پەیڕەو ئەنوەر

وادیارە پێکدادان و جەنگ جارێکی تر گەڕایەوە بۆ سوودان. ئەم یەکە سیاسییە دەوڵەتی دنیای دوای کۆلۆنیالیزمە، سەر بەجیهانی سێیەمە. ئەم جیهانە سیما و دینامیکیەت و کەلتوری سیاسی تایبەت بەخۆی هەیە. لەڕاستیدا ئەوەی روودەدات ئاماژەیە بۆ چەندین شێوە لە شکست و دۆڕان! یەکێک لەوانە شکستی <بەدیمۆکراتیکردنی کۆمەڵگە Democratic Transition> و شکستە لە پڕۆسەی بنیاتنانی دەوڵەت State-Building و دواتریش گەیشتنە بە ململانێ و یەکترسڕینەوە. بۆئەوەی باشتر لەوەی روودەدات لە سوودان و لەدۆخی سوودانییەکان تێىگەین دەگەڕێینەوە بۆ چوارچێوەیەکی تیۆری بۆ گوزەرکردن بەناو لێگەسی و ماناکانی بنیاتنانی دەوڵەت. 
سەرەتا لە <ساموێل هینگتنگتۆن> ەوە دەستپێدەکەین. ساموێل بیرکردنەوە و ئاڕگیۆمێنتەکەی وەک رەخنە لە تیۆری مۆدێرنە لە گەشەپێدانی سیاسی پەرەپێدەدات. مۆدێرنە باس لە چیڕۆکی بەشاربوون، گەشەی پیشەسازی، دنیای پەیوەندییەکان و بەشداری سیاسی دەکات. ئەم سەرەتایانە وەک مەرج بۆ گەشەپێدانی سیاسی. ساموێل بنەمای تر دێنێتەکایەوە. بەهێزکردنی دامەزراوەکان، سەقامگیری سیاسی بۆ گەیشتن بە پڕۆسەی بنیاتنانی دەوڵەت. 
دووبارە فۆکۆیاما بنیاتنانی دەوڵەت State-Building دەبەستێتەوە بە بەهێزی دامەزراوەکان، سەروەری یاسا Rule of law و حکومەتی بەرپرسیار و نیشتیمانی. دۆخێک دەبێت هاوڵاتی چەق و ناوەند بێت. یاسا و رێسا و دامەزراوەکان ئامێری سەرەکی ژیانی دیمۆکراسی بن و هاوڵاتیان خۆیان بەشداربن لە دروستکردنی بڕیار بەشێوەیەکی دیمۆکراتیانە. 
سودان لە ساڵی ١٩٥٦ سەربەخۆیی لە بەریتانیا وەردەگرێت بەڵام بەزنجیرەیەک حکومڕانی لە سوپا و سەربازیدا تێدەپەڕێت. دوور دەبێت لە حکومڕانی مەدەنی، رۆڵی دامەزراوەکان و هاوڵاتیان. ماوەیەک دەسەڵاتی ئاینی زاڵ دەبێت، دواتر <عومەر بەشیر> سوودان بۆ ماوەی ٣٠ ساڵ دەکات بە سەربازگە و کۆمەڵگەیەکی گەورەی سەربازی، دایدەبڕێت لە سیماکانی ژیانی دیمۆکراسی و مەدەنی و سەرباز دەبێت بە سیمبولی سیستمی حکومڕانی لەو وڵاتەکەدا. دیارە کۆمەڵگەی بەسەربازکراو ناتوانێت بجوڵێت! سەقامگیرییەکی ساختە دێتەکایەوە بەتایبەت کاتێک گڕووپی چەکدار بۆ بەرژوەندی تایبەت، سەرکوتکردنی نەیاران تادێت زیاتردەبن و بەخێودەکرێن لەلایەن عومەر بەشیرەوە. سوودانییەکان ساڵی ٢٠١٩ عومەر بەشیر ناچاردەکەن دەسەڵات جێبهێڵێت! جێهێشتنی کۆمەڵگە، خەڵک و دەسەڵات لەگەڵ دەیان قەیران و کێشەی کەڵەکەبوو و قوڵەوە. هەوڵدەدەین بە کورتی دوو دیاردە ئاماژە پێبکەین:
١-پەیوەندی نێوان <کایەی سەربازی و مەدەنی> و دەوڵەتی قوڵ Civil-military relations
سوودانی ئێستا دوو رەگ و دوو جەمسەرە. هەردوو جەنەڕاڵ <عەبدولفەتاح بورهان> سەرۆکی ئەنجوومەنی سەربازی ڕاگوزەری سودان و <محەمەد حەمدان دەقلو> سەرۆکی هێزەکانی پشتیوانی خێرا لە جەنگ و رووبەڕووبوونەوەدان. جاران هاوڕێی یەکتربوون تا بەشیریان لەدەسەڵات دوورخستەوە. ئێستا لەدژی یەکتر بەتانک و فڕۆکە شەڕ دەکەن. دیارە ئەم دوو ئەکتەرە خاوەن پەیوەندین لەگەڵ دنیای دەرەوە بەمۆدێڵی Patron-Client relation هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان وەک ئامراز و مێنیۆی سەر مێز بەکاریان دەهێنن. <چین، میسڕ و سعودیە> پاڵپشتی جەمسەرێک و <ئەمەریکا، تورکیا و قەتەڕ> کۆمەکی ئەویتریان دەکات. 
دیارە لەبنەڕەتدا و ناوکی جەنگەکە کێشەی گواستنەوەی دەسەڵاتی سەربازە بۆ دەسەڵاتی مەدەنی لەکاتێکدا هیچ ژێرخان، زەمینەسازی، کەلتوری سیاسی و پڕۆسەیەکی بنیاتنانی دامەزراوەکان لە ئارادانییە تاوەکوو دەسەڵاتی مەدەنی تێیدا جێگیربێت و گەشەبکات و بجوڵێت. دەسەڵاتی مەدەنی لەم جۆر ژینگە و هەڵومەرجەدا کارناکات و بەها نابەخشێت. 
٢-شکستی قۆناغی گواستنەوە-بەدیمۆکراتیکردنی کۆمەڵگە Democratic Transition 
قۆناغی گواستنەوە دنیای نێوان دکتاتۆریەت و دیمۆکراسییە. چۆن هەنگاودەنێیت تا بەرەو دیمۆکراسی بڕۆیت. دامەزراوەکان بەهێز و سەربەخۆ دەکەیت، بازنەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی فراوان دەکەیت، یاسا سەروەر دەکەیت و ماف و ئازادییە تاکەکەسییەکان دەکەیت بە بەهای باڵای نێو کۆمەڵگەی سیاسی. دواتر چۆن دەوڵەت دەکەیت بە سەرچاوەی گلدانەوەی هێز و باج وەک ئەوەی <ماکس ڤێبەر> وێنای دەکات. دیارە سوودان لەم پڕۆسەیە دۆڕا و شکستیخوارد. هەریەک لە جەنەڕاڵەکان ئامادەنەبوون بچنەنێو کۆمەڵگەیەکی مەدەنی، پڕۆسەی بنیتانانی ئاشتی، ژیانی دیمۆکراسی و دامەزراوەییەوە و هێز و چەکدارەکانیان بەنیشتیمانی و دەزگایی بکەن. دیارە جەنەڕاڵەکانی سوودان بنیاتنانی دەوڵەت وەک دۆڕان و کوشتن و ماڵئاوایی خۆیان دەبینن.  
بەکورتی، سوودانییەکان دووچاری جەنگ کراونەتەوە. کۆمەڵگەیەکی ماندوو بەدەست سەرباز و ململانێیەوە. جڤاتی نێودەوڵەتی تائێستا نەبینراو و نائامادەیە. دوو هێزی سوودانی لەڕێگەی چەکدارەوە خەریکی پێکدادانن لەسەر داهات، جوگرافیا، جیۆپۆلەتیک و هەژموون. سیستمی هەرێمی ناوچەکە خۆراک بەم جەنگەدا دەدەن. ئەوەی دەبینرێت لە سوودان نوێنەرایەتی دۆخێک دەکات کە تیایدا <هێز> بە عەقڵانی و یاسایی نەکراوە، هێز پەرت و دابەشبووە. بنیاتنانی دەوڵەت بیری لێنەکراوەتەوە. سوودان بەرهەمی زۆر شکستی تری سیاسەت و حکومڕانی جیهانی سێیەمە! پێدەچێت کەیسی سوودان قەیرانی زیاتر و قوڵتر لەگەڵ خۆیدا بهێنێت!