتییان هەیە، ئەگەر ژێردەستەش بن، ژێردەستەییەکەیان لە ژێردەستەیی نەتەوە بێ دەوڵەتەکان جیاوازە، ئەگەر داگیرکراویش بن، داگیرکرانەکەیان لە داگیرکرانی خاکی نەتەوەی بێ دەوڵەت ناچێ و ئەگەر تاکێکی نەتەوەی خاوەن دەوڵەت لە ئۆلۆمپیاتێک میدالیایەکی زێڕ یان زیو بباتەوە، دووبارە سەرکەوتنەکەشی لەسەرکەوتنی تاکی نەتەوەی بێ دەوڵەت ناچێ. دوا ڕستە لە کۆپلەی سەرەوە وەردەگرم و لەگەڵ ڕوانینێکی ''هیگڵ'' لێکیان دەدەم کە دەڵێ ''ئەو نەتەوەیەی دەوڵەتی نەبێ، دەکەوێتە دەرەوەی مێژوو''. کوردێک (عێراقی، سووری، ئێرانی، تورکیایی) میدالیاییەکی زێڕی لە ئۆلۆمپیاتێک وەدەستهێناوە، ئەگەر کورد بێ و ڕەگەزنامەی عێراقیی هەبێ، ئەوا بە فەرمی و لەسەر ئاستی دامەزراوە نێودەوڵەتییەکاندا سەرکەوتنەکە بۆ عێراق تۆمار دەکرێ و ناوی کورد لە هیچ کوێ ناییێ، ئەوەی تۆمار دەکرێ مێژووە و کوردیش لە مێژوو، چونکە دەوڵەتی نییە، بەدەرکراوە، کەواتە ئێمە لەدەرەوەی مێژووین. ئەمە نموونەیەکی سادەیە، بەڵام دەکرێ لەسەر هەرچی ڕووداو و دیاردە هەیە کە پەیوەندیی بە نەتەوەی بێ دەوڵەتەوە هەیە، تاقیبکرێتەوە و لەسەر هەموویان ڕاست دەردەچێ. ڕزگاربوون لە پەراوێزبوون و ژێردەستەیی تەنیا کاتێک ڕوودەدا کە نەتەوە بوو بە خاوەنی دەوڵەتی خۆی، چونکە ''دەوڵەت قۆناغێکی ڕاگوزەر نییە لە ژیانی مرۆڤدا و تێیبپەڕێنێ، بەڵکو ئامانجی کۆتاییە''، ئەمەش قسەی ''هیگڵ''ە و واتاکەی ئەمەیە، مرۆڤ کە بوو بە خاوەنی دەوڵەت، ئیدی دەبێ بە خاوەنی زۆر شت و زۆر شتیش چاوەڕێیەتی تا ببێ بە خاوەنی، چونکە بوون بە خاوەنی دەوڵەت، واتا کۆتایی مێژوو، واتا ئیدی لە پشت ئەم خاڵەوە خاڵێکی دیکە نییە، تا تێیپەڕێنێ، بۆیە هەموو ئەوەی ڕوودەدا لە چوارچێوەی بازنەی دەوڵەتدا دەبێ و لەوێ بڕیاری لێدەدرێ. هەر ئەو دەڵێ ''مەبەستی مێژوو دەوڵەتە و مەبەستی دەوڵەت ئازادییە و ئازادیش بەبێ دەوڵەت نییە''، ئەمەش وەڵامێکە بۆ ئەوانەی لە کاتی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیی کوردستان، لێرەولەوێ پاساوی ئەوەیان دەهێنایەوە کە ئازادی نییە، بۆیە دەنگ بە ''بەڵێ'' نادەن. ئەوەی ئازادیی دەوێ، دەبێ یەکەمجار دەوڵەتی هەبێ، هەر ئازادییەک لە بێ دەوڵەتیدا، ئازادییەکی لەخشتەبەرە و لە وەهمێک زیاتر نییە و خۆ خەڵەتاندنە. کورد نەتەوەیەکی ژێردەستە و پاشکۆ و پەراوێزخراوە، ئێمە ژێردەستەین و هێشتا ئازاد نین و ئازادیش نابین، تا دەوڵەتمان نەبێ و بە تەواویش نابینە بەشێکی کاریگەر یان لایەنی کەم زیندووی ئەم جیهانە، چونکە ئەو جیهانەی لە سەدەی بیستەمدا داڕێژراوەتەوە، ئێمەی تێدا پەراوێزخراوین. بۆ ئەمە با لە ناوی بەرفراوانترین دامەزراوەی سەر ئەم گۆزەویە ڕابمێنین کە ''نەتەوە یەکگرتووەکان''ە، ئەگەر تێبینی بکەین دەبینین هەردوو زاراوەی ''نەتەوە'' و ''دەوڵەت'' وەک هاوواتای یەکتر بەکارهاتوون، ئەمە دانپێدانانێکە کە ئەوەی دەوڵەتی نییە، نەتەوەش نییە، ئەمەش دووبارە سەلمێنەری ئەوەیە، ئەوەی دەوڵەتی نەبێ، لەدەرەوەی چاکی و خراپی ئەم جیهانەیە. ڕیفراندۆم بۆ ئەوەبوو ئێمەش ببین بە بەشێک لەو چاکی و خراپیانە و بڕیارمان هەبێ، نەک هەمیشە بڕیارمان لەسەر یان لەبارەوە بدرێ. ئێمەی کورد گەورەترین نەتەوەین کە زۆرترین کارەساتمان بەدەست کۆلۆنیالیزم و ئیستیعمار چەشتووە و زۆرترین باجیشمان داوە و دەیدەین، چونکە کۆلۆنیالی نێودەوڵەتین و داگیرکراوی هەرێمین، بۆیە دەبێ بەشێکی کار و بیرکردنەوەمان بۆ قۆناغی پاش-ئیمپریالیزم تەرخان بکەین. ڕیفڕاندۆم ڕەتکردنەوەی پلانی سەت ساڵەی ئیستیعمار و ئەو ڕۆژهەڵاتەبوو کە ڕۆژئاوایی ویستوویانە و دەیانەوێ. ئێمە(زۆرینەمان) لەوێدا گوتمان ''بەڵێ''، بەڵێیەک کە ڕێک تامی ''نا''کەی کامۆی دەدا لە کتێبی ''یاخی''. کامۆ پێیوایە مرۆڤ کاتێک ئازاد دەبێ کە فێربێ بڵێ ''نا''، ئێمەش لە ڕیفراندۆمدا ئەوەمان گوت و لە ساتێکی مێژووییدا گوتمان ئێمە هەین و چەند ڕۆژێکیش بە ڕێگاوە بووین، تا بچینە ناو مێژوو و چیدیکە لە دەرەوەی مێژوو نەمێنینەوە و بۆمان هەبێ قسەبکەین، بەڵام نەیانهێشت... بەشێک لە سیاسیی و ڕۆشنبیرانی کورد لە سەروبەندی ڕیفراندۆمدا ڕۆڵیان زۆر نەرێنی بوو و تاکە شتی سەرزاریان ئەوەبوو کە ڕیفراندۆم نەکرێ، بەبێ ئەوەی هیچ پرۆژەیەکی دیکەیان هەبێ لە بەرانبەر نەکردنی ڕیفراندۆمدا. سپیڤاک کە فەیلەسوفێکی هیندییە بەمشێوەیە لەبارەی ئەو جۆرە ڕۆشنبیرانە دەنووسێ: ''لە باشترین حاڵەتدا، هەواڵهێنی ناوخۆیین، ئەوەمان بۆ دەگوازنەوە کە ڕۆشنبیرانی جیهانی یەکەم، ئەوانەی بایەخ بە ''دەنگی ئەوی دیکە'' دەدەن، دەیڵێن.'' ئەو باسی دەستەبژێر و ڕۆشنبیرانی هیند دەکا، بەڵام بەشێک لە ڕۆشنبیرانی کورد ئەمەش ناکەن و ئەوەی دەیڵێن دووبارە دەبێتەوە پەراوێز بۆ ئەوەی لە ڕۆژئاواوە گوتراوە، چونکە ڕێک چی گوتراوە نایگوازنەوە، بەڵکو بەشێوەیەک لە شێوەکان دەستکاری دەکەن، یان لەگەڵ گوراحی سیاسی و ڕۆشنبیری خۆیان دەیگونجێنن و لەگەڵ ویستی داگیرکەرە هەرێمییەکان موتربەی دەکەن، ئینجا دەیگوازنەوە. هەروەها سپیڤاک کاری قووڵتر بۆ ڕۆشنبیران دیاردەکا و پێیوایە کاری ئەوان ئەوەیە ''پێویستە ڕۆشنبیران هەوڵبدەن گوتاری کۆمەڵگاکانی دیکە بدۆزنەوە و بناسن.''، ئەم دۆزینەوەیە دەبێ بۆ خزمەتی وڵاتی خۆیان بێ، نەک ببنە گێڕەرەوەی ئەوانی دیکە و لە پەراوێزی ڕۆشنبیرانی جیهانی یەکەم و دووەمدا خۆیان مەڵاس بدەن و خۆیان لە ئاوازێک بخوێنن و نەتەوەکەشیان لە ئاوازێکی دیکەدا. سپیڤاک ئاوازی نەتەوە و جەماوەری پێ دروستترە لە ئاوازی ڕۆشنبیر و ئەمە دەڵێ:  ((جەماوەر بە ڕوونی دەزانێ چی دەوێ))، ئێمە جارێکی دیکە بەرەوڕووی ''بابەتی لەخشتەنەبران''- دەبینەوە، جەماوەر زۆر باشتر لە (ڕۆشنبیران) لە بابەتەکە تێدەگەن و ئەمەش بە ڕوونی دەڵێن))، مەبەستی سپیڤاک لێرەدا ئەمەیە کە جەماوەر باشتر دەزانن کۆمەڵگا لە چ کاتێک پێویستیی بە چ جۆرە دەسەڵات و نەریت و کەلتور..هتد هەیە و لەو ڕووەوە ئەوان لە ڕۆشنبیران حاڵیترن. ئەمەی سەرەوە پێمان دەڵێ زیاتر لە سەتا نەوەت و دووی خەڵکی کوردستان لە ڕۆژی ڕیفراندۆمدا بەوپەڕی هۆشیاری و ئاگاییەوە گوتیان سەربەخۆییمان دەوێ و نەچوونە ژێر باری بیرکردنەوەی ئەو سیاسی و ڕۆشنبیرانەی خۆیان لە جیهانی چوارەم دەژیێن و بیرکردنەوە ستۆکەکانی جیهانی سێمان بۆ دەگوازنەوە. هەروەها خەڵکی هۆشیاری کوردستان کە دەڕوانێتە کار و کردارەکانی دوایین حکومەتی عێراق، دەزانێ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم چەند زەروور بوو و چەند پێویستە هەمیشە ئامادە بین بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی دیکە.  

  فوئاد سدیق                                                                  ئەركی سەرەكی هەموو جۆرە ئابوورییەك ئەوەیە مرۆڤ بتوانێت پێداویستییەكانی خۆی دابین بكات. بە واتایەكی دیكە ئابووری لە بنەڕەتدا بریتییە لە تێركردنی برسێتی نەك دروستكردنی برسێتی، بۆ نەهێشتنی تێنوێتی، نەك تێنووكردن. یاساو نۆرم و رێكخستنەكانی كۆمەڵایەتیش نابێت بشێوێنرێت یان جێگۆڕكێیان پێبكرێت، بەڵكو ئەمە یاسای كۆمەڵایەتییەو دەبێت هەر یەكەو لەشوێنی خۆیدا جێبەجێبكرێن، چونكە ئەم نۆرمانە سیمایەكی یاسایی و ئەخلاقی و ئایینی و سیاسی .....هتد یان وەرگرتووە. هەر یەكێكیان دەبێت لەگەڵ پێداویستییەكانی مرۆڤدا ئامادەییبوونیان هەبێت و ئەركی خۆیان وەكوو خۆی جێبەجێ بكەن.     راستە هێندێك پێداویستی مرۆڤ هەن، تا رادەیەكی زۆر لە رووی كولتوورییەوە هاوشێوەو گشتگیرن یان ئەو پێداویستییانەی تایبەت بە كولتوورن وەك خواردن و جل وبەرگ  یان شتە ناهەستیارەكانی وەك هونەر  لە جۆری مۆسیقاو سەماكردن و سەفەركردن ، ئەمانە كە دەتوانین بڵێین تا رادەیەكی زۆر سروشتێكی ئەنترۆپۆلۆژییان هەیە،  ئابووریش لە بنەڕەتدا رەنگدانەوەی ئەو نۆرمە كۆمەڵایەتیانەیە.     كولتوور لە بنەڕەتدا كۆمەڵێك بابەتی ئاڵۆزی وەك بیروباوەڕ، هونەر، ئەخلاق، یاسا، بەكورتی كولتوور  بریتییە لە هەردوو لایەنی مادی و مەعنەوی، هەموو ئەو بەرهەمانە دەگرێتەوە كە كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لە سەرەتای دروستبوونییەوە تا ئەمڕۆ وەدەستیهێناوە، بەڵام ئەمەش لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی دیكە دەگۆڕێت و تایبەتمەندی و خەسلەتی هەر كۆمەڵگایەك كولتوورێكی تایبەت بە خۆی بەرهەمهێناوە. وەك تایلۆر باسیكردووەو نووسیویەتی: كولتوور سیفاتی كۆمەڵگاكانە. كە ئاماژەیە بۆ شێوازەكانی رەفتاری بەشداربووان، واتا نەریتی باوی هەر كۆمەڵگایەكە، كە رۆژانە پێڕەوی دەكات .   دۆركایم كە یەكێك لە دامەزرێنەرانی كۆمەڵناسییە، جەختی لەسەر جیاوازییەكانی نێوان كۆمەڵناسی و ئەنترۆپۆلۆژیا كردۆتەوە. بەتایبەت بۆ ئەوانەی ناوی كەسییان لە چەمكە كاڵەكان  پێباشترە. دۆركایم  بەراوردكردنی روونی تیۆری و تیۆریستەكانی ئەنترۆپۆلۆژی ئاماژە بە بابەتێكی دووبارەبووەوە دەكات: ئایا ئەنترۆپۆلۆژیا وەك زانستێكی كۆمەڵایەتی كە پێوەندی بە كولتوورەكانەوە هەیە، هەوڵی دۆزینەوەی مۆدێل و یاساو پێكهاتەی سروشتی ئەو كولتوورانە دەدات بۆئەوەی بیانناسێتەوەو شوناسەكانیان روونبكاتەوە، یان ئەنترۆپۆلۆژی مامەڵەی ئاشكرا یان شاراوە بە شێوەیەكی سروشتی یان بەشێوەیەكی دیكەی نا سروشتی لەگەڵ دیاردە چاودێریكراوەكان دەكات، كە پێش هەموو شتێك سەرپێچی لە مۆدێل و یاساو پێكهاتەكان دەكەن ؟   ئێمە كە باسی سیستەم دەكەین، دەبێت ئەو راستییە مێژووییەش باس بكرێ، سیستەم داهێنانێك بووە لە ئەقڵی یۆنانی كۆن، واتا داهێنانی سیستەم بەرهەمی ئەقڵی مرۆڤایەتی یۆنانییەكانە، لەبەرئەوەیە برتراند راسل دەڵێت، هەموو مرۆڤایەتی قەرداری یۆنانە. هایدگەریش دەڵێت، هەموو فەیلەسووفەكانی رۆژئاوا لە دامێنی ئەفڵاتونەوە لەدایكبوون. هیرۆدۆتس پرسیاری ئەوەی كرد بۆچی فارسەكان ، میسرییەكان ئەو سیستەمەیان (لە بنەڕەتدا رێكخستنی شتەكانە) دانەهێنا؟ ئا لێرەوە ئەو پرسیارە واتایەكی دیكە دەبەخشێ  ئەویش ئەوەیە ئەقڵی یۆنانی جیاوازبووە لە ئەقڵی میسری و فارسی. لە ئەنترۆپۆلۆژیای كولتووریشدا ئەوە روونە كە سیستەم سیفەتێكی تایبەت بە كولتوورە.كولتووری نەریتی كە لە ناوەرۆكدا ئەفسانەگەراییە، ناتوانێت ئەقلی نوێ بەكاربهێنێت.     كورد چونكە خاوەنی مێز رازاندنەوەی ژەمی خواردنی سبەینێ نییە ، یان پارەی ئەوەندەشمان نییە كە پێداویستییەكانی ئەو خواردنانەی سبەینان بۆ خۆشمان نا بۆ رۆڵەكانمان بكڕین و دابینیان بكەین، ئەمە مانای ئەوەی سەرەوە دەگەیەنێت كە نووسیبووم كەمیی . كەمیی دەبێتە هۆی پرسەكانی برسێتیكردن و تێرنەكردن و تێنووكردن و...هتد. هەموو قەیرانەكان سەرچاوەكەی لە كەمییەوەیە وەرگرتووە.  ئەم بابەتە هەستیارە  لەلایەن یەكەم ئابووریناسی لیبڕالی (بێرنارد ماندێڤیل) لە كتێبی ئەفسانەی هەنگەكان ساڵی 1705  هەروەها ئادەم سیمس لە كتێبی تیۆری هەستە ئەخلاقییەكان بە وردی باسكراون.    دۆزینەوەی دەستی نەبینراو وەك یاسایەكی ئابووری هی ئادەم سیمیسە، بەڵام ئەوەش راستە كە رەوایەتی ئەم یاسایە بە كۆمەڵێك مەرج بەستراوەتەوە  كە لە نامەی هەستە ئەخلاقییەكاندا ریزكراون و باسكراون. بۆیەش پێیدەوترێ یاسا. یاساش لەناو سیستەمدا جێگیركراوە، ئەگەر یەكێك لە مەرجەكان  ون بێت ، ئەوا دەستی نەبینراو كارناكات و ئەنجامە لیبڕال – ئابوورییەكەی شكستدەهێنێت. ئازادی ئابووری چ وەك ئەنجامێكی وەسفكەر، چ وەك ئامانجێكی سیاسەتی ئابووری پەیوەندی بە پێشمەرجەكانەوە هەیە، پێشمەرجەكانیش (پێشبینیكراو، خوازراو، رەوابوون)ئەمانە پێشمەرجی دوور مەودان.  چونكە ئازادی لە بنەڕەتدا بەرهەمی سروشت نییە، بەڵكو بەرهەمی ئەخلاق و یاساو ئاگاداركردنەوەی بەرانبەرەكان و ئەوانی دیكەیە، لە ئەنجامدا ئەم مەرجانەی كە باسمكردن پێچەوانەی ئازادی نین، بەڵكو بەتەواوی لەگەڵیدا كۆكن. كەواتە ئازادی بەرهەمی هەندێك بڕگەی یاساییە. ئا لێرەدایە ئادەم سیمیس  باسی هەندێك مەرجی پێشوەختەی كاركردنی دەستی نەبینراو دەكات، وەك: یاسا، پێوەندی ئازاد، ئەخلاق، بەكارهێنان، نەبوونی سنوورداركردنی كێبڕكێ بەتایبەتی سەبارەت بە حكومەت و بانكەكان، جگە لە پێشمەرجەكان، سیمیس باس لە رێوشوێنی پاراستن لە دژی هەژاری  دەكات  بە جۆرێك كە ئەمڕۆ  لە ژێر چەمكی تۆڕی كۆمەڵایەتیدا دەخرێتە ژێر كاریگەرییەوە.    لە راستیدا بنەمای دادپەروەری بە هیچ هێزێك لە بازاڕە داراییەكاندا جێبەجێ ناكرێت. ئەمەش بەشێكی  بۆ چوارچێوەی تا رادەیەك نەریتی یاساكانی دادپەروەری دەگەڕێتەوە، بەڵام زەبرێكی چاكسازیشی هەیە. كۆمپانیاكان ئارەزووی بەهێزكردنی  دەزگاكانی جێبەجێكردنی گشتی دەكەن نەك روو لە جێبەجێكردنی یاسای تایبەت بكەن. ئەوان بنەمای دادپەروەری هەرگیز بەهێز ناكەن. ئەمەش جێگای سەرنجە چونكە پێدەچێت بە زەحمەت بتوانرێت بازاڕە داراییەكان بە دەزگاكانی چاودێری كە پێشوەختە كاردەكەن، رام بكرێت.   ئەوەندەی سەیری كولتووری كوردیی دەكەم، ئەو بڕوایەم بەهێزتر دەبێت كە كولتووری كوردی لە پەراوێزی مێژوودا ماوەتەوە. راستە هەموو كولتوورەكان رەگ و ریشەیان لە نەریتەكانیاندایە، بەڵام كولتووری كوردیی نەیتوانیوە لەگەڵ سیماو جەوهەری مۆدێرنێتە خۆی بگونجێنێت، بەڵكو  بەردەوام تووشی پێكدادان بووەو دەبێت. هۆكارەكەش ئەوەیە ئەقڵی كوردی گەشەی پێویستی نەكردووە، كە ئەقڵ گەشە نەكات، كولتووریش بەرهەمی ئەقڵەكانەو ناتوانێت لەگەڵ سیستەمی كۆمەڵایەتی و مەعریفی نوێدا خۆی بگونجێنێت، وەك ئەوەی ئێستا لە ئەفغانستان، ئێران، توركیا،عێراق، سعودیە...هتد  زۆرجار ناكۆكییەكان لە قووڵبوونەوەدان.      ئێمە لە پەراوێزیشدا لەدایكبووین، بۆیە كولتوورەكەشمان هەروا بەردەوام لە پەراوێزدایە. بەڵام بە توندی كەوتووینەتە نێو بلۆكە جیاوازەكانی مەعریفەو لەنێو ئەو ململانێیەدا ژیان دەبەینە سەر. بێگومان ململانێكانیش نەیانتوانیوە ئەو بلۆكانە تەنانەت بە ئاراستەی كەوتن بجوولێنن، چونكە ئێمە لەنێو هەڵەیەكدا گیرمان خواردووە، ئەویش بریتییە لە جیهانێك كە بەرپەرچدانەوەی یەكتری و شێواندنی یەكترییە. خەڵكێكی زۆر لەم نێوانەدا باجی گەورەی داوە.  هەر هیواو ئومێدێكیش بۆ داهاتوو تا رادەیەكی زۆر بەندە بە دەرئەنجامی ئەم هەموو ناكۆكییە قووڵ و ئەم رووبەڕووبوونەوانەی كە تا ئێستاش هەر بە چڕی بەردەوامن.    تۆ سەیركە ئەورپا كاتێك دابڕانێك لەگەڵ رابردوویدا دەكات، خاوەنی یاساكانی خۆی و لۆژیكی باڵادەستی خۆیەتی، هێزی مادی خۆیان بۆ دەستبەسەرداگرتنی بەكاردەهێنن. بەڵام ئێمەی كورد تا بناغەكانمان دەهەژێنین بۆ ئەوەی بیڕووخێنین، ئەخلاقمان لەگەڵیدا دەڕووخێت. گەندەڵی و دووڕوویی، هێواش هێواش دەمانگوازنەوە نێو دۆخی كۆیلایەتی سیاسی و كولتوورێكی شێواو.     جاك بێرك كاتێك ئاماژەی بۆ زمانی عەرەبی كردووە، تێبینی ئەوەیكردووە، زمانی عەرەبی هەموو وشەیەكی بۆ   چوون بەرەو خودایە. واتا بۆ شاردنەوەی واقیع داڕێژراوە  نەك بۆ ئەوە بێت لە واقیع بكۆڵێتەوە. گرژی نێوان پەردەلادان لەسەر ناوچە نوێیەكانی واقیع و ناچاری نوێبوونەوەو گۆڕان لە بواری مەعریفیدا، بێگومان درز دەخاتە نێو هۆشیاری ئەگەر ئەو هۆشیارییە لە بنەڕەتدا هەشبێت. هەرچەندە شتەكان لە دەرەوەی دەسەڵات دەگۆڕێن ، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە مرۆڤ چۆن لەگەڵ ئەو بۆشاییە ناوخۆییەی كە بەردەوام فراوانتر دەبێت دەتوانێت  بژیت و نەگۆڕێت !!.    ئێمە پێمان خۆشبێت یان ناخۆشبێت دروستبوونی ئەم بۆشاییە واتای چارەسەرنەكردنی كێشەكانمانە، كە بنەمای هەموو شێواندنە ئەقڵی و دەروونییەكانمانە، كە جیهانەكەمانیان وێران كردووە. وەك چۆن هیچ كەسێك ناتوانێت یان نایكات لەجیاتی مردنی كەسێكی دیكە خۆی بمرێنێت، ئاوەهاش تاكە كەسێك ناتوانێت بەتەنیا رووبەڕووی هەموو كێشە شارستانییەتەكان ببێتەوە، بەڵكو پرۆسەیەكی كۆمەڵی و دەستە جەمعییە. لەولایشەوە تاكە كەسێك ناتوانێ پێڕەوی تەواوی پرۆسە شارستانییەتەكە بكات، لەكاتێكدا لە نێو كولتوورێكی نەریتی و ژینگەیەكی كۆمەڵایەتی ئاڵۆزدا هەناسە دەدات و رۆژانە لەناو رۆحیدا ئەزموونیان دەكات.   لە رۆژئاوادا، شۆڕشەكان بەهۆی هەڵچوونە زانستی و تەكنیكییەكانەوە دروستبوون، لێرە لەم هەرێمەدا، بیرۆكەی نوێ جار جار دەمانلەرزێنن و موچڕكەیەكی هۆشیاربوونەوەمان بە سەرتاپای جەستەماندا(مێشك و دڵ)دەهێنن، شوێنەواری خۆشیان بەسەر تاك تاكەماندا جێدەهێڵن، بەڵام ئاسان نییە ناوەرۆكی یادەوەرییەكانمان، بگۆڕین، هەر یەك لە ئێمە ئاماژە بۆ رەچەڵەكناسی خۆی دەكات و دەگەڕێتەوە سەر رابردوو ، دەچێتەوە ناو پەراوێزی مێژوو. لەكاتێكدا بیری دەچێتەوە كە جیهان گۆڕاوە، زۆر گۆڕاوەو مێژوو تەنیا لای ئێمەیە وەستاوە، دەنا مێژوو لە سەرتاسەری ئەم جیهانە بۆ پێشەوە لە جوولەدایەو نەوەستاوە. ئەم نوێبوونەوەی كۆمەڵگای مرۆڤایەتییە لە جیهاندا، شێوازی نوێی بەرهەمهێناوە، بە جۆرێك پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیشی لەقاڵب داوە. بەڵام ئەوەتا لەناو ئێمە تازە بە تازە خێڵ و عەشیرەت و بەرەباب و ....هتد دەبووژێنەوەو گەشە دەكەن و گرنگییان پێدەدرێ. كورد راستی گوتووە، گوتوویەتی: تازە بە تازە سمتی خوارەو مەیخوازە!!.      ئێستا ئێمە كەسمان ناتوانین ئەو پنتە دیاریبكەین كە بڵێین لەنێو ئەو پێشكەوتنەی جیهاندا ئێمە ئا لێرەین. لە كوێین؟ كەس ناتوانێ دەستنیشانی بكات كە ئێمە لە كوێی ئەو پێشكەوتنەی جیهانین .. ئەو پێشكەوتنەی رۆژئاوا، یان باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا، كە لە راستیدا پێشكەوتنێكی زۆر گەورەیە، بۆ ئێمەی كورد هیچ گرنگییەكی نەبووەو نییە، چونكە ئێمە بەردەوام لە هەوڵی ئەوەداین رابردووی خۆمان زیندوو بكەینەوە، بێئەوەی یەك زەڕە ئایندەی خۆمان بدۆزینەوە، یان بتوانین تۆزقاڵێك ئایندەمان تێكەڵ بە ئەمڕۆمان بكەین.    تا ئێستاش ئەو بیرۆكە ئەفسووناوییە باوی هەیە كە باپیرانمان دەیانوت  زوحاك دوو ماری لەسەر شان روابوو، دەبوو رۆژانە لە مێشكی كوردان دەرخواردی ئەو دوو مارە بدرێت  تا برسی نەكرێن، ئاخر برسی بكرێن ناچار دەبن پەلاماری سەرو كەللەی زوحاك دەدەن و دەیخۆن. ئەو بیركردنەوە ئەفسانەییە، تا ئەمڕۆش لای زۆرێك لە خەڵكی جێگای راستییە، وەك چۆن پێیان وابوو تەگە جۆرە شیرێكی زۆر تایبەتی هەیەو نا بینا چاكدەكاتەوە، شیری تەگە ببوو بە ئەفسانەیەكی زۆر سەیر. یان ئەو كچەی فڕی بۆ ئاسمان و دوایی هاتەوە نێو ماڵی خۆی و نیشتەوە!! ...هتد. ئەمجۆرە نموونانە پێكهاتەی ئەفسانەیی واقیعێكی نەگۆڕن، دەبێت بە تێپەڕبوونی كات بگۆڕدرێن، بەڵام هەمیشە دەبینرێن، بەمەش هەمان رۆڵی مانەوەیان دەگێڕن. كاتێك لە كولتووری كوردی دەڕوانی، گۆڕانكارییەكی ئەوتۆ بە ئاراستەیەكی ئەرێنی نادۆزیتەوە، لە راستیدا هیچ لادانێك یان وەرچەرخانێك لە بنەما رێنماییە سەرەكییەكانی كۆمەڵگاكەدا نادۆزیتەوە، چونكە لە بنەمادا كۆمەڵگاكە هێشتا كۆمەڵگایەكی نەریتییەو، لە گۆڕانكارییەكاندا دوورەپەرێزە.   راستە كورد بە رێژەیەكی باش لە قوتابخانەكاندا دەخوێنن، فێری بیركاری و زانست و ئەدەب و جوگرافیاو مێژوو دەبن، بەڵام سەرچاوەكانی ئەم هەموو زانیارییە جیاوازانە لە كوێوە دێت و مامۆستاكان كێن كە بۆ قوتابیانی دەگوازنەوە؟. سەرەڕای ئەوەش با ئەوە بپرسین ئایا ئەو كەرەستە مەعریفییەی  قوتابی لە قوتابخانەكاندا فێری دەبێت، دەتوانێت جانتایەك لە فیكری مرۆڤی مۆدێرن دروستبكات؟!. ئایا زانیارییەكان پچڕ پچڕ و پارچە پارچە نین؟ كوان ئەو بابەتە زانستی و مەعریفییانەی كە شانازی پێیانەوە بكەین؟ هەر لە بنەڕەتدا ئەو سیستەمی خوێندنە، دوای دەیان ساڵ، كە ئەنجامێكی جوانی بەدەست نەهێناوە، بۆچی چارەسەر نەكراوە، هەر گۆڕانكارییەك لە دوای گۆڕانكارییەك ، كۆمەڵێك كێشەی نوێی بۆ خۆی دروستكردۆتەوەو ، قوتابی بۆ خاڵی سفر گەڕاندۆتەوە. بۆچی پلانێكی تۆكمە بە ئاراستەی چارەسەركردنی دانەنراوە؟! ئەمەیە مانای كۆمەڵگای نەریتی و كولتووری پەراوێزی مێژوو، ئەقڵیەتی چەقبەستوو، دەروونێكی ئاڵۆز.   ئەو  سی و چەند ساڵەی دوایی كە بە حیساب هەناسەیەكی ئازادیمان هەڵمژیوە، راستە بە رواڵەت سەردەمێكی نوێ بووە،بەڵام لە كرۆكدا سەردەمێكی ژەنگاوی بووە. ژەنگ هەموو مێشكمانی گرتووەو تێكەڵ بە خوێنمان بووە، ژەنگ رێگەی لێ گرتووین بیربكەینەوە ، بۆیە پێش ئەوەی بیر لە سیاسەت بكەینەوە پێویستمان بە شۆڕشە، شۆڕشی مەعریفی و كۆمەڵایەتی.  

  د. نیاز نەحمەدین دەوڵەتی هەژار ئاسانتر دەتوانێت دەوڵەمەند ببێت وەک لەوەی دەوڵەمەند دەوڵەمەندتر بێت. ئەگەر ئەم گریمانەیە لەسەر ئاستی وڵاتان راست بێت، ئەوا لەسەر ئاستی دامەزراوەکانیش راستە، تەنانەت بۆ تاکەکانیش. بەڵام مەرجی خۆی هەیە.   نهێنیی گەشەی ئابووریی هیچی تر نییە جگە لە گەشەدان بە توانای بەرهەمهێنان (productivity)، یان بڵێم بەرهەمداریی. زۆر بە کورتیی، کرێکارێک یان جوتیارێکی کورد دەکرا کێبڕکێی کرێکار یان جوتیارێکی تورک یان فارس بکات ئەگەر تراکتۆر و تراکتۆری باشتر، کۆمپیوتەر و کۆمپیوتەری باشتری بەردەست بوایە، ئاو و ئاوەڕۆ و رێگای هەبوایە. کرێکار یان جوتیارێکی کورد پێویستی بەوەش بوو خوێندەوار بێت و فێریش بێت مامەڵەی دروست بە تراکتۆر و شۆفڵ و کۆمپیوتەرەوە بکات، ئەوەی پێی دەڵێن سەرمایەی مرۆیی کەڵەکە بکردایە، لە بری ئەوەی بە دیار ئازاری رابردووەوە گیانبکێشێت و هەر لە چاوەڕوانیی شتە لە کیسچووەکاندا بژی. سی ساڵ بەس بوو بۆ ئەوەی زۆر لە کێشە سەرەتاییەکانمان چارەسەر ببن و لە زۆر شتدا بە تورکیا و ئێران بگەینەوە. لە ١٩٦٠دا هێشتا بە پێوەری داهاتی ڕاستەقینەی تاک کوریای باشور هەژارتر بوو لە هیندی ئەمڕۆ. بە درێژایی سی ساڵی دواتر، ئابوورییەکەی بە تێکڕا بە رێژەی ٧٪ گەشەی کرد. گەشەکە هێندە خێرا و بەردەوام بوو، بە موعجزە ناسێنرا. بەچی؟ بە پاشەکەوتکردن (قوربانییدان بە بەشێکی ئێستا)، کە ئاراستەی وەبەرهێنان کرا و لەمیشەوە سەرمایەی مادیی زیاتر کەڵەکە بوو (واتە تراکتۆری زیاتر، دەڕاسەی زیاتر، رێگا، هتد). هاوشانی ئەمەش بە پێگەیاندنی خەڵکەکەی. بەوەش کە سودی لە دەرفەتی سەردەمەکەی بینی، کە پێشتر نەبوو (بۆ نمونە گەشەی تەکنۆلۆجیی). دەکرێت بڵێم: بەوەی بە دیار رابردووەوە دۆشداماو و چاوبەفرمێسک نەبوو، سەرکردەکانیشی بەو شێوەیەی لای ئێمە خەریکی گیرفانپڕکردن نەبوون. ئەمە بۆ ئێمە خەفەتێکی گەورەترە. دەرفەتەکانی سەدەی نوێ زیاتریش بوو لەوەی لە ساڵانی شەستەکاندا بەردەست بوون، بەڵام ئاگری ئەو شەڕەی شەش ساڵ دوای دەستپێکی گەشەی کوریای باشور رویدا (واتە ١٩٦٦) بەشێوەی کاتیی نەبێت هەرگیز نەکوژایەوە. ئاخر تۆیەکی نەگبەت کە هەمیشە هاوارتە "شاخەکان نەبێت کەس هاوڕێمان نییە"، با دە هەزار کادری بەتوانات لە بوارە جیاوازەکاندا دروست بکردایە، سەد کۆمپانیای بەهێزت دروست بکردایە، بزانە لە بازاڕدا چیت بە نەیارەکانت دەکرد؟ ئێ ئەچیت لە بارەگاکاندا باسی پیرۆزیی سەرکردەی خۆت و ناشیرینی سەرکردەی نەیارەکانتی بۆ دەکەیت و بە شەڕیان دەدەیت، ئەوەمان بەسەر دێت ئێستا بەسەرمان هاتووە.   نەچووە بچێ، تۆ ئەگەر دەزگایەکت هەیە، یان وەک تاک، تا دەتوانیت مۆدێلی ئەم دەسەڵاتدارە مایەپوچانە دووبارەمەکەرەوە. ئەوەی خلیسکاوە، دەیەوێت وەک خۆی بخلیسکێیت. زۆر لە ئێمە بە شێوەی تر وەک ئەوانمان کرد، چونکە هیچ نمونەیەکی سەرکەتوومان لەبەردەستدا نەبوو. ئێمەش بە دیار رابردووەوە گریاین و هیچمان بۆ ئەمڕۆ هەڵنەگرت و نەخستەگەڕ. پاشەکەوت بکە، سەرمایەی مادییت کەڵەکە بکە، بە رێگەیەکی دروست بیخەرەوە وەبەرهێنان، هێزی کارەکەشت لەگەڵیدا گەشە پێ بدە، وزەی خۆت مەخە شەڕی قورسەوە، دەتوانیت بگەیتەوە بەو دەزگایانەی لە پێشتەوەن.  گەیشتنەوە مانای ئەوەی ئاستی داهاتی دەزگاکەت و کارمەندانی دەزگاکەت بەرز دەبنەوە و دەگەنەوە ئاستی ئەوان. ئەمە باشە. خۆ گەر توێژینەوەی قوڵ بکەیت، رەنگە بەختی ئەوەت هەبێت گەشەکەت زۆر درێژخایەن بێت. ژیانی زۆر لە جیلەکانی ئێمە بە شێوەی ئەرجەنتین و ئەفریقا رۆی. بە پێوەری داهاتی راستەقینەی تاک، ئەرجەنتین لە ١٩٠٠دا لە پێش ئەمریکاوە بووە، ئەوروپییەکان بەرەو ئەرجەنتین کۆچیان دەکرد. بەڵام دواکەوتنێک دواکەوت هەرگیز نەگەیشتەوە بە وڵاتە پێشکەوتووەکان. نزیکەی هەشتا دانە ساڵ (لە ١٩٢٠ەوە بۆ ٢٠٠٠)، ئەرجەنتین خۆی پێ نەگیرایەوە و تیاچوو. خلیسکان دەشێت کەوتنی سەرجێگای درێژخایەنی بەدوادا بێت. ترسی من لە دواکەوتن نییە، بەڵکو لە کەوتن و نغرۆبوونی درێژخایەنە. گەشەی ئابووریی بیاباننشینی ئەفریقا بۆ ماوەی ١٤ ساڵ (لە ١٩٨٠ بۆ ١٩٩٤) بە رێژەی ١٣٪ دابەزی. ئەگەر بە کەیسی ئەرجەنتین ئەڵێن "نائومێدبوون"، ئەوا بە کەیسی بیاباننشینی ئەفریقا ئەڵێن "شکستخواردوو". ئێستای ئێمە لەوەی دووەمەوە زۆر نزیکە، واتە لە نائومێدیی دەرچووە. با جارێکی تریش بیڵێمەوە: وەک لای خۆمان، شەڕ، شەڕی ناوخۆ و ناسەقامگیریی و هەڵپەی دەستگەیشتن بە سامانی سروشتیی (بۆ نمونە لە نایجیریا) ماڵی ئەفریقییەکانی وێران کرد، وایکرد کەس بە لای کەڵەکەکردنی سەرمایەی مادیی و مرۆییدا نەچێت.    نمونەی وەک ئەفریقا، عێراق، سوریا، هەرێمی کوردستان وایکرد ئابوورییناسان بڵێن: بەداخەوە، مەرج نییە وڵاتان لە داهاتدا یەکبگرنەوە، بەڵکو دەکرێت زۆر لە یەکتر دووربکەونەوە. ئەم قسەیە چەند بۆ وڵاتێک راستە، هێندەش بۆ تاک و دەزگاکان راستە. دەرفەت هەیە تۆ وانەکەیت، تۆ ئەم بازنەیە بشکێنیت و نەچەقیت، تۆ وەک تاک یان بزنز بە رێگەیەکی تردا بڕۆیت. دەرفەت هەیە چەند ساڵێکی تر سوپاسی خۆت بکەیت کە لە شوێنێکی بەرزتریت، بەتایبەت لە شوێنێکدا کە خاکەکەمان لە رووی جیۆگرافییەوە قفڵکراوە. دەرفەت هەیە تۆ هاوار نەکەیت و نەڵێیتەوە: کەس هاوڕێم نەبوو جگە لە چیاکان!

سه‌ردار عه‌زیز- تایبەت بۆ ڕۆژنامەی هاوڵاتی نوسراوە تورکیا لە هەوڵێکی چڕدایە بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ عێراقدا. هەندێک وەهای دەبینین بەشێکە لە هەوڵی وەرچەرخانی تورکیا بەرەو کەنداو، لەپێناو بوژانەوەیەکی خێرای ئابوری وڵاتەکەیدا. لە پاش هەڵبژاردنەوەی بە سەرۆک کۆمار ئەردۆگان هەرزوو وەزیری داراییەکەی نارد بۆ کەنداو و پاشان خۆیشی بە دوایدا ڕۆشت. وەرچەرخان بەرەو کەنداو کۆمەڵێک هۆکاری زۆری لەپشتە، لێرەدا ناچینە تان و پۆیانەوە، بەڵام هەوڵدان بۆ ئاساییکردنەوە لەگەڵ دەوروبەردا یەکێکە لە ستراتیژەکان، لەنێویاندا عێراقیش. بەڵام عێراق وەک وڵاتانی کەنداو نیە. لەنێوان وڵاتانی کەنداو و تورکیا سنورو کێشەی زۆری ئاڵۆزبوونی نیە، بەڵکو ئەوەی هەبوو چەند پرسێکی بچوک و دەرەکی بوو. بۆ نمونە لەنێوان تورکیاو سعودیەدا، پرسی جه‌مال خاشقچی هەبوو، هەر زوو وەلانرا. هەروەها لەنێوان ئیمارات و تورکیا پرسی بەکاربردنی ئیخوان هەبوو، ئەویش وەلانرا. بەڵام لەگەڵ عێراقدا پرسەکان دێرین و ئاڵۆزن. لەدوا توێژینەوەم بۆ خانەی بیری ئیماراتی، جەختم لەسەر ئەو دیدە کردەوە کە بەهۆی ئاڵۆزی پەیوەندییەکانیانەوە، عێراق و تورکیا هەرگیز ناتوانن پەیوەندییەکانیان بگەنە ئاستی ستراتیژیی، بەڵکو هەمیشە بە نیمچەیی دەمێنێتەوە. سەردانی وەزیری دەرەوەی تورکیا، بەمەبەستی ئامادەسازیی بوو بۆ هاتنی ئەردۆگان، کە پلان وەهایە مانگی داهاتوو سەردانی عێراق بکات. ئەردۆگان هەتا ئێستا دووجار سەفەرەکەی دواخستوە، بەڵام ئایا لە سێیەم جاردا سەفەر دەکات؟ بەڕای ئێمە ئەگەری لاوازە، چونکە وەها دەردەکەوێت کە وەزیری دەرەوەی تورکیا نەگەشتبێتە هیچ ڕێکكەوتنێک لەگەڵ عێراقییەکاندا. گەورەترین هەنگاو لە هەموو بوارەکاندا دروستکردنی لیژنەیە، کە لە ئەدەبیاتی سیاسی عێراقیدا، یانی دێزە بە دەرخۆنە. لەکاتێکدا چەند پرسێکی گەورەو ئاڵۆز لەنێوان عێراق و تورکیادا هەیە، بەڵام جۆرو پەیوەندی ئەم پرسانە گرنگن. هەندێک پێیان وەهایە کە پرسەکان وەک پاکێجێک وەهان و ناتوانرێت لە یەکتر جودابکرێنەوە. جوداکردنەوەی پرسەکان و مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو پرسەی کە چارەسەر دەبێت و دواخستنی ئەوەی لە ئێستا چاره‌سەر نابێت، ڕێسایەکی باوی نێو سیاسەتی نێودەوڵەتییە. لە هەمانکاتدا هەردوو وڵات ئەولەویەتیان جودایە. بۆ عێراق ئاو لە سەرووی هەموو پرسەکانەوەیە، بۆ تورکیا پرسی پارتی کرێکاران. بەڵام پرسەکانی تری وەک هەناردەی نەوت، یان قەرەبووکردنەوەی ئەو برە پارەیەی کە دادگای پاریس بە سەر تورکیادا سەپاندی، هەروەها ڕێگریی لە بەردەوامی دادگاکەو درێژەدان بە بەشی دووەمی دادوەرییەکە کە دەربارەی ساڵانی ٢٠١٨ هەتا ٢٠٢٣یە. بەڕای من پرسەکان بۆ عێراق جگە لە ئاو، هەرێمی کوردستانە. لە کاتێکدا لۆجیک وەهایە کە عێراق دەستبەرداری پرسی دادگای پاریس ببێت هەتا تورکیا ئاوی زیاتری بۆ بەرداتەوە، چونکە پرسی ئاو لە عێراقدا پرسی مان و نەمانی جۆری ژیان و ژیاری ملیونان خەڵک و زەوی و زارو زیندەوەرە. بەڵام عێراق ئەوە ناکات، چونکە وەها دەبینێ کە پرسی نەوت گرنگ نیە، بە تایبەتی لە ئێستادا، کە نرخی نەوت بەرزەو عێراق، تەنها بە بڕی نزیکەی ٢٠٠ هەزار بەرمیل رێگریی لێکراوە. بەڵام گرنگی پرسی نەوت بۆ عێراق لە ئەوەدایە کە ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە پێگەی هەرێمی کوردستانەوە. پلانی ئەم حکومەتەی ئێستای عێراق ئەوەیە کە هەموو پەیوەندییە دەرەکییەکانی هەرێمی کوردستان کۆتایی پێبهێنێت و بیکات بە یەکەیەکی ناوخۆیی دابڕاو لە دەرەوە. لەم پێودانگەوە، عێراق پرسی هەناردەی نەوتی هەرێم وەک پرسێکی جیوپۆلەتیکی دەبینێت لەنێوان هەردوولاداو نایەوێت هەرێم و تورکیا پەیوەندییان باش بێت، چونکە بە دیدی ئەوان تورکیا سەرچاوەی بەهێزبوونی هەرێم بوو لە ڕابردوودا. ئەم پلانە هەروەها ڕەهەندی ئیقلیمیشی هەیە. بۆیە بەغدا لە ئێستادا نایەوێت و هەروەها ناشتوانێت لە قەرەبووەکان خۆش بێت و لە کەیس دادگای پاریس بکشێتەوە. دیارە تورکەکان پرسی پارتی کرێکاران زۆر دەهێننە بەرباس. بەڵام بەڕای من پرسی پارتی کرێکاران پرسێکی جیدیی نیە بۆ ئێستای تورکیا. ئێستا پارتی کرێکاران لە دەرەوەی تورکیایە. تورکیا ئەم پرسە بەکاردەبات وەک ئامرازی فشار بۆسەر عێراق هەتا ناچاری بکات بە سازش لەبواری تردا. دیارە لە ڕوانگەی جیوپۆله‌تیکی فراوانەوە، تورکیا ئامانجێک و دوو خەمی هەیە، ئامانجی تورکیا ئەوەیە بگاتە قوڵایی جیهانی عەرەبی سوننە. دوو بەربەرست لەبەردەم ئەم گەیشتنەدا هەیە، یەکەم، ئەگەری دروستبوونی پشتێنەیەکی کوردی بوو لە سنوری ئێرانەوە هەتا عەفرین، دووەم دروستبوونی پشتێنەیەکی شیعەیە لە تارانەوە بۆ بەیروت. تورکیا ئەم پشتێنانە وەها دەبینێت کە بەربەست دروستدەکەن لەبەرامبەر تورکیادا بۆ گەیشتن بە پارەو بازاڕو سامانی وڵاتانی کەنداو. هەر لەم ڕوانگەیەوەیە کە تورکیا پرۆژەی ڕێگای گەشە بە بایەخێکی زۆرە مامەڵە دەکات، چونکە ئەو پرۆژەیە، ئەو دوو پشتێنەیە کون دەکات و تورکیا ڕاستەوخۆ دەگەیەنێتە کەنداو. دیارە لە ئێستادا تورکیا، عێراق خۆی وەک چەشەیەکی گەورە دەبینێت کە خاوەنی داهاتی زۆرە بەهۆی بەرزی نرخی نەوتەوە و هەروەها پێویستی بە بونیادنانەوەو کاڵاو ئاو و خۆراک و شمەکی زۆرە. وەک بینیمان کاتێک وەزیری نەوتی عێراقی لە تورکیا بوو، یەکەم شت وەزیری تورکی هاوتا کردی لێخوڕینی ماشینی کارەبایی تورکی بوو، وەک جۆرێک لە ڕێکلام بۆ کاڵای تورکی لە عێراق. بەڵام عێراق ناتوانێت سازش بکات چونکە حکومەتی چوارچێوەی هەماهەنگی لاوازەو چاوی موقتەدا سەدری بەسەرەوەیە بۆ هەر سازشێک لەگەڵ وڵاتانی تردا، وەک لە کەیسی کوێتدا بینیمان، دەبێتە مایەی ڕەخنەو هێرشی زۆر، بە تاتیبەتی لە سەروبەری هەڵبژاردندا. هەروەها هەبوونی هەڵبژاردنی ناوخۆیی عێراق و تورکیا وەها دەکات کە هەردوولا، نەتوانن واقییعیانە مامەڵە بکەن. بۆ تورکیا، بەتایبەتی لە ڕوانگەی هەڵبژاردنەوەی پرسی شەڕی کورد گرنگە. بۆ عێراق سازش نەکردن. لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە کە ئەگەر هەردوولا خۆیان نەگەنە ڕێکكەوتن چی دەبێت؟ یەکەم، زۆرجار لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کاتێک پرسی وەها دێتە ئاراوە، لایەنێکی نێودەوڵەتی دێتە ناو پرسەکەوە. ئایا ئەمریکا ڕاستەوخۆ دێتە ناو ئەم پرسەوە؟ هەرچەندە ئەمریکا نایشارێتەوە کە پشتیوانی هەناردەی نەوتی کوردستانە، بەڵام لەوە زیاتر هیچ هەنگاوێکی نەناوە. هەمیشە هەوڵ هەیە وەک لۆبی بۆ ئاشتبونەوەی تورکیاو ئەمریکاو پشتبەستنی ئەمریکا بە تورکیا. دوا نوسین لە ڕۆژنامەی هیڵ، کە تایبەتە بە کۆنگریس بەو ئاڕاستەیە بوو. دووەم، گرەو لە سەر مەترسی ڕۆخانی هەرێمە. وەک ئەو نوسینەی لە گۆڤاری فۆرین پۆلسەی کە لەلایەن پارێزەرێکی تورکەوە نوسرابوو، دیار بوو دیسانەوە جۆرێک بوو لە کاری لۆبیی. بەپێی ئەم دیدە، ئەگەر عێراق و تورکیا نەگەنە ڕێکكەوتن و مامەڵەی بەغدا لەگەڵ هەرێمدا باش نەبێت ئەوا مەترسی لەسەر هەرێم هەیە. بە کەوتنی هەرێم دۆخێکی ناسەقامگیریی بەرفراوان لە ناوچەکە دروست دەبێت، بۆیە وڵاتان دەبێت لەم پرسەدا دەستوەردان بکەن. وەها دیارە پارتی قومار لەسەر ڕێکنەکەوتنی تورکیاو عێراق دەکات، کە لە ئەنجامدا وەها دەکات تورکیا جارێکی تر پەیوەندییەکانی لەگەڵ هەرێمدا وەک جاران لێ بکاتەوە. من ئەم ئەگەره‌ بە دوور دەبینم. تورکیا بەهۆی سیاسه‌تە بەرفراوانەکەی دەیەوێت دەستی بگاتە عێراق و کەنداو نەک تەنها هەرێم. لە ڕابردوودا کە ئابوری باش بوو، پەیوەندی لەگەڵ هەرێمدا بەس بوو، بەڵام ئێستا دۆخی ئابوری پرسەکەی گۆڕیوە. بەڵام بەهۆی پشتێنەی شیعەوە، هەروەها بونی ڕکەبەری ئیقلیمی لەگەڵ ئێراندا، تورکیا ناتوانێت بە ئاسانی بەم ئامانجەی بگات.

بەهائەدین محەمەد دەكرێت گرێی ستۆكهۆڵمStockholm Syndrome)  ( بە: سایەی ستۆكهۆڵم،  زادەی ستۆكهۆڵم، شێوازی ستۆكهۆڵم، لێكەوتەی ستۆكهۆڵم و گرێی ستۆكهۆڵم، ئاماژەی پێ بدرێت. ڕووداوێك كە لەستۆكهۆڵمی پایتەختی سوید لەساڵی 1973دا ڕوویداوە، كە دواتر بەگرێی ستۆكهۆڵم ناودێربوو. ڕووداوەكە:    لەستۆكهۆڵم كەسێك  بەناوی (جان ئۆڵسۆن)، چووە سەر بانكێك بۆ دزینی پارە، بۆ ئەنجامدانی كارەكەی دەبوو یا هەڕەشە بكات و ئەوانەی لەبانكەكەدایە بترسێنێت یا بەزۆر دەستبەسەریان بكات. كارەكەی سەری نەگرت و بۆخۆپاراستن (4) كارمەندی بانكەكەی بۆ ماوەی (6) رۆژ بەبارمتە گرت تا بەوهۆیەوە خۆی دەربازی ببێت. كاتێك پۆلیس هات، (جان) بارمتەكانی وەك قەڵغانێك بۆ پاراستنی خۆی بەكارهێنا، سەرئەنجام پۆلیس چووە ناو بانكەكەوە، تا (جان) دەستگیر بكات و بارمتەكانیش لەژێر دەستی دەربهێنێت، بەڵام هەڵوێستێكی نامۆو چاوەڕوان نەكراو ڕووبەڕووی پۆلیسەكان بوەوە، (4) بارمتەكان ڕووبەڕووی پۆلیسەكان بوونەوە، تا نەهێڵن (جان) دەستگیر بكرێت. كاتێك (جان)یش دەستگیركرا (4) بارمتەكە كەوتنە كۆكردنەوەی باربوو، بۆ بەكرێگرتنی (پارێزەر)ێك، تا لەدادگا بەرگری لە(جان) بكات و ئازادبكرێت.كاتێك ئەو هەڵوێستەی كە بارمتەكان نواندیان، لەڕاگەیاندنەكانەوە بڵاوكراوەیە، هاوڵاتیانی سوید بەو هەڵوێست وەرگرتنەی بەبارمتە گیراوەكان تاسان و بەدیاردەیەكی نامۆ بەكۆمەڵگاكەی خۆیان دایە قەڵەم. پۆلیس بارمتەكانیان ناردە نەخۆشخانە بۆچارەسەری دەروونی تا لەڕێگایەوە هەوڵبدرێت، پاڵنەرەكانی ئەو هەڵوێستە نامۆیە بەكۆمەڵگای سویدی، بەرامبەر كەسێك كە بۆتە هەڕەشە بۆ سەر ژیانیان بدۆزنەوە. چۆن گرێی ستۆكهۆڵم سەرهەڵدەدات؟ پزیشكی دەروونی ئەمریكی (فرانك ئۆشبێرگ)، كەوتە هەوڵدان و بەدواداچوون بۆ شیكردنەوەی لۆژیكی و زانستی بۆ ئەو هەڵوێستە دەروونییە كە (4) بارمتەكە تێیكەوتوون و ئەوەشی لەسەر بنەمای چەند پرسیارێك داڕشت: 1-    ئایا بۆچی بارمتەكان، بەرگریان لەتاوانبارێك كردووەو هاوسۆزیان بۆ نیشانداوە، لەكاتێكدا هەم ویستیویەتی دزیبكات و هەم ژیانی ئەوانیشی خستۆتە مەترسیەوە؟ 2-    بۆچی بەرگری لەكەسێك دەكەن، كەویستویەتی دزی بكات و ڕووبەڕووی پۆلیس بۆتەوە؟ 3-    بۆچی بارمتەگیراوەكان، كاتێك پۆلیس تاوانبارەكەی گرتووە، كۆمەكی بۆ كۆدەكەنەوە بۆ ئازادكردن و پاڵنەرەكانی ئەو هەڵوێستەیان چیە؟ پاش بەدواداچوون و توێژینەوە دەربارەی، بابەتەكە (فرانك) وەڵامی پرسیارەكانی بەم شێوەیە ڕوونكردۆتەوە:       هەر قوربانییەك كە دەكەوێتە بەر زووڵم و زۆرو هەڕەشە، لەڕووی دەروونیەوە دووچاری (تاسان) دەبێت و بیركردنەوەی وادەبێت كە ئەگەر مل بەو زووڵم و گوشارانەی ئەوان نەدات لەلایەن ئەوانەوە ڕووبەڕووی مەرگ دەبێتەوە، ئەو ترس و تاسانەش، هۆكارە بۆ تێكچوونی باری دەروونی قوربانیەكان و قوربانی لەو ساتەدا توانای بڕیارێكی لۆژیكیانەی نابێت و مل بەزۆرو هەڕەشەكان دەدات و ئەوان چۆن ئاڕاستەیان بكەن، ڕەفتاریان وادەبێت و تەنانەت دژ بەبەرژەوەندی خۆیان و دژ بەوانەش دەوستنەوە، كە دەیانەوێت هەوڵی پاراستنی گیان و بەرژەوەندیەكانی ئەوان بدەن. حزبی كوردی و گرێی ستۆكهۆڵم بەدرێژایی مێژوو، تا ئەوكاتەی حزبی كوردی لەئارادا نەبووە، ئامانجی بەگژداچوونەوەو خەباتی كورد بۆ بەدەستهێنانی (سەربەخۆیی كوردستان) بووە، كاتێك حزبی كوردی هاتنە ئاراوە ئیتر درووشمەكانیان گۆڕدرا بۆ : (لامەركەزی، حوكمی زاتی، حوكمی زاتی راستەقینە، مافی چارەی خۆنووسین، فیدرالیزم و دواجاریش گەڕانەوە بۆ لامەركەزی)، وەك ئەوەی ئێستا بانگەشەی بۆ دەكەن و دەرخواردی جەماوەرەكەی خۆیانی دەدەن.  ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەو پاشەكشەیەی كە حزبی كوردی لەدروشم و كاریدا پیادەی دەكات، هۆكارە سەرەكیەكەش ئەوەیە كە حزبی كوردی ستراتیژو ململانێی نەتەوەیی لەگەڵ داگیركەراندا گواستۆتەوە بۆ ململانێی ناوخۆیی خۆی. لەجیاتی خەبات و بیری نەتەوەیی، لەهەوڵی بەدەستهێنانی بەرژەوەندی حزبی و بەهێزكردنی پێگە حیزبیەكەی خۆیدایە، هەر حزبێك كە لەمەیدانەكەدایە، لەهەوڵی بەهێزكردنی خۆی و بێهێزكردنی حیزبەكانی تردایەو بەهێزكردنی خۆی لەوەدا دەبینێت، كە دەبێت ئەویتر بێهێز بكات و بەوەش دەلاقەی بۆ پاڵدانە بێگانەو پشت بەستن بەوان وەك جێگرەوەی حیزبەكانی تر كردۆتە ستراتیژی خۆی، ئەو هەڵە ستراتیژیەش هەموو حیزبەكانی ناچاری گەڕانەوە بۆ ناوەند كردووە، ئێستا حیزبی كوردی دووچاری (گرێی دەروونی گەڕانەوە بۆ ناوەند) بووە، بەبێ ئەوەی سەرنجی ئەوە بدات كە لەناوەند: جاران دەوڵەت و حكومەت، زاڵبونی كەمینە مەزهەبێك بووە بەسەر زۆرینەدا، بەڵام ئێستا: - زۆرینەیەكی مەزهەبی دەسەڵاتی گرتۆتە دەست و ئەو زۆرینەیەش گەمەی سیاسی والێك دەداتەوەو كاری لەسەر دەكات كە: - دیموكراسی تەنها بۆ هەڵبژاردن دەوێت (چونكە خۆی زۆرینەیە)، دەنا نایەوێت دیموكراسی  بكاتە كلتورێك بۆ دامەزراندنی، دەوڵەت و حكومەتێك، كە تێیدا پێكەوەژیانی دیموكراسی، بۆ هەمووان وەك یەك بێت. لەبەرئەوەی زۆرینەی بێبەش لەدەسەڵات، تامەزرۆی دەسەڵاتێكی هەتاهەتاییەو بەئاسانی دەستەبەرداری دەسەڵاتی نابێت بۆ ئەوانیترو ئامادەیە شەڕیشی لەسەر بكات. لەعێراقدا بۆچوونی حیزبەكان واكەوتۆتەوە كە : -    عەرەبی عیراق، هیچكات باوەڕی بەدامەزراندنی دەوڵەتی مۆدێرنە نیەو قبوڵیشی ناكات ئەو جۆرە دەوڵەت و حكومەتە بێتە ئاراوە، لەبەر ئەوەی بەمەترسی بۆ سەر دەسەڵاتەكەی خۆی دەزانێت. -    عەرەبی عیراق، هیچ كات باوەڕی بەجیایی ئایین لەدەوڵەت نیە، ئەوە لەكاتێكدایە كە چەندین ئایین و ئاینزایی تر لەو عیراقەدا بوونیان هەیە. -    ئەوەی ئێستا دەبینرێت لەعیراقدا، هەمان بەرنامەو تێڕوانینی دەوڵەتی عەرەبی ئیسلامیە، هەر ئەوەشی لەدەستووردا جێگیركردووە. -    هەروەك چۆن جاران كەمینەی مەزهەبی ئامانجی یەكپارچەیی و هێشتنەوەی ناوەندێكی بەهێز بووە، ئێستاش زۆرینەی مەزهەبی عیراق و حزبە سیاسیەكانی تریش هەر ناوەندێكی بەهێزو سڕینەوەی بۆچوونی چەند هەرێمی لەعیراقدا پیادە دەكەن هەرچەندە دۆخێكی داسەپاو، عەرەبی عیراقی ناچاركرد فیدراڵی هەرێمی كوردستان قبوڵ بكات، بەڵام ئێستا رۆژانە كار لەسەر سڕینەوەی ئەو هەرێمە دەكات، تا ناوەندو دەسەڵاتەكەی خۆی بەهێزو بەهێزتر بكات. لەهەموو بۆنەو یادو ڕووداوێكدا، عەرەب، عیراق وەك (بەشێك لەنیشتمانی عەرەب)، ناودەبات. لە (الوقائع العراقیە 1958 العدد 2، الجمهوریە العراقیە-مگبعە الحكومە)و: لەدەستووری كاتی و لە(بابی 2)دا هاتووە: (عیراق بەشێكە لەنەتەوەی عەرەب). لەمادەی (3)دا هاتووە كە عەرەب و كورد هاوبەشن لەم نیشتمانەدا (بەڵام لەبیریان نەچووە ئەو هاوبەشیەی لێبسێننەوە بەوەی كە بنووسن: (لەچوارچێوەی یەكپارچەیی خاكی عیراقدا). وە لەمادەی (4)ی هەمان دەستووردا هاتووە: ئیسلام ئایینی دەوڵەتە، بەبێ ئەوەی ڕەچاوی ئایین و ئایینزا نائیسلامیەكان بكەن لەو دەستووردا. لەدەستووری 1958دا، عەرەبی عیراق ئەوەی بەدەستی راست داوێتی بەكورد، بەدەستی چەپ لێی سەندۆتەوە بێ ئەوەی حیزبەكان و سیاسیەكانی كورد پێبزانن و ئەوەشی جێگای تێڕامانە كورد بەسیاسی و ناسیاسیەكانیەوە، ئەو قۆناغە بەقۆناغی زێڕین بۆ كورد دەدەنە قەڵەم. تاكی كوردو گرێی ستۆكهۆڵم هەموو گرێیەكی دەروونی، پاڵنەرو هۆكارێكی هەیە بۆ دروستبوون و سەرهەڵدانی، لێرە ئەو هاوڵاتیانەی دووچاری ئەو گرێیە دەبنەوە، بەهۆی دەسەڵات و خۆسەپێنی و ترس و هەڕەشەكانیەوە دروست دەبێت. تاك لێرە بەردەوام سێبەری ترس لەناخیدا بوونی هەیە، لەدەربڕینی هەر وشەیەك ناڕەزاییەك و رەفتارو هەڵسوكەوتیدا، ترسی لەوە هەیە بەدڵی دەسەڵات نەبێت و بەوهۆیەوە دەسەڵات لێی بپێچێتەوە، تەنانەت ئەگەر ئەو رەفتارو هەڵوێستانەش بۆخۆی سەرشۆڕانەو خۆتواندنەوە بێت، لەناو خواستەكانی ستەمكاراندا. لەئاستە توندەكەی (گرێی ستۆكهۆڵم)دا، لەبواری كۆمەڵایەتیدا قوربانی وابیردەكاتەوە كە بۆپاراستنی خۆی و دەوروبەرەكەی، نابێت بەهیچ جۆرێك لەڕووی دەسەڵات و سیاسەتەكەیدا بوەستێتەوە، گەرنا خۆی و ئەوانیش ژیانیان لێ دەشێوێندرێت. هەر وەك ئەو ژنەی بەردەوام مێردەكەی لێیدەدات و ئەمیش ناچارە بەرگەبگرێت، لەبەرئەوەی منداڵەكانی بێ دایك نەبن و لێدانیان بەرنەكەوێت. تاكی قوربانی دواجار دەبێتە دەنگی حیزبەكان و دەسەڵات و چارەنوسی خۆیشی بەحیزبەوە دەبەستێتەوەو وابیردەكاتەوە كە ئەوە حیزبە دەتوانێت لەجیاتی كۆی نەتەوەو نیشتمانەكەی بڕیار بدات، ئەوەی لای ئەو باشبێت، لای گشت هاوڵاتیانی كورد دەبێت باشبێت. ئەوی قوربانی وابیرناكاتەوە كە هیچ حیزبێك لەكوردستاندا ئەندام و لایەنگرانی لەچەند سەد هەزارێك تێپەڕناكات، بەڵام كێشەی نەتەوەو نیشتمانی كوردو كێشەی گەلێكی چەند میلیۆنی و نیشتمانێكی بەرفراوانە. قوربانی هەمیشە حیزب چی دەڵێت ئەویش باوەڕی پێدەكات و دەیڵێتەوە، یەكێك لەوانە چاندنی خۆبەعیراقی زانیە، تا ئەوپەڕی عیراقچێتی، نموونە: هەڵگرتنی درووشمی (دیموكراسی بۆ عیراق)ە، كە دووجار هەڵەیە: یەكەم: ئەو درووشمە دەستوەردانە لەكاروباری ناوخۆی نەتەوەیەكیتر كە خۆی بەباڵا دەست دەزانێت و وابیردەكاتەوە كە ئەو درووشمە دژ بەنەتەوەپەرستیەكەی ئەوەو لەدەسەڵاتی كەمدەكاتەوە. دووەم: ئەو درووشمە دەبێتە باڵا دەستی ئەوانیتریش لەحوكمڕانیداو دیسان بەزیانی ئەوی نەتەوە باڵا دەست دەكەوێتەوە. قوربانی بۆخۆدەربازكردنی لەوگرێ دەروونیە، دەبێت لەبری حیزبایەتی بەرتەسك و كوردتبین، هەنگاو بەرەو سیاسیكردنی كێشەی نەتەوەو نیشتمانەكەی هەڵبێنێت. تاكی قوربانی دەبێت بگاتە ئەو ئەنجامەی كە دۆزو كێشەكەی تەنها كێشەو دۆزێكی مرۆیی نیە، بەڵكو دۆزو كێشەیەكی (نەتەوەیی-سیاسیە)، نەتەوەییە: بەومانایەی كێشەكە هی نەتەوەیەكە نەك چەند حزب و جوڵاندنەوەیەك و داخوازییەكانی بۆ رزگاری و سەربەخۆییە. هەروەها كێشەیەكی سیاسیە: بەومانایەی پایەماڵكردنی مافەكانی نەتەوەو نیشتمانێكەو دەبێت چارەسەرێكی سیاسیانەو دوورمەوداو بەبەرنامەی بۆ دابڕێژرێت و دواجار ببێتە خاوەنی قەوارەیەكی مێژوویی و جوگرافی و كلتوری و سەربەخۆیی خۆی لەچوارچێوەی نیشتمانێكدا رایبگەیەنێت. نەك بەكێشەی حیزبێك و ئایدۆلۆژیایەكی دیاریكراوەوە بیبەستێتەوە. بۆ گەیشتن بەوەش كورد ئەوەندەی ئەگەری ڕەوای بەدەستەوەیە تابتوانێت، دۆزو كێشەكەی لەناوخۆوە پێبگوازێتەوە بۆ دەرەوەی خۆی و داواڕەواكانی پشتیوانی تەواوی لەجیهاندا بۆ پەیدا ببێت. هەنگاوی یەكەم و گرنگیش یەكێتی و یەكڕیزی ناوخۆییە، قوربانی دەبێت بەگوشاری بەردەوام بۆ سەردەسەڵات ناچاریان بكات بێنەسەر ڕێگای كوردبوون و نیشتمانویستی، تا ئەو گرێیەی لەملدەبێتەوە كە هەمیشە ئازاری دەدات.    

د. كامەران مەنتك   چەندین ساڵە لەسەر دۆخی هەرێم دەنووسم، پێ بە پێی شیكردنەوەم بۆ ئەوگۆڕانكاریانە كردووە، كە لە سیستەمی جیهانیدا روودەدات وپێگەی كوردستانم لەناو ململانێیە هەرێمی و جیهانییەكاندا رونكردۆتەوە، بەڵام لە جیاتی ئەوەی گوێی لێبگرن، ناوە ناوە نامەیەكی هەڕەشە ئامێزم لە ژێر ناوی جیاوازەوە بۆ دێت و دەڵێت:" هیچ حیزبێك گوێ لە قسەكانت ناگرێت، دانیشە هەی داماو!!!". بەر لە هەموو شتێك من بۆ حیزبەكانی كوردستان نانووسم، لەبەرئەوەی پێم وایە تاوەكو ئێستا لە باشووری كوردستان حیزبی سیاسی بە چەمكە ئەكادیمییەكەی دروست نەبووە، ئەوەی هەیە كۆمەڵێك هێزی خێڵەكین ولەژێر روخسارو بچمی حیزبی سیاسیدا كار دەكەن ولەلایەن هێزە هەرێمی وجیهانییەكان بەكاردەهێنرێن، ئەو هێزانە هێندەی خەریكی جێبەجێكردنی ئەجێندا هەرێمی و دەرەكیەكانن، هێندەی هەوڵدەدەن بۆ مانەوەو هێنانەدی بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆیان، بە هیچ شێوەیەك لە خەمی نیشتمان و وڵاتدا نین و نەبوون وهەرگیز رۆژێك لە رۆژان خاوەنی ستراتیژێكی نەتەوەیی و نیشتمانی نەبووین، نیشتمان لای ئەوان تەنیا ئەو چێرە شیردەرە بووە، كە خەریكی دادۆشینی بووینەو لە پەنای ئەوەوە خۆیان دەوڵەمەند كردووە! وەك لە زۆر شوێنی تردا ئاماژەم پێكردووە، لەماوەی سی ساڵی رابردوودا، هێندەی ئەوانە بەتەنگ تێكدانی ئەو هەرێمەو ریسواكردنی خەڵك ونیشتمان بووینە، دوژمنەكانی كورد هێندەیان نەكردووە، لەكۆتایشدا بەرهەمیان كوردستانێكی وێران و گیرفانێكی گەرم بووە بۆ ئەوان، میللەت برسی و ئەوان تێرو سەرمایەدار، دیارە ئەمەش ئەنجامێكی سروشتی ئەو هێزە كرێگرتانەیە، كە نە لەملانێیەكان تێدەگەن و نەدەشیانەوێت تێیبگەن، چونكە لەبنەڕەتدا كاری ئەوان نییە لەو بابەتە هەستیارانە تێبگەن، كاری ئەوان تەنیا كاسبی وگیرفان پڕكردن ودادۆشینی وڵات وچرووك كردنی خەونەكانی میللەتە، خۆشیان ئەو راستییە باش دەزانن و لەمەشدا دووچاری پاراداۆكسێكی سەیر هاتوون، لەكاتێكدا راشكاونە نەفرەت لەمێژووی سی ساڵەی خۆیان دەكەن ونایانەوێت ئەو مێژووە لەسەر خەباتی سیاسی بنەماڵەكانی ئەوان حیساب بكرێت، لەهەمان كاتدا كتێبی قەبە قەبەو گەورە دەنووسن، بۆ ئەوەی راستییەكان چەواشە بكەن ووەك هەمیشە خۆیان بە قارەمان و وڵاتپارێز نیشان بدەن!. لە راستیدا دۆخی هەرێمی كوردستان لەئێستادا  قۆناغی مەترسی تێپەڕاندووەو لە ناو نسكۆو هەڵوەشاندنەوەدایە، پەرلەمان وەك دەزگایەكی یاسا دانان دەرگای داخراوە، كە پێم وانیە جارێكی تر ئەو دەرگایە بكرێتەوە وكورد گەڕاوەتەوە قۆناغی بەر لە راپەڕین، نەك ساویلكەیی، بگرە گەمژەییشە وا بیر بكرێتەوە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی ئێراق هەڵبژاردنی هەرێم بەڕێوەبەرێت، لەكاتێكدا حكومەتی ئێراق شێلگیرانە كار بۆ نەهێشتنی شەرعیەتی هەرێم دەكات، داخستنی دەرگای پەرلەمان دوا قۆناغی ئەو سووكایەتی پێكردنەیە، كە لەماوەی سی ساڵی رابردوودا بەو دەزگایە كراوە، دوا بزمارە لە تابووتی دەنگی خەڵك وئەو دەزگایەی لەرووی یاساییەوە دەیتوانی زۆر هەنگاوی گەورە بنێت!. حكومەت لەرووی یاساییەوە بۆتە دیكۆرێكی رەزا گران و كاربەڕێكەر، جگە لە بەڕێكردنی كاری رۆژانەی هاوڵاتیان هیچ دەسەڵاتێكی شەرعی تری نییە، نەوت وداهاتەكان، كە سەرچاوەیەكی گرنگی هێزی هەرێم بوو وخراپ بەكارهێنرا، لەدەست هەرێم دەرهێنرا و زۆر ئاستەنگە جارێكی تر بگەڕێتەوە. هێزی پێشمەرگە پەرتەوازەیەو لە ساتە سەختەكاندا ناتوانێت بەرگری لەهەرێم بكات، وەك لەكاتی هێرشی داعشدا بینیمان، كە ئەگەر یارمەتی هاوپەیمانان ودەرو دراوسێ نەبوایە، چەند هەنگاوێكی كەمی مابوو پایتەختی هەرێمیش كۆنتڕۆڵ بكات. جێگەی داخە لە ئێستادا هێزی پێشمەرگە ئەركی راستەقینەی خۆی لەدەست داوەو لەجیاتی نیشتمان بۆتە پارێزەری دوو بنەماڵەی سیاسی لە هەرێم، هەر بۆیەشە ناتوانێت یەكبگرێت و وەك هێزێكی نیشتمانی وتۆكمە دەركەوێت، سەرباری ئەو هەڕەشانەی رووبەڕووی هەرێم بۆتەوە، ئەگەر هێزی پێشمەرگە یەكبگرێتەوە، ئەو دووبنەماڵەیە بێ چەتر دەمێننەوەو دەكەونە بەر شەپۆڵی هێزی تووڕەی خەڵك. ئەو دۆخە بەر لەهەموو كەسێك، زۆرینەی خەڵكی هەرێمی كوردستانی لەناخەوە رووخاندووە، وەك میللەتێكی سڕ بوو، بەخۆشحاڵییەوە چاوەڕێی نەمانی هەرێم دەكەن، كە دنیایەك خوێنی خۆیانی بۆ رژاندووە، رەنگ بێت هیچ كارەساتێك لەوە گەورەتر نەبێت، كە میللەتێك لەسەر گۆی زەوی رووبەڕووی بووبێتەوە. ئێستا هەرێم لە مەترسیدا نییە، بەڵكو لە قۆناغەكانی كۆتایی سەرەمەرگدایە، لە قۆناغێكدایە، كە ئەوانەی لە ماوەی سی ساڵی رابردوودا،  قۆنتەراتی وێرانكردنی هەرێمیان ئیمزا كردبوو، چاوەڕوانی فیتەی ناوبژیوانن، بۆئەوەی رابكەن و گۆڕەپانەكە جێبهێڵن، ئەو گۆڕانكاری قەیرانەی خەریكە روو لەناوچەكە دەكات، هیچ شوێنێك بۆئەوان ناهێڵێتەوە.

  بەشدار عوسمان ماوە ماوە دەردەکەوێت و هەموومان نیگەراندەکا و  خەتێکی تۆختر بەژێری هەموو ئەو مەترسییانە دەهێنێت لەسەر ژیان و ئازادی و چارەنووسی هەر تاکێک لە کۆمەڵگایەی دەمێکە دەنگ و ڕەنگی نائەمەنی و ستەمکاری و نادادی،  بەسەر هەموو لایەکەوە دێت و دەچێت . هەروەکو چۆن چەند ساڵێک چەکهەڵگرتنی کۆمەڵیک کەس بەناوی (شۆرشەوە) زۆر گران لەسەر ئەو خەڵک و کۆمەڵگا کەوتەوە، لەبڕی ئەو (شۆرشەیان) خاک و خۆڵ و عاسمانەکانیشیان لەسەر خۆیان تاپۆکرد، بانقی دنیا نەماوە پڕی نەکەن لەپارەی ئەو خەڵکە،پایتەختی دنیا نەماوەتەوە ریزێک ڤێلا و ئاپارتمان بەناوی کوڕ و نەوەکانیان نەکەن ، لەگەڵ ئەوەشدا چاومان ئەوەش دەبینێت، بەشێکی زۆری نووسەران و رۆژنامەنووسان بوون بەبەشێک لەو سیستەمی دزی و فەرهوودییە بەوەرگرتنی خانوو و زەوی و وەرگرتنی مووچەیەکی زەبەلاح تەنانەت بەدەر لە یاسا و رینماییە لاستیکیەکانی خۆشیان،بوون بەبەشێک لەو سیستەمە چەتەگەرییە،ئێستا ئاسانە تێبگەیت هەر یەک لە دێرەکانی( زمانی حەیزەرانەوە بۆ ملازم تەحسین و شتی تریش،لەهۆتێلی ئەوروپا بۆ قەبری سیگۆشە و حەیوانات و چەندین دەستنووسی تر....) کەم لەسەر خەڵک نەکەوت ! پرسیارەکە ئەوەیە: شەڕی فەرهاد پیرباڵ لەسەر چیە و بۆچیە؟! بۆچی ئەو کۆمەڵگایەی رۆژانە گیرۆدەی دەیان هەواڵی ناخۆشە و لەگەڵ دەیان کەموکوڕی و ناخۆشی گیرۆدەیە، سەرقاڵ بکرێت بە شتێک هیچ پەیوەندی بە ژیان و گوزەران و چارەنوسیەوە نیە ؟! ئایا شەڕی فەرهاد پیرباڵ لە ناعەدالەتیە لە دەسەڵاتی قەزائی ؟! بە ناڕەوا جەندجارێک لە زیندانیان ئاخنیوە ؟! چەند مەترێک نزیک لە شوێنی ژیانیدا، دەیان رۆژنامەنووس و چالاکوان بە چوار ساڵ بە حوکمی قەرەقوشی خرانە زیندانی تاکە کەسییەوە، ئەو( بیرمەندەی کورد )چوار ووشەی لەسەر نەگووتن !  لەکوێ بینیمان، ئەو پیاوە شەڕی فیکر و فەلسەفە و ئەتککردنی ئەدەب زانست و هونەر بکات ؟! دەیان گەنج لەسەر پیرورای جیاواز گوللە نرا بە دەمو سینگ و سەریان، دواکەوتووترین فەرهەنگ و ئەدەب لەم کۆمەڵگا دەرخواردی گەنجان و لاواندرا، زانکۆکان و ناوەندەکانی خوێندن پڕکران لە کادیری نەخوێنەواری حزبی،هەزاران ژن و کچ خەڵتانی خوێنکران لەسەر دڵداری و نامەیەکی خۆشەویستی، ئەو( موفەکیرەی کورد)، لەکوێی ئەو هەڵوێستانە بینراوە و هەبووە ؟! هەرچی دەزگای مەدەنی و دیموکراسی و موئەسساتی پاراستنی شکۆی ئینسان هەیە،بێ بەها کرا،کەچی ئەو شانازی دەکرد لە دیوەخانەکاندا سێڵڤی لەگەڵ بەچکەکانیان دەگرت و بەشکۆی (نەتەوەیەک) وەسفیدەکردن . ئەو (جوانناسەی کورد) رۆژانە سرەی شۆفێران بۆ بەنزین، ئاهوناڵەی دایکان و ژنان بۆ تەنەکەیەک ئاو،گیانلەدەستدان و بورانەوەی خانەنشینان لە وەرگرتنی مووچەکانیان، لەرزینی مناڵان لە سەرمای زستان،....هتد نابینێ ! تا ببێتە جیگای نووسین یان هەڵوێستی یان کارێکی ئەدەبی ؟! لەهەموو بۆڵە بۆڵەکانی، لەهەڵوێست و نووسینەکانی، باش تێدەگەیت ئەو پیاوە خەمی وێرانی ئەو کۆمەڵگایەی نیە بەدەستی چەند خێزانێکی فیوداڵ. خەمی چاککردنی ئەو سیستەمەی نیە پڕە لە نایەکسانی و ناعەدالەتی و ستەم، بۆیە هەموو کەڕەتەکان لەکۆتاییدا بەتەنها دەمێنێتەوە و دەچێتەوە شوێنی ئەسڵی خۆی لە دیوەخانەکان و بارەگاکان .    

چیا عەباس کاتێک باس لە دەسەڵات دەکرێت راستەوخۆ هاوڵاتی کورد پارتی و یەکێتی دێنە بەرچاوی، بەڵام بە تەنیشت و دەوروبەری دەسەڵات چەند هێز و تاقمی تری ناسراو و شاردراوە هەن کە پەرژینەکانی پاراستنی دەسەڵاتن، لە واقعدا دەسەڵاتێکن پێویستە بناسرێن و حسابیان بۆبکرێت. کاتێک ئاستی متمانەی خەڵک بە دو هێزی بنەرەتی دەسەڵات خۆی لە چارەکێک نادات و سێیەمیشیان سفر بەدەستەوە، دەبێت پرسیار بکرێت ئەم دەسەڵاتە چۆن  راگیراوە، كێ دەیکات و بۆچی؟ پەرژینە قایمە متمانەپێکراوەکەی دەسەڵات زادەی خەبات و قوربانیەکانە لە مێژوی بزافی کوردایەتی، ئەو کادر و تیكۆشەرانەن کە بەئەمەک و دڵسۆزیەوە بەشێک بون لەو مێژوە، هەرچەندە هەڵە و لادانەکان لەو مێژوەدا بەرچاون، بەڵام بەردەوام هەوڵ بۆ پاراستنی لایەنە گەشەدارەکانی دەدەن. دەشێت ئەو خەمخۆرە دڵسۆزانە دەرک بکەن بەوەی بە کەڵەکەبونی نەرێنیەکان لە حوکمرانی و سیاسەتدا ئیتر لایەنە گەشەکان دادەپۆشرێن، لەم سەردەمەشدا و لای نەوە نوێکان نە دەبینرێن و نە لە زهنیاندا پێگەی تایبەتیان دەبێت. کورد وتەنی: " ئەو نانە نانە ئەمرۆ لە خوانە"، پێگەی زۆربەی تێکۆشەر و پێشمەرگە دێرینە دڵسۆزەکانی ئەو دو هێزە ئەمرۆ بەهۆکاری سوننەتەکانی ژیان، ماندوبون، بێ ئومێدی. گرتنی کونجی قەناعەت، ململانێ ناوخۆییەکان، بەرچاو کاڵبۆتەوە. ژمارەیەکی کەم لە کەسایەتیە ناودارەکانیان ئێستا سەرمایەدارن، خاوەنی کۆمپانیا و پاڵاوگە و تۆری بازرگانی و میلیشیا و راگەیاندن تایبەتیانن، باش تێگەیشتون ئەم دەسەڵاتە تڵپی تەری تیدا نەماوە بۆیە لە سایەیدا چەندیان پێکرابێت بۆ دەسکەوتی خۆیان و خانەوادەکانیان کردویانە، بەشێک لێیان، تایبەت لە ناو یەکێتیدا ئەمسەر و ئەوسەر نێوان کێشە و ململانێکان دەکەن، بە کورت و کوردی مەبەست رازیکردنی هەموانە. هەندێکیشیان هێشتا تموحی سیاسیان لە پێگەی منداڵەکانیان لە ناو حزبەکان و حوکمرانیدا رەنگ دەداتەوە، بەشی بەرچاوی ئەم نەوە تازەیە وەک بڵقی سەر ئاون چونکە زادەی مێژ و خەبات نین و زۆر تەماعکاریشن، بۆیە زو یاخود درەنگ بەرەو داکشان دەرۆن. ئەم هێزە دورەپەرێزە خۆ ماتکردوە پەرژینێکی ناجێگیر و دو دڵی راگرتنی دەسەڵاتە. بێجگە لە بەشێک لە هێزەکانی ٧٠ و ٨٠ یەکە چەکدارە تایبەتەکانی سەر بە جەمسەرەکانی دەسەڵات قەڵغانی کاریگەرن بۆ پاراستنی ئەو سەرکردە و جەمسەرانە، وەزارەتی پێشمەرگە بەهۆی کێشەکانی نێوان دو هێزی دەسەڵات و نارازیەکانی ناو هێزەکانی پێشمەرگە شوێنی متمانەی دەسەڵات نەماوە کە بتوانن کاریگەرانە بیپارێزێت. هەندێک لە نەوەکانی خانەوادەکان بە هەقی خۆیان بەرپرسیاریەتیان لە دەسەڵات هەیە، لەو باوەرەدام بونی نارەوای نەوەکانی تر لە جومگەکانی دەسەڵاتدا پرۆسەیەکی پارادۆکسە. لەلایەک روکەشانە دەردەکەوێت کە هێزێکی تۆکمەی یەکگرتو و لێهاتون، لەلاکەی تریشەوە دەرکەوتوە چاوچنۆکی و تەماع و پەلەیی و کێشەکانی نێوانیان ئەوەندە روخساری مێژویی باو و باپیرانیانی روشاندوە کە بونەتە بارێکی زۆر قورس بەسەر میللەت و بنەماڵە و دەسەڵاتیشەوە، هاوکاتیش دیاردەیەکی بەسەرچوە و مایەی تورەیی و نیگەرانی خەڵک و دۆستە راستەقینەکانی کوردیشە. بۆیە رۆڵی ئەم دیاردەیە لە پاراستنی دەسەڵاتدا دو لایەنەیە، هەم دەیپارێزێت و هەروەها هێدی هێدی کلۆریشی دەکات.   پەرژینێکی تر پاشماوەکانی کۆنە جاش و کوردکوژ و تەواری و سیخور و خۆپەرست و گەنیوەکانی مێژو و تازەهەلکوتوی نەدی و بدی و بەینە میللیەکانن، بەشێکی ئەمانە لە دەزگا هەستیارەکانی دەسەڵاتدا چەقێنراون، وەک پۆلیس و ئاسایش و دژەتێرۆر و بارزگانیەکان و چەند یەکەیەکی هێزەکانی هەشتا و حەفتا، تێیاندایە وەک رۆبۆتیکی پرۆگرامکراو دەبەن و دەخۆن و دێن و دەرۆن و دەبرن و دەکوژن،  بەهاکانی کوردەواری و کوردایەتی و ئاینی تێاندا بەدی ناکرێن، ئەم پەرژینە درک و داڵەکەی دەوری مەنزلی دەسەڵاتە و مانەوەشیان پابەندە بە مانەوەی ئەم دەسەڵاتە، بۆیە لە مەقامی یەکەمدا بەرگری لە خۆیان دەکەن. بێجگە لەوەی دەسەڵات سەدان ملیۆن دۆلاری موڵکی میللەت بۆ خۆی و پاراستنی خۆی دەبات، هاوکاتیش ماشێنی راگەیاندنی هێزەکانی دەسەڵات بەردەوام بە چرینەوەی قەوانە ناسراوەکان هالەیەکی وەهمیان بەدەوری دەسەڵاتدا کێشاوە بەو نیەتەی نەک تەنها پەرژینێکی پاراستنی بێت، بەڵکو بۆ بەپیرۆزکردنیشیان.     بێجگە ئەم پەرژینە ناوخۆییانە چەندین پەرژینی دەرەکی بەرچاو و وەهمی تریش مانەوەی ئەم دەسەڵاتەیان تا ئەم  چرکەیە راگرتوە. ئەمانە کێن و بۆ ئەوە دەکەن؟ سەردەمی لێدانی عێراق لەلایەن هاوپەیمانانەوە لە زریانی بیاباندا ئەمریکا شەرەکەی لە خەیمەکەی سەفوان دژ بە سەدام راگرت، لەو بەینەدا مام جلال لە رێگای گەرانەوەی بۆ وڵات سەردانی هۆڵەندای کرد، بۆی باس کردین لە چاوپێکەوتنی لە گەڵ وەزیری دەرەوەی بەریتانیا لەو سەردەمەدا، دۆگلاس هێرد، لێی پرسیوە بۆچی تا بەغدا نەرۆشتن و سەدامیان نەروخاند. لەوەڵامدا گوتویەتی: تا دوا دلۆپ سەدام دەدۆشین، کەهیچی نەما ئیتر پیویست بە مانەوەی نامێنێت. سەرەرای جیاوازی بنەرەتی نێوان دەسەڵاتی سەدام و ئەم دەسەڵاتەی هەرێم، پێدەچێت رۆژئاوا بەو پێوەرەی خۆی سەیری دەسەڵاتی ئێستای کوردیش بکات! بەڵی رۆژئاوا لە گەڵ کوردی باشور وایکردوە، لەسەردەمی کڵنتۆنەوە دۆسیەی کوردی عیراقی رادەستی تورکیا کراوە، لەژێر فشاردا کوردی وەک پارێزەری یەکپارچەیی و سەرەوەری عێراق بەکارهێناوە، وێرای چەند دەستکەوتێکی کاتی چەمکی سازانی بەسەر کورد لە عێراق سەپاند، بەهەمو توانایەوە شکستی بە پرۆسەی ریفراندۆم هێنا، زۆر بەئاگایی و چالاکانە رۆڵیان لە کارەساتەکانی ٣١ ئۆگۆست و ئۆکتۆبەر دیارە، کوردی دژ بە داعش بەکارهێنا و پاداشتەکەشی دوای شکستی سەربازی داعش رادەستکردنی کەرکوک و ناوچەدابراوەکان بو بە بەغدا. لە ڕیکەوتنی ئەمنی لەگەڵ عیراقدا زۆر برگەی مەترسیدار بۆ کورد چەسپاوە، لە گەڵ ئەمانەشدا و سەرەرای رەخنە و تێبینی زۆری لەسەر ئەدای حوکمرانی هەرێم بەڵام هێشتا پیویستی بەدەسەڵاتی کوردی هەیە وەک هێزێکی گەورە بۆ سنوردارکردنی نفوزی ئێران و شیعە، فشارەکانی بۆ بەناو یەکگرتنی هێزەکانی پێشمەرگە لەبەر خاتری چاوی کاڵی کورد نیە، بەڵکو وەک هێزێکی گەورەی خاوەن ئەزمون و شەرکەر بخاتە ژێر رکێفی خۆی، هاوکاتیش بۆ تێکدانی دارشتنەوەی جیۆپۆلیتیکی دنیا لەلایەن روسیا و چین و ئێران و هاوپەیمەنەکانیان کە ئێران و پاکستان و تورکیا و کەنداو و عیراق چەقی جەمسەرە باکورەکەی ئەو دارشتنەوەیەن. بەرامبەر راگرتنی فرۆشتنی نەوتی هەرێم لەژێر فشاری چەند وڵاتێکی عەرەبی لە ئۆپێک بێدەنگانە رەزامەند بو، ئەمانە و چەندین کار و هەڵوێستی تر دەیسەلمێنن ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی کورد و دەسەڵاتی هەرێم دەدۆشن، دەسەڵاتیش زۆر لاواز و بێ ئیرادە هەنگاو بە هەنگاو بەرەوە دواوە دەکشێت، لە دوریانێکی زۆر هەستیار و مەترسیداردا گیرساوەتەوە، ئیرادە و خواستی کورد باڵادەست دەبن یاخود پاشکۆیەتی بۆ روداوەکان بەردەوام دەبێت! وڵاتانی دراوسێ. تایبەت تورکیا و ئێران، هەرێم وەک باخچەی پشت ماڵیان دەبینن و دەسەڵاتەکەشی وەک باخەوانەکەی. لە هێرشەکانی داعش بۆ سەر باشور تورکیا بێدەنگ و دڵخۆشیش بو، ئێران ئیدیعای پاراستنی هەرێمی کردوە و دەشیکات. ئێستا تورکیای ئەردۆگان بە زەبری چەک و شەر " گۆڵشەنی باخەکەی پشت ماڵی بەدەردی گوڵخەنی دۆزەخ بردوە". ئێران بەردەوامە لە داواکاریە موزعجەکەی بۆ دەستەمۆکردنی هێزە تێکۆشەرەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان لە باشور، بەرێگەی دەسەڵاتی شیعەی هاوپەیمانی ئێران لە بەغدا هەرێمی گەمارۆ داوە. قەدەری ئەزەلی باشورە ئەمجۆرە دراوسێیانەی هەیە، ئەوانیش لە بوارەکانی بازرگانی، ئاسایش، هەواڵگری زۆر لەم دەسەڵاتە سودمەندن، گەر ئەم دۆخە هەروا بمێنێتەوە ئەوا ئەم دەسەڵاتە لە کورسی حوکمرانیدا رادەگرن. باوەر دەکەم هیچ پێویست ناکات بڵێم دەسەڵاتی شیعە و شۆڤینزمی عەرەبی لە عێراق دەسەڵاتێکی ناجێگیر و لاوازی وەک ئەوەی هەرێمی پێویستە تا هێدی هێدی و بەزەبری هێزی نەرم و توندیش کوردستان بخاتەوە ژێر دەسەڵاتی فعلی خۆی. لە دەسەڵاتە راستگۆکانی دنیادا میللەت پەرژینە پۆڵاییەکەی پاراستنیەتی، با ئاورێکیان لێبدەینەوە و شتێک لییان فێربین. نوسینی: چیا عەباس ١٣ ئۆگۆست ٢٠٢٣  

بڵند دلێر شاوەیس یەکێک لەو بابەتانەی کاریگەری لەسەر پەیوەندی نێوان ھاوڵاتی و دەسەڵات و ئایندەی ھەر قەوارەیەکی سیاسی ھەیە باج و رسوماتە. زیادکردنی باج و رسومات لەلایەن حکومەتەوە بەبێ ڕەچاوکردنی یاسا بەرکارەکان و زیادبوونی داھاتی تاک و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری گشتی بە ھاوڵاتیان نەرێنی کار دەکاتە سەر پەیوەندی نێوان دەسەڵات و ھاوڵاتی و نەمانی متمانە بە حکومەت و لاوازی ھەستی نیشتمان پەروەری و ئینتیما ، تا ئاستی ڕوخانی حکومەتەکان. ھەر لەو بارەیەشەوە زانا و فەیلەسوفی مەزن (ابن خلدون) دەڵێت ئەگەر باج و رسومات زیادبوو دەوڵەت ڕوو لە ھەرەس ھێنان دەکات و بەرەو کۆتایی دەچێت ، (اذا كثرت الجباية اشرفت الدولة على النهاية). یاسادانەری عێراقی بنەمای یاسایی بوونی باج و رسوماتی پەیڕەو کردووە (مبدأ قانونية الضرائب)، لە دەستوردا باج و رسومات لە پسپۆڕیەتی دەسەڵاتی یاسادانانە ، ھەروەک لە (مادە ٢٨، اولا) لە دەستوری عێراقی ھەمیشەیی ساڵی ٢٠٠٥ز ھاتووە : باج و رسومات نا سەپێنرێت و ھەموار ناکرێت و وەرناگیرێت و لێخۆشبوونی بۆ ناکرێت ، بەیاسا نەبێت (لاتفرض الضرائب والرسوم ولاتعدل ولاتجبى ، ولايعفى منها ، الا بقانون)، ئەمەش بۆ پاراستنی ھاوڵاتی و خەزێنەی گشتی پێەکەوە. بەداخەوە لە ھەرێمی کوردستان حکومەت باری سەرشانی ھاوڵاتی گران کردووە، جێی نیگەرانییە سەرەڕای گەندەڵی و قۆرخکاری کە لەسەرجەم کەرتەکاندا تەشەنەی سەندووە، لە ژێر ناوی چاکسازی و ڕێکخستنەوەی سیستەمی باج و داھات حکومەتی ھەرێم زیادکردنی باج و رسوماتی وەک ستراتیژ وەرگرتووە بە پێچەوانەی یاسا و پێشێلکردنی ڕوونی دەستوری ھەمیشەیی عێراق بەشێوەیەک : ١- داھاتی باج لە ساڵی (٢٠١٢ بۆ ٢٠٢١) بە ڕێژەی (٦٢١%) زیادی کردووە. ٢- بە (٤١٧) ڕێگا  باج و رسومات و کرێ و سزا لە ھاوڵاتی وەردەگیرێت.   ٣- زیادکردنی بەگۆترەی باج ، بەدەر لە یاسا و پێچەوانەی دەستور بەتایبەت باجی خانوبەرە و دەرامەت (ضريبة العقار والدخل). ٤- زیادکردنی رسوماتی خزمەتگوزارییە حکومییەکان، بەتایبەت خزمەتگوزاری بەناو دیجیتاڵی (الکترونی) کە پێشێلکردنی زەقی دەستورە. ٥- زیادکردنی پارەی کارەبا و گرفتەکانی بەناو پێوەری زیرەک و پێوەری ئاو. ئەمانە و چەندین ڕێگای نا دەستوری و نا یاسایی و نادادپەروەرانە بونەتە پرسێکی جەماوەری و ڕای گشتی لە ھەرێمی کوردستان وروژاندووە. دابڕان لە نێوان دەسەڵاتی سیاسی و جەماوەر بە ڕوونی بەدی دەکرێت ، بۆشایی نێوان ھاوڵاتی و حکومەت ڕۆژ بە ڕۆژ فراوانتر دەبێت، ئینتیما بۆ قەوارەی ھەرێم لاواز بووە، تا ئەو ڕادەیەی ھاوڵاتی پێی وایە گەڕانەوە بۆ بەغدا چارەسەری گرفتەکانی دەکات . بەشێکی بەرپرسیاریەتییەکە دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی ھەردوو دەسەڵاتی یاسادانان و دادوەری و ھەندێکجاریش بەھەند وەرنەگرتنی بڕیارەکانی دادگا . بەردەوامبوون لە خراپ بەڕێوەبردن و حوکمڕانی نادروست بە دڵنیاییەوە لە داھاتودا دەرھاویشتەی نەخوازراوی لێدەکەوێتەوە کە ئێستا سەرەتاکانی دەرکەوتون، جوڵەی بازاڕی وەستاندووە کار و بازرگانی سست کردووە، بازرگان و سەرمایەداران لەترسی باج و رسوماتی نایاسایی و گۆترە خۆیان بە دوور دەگرن لە بەگەڕخستنی سەرمایە و ھەوڵی بردنە دەرەوەی سەرمایەکانیان دەدەن بۆ دەرەوەی ھەرێم و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی فیدراڵی و وڵاتانی بیانی، ئەمە جگە لەوەی نرخی شت ومەک گران بووە و موچە نییە و کەمترین خزمەتگوزاری گشتی بەدی ناکرێت و نرخی سوتەمەنی گرانە و ھاوڵاتیان لە دۆخێکدان حکومەت بە بارگرانی دەزانن، تا ئەو ڕادەیەی بەداخەوە گەڕانەوە بۆ ژێر دەسەڵاتی حکومەتی فیدراڵی ھاوشێوەی کەرکوک و ناوچەکانی مادەی ١٤٠ بە ئاوات دەخوازن .  

پ.ی.د. شۆخان مەحمود حسێن *      یەكێك لە پێداویستی و مەرجە سەرەكییەكانی ئابوورییەكی تەندروست و پشتبەخۆبەست بۆ كۆمەڵگە، بریتییە لە بوونی( خاكی بەپیت، ئاووهەوای گونجاو، پێگەی جوگرافیای ستراتیجی، هێزی مرۆیی، سیستمی حكومڕانی تەندرووست)، بەسەرنجدانێكی گشتی ئەو راستییەمان بۆ دەردەكەوێت كە زۆربەی ئەو پێكهێنەرانە لە كوردستاندا بوونیان هەیە، بەجۆرێك بەپێی زۆربەی سەرچاوەكان كوردستان لە دوو ناوچەی كویستان و گەرمیان پێكدێت ، ناوچە گەرمە سێرەکان کە چەندین گردو دەشتایی تا بڵێی بەرین وفراوانە بۆ هەموو جۆرە بەرووبوومێکی کشتوکاڵی و ئاودێری لەبارە و باشترین جۆری دانەوێڵەو میوەو سەوزەی تیابەرهەم دەهێنرێت، لەهەمانكاتدا هەڵكەوتەو شوێنی جوگرافیای ناوچەكە لەبارە بۆ بەخێوكردنی ئاژەڵ و پەلەوەر، هاوكات ناوچەیەكی گرنگە بۆ چالاكی بازرگانی، چونكە كوردستان خاوەنی جوگرافیایەكی ستراتیجییە، هەرئەمەش وایكردووە كە لە ڕابردوو ئێستاشدا ببێتە جێگەی چاوتێبڕینی وڵاتە زلهێزەكان و بۆ بەرژەوەندی بازرگانی خۆیان بەشێوەی راستەوخۆ یاخود ناڕاستەوخۆ دەستیان بەسەردا گرتووە، لەگەڵا هەموو ئەمانەشدا كوردستان بەهۆی بوونی كوێستان و دیمەنە جوانە سروشیەكانی دەكرێت بە جوانترین ناوچەی گەشتیاری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سودی لێوەربگیرێت ، هاوكات خاوەنی دانیشتوان و هێزی مرۆییە كە لە ئێستادا نزیكەی شەش ملیۆن كەس دەبێت، كە دەكرێت خاكی بەپیت و ئاوهەوای گونجاوو شوێنی ستراتیجی كوردستان بۆ خزمەتی بەرهەمهێنان و پرۆسەی بازرگانی بەكار بهێنێت، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی ئەوەی كەدەبێتە داینەمۆی بەگەڕخستن و پێكەوە بەستنی هەردوو هێزە سروشتی و مرۆییەكە، بریتییە لە جۆرو كوالێتی سیستمی حكومڕانی، كە كاریگەری و شوێنەواری بەهێز لەسەر سروشتی كۆمەڵگە درووست دەكات، گومانی تیانییە كە كوردستان چ لە سەردەمی حكومەتە یەك لەدوایەكەكانی عێراق و چ لەسەردەمی حكومڕانی كوردیدا خاوەنی سیستمێكی حكومڕانی تەندروست و سیستماتیك نەبووە، بەجۆرێك زیاتر لە نیو سەدە حكومەتە یەك لەدوایەكەكانی عێراق تەنها بایەخیان بە فرۆشتنی نەوت و سەرچاوە سروشتییەكان بەستووەو بایەخێكی ئەوتۆیان بە گەشەسەندنی توانای تاكەكانی كۆمەڵگەی عێراقی بەگشتی و كورد بەتایبەتی نەداوە، بەڵكو بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ كاریان لەسەر بە بەرخۆركردنی كۆمەڵگە كردووە، كە بێگومان ئەمەش مەبەست و مەغزایەكی سیاسی و ئەمنی لەپشتەوە بووە، كە هەمیشە تاكەكانی كۆمەڵگە چاو لەدەستی حكومەت و سیستم بن، بەهەمان شێوە دەسەڵاتدارانی حكومەتی هەرێمیش نەیانتوانیوە پەرە بە تواناكانی تاكی كۆمەڵگەی كوردی بدەن و زەمینە بۆ بونیادنانی پیشەسازی و ئابووری سەربەخۆ بڕەخسێنن، بەجۆرێك كە توانا مرۆییەكانی كۆمەڵگەی كوردی و ئاوو هەواو پێگە جوگرافی وخاكە بەپیتەكەی كوردستان پێكەوە گرێبدەن و تاكێكی پشتبەخۆبەستوو بەرهەم بێنن، بەڵام بەپێچەوانەوە تەنها پشتیان بە فرۆشتنی نەوت و داهاتی باج و گومرگ بەستووەو لەجیاتی ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان و پاڵپشتیكردنی جوتیاران پەرەپێدانی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری، ژمارەیەكی زۆر لە شوان و جوتیارانیان كردۆتە موچەخۆر، کە بەهۆیەوە سێکتەری کشتوکاڵ و ئاودێرییان شکستپێهێنا، هاوكات لەجیاتی رەخساندنی دەرفەتی گونجاو بۆ بازرگانی نشتیمانی، بەرپرسە حزبییەكان لەڕێگەی كۆمپانیا وەهمییەكانیانەوە قۆرخی بازرگانی ناوچەكەیان كردووەو دەرفەتی کاریان بۆ خەڵکی ئاسایی بەرتەسک کردۆتەوە، هەموو ئەمانەش بووەتەهۆی بەرجەستەبوونی ئابووری رەیعی و دەركەوتنی سیمای "بەرخۆر"  لە تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردیدا، ئەم تێڕوانینەشمان لەو ڕاستییەوە سەرچاوەی گرتووە، كە زۆرێك لە تیۆرەكان ئاماژە بەوە دەكەن، هەر كۆمەڵگایەك 30-40%ی داهاتەكەی پشت بە فرۆشتنی نەوت وسەرچاوە سروشتییەكان ببەستێت، بە كۆمەڵگایەكی نیمچە "بەرخۆر" دادەنرێت، بەڵام ئەگەر 40% زیاتربوو، ئەوا بەكۆمەڵگایەكی بەرخۆر دادەنرێت، سەبارەت بە هەرێمی كوردستان بەو پێیەی كە لەدوای ساڵی 2004 وە (%85 ) داهاتەكەی پشت بەفرۆشتنی نەوت دەبەستێت و ئەوی دیكەشی لە گومرگ و باج و رسوماتەوە بەدەستی دەهێنێت،  خاوەنی ئابوریەكی فشەل و لاوازو ناجێگیرەو لە دیدگای ئابوری ناساندا بە بەرخۆر "ئابوری ڕەیعی" ئەژمار دەكرێت، چونكە داهاتەكەی لەڕێگەی بەرهەمهێنان وداهێنان و پیشەسازی و بەرهەمی ئاودێری و كشتوكاڵ و ناوخۆوە بەدەست نایەت، هەر لەبەر ئەمە بازاڕی ناوخۆو نەوت و سەرمایەی دەسەڵات لە كوردستان بەناچاری وابەستەی ئەو بازاڕ ودەسەڵاتە جیهانییە كە نرخی نەوت دیاری دەكات ئەمەش وایكردوە بونیادی ئابووری هەرێمی كوردستان لە ئاستێكی لاوازدا بێت توانای خۆڕاگری لەبەردەم كێشەو ململانێ ناوخۆیی و دەرەكیەكاندا لاواز بێت و بچوكترین پێشهات و پەرەسەندنی سیاسی و ئابووری لەناوچەكەدا كاریگەری توند لەسەر ئابووری هەرێم دروست دەكات و ناسەقامگیری ئابووری باڵ بەسەر هەرێمی كوردستاندا دەكێشێت و ئاسایشی ئابووری لەناوچەكەدا بەردەوام لە مەترسیدا دەبێت، تەنانەت موچەخۆران هیچ دڵنیاییەكان لەبارەی بڕو كات و ئایندەی موچەكانیانەوە نییە. بەتایبەتی پێشهات و پەرەسەندنە سیاسی و ئابوورییەكانی ئەم دواییەش لە نێویشیاندا پرسی بەزۆر رادەستكردنی مەلەفی نەوت و شكستهێنانی تەواوەتی ئابووری سەربەخۆ، هێندەی تر بارودۆخی ئابووری ناوچەكەی بەرەو هەڵدێر بردووەو هیچ دڵنیاییەك سەبارەت بە موچەو سەرچاوەی ژیانی تاكەكانی كۆمەڵگەی كوردی مسۆگەر نییە.      جێگەی ئاماژەپێکردنە کە لە ئێستادا هەموان بەو راستییە گەیشتوون کە نەوت سەرچاوەی ئابوورییەکی هەمیشەیی و مسۆگەر نییە و نابێتە هۆکاری بنیاتنانی ئابورییەکی بە هێز، بەتایبەتیش دوای ئەوەی کە لە ئێستادا فرۆشتن و ئیدارەدانیشی لە دەستی دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێم نەماوە، هەر بۆیە کاتی ئەوە هاتووەو ، دەسەڵاتدارانی ئێستای کوردستان بە جیدی سیاسەتی ژیاندنەوەو گەشیپێدانی کەرتەکانی کشتو کاڵ  و ئاژەڵداری و سەرچاوەکانی ئاوو گەشت و گوزار کە هەموویان تەواکەری یەکدین بکاتە پلانێکی ستراتیژی، تا لە ڕێگەیەوە سیمای بەرخۆری لە كۆمەڵگەی كوردی داببڕن و تاكێكی زیندووی بەرهەمهێن پێشكەش بە كۆمەڵگە بكەن. *مامۆستای زانکۆ\ پسپۆری کۆمەڵناسی گشتی

  د. شۆڕش حاجی ئەم نوسینە باسی وردەکاری ناوەرۆک‌و پاشخانی مێژویی‌و لێکەوتەکانی رێکەوتنامەی لۆزان نیە، بەڵکو پێشنیارێکەو لە یادی سەد ساڵەی واژۆکردنی رێککەوتنامەی لۆزاندا دەیخەمە رو، بەو هیوایەی خزمەتێک بە دۆزی گەلەکەمان بکات. گومان لەوەدا نیە کە زلهێزە براوەکانی جەنگی جیهانی یەکەم لە رێکەوتنامەی لۆزاندا دژی خواستەکانی گەلی کورد وەستانەوەو لەو بەڵێنانەیان پەشیمان بونەوە کە پێشترو لە پەیمانی سیڤر بە کوردیان دابو بۆ ئەوەی لە نەخشەی نوێی ئەو کاتەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سنوری کوردستان جیابکرێتەوەو کورد حوکمڕانی خۆی بکات. بەڵام نە رێکەوتنامەی لۆزان‌و نە ئەو رێکەوتنامانەی کە پێش ئەوو دوای ئەویش کراون‌و پەیوەندییان بە کوردو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەبوە هۆکاری ئەوە نەبون کە گەلی کورد لە کۆنەوە تا ئەمڕۆ نەیتوانیوە دەوڵەتێکی سەربەخۆو کیانێکی سیاسی پتەو دامەزرێنێ. بەڵکو هۆکاری سەرەکی شکستی گەلەکەمان لە بەدیهێنانی ئامانجە نەتەوەییەکانی‌و دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆدا گەلی کورد خۆیەتی. لەناو کوردیش ئۆباڵی ئەو شکستە بە پلەی یەکەم لە ئەستۆی نوخبەی سیاسی‌یە. لێرەدا مەبەست لە نوخبەی سیاسی ئەوانەن کە لە رابردو رابەرایەتی‌ راپەڕین‌و جوڵانەوەکانی کوردیان کردوە، تا دەگاتە سەرکردەی هێزە سیاسییەکانی ئەمڕۆی کوردستان. ئەگەر بەراوردی مێژوی خۆمان‌و مێژوی زۆربەی گەلانی دنیا بکەین‌و هەڵسەنگاندنێکی راستگۆیانەی  هەوڵ‌و تێکۆشانی گەلی کورد بۆ گەیشتن بە ئامانجە نەتەوەییەکانی بکەین بۆمان دەردەکەوێ کە نوخبەی سیاسی کورد لە ئاست چاوەڕوانی خەڵکی کوردستان‌و ئەو قوربانییە نەبون کە گەلەکەمان لە کاروانی خەباتی رزگاریدا پێشکەشی کردوە. نوخبەی سیاسی کورد لە کۆنەوە تا ئێستا شکستیان هێناوە لە هەڵبژاردنی کات‌و شێوازی گونجاوی خەبات بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانمان؛ شکستیان هێناوە لە دیاریکردنی دۆست‌و دوژمنانی کورد؛ شکستیان هێناوە لە ناسینی گەلی کوردو سودوەرگرتن لە هێزو تواناو خەسڵەتە بەهێزەکانی؛ شکستیان هێناوە لە قۆستنەوەی ئەو دەرفەتە مێژوییانەی بۆ گەلەکەمان هاتونە پێش؛ شکستیان هێناوە لە ئاراستەکردنی گەلەکەمان‌ بەشێوازێکی تەندروست‌و گۆڕینی کلتوری گەلی کورد(بە مانا کۆمەڵناسییەکەی) لەوەی کە هەیە بۆ کلتورێکی جیاوازی هاوشێوەی گەلانی پێشکەوتوی دنیا. بۆیە ئێستا کاتی ئەوە هاتوە هەڵوەستەیەکی جیدی بکەین‌و چیدی بێگانەو دوژمنەکانمان نەکەین بە بیانوو پاساو بۆ شکستەکانمان. بەڵکو بەخۆمان‌و رابردوماندا بچینەوەو هەمان رێچکەی شکستخواردوی پێشو نەگرینە بەرو رێگە نەدەین رۆڵەکانمان ببنە دەروێشی بازرگانەکانی کوردایەتی‌و دروشمە بێ ناوەرۆکەکان‌و لەوە زیاتر قوربانی بێبەرامبەر نەدەین‌. بەڵکو رێگایەکی تەندروست بدۆزینەوە بۆ ئەوەی بە قوربانی کەمترو لە ماوەیەکی کورتردا ئامانجە نەتەوەییەکانمان بهێنینە دی. بۆ ئەم مەبەستەش پێشنیاری پەیڕەوکردنی ئەم چەند هەنگاوە دەکەم، بەو هیوایەی ببێ بە نەخشەرێگایەک بۆ گۆڕینی ئەم واقیعە تاڵەی کە تێیدا دەژین. یەکەم/ پسپۆڕو شارەزا دڵسۆزەکانی کورد لە بواری مێژوو زانستی کۆمەڵناسی‌و سیاسی لەگەڵ ناوەندە کوردییەکانی توێژینەوە، دیراسەیەکی زانستییانەی کۆمەڵگای کوردی بکەن‌و خاڵە لاوازو بەهێزەکانی دەستنیشان بکەن‌. دووەم/ هەمان ئەو گروپە هەڵسەنگاندنێکی بابەتی ئەزمونی خەباتی کورد بکەن‌ لە کۆنەوە تا ئەمڕۆو پەندو وانەکانی ئەو مێژووە بخەنە بەردەستی گەلەکەمان. سێیەم/ هەمومان بگەڕێین سیمبوڵێک بۆ خۆمان بدۆزینەوە کە هەمومان بتوانین لەژێر چەترو سایەی ئەو سیمبوڵەدا پێناسەی خۆمان‌و ئامانجەکانمان‌و شێوازی گەیشتن بەو ئامانجانە بکەین. دەکرێ ئەو سیمبوڵە چەمکێک یان جوڵانەوەیەک بێ، سەرکردەیەک یان کەسایەتییەک بێ، روداوێکی مێژویی یان کارەساتێک بێ کە بەسەر گەلەکەماندا هاتوە. هەر کاتێک ئەو هەنگاوانەمان پیادە کردو بەرچاومان رون بوو رێگایەکی تەندروستمان گرتە بەر، دەتوانین شتە خراپەکانی گەلەکەمان بگۆڕین‌و کلتورێکی نوێ بەرجەستە بکەین‌؛ دەتوانین خەسڵەتی خۆخۆری‌و ناتەبایی بگۆڕین بە یەکگرتویی‌، هەستی خۆبەکەمزانی لە بەرامبەر بێگانە بگۆڕین بە سەربەرزی‌و شانازیکردن بە کوردبونمان، بێباکی‌و گوێنەدان بگۆڕین بە هەستکردن بە بەرپرسیاریێتی، ترس‌و دڵەراوکێ بگۆڕین بە ئازایەتی‌و بڕوابەخۆبو‌ن‌، دودڵی‌و نائومێدی بگۆڕین بە هیوای سەرفرازی‌و شکست‌و کارەساتەکانیشمان بگۆڕین بە سەرکەوتن‌.  

  چیا عەباس بەهادارترین هۆنەری سیاسەت ئەوەیە تەنها گوێبیستی ئەوانە نەبیت قسەدەکەن بەڵکو گوێبیستی ئەوانەش بیت کە بێدەنگن دەستەواژەی نارِازی زۆر بەرفراوانە، مەبەست ئەوانەیە کە بە هۆکاری سیاسی و فکریەوە لە دەسەڵات نارازین و کار بۆ گۆرینی دەکون. گەلێک نوسراوە و وتراوە لەسەر لایەنە نارازیەکان، خودی ئەو لایەنانەش دەریایەک کارنامە و پلان و نیازی خۆیان هەیە. ساڵانێکە ئەم پرۆسەیە بەردەوامە، مەخابن تا ئەم چرکەیەش ئاکامێکی کۆنکرێتی ئاشکرا بەدی ناکرێت. بە ناسینی سروشتی هێزە دەسەڵاتدارەکان، تایبەت پارتی و یەکێتی، مرۆڤ تێدەگات ئەوان لە بەرامبەر ئەم دۆخە داماو نەوەستاون و ئەو بێدەنگی و بێباکیە روکەشەی پێرِەویان دەکەن هەزار و یەک مەرام و کردار لە پشتیانەوە شاردراوەن. ناو بە ناو ختوکەی ئەو نارِازیانە دەدەن کە بەدڵیانن، لێرە و لەوێ روخسار و دەنگی نارِازیە پەککەوتە و خۆپەرست و لادەرەکان نمایش دەکەن، نەوەستاون لە چاندنی گەرای هێڵە سیخوریەکانیان لە نێوانیاندا، بێگومان کاراکتەری لاواز و خۆپەرست و دو رو لة ناو ئەو گروپانەدا راستەوخۆ و ناراستەوخۆ بە لێدوان، هەڵوێست و کردارەکانیان خزمەتی گەورە بە دەسەڵات دەبەخشن، نمونەکان زۆرن، وەک وتراوە " ئەمما کردار شەرتە" نەک زمانی زبر و ریزبەندکردنی ژمارە پوچەڵەکان و سنگ دەرپەراندن و هات و هاوار و چرینەوەی قەوانە سواوەکان و رشتنی فرمێسکی تیمساح ئاسا. ئەمجۆرە دەنگۆ و رەفتارانە مەترسی گەورەن لە سەر هزری رەسەنی نارازیبون، ئەوان وەک شوانێکی پاک و بەسەلیقە خۆیان نمایش دەکەن، بەڵام لە واقیعدا دەمێکە " دانیان لە گۆشت جیر کردوە". ئەوەی مایەی سەرنج راکێشانە نارازیە ئیسلامیەکان کە کەسانی زۆر دڵسۆز و لێهاتویان تێدایە، کەسانێک لە ناویانیشدا ناسراون بەوەی لە سایەی پرسە نەتەوەیی و نیشتمانیەکانەوە بۆ مەرامی مەزهەبی و ئاینی کاردەکەن، بۆیە ئەو پۆشاکی نارازیەی بەبەری خۆیاندا کردوە تەم و مژاوی بەرچاو دەکەوێت، چونکە پاکی و رەسەنی هەر کەس و پرسێک زادەی هیچ ئیرس و خەتمێکی دیاریکراو نیە بەڵکو کردار ئەوە دیاری دەکات. بەشێکی تری نارازیەکان لە پاشماوەکانی لێکترازان و ناکۆکی و ململانێ و تاقمە جیاوازەکانی نێو هێزە علمانیەکانن، تایبەت یەکێتی و گۆران، دو هێز هەڵقوڵاوی یەک سەرچاوەی فکری و سیاسی و گۆشەکراوی یەک ئەزمونی رێکخراوەیی بەسەرچو. دروستە ئەمان بە پێچەوانەی ئیسلامیەکان زادەی هزرێکی نەتەوەیی بەرفراوانی نادیارن: رادیکاڵ، چەپ، سۆشیالیست، سۆشیال دیموکرات، لیبراڵ، خەتی پان و پۆر و ئەنتی پارتی...تاد، هەر بۆیەش لە ئێستادا لە پرسی نارازیبوندا نازانن دەست بەچیەوە بگرن و زۆربەی هەوڵەکانیان لە چێشتی مجەور دەچێت وگۆرەپانی سەرەکیان سوشیاڵ میدیایە بەپێرِەوکردنی: شەلم کوێرم ناپارێزم، ئێستا هەرچی لە چارۆکە دێرینەکەیاندا هەڵگرتوە بە ترش و تاڵ و شیرینیشەوە وەک لە شەوانی بەراتدا بە سەر هەڵتۆقاوەکانی شۆستە سیاسیەکاندا دەیرێژن.    ئەم شێکردنەوەیە بۆ کەمکردنەوەی بەهای هەوڵی گشتی پێکهاتەکان نیە بەڵکو بۆ بەئاگابونە لە واقعێکی دژوار و ئاڵۆز و بۆ چاورونی بۆ مامەڵەکردن لە گەڵیان. بەشیکی بەرچاوی ئەم نارازیانە پێرەوی هاوکێشە کلاسیکیەکان لە کارەکانیاندا دەکەن، وەک: مانۆری سیاسی بۆ جەبس نەبزی ئەم و ئەو، چاوبازی لە گەڵ بەغدا، تاران و ئەنکەرە. گەران تا ئاستی دەست پانکردنەوە بۆ بەدەستهێنانی پارە، راگەیاندنی پەرش و بڵاو و ناوەرۆکی مەتاتی و نەچەسپاو. بەشیکی بەرچاوی ئەم تاقمانە ماوەیەکی درێژە لە ژورە داخراوەکان وەک نەریتی کۆنیان هەر خەریکی هێنان و بردنن و سیمایەکی کراوەی سەردەمانە لێیان بەدی ناکرێت. بەشێکی تری نارازیەکان دەستیان بە بەردەکەی " کەعبەی دیموکراسی" هەرێمەوە گرتوە، ناوبەناو تورەکەی دوعا و نزاکانیانی پێوەدەلکێنن، پاش سەدان جار رەتکردنەوە هێشتا دەروێش ئاسا بەدەوریدا دەخولێنەوە و سەریان بۆی دەلەقێنن.   لە ٢٠٠٧ بوم بە گۆڕان، دواتر وەک چالاکوانێک لە پرۆگۆران بۆ چاکسازی لە ناو خودی ئەو بزوتنەوەیە کارم کردوە، کاتێک لە گەڵ چەند هاورێیەک لەمەش بێ ئومێدیمان دروێنەکرد چالاکانە لە رەوتی ئایندەی نیشتمان ناسراو بە ( رەوا ) کار دەکەین. لەم رەوتەدا سەرەرای سودوەرگرتن لە سەرجەم هزر و ئەزمونەکانی دەیان ساڵەی ناو بزافی کوردایەتی  بەڵام هەوڵمان داوە هەوێنیکی نوێ بکەینە کەرەستەی بنەرەتی بۆ ئایندە، وەک جێگرەوە و ئەڵتەرنەتیڤ بۆ هزر و چەمکە کلاسیکیەکان کە سەرکردە، حزب، بنەماڵە، هێزی چەکدار، وەلا بۆ جەمسەرگەری ئیقلیمی و ...تاد کەرەستە بنەرەتیەکان بون. سەرەرای رێزگرتن و بەرزنرخاندنی پشکی ئەو پرسانە لە بزافی کوردایەتی، بەڵام رێگای ئەوەمان گرتۆتە بەر کە پێویستە هاوڵاتی ببێتە بناغەی بنەرەتی دەسەڵات لە باشوری کوردستان. رەواش بێبەری نەبوە و نیشە لە هەڵە بەڵام رەوا راشکاوانە لە کارنامەکەیدا رایگەیاندوە باوەری توندی هەیە کە هەڵبژاردن و چاکسازی لە حزب و حوکمرانیدا رێگا دروستەکە نین بۆ گۆرێنی دەسەڵات و هاوکاتیش کاری توند و تیژی ماڵوێرانی بەرهەم دەهێنێت... کەواتە چی باشە بکرێت؟ سیستەمی سیاسی و حوکمرانی لە هەرێم لە کەش و هەوای عیراق و ناوچەکە لە نمونە دەگمەنەکانی دنیایە، ئاماژە بەم هەڵسەنگاندنە دەدەم و ناچمە ناو وردەکاریەکانیەوە تا بەرچاو رون بێت هەوڵ و کارەکان بۆ گۆرینی ئەم سیستەمە پێویستیان بە شێواز و خەسڵەتە دەگمەنەکان هەیە. رەوا بەردەوامە لە هەوڵەکانی لە گەڵ زۆربەی تاقم و گروپە نارازیەکان بۆ دیالۆگی بنیاتنەر بۆ هەڵوێست و کاری هاوبەش، کێشەی سەرەکیان ئەوەیە کە زۆربەیان خۆیان بەفریاد رەس دەزانن، گوێبیستی بێدەنگەکان نابن و بەشێکیشیان ناخوازن دەسەڵات و هێزەکانی تر لێیان دڵگران و زویر بن، بەدەگمەن گوێبیستی هزر و فکرێکی قانعکەر دەبیت. سەرەرای ئەمانەش بەئەرێنی هەڵسەنگاندن بۆ هەوڵە جدیەکانیان کراوە بەو هیوایەی بەیەکەوە بتوانین بەسەر" صرات المستقیم" دا بپەرێینەوە. لەو باوەرەداین ئەم پرۆسەیە درێژخایانە و سەبری ئەیوبی پێویستە، کاتێک هاوڵاتی کوردستان خۆی بە کەرەستەی بنەرەتی دەسەڵات بزانێت ئیتر گۆرانکاری رێرەوە دروستەکەی خۆی دەدۆزێتەوە. چاوەروانیین و ئومێدیش لە گەشەکردندایە کە ئەو رۆژە دێتەدی.    

د. دانا حه‌مه‌عه‌زیز سیستەمی سیاسی وڵاتانی خۆرهەڵاتیی، ڕۆڵێکی خراپی هەیە لە ئاڕاستەکردنی پەروەردەو زانست. پێوەرو فلتەرەکانی خەمڵاندنی زیرەکیی لە کۆمەڵگەی خۆرهەڵاتی و بەتایبەتیش خۆرهەڵاتی ناوەڕاست (جگە لە ئیسرائیل) وەك سیستەمە سیاسییەکەی شەرمهێن و تا ئەندازەی کارەسات، چەواشەکارانەیە. گەورەترین هەڵە لە هەڵسەنگاندنی زیرەکییدا ئەوەیە خاوەن نمرە بەرزەکانی دوا قۆناغی ئامادەیی- زانستی، یەکسەر ڕاپێچی خوێندنی پزیشکیی بکرێن و ڕەچاوی ئارەزووی خوێندکار نەکرێت. هەڵەیەکی گەورەیە زیرەکیی گشتی خوێندکار لە نەشتەرگەریی و لێکۆڵینەوە لەسەر نەخۆشی و دەم و دان دا کورت بکرێتەوە، لەبەرامبەردا بوارەکانی دیکەی خوێندن و لێکۆڵینەوە بە کەمتر بخەمڵێنرێت، لەکاتێکدا خوێندنی پزیشکیی توانای زانستی کەمتر پێویستە لەچاو هەندێك بواری دیکە، لە بنەڕتدا پزیشکیی بەبێ کارەباو تیشك و کۆمپیوتەر، بەبێ تێگەیشتن لە کیمیاو بایۆلۆجی و بنەماو فۆرمولە فیزیایی و ماتماتیکییەکان، هیچ بەهایەکی نیە. دکتۆریی یان بە دکتۆرکردنی منداڵەکان، ئەوەندەی گرێی دەرونیی کۆمەڵگاکانی دنیای سێ یە بەتایبەتی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، هێندە پەیوەست نیە بە چنینەوەی سەرمایەی کاری دکتۆریی وەك بزنسێکی باش. ڕەنگە بەشی زۆری ئەم گرێ یە، پەیوەست بێت بە کەلتوری ئەم کۆمەڵگەیانە کە مرۆڤ بە حەزو بە ویستی خۆی ناژی، وەك خۆی چێژ لە ئارەزووەکانی ژیان وەرناگرێت و هەمو شتێك دەکرێت بە قوربانیی بۆ ڕازیکردنی دەوروبەر. گرێی دکتۆریی یان کەلتوری بەزۆر بە دکتۆرکردنی منداڵان تەنها هەر لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و دنیای سێ باو نیە، بەڵکو بەشێوەیەکی خراپتر ڕەوه‌ندی "عەرەبیی و کوردی و تورکی و ئێرانی و هیندی..." دانیشتووی ئەوروپاو ئەمریکای گرتۆتەوە، ئەمە تەنها منداڵانی لە مەیل و ئارەزووی خۆیان بۆ خوێندن، بێ بەش نەکردوە، بەڵکو زیانێکی گەورەو مەترسیداریشی بە خودی زانستی پزیشکی و خزمەتگوزاری تەندروستی گەیاندوە. ئەوانەی بەبێ ویستی خۆیان و بە حەزی دایك و باوك ڕاپێچی خوێندنی پزیشکیی کراون، سەرکەوتو نین و دکتۆر یان پسپۆڕێکی باشی تەندروستیان لێ دەرناچێت. بۆ نمونە به‌ریتانیا ئەو وڵاتەیە کە ساڵانە زۆرترین دکتۆری بە بنەچە خۆرهەڵاتیی بەرهەم دەهێنێت، هەر بۆیە بەپێی پێوەری وردی زانستیی، زۆرترین دکتۆری کۆڵەوارو نەشارەزا لە کەرتی تەندروستی به‌ریتانیادا هەیە کە ئینگلیز نین، ئەمەش پاشەکشەیەکی گەورەی بە کەرتی تەندروستی به‌ریتانیا کردوەو کەلێنێکی دیاری پیشەیی لە خزمەتگوزاری تەندروستی نیشتیمانی NHSی به‌ریتانیادا دروستکردوە، ئەم کەلێنە لە کەرتی تەندروستی وڵاتانی دنیای سێ دا زۆر ترسناکترە!

عه‌بدولڕه‌زاق شه‌ریف جوانترین و گرنگترین قسەیەک کە لەسەر ریفراندۆمەکەی بارزانی و لیژنە باڵاکەی دەوری بارزانی کرابێت قسەیەکی موکەرەم تاڵەبانیە کە خۆی دەڵێت:" بە کاک مەسعودم وت ئەم ریفراندۆمە مەکەو دوژمنەکانمان خەبەر مەکەرەوە". خەبەریانبۆوە ! ئەوەی لەم پێنج ساڵەدا لە (داگیرکردنەوەو تەسلیمکردنی خاک و خەڵکی ناوچە دابڕاوەکان، ترازانی ناوخۆیی، تۆخکردنەوەی خەتی دێگەڵە، لەشکرکێشی، درۆنەکانی ئاسمانی کوردستان، ریسواکردنی حوکمڕانی، دەرفەتی گەندەڵی زیاتر، تەجسیدکردنی تەوریسی سیاسی، پشتکردنە مێژوی شۆڕش و پێشمەرگە، بەهێزکردنی پێگەی پیاوە ئەمنیەکان و سوککردنی پێگەی نوێنەرایەتیەکانی حکومەت و پەرلەمان، خیانەتی هەندێ لەبەرپرسەکانی حیزب و حکومەت، وێرانکردنی ژێرخانی ئابوری هەرێم و ژێر باری قەرزێکی دەیان ملیار دۆلاری، بڕیارەکانی دادگاکانی فیدراڵی عێراق و پاریس، دواجاریش درێژکردنەوەی نایاسایی و روخاندنی حکومەت و پەرلەمان) ئەنجامی ئەو خەبەربوونەوەیە بوو. خەبەریانبۆوەو هەموومانیان خەواند ! لەخەوتنی ئێمەیا (پارەی نەوت زیاتر دیار نەما، هێندە موڵک و زەوی گشتی دزرا ئیتر هیچ نەما، سێکتەرەکانی تەندروستی و خوێندن چوە دەستی کۆمپانیاکانی حیزبەوە، نرخی پێداویستیە سەرەکیەکان سێ هێندەی شارەکانی دەرەوەی هەرێم زیادکرا، بەرزبوونەوەو زیادکردنی باج و خەراج، بێنرخکردنی ئەدەب و هونەر و فەرهەنگ و زمانی کوردی، بەکارتۆنیکرنی دادگاو دەسەڵاتی دادوەریی و تێکچوونی تەونی کۆمەڵایەتی ) ئەنجامی خەوتنی ئێمە بوو. بۆ هەتا هەتایە ئێمەیان خەواندوە ! کێ دەمی بەتاڵەبانی تەمەن یەک سەدە ئەگات ؟ پێش ئەوەی بمرێت پێی بڵێن:" بچۆ سەری رەش و مەسعود بارزانی خەبەر بکەرەوە ".

سەلام عەبدوڵڵا پرسیارێكه‌ له‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ ده‌كرێت، كه‌ هه‌موو خواسته‌كانی گه‌له‌كه‌مانیان له‌ دووتوێی موچه‌دا كۆكردۆته‌وه و وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌و سه‌دان هه‌زار بریندارو شه‌هیده‌ی له‌ شه‌ڕی خه‌بات له‌پێناو ئازادی و سه‌ربه‌خۆییدا دراوه‌ ته‌نیا بۆ موچه‌ و بژێویی ژیانی فه‌رمانبه‌ران بووه‌. ڕژێمه‌ جیاجیاكانی عێراق، به‌ دیكتاتۆریه‌تی به‌عس و دڕنده‌یی ڕژێمه‌كه‌شییه‌وه‌ گرفتی له‌ موچه‌دان به‌ موچه‌خۆرانی هه‌رێم نه‌بووه‌و له‌كاتی خۆیدا موچه‌ی داوه‌. كه‌وابێ ئه‌وه‌ی ڕووی كردۆته‌ شاخ و چه‌كی خه‌باتی كردۆته‌ شانی له‌پێناو موچه‌ی فه‌رمانبه‌راندا نه‌بووه‌، چونكه‌ هه‌موو ئه‌و ڕاستیه‌ش ده‌زانین كه‌ دانیشتوانی هه‌رێمی كوردستان ئه‌وساو ئێستاش هه‌ر هه‌مووی موچه‌خۆر نه‌بوون و نین.. به‌وپێیه‌ ئه‌وه‌ی خه‌باتی چه‌كداری هه‌ڵبژاردووه‌و خوێنی خۆی خستۆته‌سه‌ر ده‌سته‌كانی له‌پێناو مه‌سه‌له‌یه‌كی گه‌وره‌ترو گرنگتردا بووه‌ كه‌ ئه‌ویش چاره‌نوسی گه‌له‌كه‌یه‌تی به‌گشتی نه‌ك ته‌نیا چینێكی، ئه‌وانه‌ی ڕوویان كرده‌ خه‌باتی شاخ و ده‌یان و بگره‌ سه‌دان شه‌هیدیان دا، كه‌ هه‌ندێك لایه‌ن تا ئه‌مڕۆش شانازی به‌ ژماره‌ی زۆری شه‌هیدانیانه‌وه‌ ده‌كه‌ن ئایا دروشمی سه‌ره‌كییان وه‌ك ئه‌مڕۆ به‌ شانازییه‌وه‌ بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كه‌ن بۆ به‌ده‌ستهێنانی موچه‌و پاشه‌كه‌وتی موچه‌ بووه‌؟ به‌ دڵنیاییه‌وه‌ نا، چونكه‌ زۆرینه‌ی ئه‌وانه‌ی ڕوویان كرده‌ شاخ هه‌میشه‌ ژماره‌یه‌كی كه‌می موچه‌خۆر بوون و زۆرینه‌ی خه‌باتگێڕان له‌ چینی نه‌دارو هه‌ژاری گه‌له‌كه‌مان بوون به‌تایبه‌تی جوتیارو كرێكارو خاوه‌ن پیشه‌ ده‌ستییه‌كان، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ چین و توێژی خوێنگه‌رمی قوتابییان كه‌ زۆربه‌یان له‌پێناوی خه‌بات و ئاواتی گه‌له‌كه‌یاندا به‌خۆشحاڵییه‌وه‌ ده‌ستبه‌رداری خوێندن ده‌بوون و چه‌كی شه‌ڕه‌ف و كوردایه‌تییان ده‌كرده‌ شان و قوربانی بۆ گه‌له‌كه‌یان ده‌كرده‌ دروشمی سه‌ره‌كی و ئامانجیان، بۆیه‌ كورتكردنه‌وه‌ی داخوازی گه‌له‌كه‌مان ئه‌مڕۆ له‌ دابینكردنی مانگانه‌و موچه‌ی فه‌رمانبه‌راندا، كه‌ ئه‌وه‌ش هه‌ر له‌ داهاتی نه‌وتی خۆمان دابین ده‌كرێت. هیچ به‌ده‌ستكه‌وت حساب ناكرێ، گه‌ر داخوازییه‌كانی تری گه‌له‌كه‌مان، وه‌ك جێبه‌جێكردنی مادده‌ی 140و دیاریكردنی سنوری هه‌رێم، قه‌ره‌بووی ئه‌نفال و كیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه و دانانی بودجه‌ی ڕاست و دروست بۆ هه‌رێم و پێشمه‌رگه ‌و كۆتاییهێنان به‌ بڕیاره‌كانی حزبی به‌عس سه‌باره‌ت به‌ ته‌عریب و داگیركردنی زه‌وی كه‌ركوك و ده‌وروبه‌ری بۆ نموونه‌ كه‌ ئه‌مڕۆ له‌ هه‌موو رۆژێك زیاتری كردووه‌، له‌كۆتاییدا ده‌ڵێین: به‌ڵێ ئێمه‌ش پشتیوانی ئه‌وه‌ین كه‌ ده‌بێ موچه‌، بێ كه‌موكوڕی، له‌كاتی خۆیدا بدرێ، به‌ڵام ئه‌وه‌ هه‌موو داواكانمان نییه‌ له‌ حكومه‌تی فیدراڵ.