شادمان مەلا حەسەن لەوانیە لە ڕاستی دوور نەکەومەوە بلێم دەیان ناونیشان لە کتێب و بابەتی لێکۆلینەوە بەناوی کێشەی کورد هەبێت، دیارترین نموونە کتێبەکەی (میکائیل،س ،لازارێف)ە ،بەناوی کێشەی کورد. تاکو ئەزموونی خۆبەڕێوەبەریمان نەبوو جۆرێک سۆز و عاتیفەمان هەبوو لە لایەن کۆمەڵگای نێودەوڵەتیەوە، لەسەر ئەوەی میللەتێکی مەزڵومین، بەلام ئەزموونی خۆبەڕێوەبەری ئەم دەستەواژەی خەریکە هەلدەگێڕتەوە و دەبێت بە کوردی کێشە،واتە کورد بۆتە کێشە هەم بۆخۆی هەم بۆ دەوروبەری (کەدەلێم کورد بۆتە کێشە بۆ خۆی مەبەستم  زیاتر ئەو دەستە سیاسیە سیخناخەیە لە گەندەلی و خراپی)،ماوەیەکی دوور و درێژە هەرچی فاکتەری سیاسی و ئابوری و جیۆپۆلۆتیکی و دیبلۆماسی و پشتیوانی گەورە هەیە بۆ کورد ڕەخسا و خرایە بەردەمی، نەیتوانی ئیدارەیەکی کەمێک رێک و پێک و شەفاف کە ڕووی ناوخۆ و دەرەوەی هەبێت دروست بکات، ئەزموونی دیمۆکراسی کرا بەنموونەیەکی زۆر ناشیرن. هەرچی سێکتەری بەڕێوەبردن و پەروەردە وکۆمەلایەتی وسیاسی و سەربازی و ئابووری هەیە ،هەموویان بەسەریەکدا ترشاند، لەدوای سی ساڵ ئێستاش نازانرێ کێشەچیە. ئێستا کاتی ئەوەیە بپرسین کورد بۆ قسە بەیەک دەلێ بۆ ناتوانێ قسە لەگەل یەک بکات، بۆ ڕق دەبەخشێتەوە نازانێ خۆشەویستی ببەخشێتەوە ،یان بۆ ناتوانێ ڕای جیاواز و بیرکردنەوەی جیاواز بکەنە بنەمای گفتووگۆ و لێک گەیشتن، یاخود بۆ قسە لەسەر ئەنجام دەکەن و تۆمەت دەبەخشنەوە، بەلام ناتوانن قسە لەسەر هۆکاری کێشەکان بکەن، ئێستا کەس نازانێ هۆکاری لێک جودابوونەوەی مەسروربارزانی سەرۆک حکومەت و قوباد تاڵەبانی جێگری لەسەر چیە، بۆ نایەن لە بەردەمی ڕای گشتی ڕووبەڕوو باس لەکێشەکانیان بکەن بە بەڵگەو دیکۆمێنتەوە. تاکو بسەڵمێنرێ کێ خەتابارە، ئەگەر کێشەکە پەیوەندی بە پلە و پۆست و بەرژەوەندی کەسی و حزبی و بنەمالەیەوەنیە،ئەم کێشانە و دەیان بابەت و کێشەی تر ئەگەر بخەینە ڕوو تەواو نابێت ، بەلام ئەنجام هەمووی ئەوەمان پێدەلێ کورد ئێستا ئەوەندی بووە بەکێشە، کێشەی کورد خەریکە نەمینێ ،لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە. هۆکاری سەرەکیش ئەوەیە ئەو دەستەیەی بڕیار بەدەستن سیاسەت و بەڕێوەبردنی هەرێمی کوردستان و کوردی عێراق کەسانێکی نانیشتمانی و لاوازن لە پاشخانی مەعریفی و سیاسی و ستراتیجی نیشتانی. بۆیە بیریان زۆر تەسک و کورت بینە. ئەمەش هۆکاری سەرەکی کێشەکانە.

عەدالەت عەبدوڵڵا لە دەرەوەی ئەوەی لە کوێدا کراوەتە ئامانج، بەڕێز مەزڵوم عەبدی خۆیشی ئەزانێت کە داواکراوی نمرە یەکە لای میتی تورکی، جا بە مردوویی بێ، یان زیندوویی!، بۆیە دەبێ هەم خۆی بپارێزێ و جموجوڵەکانی سنوردار بکات بەتایبەتی کە لەمساڵدا کۆمەڵێک هەڤاڵیان بە درۆن کرانە ئامانج و شەهیدبوون، هەم بەهۆی بەڕێزییەوە کێشەی ئەمنی بۆ باشوریش دروست نەبێت.  لەولاوە، لەسەر یەکێتییش پێویستە پاڵپشتیکردنی لەهەر پارچەیەکی کوردستان لەسەر بنەمای دیدێکی ستراتیژی و خوێندنەوەی تەرازووی هێزو هاوکێشە ئاڵۆزو هەستیارەکانی ناوچەکەو تەقدیرکردنی ئەنجامی هەڵوێستەکان بێت لەسەر ئاسایش و ئارامیی خەڵک و هەرێم. هەرچی حکومەتی هەرێم-ە، ئەوا پێویستە لە جیاتی تێوەگلانی زیاتر لەململانێی نێوان یەکێتی و پارتی و پاساودانی ئاشکرای دەستدرێژیی درۆنی تورکی بۆسەر فڕۆکەخانەی مەدەنیی سلێمانی، لەگەڵ هێزە سیاسییەکانی ناو حکومەتەکە پلانێکی هەبێت بۆ کۆتایهێنان بەو دەستدرێژییانە، ئەمەش بەوە دەبێت کە کاربەدەستانی ناوی ئەوپەڕی پیشەییانەو دوور لە گیانی حزبایەتی ڕەفتار بکەن، ڕاگەیەنراوەکەی وتەبێژی حکومەت، بەداخەوە، ئەو مەرجانەی تیا نەبوو، بۆیە زیانی لە کارکردنی حکومەتیش دا وەک یەک تیمی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، ئەمەش وا دەکات متمانەی نێوان هێزە سیاسییەکان کەمتر ببێتەوە، بەتایبەتی یەکێتی و پارتی، بگرە ئێستا لە ڕابردوو بە گومانتر بن لە یەکتر، ئەوەش کەم وزۆر دەبێتە هۆکاری ناسەقامگیرییەکی سیاسی و ڕەنگە ئەمنیی زیاتریش لە هەرێمدا، ئەگەر گفتوگۆو دانوستانی خێراو حاسم-یش نەکرێت، مومکینە تەنانەت ببێتە هۆی دروست بوونی کێشە بۆ هەڵبژاردنی داهاتووش.

گەرمیان خالد گڕاوی بەرتیل کردەیەکی تاوانکاری و گەندەڵییە کاتێک لایەنێک دەیدات بە لایەنێکی دیکە، تاوەکو کاریگەری دروستبکات لەسەر پرۆسەی دروستکردنی بڕیار، لەبەرژەوەندی خۆی و بەمەستی بەدەستھێنانی بەرژەوەندی تایبەت، ئەمەش کاردەکاتە سەر کرداری دروستکردنی بڕیار تاوەکو لە ڕێڕەوی یاسای و ڕاستەکەی خۆی لابدات، بەڵام ھەردوو لایەن بەرتیلدەرو بەرتیلوەرگر ڕێگردەبن لەوەی پڕۆسەی دروستکردنی بڕیار بە ڕێڕەوە یاساییەکەی خۆیدا تێپەڕێت، ئەمەش کردەیەکی تاوانکارییەو لەیاساکانی زۆربەی وڵاتان بەتایبەت وڵاتە دیموکراسیەکان سزای توندی بۆ دانراوە. بەرتیل زیان و کاریگەری نەرێنی زۆری هەیە، سەرەکیترینیان داڕمانی پایەکانی دەوڵەت و نەهێشتنی متمانە لەنێوان خەڵک و دەسەڵات، زیان گەیاندنە بە خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان، بەوپێیەی بەرتیل کاردەکە سەر کەرتە گرنگ و هەستیارەکانی ناو کۆمەڵگا بە کەرتی گشتی و تایبەتیشەوە لەوانە کەرتی خۆراک، تەندروستی، نێشتەجێبوون و ھتر.. لە یاساو دەستوری فیدڕاڵی ئەمریکادا بەرتیل سزای قورسی بۆدانراوە، لەژێر ناونیشانی بەرتیلدان بە بەرپرسانی گشتی و شایەدحاڵان، بەپێی مادەی (١٨) بڕگەی (٢٠١) لەیاساکەدا ھاتووە ھەرکەسێک ھەرشتێک بدات یان پێشکەش بکات یان بەڵێن بدات بە بەرپرسێکی گشتی بەمەبەستی بەدەستھێنای بەرژەوەندیێکی کەسی، کاریگەری لەسەر ھەر کردەیەکی فەرمی ھەبێت وەک ساختەکاری دژی وڵاتی ئەمریکا وێنا کراوە. یەکێک لە کەیسە ھەرە دیارەکانی بەرتیلدان لە وڵاتی ئەمریکا کە وەک سکانداڵێکی گەورە لە ساڵی ٢٠١٩ لە جیھاندا دەنگی دایەوە، بریتی بوو لە: پلانێکی تاوانکاری ڕێکخراو بۆ دروستکردنی کاریگەری لەسەر وەرگرتنی چەند خوێندکارێک لە چەند زانکۆیەکی باڵای ئەمریکا بۆ خوێندنی بەکالۆریۆس، کەتێیدا دایک و باوکی کۆمەڵێک خوێندکار ھەستابوون بە پێدانی زیاتر لە بیست و پێنج ملیۆن دۆلار بە کەسێک بەناوی ( ویلیام ریک سینگەر) کە ڕێکخەری پلانەکە بوو، ویلیام: بەشێک لەو پارەی بەکارھێنا بۆ ساختەکاری لە نمرەی تاقیکردنەوەی خوێندکارەکان و بەخشینی بە بەرپرسانی کۆلێژەکە، ژمارەی ئەو کەسانەی کە لە بەڵگەنامەکانی FBI ناویان ھاتووە بەلایەنی کەمەوە (٥٣) کەس بوون دوای ئاشکرابوونی تاوانەکە سەرجەمیان سزای تونددران بە تایبەت ڕێکخەری پلانەکە، بە شەست و پێنج ساڵ زیندانی و یەک ملیۆن و دووسەد و پەنجا ھەزار دۆلار سزادرا. تازەترین کەیسی بەرتیلدانیش لە ئەمریکا تۆمەتبارکردنی دۆناڵد ترەمپە وەک: یەکەمین سەرۆکی ئەمریکا لە مێژوودا تۆمەتبارکرا بە پێدانی بڕی 130 ھەزار دۆلار بە ئەکتەرێک لە پێناو بێدەنگکردنی لە بوونی پەیوەندی ناشەرعی نێوانیان، ئەم کەیسەش ترەمپی ناچاری بەردەم دادگا کردو ئێستا ڕێڕەوی یاسایی خۆی وەرگرتوە. بەپێی ڕاپۆرتێکی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لە ساڵی ٢٠١٦دا تێکڕای پارەی تێچوو بۆ بەرتیل دەگاتە ١ ترلیۆن و نیو بۆ ٢ ترلیۆن دۆلار، كە ئەم بڕە پارەیە نزیكەی 2%ی تێكڕای داھاتی جیهانە، پشکی ھەرە زۆری ئەم دیاردەیەش بەر وڵاتانی تازەپێگەشتوو یان وڵاتانی جیھانی سێیەم دەکەوێت، کە ڕێژەی گەندەڵی لە وڵاتانە لە ئاستێکی بەرزدایەو یاسا کارپێکراوەکانی دەوڵەت وەک پێویست پڕاکتیز ناکرێت یان لەو وڵاتانەدا و دەسەڵاتی چاودێری شەفافیەت ڕۆڵێکی لاوازیان ھەیە و ھەندێکجار خۆشیان بەشێکن لە گەندەڵی. ڕێگاکان زۆرن بۆ چارەسەرو بنبڕکردنی بەرتیل، ئەمانەی خوارەوە بەشێکە لە رێگا چارەسەرەکان: 1ـ بڵاوکردنەوەی هۆشیاری لەنێو تاکەکانی کۆمەڵگا لەسەر مەترسی و لێکەوتە نەرێنیەکانی بەرتیل و ھەڵدان بۆ گەیشتن بە پرەنسیپی دادپەروەری و دیموکراسی و دەرفەتی یەکسان لەنێوان تاکەکانی کۆمەڵگادا. 2ـ دەرکردنی بڕیاری قەدەغەکردنی مامەڵەکردن لەگەڵ بەرتیلدان بە هەر شێوەیەک بێت، و سەپاندنی زۆرترین سزا بەسەر ئەو کەسانەی کە تاوانبارن بە مامەڵەکردن لەگەڵیدا. 3ـ دانانی کەسی گونجاو لە شوێنی گونجاو، لە ھەمان کاتداسەرپەرشتی کاریگەرو توند لەسەریان. 4ـ ئازادی ڕۆژنامەگەری و دەربڕینی بیروڕا بەهۆی ڕۆڵی لە ئاشکراکردنی بەرتیلخۆر و بەرتیلدەر. 5ـ گەیشتن بە پرەنسیپی سەربەخۆیی لە دەسەڵاتی دادوەری، و دابینکردنی کەشێکی گونجاو بۆ دادوەر تا بە دادپەروەرانە حوکم بدات، بەبێ لایەنگری هیچ لایەنێک. 6ـ دامەزراندنی دەزگایەکی سەربەخۆی تایبەتمەند لە دۆزینەوەی بەرتیل لە دامەزراوە حکومی و تایبەتەکاندا. 7ـ بەھێزکردنی دەسەڵاتی چاودێری. 8ـ باشترکردنی دۆخی ئابووری و باری ژیانی فەرمانبەران. 9ـ پەرەپێدانی سیستەمی ئابوری و پاڵپشتیکردنی پڕۆژەو بیرۆکەی نوێ بە ئامانجی باشترکردنی ئاستی ژیانی تاکەکان بەگشتی.

یاسین تەها  پێشەكی گەیشتنی ڕاستەوخۆ بە توركیا بەبێ گوزەركردن بە هەرێمی كوردستان و دەروازەی ئیبراهیم خەلیل، ساڵانێكە بووەتە خەونێكی عێراقی. لە كابینەی حەیدەر عەبادی (2014_2018) حكومەتی عێراق هەوڵی زۆری دا دەروازەیەكی سنوریی تایبەت بەخۆی لەگەڵ توركیادا بكاتەوە (ئۆڤاكۆی)، بەڵام سەری نەگرت؛ لەم ساڵەی دوایشدا پڕۆژەیەكی تری هاوشێوە بەڵام گەورەتر لەچوارچێوەی پەلكێشانی چین بەرەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ هەمان مەبەست سەریهەڵدا كە ناو نراوە "كەناڵی وشك" یان "ڕێگه‌ی پەرەپێدان" كە درێژییەكەی نزیكەی 1200كم دەبێت. ئامانج لەم ڕێگه‌یەیش بەستنەوەی كەنداوی عەرەبی و بەسرەو عێراقە بە توركیاو لەوێیشەوە ئەوروپا. ئەم بابەتە لەسەر لەمپەرەكانی بەردەم پڕۆژە نوێیەكەو پەیوەندیی بە هەرێمی كوردستانەوە هەڵوێستە دەكات.  پڕۆژەی هەڵپەسێردراوی دەروازەی "ئۆڤاکۆی"   گرنگیدانی زۆر بە كردنەوەی دەروازەیەكی نوێ لەگەڵ عێراق لای گوندی "ئۆڤاکۆی"ی توركیا، بەشێك بوو لە تۆڵەی توركیا لە ڕیفراندۆمی 2017. لە پاش كۆتاییهاتنی ئەم پرۆسەیە، تورکیا بیری لە چەندان ڕێگەی جۆراوجۆر كردەوە بۆ سزادانی هەرێمی كوردستان، كە یەكێك لەوانە بەرتەسککردنەوەی بازرگانیی نەوت و داخستنی ئاسمان بوو بەڕووی هەرێم، لەگەڵ بانگەشەكردن بۆ كردنەوەی دەروازەیەکی نوێی سنوری بۆ ناو عێراق کە ڕێگە بە تورکیا بدات باکوری عێراق و حكومەتی هەرێم بەدەر بکات و پەراوێزیان بخات([1]). بەگوێرەی نەخشەكان ئەم دەروازە گریمانكراوە، 12كم لە شاری "سلۆپی"ی توركیاوە دوورەو 51كم لە ئیبراهیم خەلیل. ئەو سێگۆشە سنورییەیشی كە دەروازەكە لەخۆدەگرێت، نزیكترین خاڵی بەیەكگەیشتنی سنورەكانی توركیایە (شڕناخ) لەگەڵ سنوری پارێزگای نەینەوا كە بەشێكە لە عێراقی فیدراڵ و، بەهۆی ڕووبەری گەیەنەری هەردوولا، بە سنوری پارێزگای دهۆكدا گوزەر دەكات. دەوڵەتی توركیا لە 2017 داوای لە عێراق كرد هێزە فیدراڵییەكان لەو ناوبڕە كوردییە بڵاو بكاتەوە، چونكە گەیشتن بە ڕەبیعە لەلای توركیاوە، دورییەكەی 100كم دەبێت و ئەمەیش تێچوون و ئەركی پاراستنی زیاترو قورستر دەكات([2]). هێزە عێراقییەكان لە ئۆكتۆبەری 2017و لەسەردەمی حەیدەر عەبادیی سەرۆك وەزیراندا هێرشێكی خوێناوییان كرد بۆ كۆنترۆڵكردنی سحێلاو مەحمودیە، بەڵام بەبێ بەدیهاتنی ئامانجەكەو پاش بەرەنگاربوونەوەیەكی چەكداریی توند لەنێوان پێشمەرگەی هەرێم و "ڕۆژ" لەلایەك و هێزە عێراقییەكان لەلایەكی تر، شەڕەكە كۆتایی هات([3]). هاندەری عێراق بۆ گەیشتن بەم ڕێڕەوە جگە لە كەنارخستنی هەرێمی كوردستان و تۆڵەكردنەوەی ڕیفراندۆم، هەمەچەشنكردنی سەرچاوەكانی ئابوری بوو لەڕێگه‌ی زیادكردنی قەبارەی ئاڵوگۆڕ لەگەڵ دراوسێكان، بەڵام لە دیوی توركیاوە گەورەتر لە ئابوری تەماشای پڕۆژەكە دەكراو، بەگوێرەی توێژینەوە توركییەكان سودەكانی زۆر زیاترن، لەوانەیش: دروستکردنی بەدیلێک بۆ دەروازەی سنوریی ئیبراهیم خەلیل (خابور)، کەمکردنەوەی تێچووی گواستنەوەی شمەك، بەهێزکردنی دەسەڵاتی حكومەتی ناوەندیی عێراق لە ناوچەکەدا، كە ئەمەیش لە بەرژەوەندیی توركیایە كە ساڵانێكە گیرۆدەی كێشەی كوردە لە ناوخۆی وڵاتەكەی([4]). ئەگەر ئەم دەروازەیە سەری بگرتایە، ئەوا کۆمپانیا تورکییەکان دەیانتوانی بگەنە ناوەڕاست و باشوری عێراق. جگە لەوەیش توركەكان بیریان لەوە دەكردەوە ئەگەر کونسوڵخانە لە موسڵ بکرێتەوەو ناوچەیەکی بازرگانیی سەلامەت دابمەزرێت، چالاکییە بازرگانییەکانی تورکیا لە ناوچەکە زیاتر دەبن و دەرفەتێکی نوێ لەدایکدەبێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی لێشاوی پەلكێشانی شیعە؛ لەچوارچێوە سیاسییەكەیشدا، دەبووە كارتێكی گوشار بۆ سەر حكومەتی هەرێمی کوردستان. بەم شێوەیە تورکیا لەڕووی ئاسایش و ئابورییەوە قازانجی دەكرد([5]). بەڵام سەرباری پەرۆشی عێراق بۆ ئەم پڕۆژەیە، هۆكارێك كە بووە مایەی نیگەرانی و سەرچاوەی دڵەخورتێ بۆ هێزە شیعە حوكمڕانەكان، خەونە فراوانخوازییەكانی توركیایە؛ چونكە عێراق له‌وه‌ ده‌ترسێ توركیا پەرەپێدان و كارتی جموجۆڵی بازرگانی بقۆزێتەوە بۆ بوژاندنەوەی پڕۆژە عوسمانییەكەی لە ناوچە توركماننشینەكانی تەلەعفەر كە لەسەر ڕێگه‌ی دەروازەكەیە؛ هەروەها بە پاساوی پاراستنی كاروانە بازرگانییەكانیش هێزی ئەمنی و سەربازیی زیاتر بهێنێتە ناو خاكی عێراقەوە؛ بەتایبەت كە بنكە سەربازییەكانی تری دوور نین لە ناوچەكەو، ئەوكاتیش جه‌نگی پەكەكەو توركیا لە هەرێمی كوردستانەوە دەگوازرایەوە بۆ ناوچەكانی پارێزگای نەینەواو سەرئێشەیەكی تری ئەمنی بۆ عێراق دروست دەبوو([6]). پڕۆژە نوێیەكەی "ڕێگه‌ی پەرەپێدان"و "كەناڵی وشك"  لە سەردانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، محەمەد شیاع سودانی بۆ توركیا (21 ماسی 2023)، ڕه‌جه‌ب ته‌ییب ئه‌ردۆغان، سەرۆک کۆماری تورکیا، لەبارەی ئەنجامی كۆبونەوەكانی هەردوولاوە ڕایگەیاند: لە چەند ڕۆژی داهاتوودا سەبارەت بە بەستنەوەی تورکیا بە کەنداو لە ڕێگەی عێراقەوە موژدەی نوێ دەدەن. بە قسەی ئەردۆغان ئەم پڕۆژەی بەستنەوەیە "هه‌ستیارترین هه‌نگاوە" كە گەیاندنی وشكانی و ئاسنین لەخۆ دەگرێت و به‌سره‌ به‌ توركیاوه‌ ده‌به‌ستێته‌وه([7]). ئەم لێدوانانەی ئەردۆغان كە زیاتر مۆركی هەڵمەتی هەڵبژاردن بەسەریدا زاڵە، لە دیوە عێراقییەكەیشییەوە هەر هەمان شتەو پڕۆژەكە بە یەكێك لە دەسکەوتە گرنگەکانی عێراق و تورکیا لە سەردانەکەی محەمەد شیاع سودانی لێكدراوەتەوەو، لە وێناكردنە عێراقییەكاندا ڕێگه‌كە (پەرەپێدان _ كەناڵی وشك)، بەهاكەی یەكسانە بە زێڕ بە درێژاییی سەدان كیلۆمەتر؛ چونكە مەودای نێوان وڵاتان لە بواری گواستنەوەو وزەدا نزیكدەكاتەوە([8]). بەر لەوەیش كه‌ سودانی گەشتی توركیا بكات (21 مارسی 2023) لە وتارێكدا باسی لەوە كردبوو كە "ڕێگه‌ی پەرەپێدان" لە ڕێگه‌یەکی خێراو هێڵی شەمەندەفەر پێکدێت و بە دیوانییەو نەجەف و کەربەلاو بەغداو موسڵدا تێدەپەڕێت و تا سنوری تورکیا درێژدەبێتەوە؛ پاشان لەڕێگەی ئەستەنبوڵەوە ڕێگە بۆ بەندەری مێرسین و ئەوروپا دەكاتەوە. سودانی گرنگیی پڕۆژەكەیشی بەوە دیاریكردووە، قەبارەی ئاڵوگۆڕی نێوان عێراق و توركیا گەیشتووەتە نزیکەی 20 ملیار دۆلار، کە زیاتر بریتین لە بەرهەمە کیمیایییەکان، تۆو، دانەوێڵە، مۆبیلیات و دەرمان و پێداویستیی پزیشکی؛ لە بەرامبەریشدا هەناردەی عێراق بۆ تورکیا لە نەوتدا چڕ بووەتەوە([9]). گرنگیی پڕۆژە نوێیەكە بۆ عێراق و توركیا لە مانگی کانونی دووەمی ٢٠٢٢ لە شاری بەسرە کۆنفڕانسی "بەندەری فاوی گەورەو کەناڵی وشک" بەڕێوەچوو. فەرحان ئەلفەرتوسی، بەڕێوەبەری گشتیی کۆمپانیای بەندەرەکانی عێراق، ڕێڕەوە پێشنیاركراوەكەی بە "ڕێگه‌ی ئاوریشمی" عێراق ناوبردو بە گرنگترین پڕۆژەی ئابوری و ستراتیژیی ناوچەکەی دایە قەڵەم. فەرتوسی جەختی لەوە کردەوە کە ئەم دوو پڕۆژەیە نەخشەی ئابوریی جیهانی دەگۆڕن. بەمەیش کاتەکانی ترانزێت بۆ ئەو کەشتییانە كەمدەكاتەوە كە لە ڕێڕەوی ئاوی ڕۆژاوای ئاسیاو دەریای سورەوە گەشت دەکەن بە تێكڕای ٢٠ بۆ ٢٥ ڕۆژ؛ ئەمەیش دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی تێچوون بە قەبارەی ملیۆنان دۆلار([10]). عێراق خوازیارە لەم ڕێگه‌یەوە ببێتە ناوەندێكی گواستنەوە لەنێوان ئاسیاو ئەوروپا. پاش ئەوەی بەندەری گەورەی فاو لە شاری بەسرە تەواو دەبێت، پەیوەست دەكرێتەوە به‌ بەندەرەكانی توركیاوە؛ ئەمەیش بەلای هەندێ شرۆڤەكاری عێراقییەوە هیچی كەمتر نییە لە سامانی نەوت. ئەردۆغان لە نێوه‌ندی بانگەشەكردن بۆ پڕۆژەكە جەختی لەوە كردووەتەوە "ملیۆنان کەس لە ناوچە بەرفراوانەکان لە ئەوروپاوە تا کەنداو، سودمەند دەبن لەو بەها زیادەیەی کە لەگەڵ دروستکردنی ئەم ڕێگه‌یەدا سەرهەڵدەدات. هەروەها ئاماژەی بەوەیشكردووە ئەم پڕۆژەیە دەبێتە هۆی بەرزکردنەوەی هاوکارییە ناوچەییەکان، پەرەپێدانی بازرگانی و بەهێزکردنی پەیوەندییە مرۆییەکان و گوتی، "ڕێگه‌ی گەشەپێدان، ڕێگه‌ی ئاوریشمی نوێیە بۆ ناوچەكەمان"([11]). بەگوێرەی ئەو خەمڵاندنانەی هەن، لە حاڵەتی تەواوبوونی پڕۆژەكەدا ئەو کەشتییانەی كە لە بەندەری شەنگەهای چینەوە بارکراون بۆ بەندەری ڕۆتەردام و نزیکەی ٣٣ ڕۆژیان پێویستە، بە گۆڕینی ڕێگه‌كە تەنیا ١٥ ڕۆژیان پێویسته‌؛ بە مەرجێك لە شەنگەهایەوە بچنە بەندەری گوادار لە پاکستان، پاشان بۆ بەندەری گەورەی فاو، لەوێیشەوە لە ڕێگەی کەناڵی وشکەوە بۆ بەندەرەکانی دەریای ناوەڕاست لە سوریاو تورکیا تا دەگەنە بەندەری ڕۆتەردام لە باشوری هۆڵەندا. ئەمەیش بەو مانایە دێت کە گواستنەوە لە ڕێگەی عێراقەوە، کەمبوونەوەی بەرچاو لە تێچووی گواستنەوەی کاڵاکان تا زیاتر لە نیوە دابیندەکات"([12]). بنەماكانی ئەم پڕۆژەیە كاتێك گەڵاڵە بوون كە چین لە 2013 ڕێڕەوی ئابوریی چین و پاکستان (CPEC)ی ڕاگەیاند وەك بەشێک لە دەستپێشخەریی "پشتێنەو ڕێگه‌وبان" کە بەهاكەی چەندەها تریلیۆن دۆلارەو پارێزگای شینجیانگ لە باکوری ڕۆژاوای چین، بە بەندەری گواداری پاکستان لەسەر زەریای هیندی دەبەستێتەوە. ئەم بەندەرەیش تەنیا 400کم لە گەرووی هورمزەوە دورە كە لە بەشی باشوری سنورە ئاوییەكانی عێراقە([13]). هەنگاوەكانی پڕۆژەكەو نەخەشە عێراقییەكەی بەگوێرەی ڕاگەیەنراوە فەرمییەكان، توركیا وەزیرەكانی خۆی ڕاسپاردووە كار لەسەر پڕۆژەكە بكەن([14]). لە دیوی عێراقیشەوە کۆمپانیای گشتیی هێڵی ئاسنی عێراق، دەستپێکردنی دانوستانەکانی لەگەڵ کۆمپانیای "یابی مەرکەزی"ی تورکیی ڕاگەیاندووە، بە ئامانجی وەبەرهێنان لە پڕۆژەی بەستنەوەی هێڵی ئاسنین لە فاوەوە تا تورکیا لە ڕێگەی "کەناڵی وشک_ ڕێگه‌ی پەرەپێدان". كۆمپانیا توركییەكەیش خواستی خۆی خستووه‌تەڕوو بۆ لێکۆڵینەوە لە جێبەجێکردنی پڕۆژە بازرگانییەکانی هێڵی ئاسنی عێراق و درێژەدان بەو کۆبوونەوانە([15]). بەگوێرەی پلانەكانی وەزارەتی گواستنەوەی عێراقیش، وردەکارییەکانی پڕۆژەكە بریتییە لە ڕێگه‌ی زەمینی و هێڵی ئاسنی خێرا بۆ گەشتیاران و کاڵاکان لە بەندەری گەورەی فاوەوە بۆ تورکیا؛ لەوێش بە تۆڕی ڕێگه‌ی ئەوروپییەوە بەستراوەتەوە. لە قۆناغی یەكەمیشدا توانای دەگاتە 3.5 ملیۆن کۆنتێنەرو 22 ملیۆن تۆن کەلوپەل؛ لە قۆناغی دووەمدا بەرزدەبێتەوە بۆ 7.5 ملیۆن کۆنتێنەرو 33 ملیۆن تۆن کاڵا. لەبارەی هێڵی ئاسنەكەیش شەمەندەفەرێکی نەفەرهەڵگری خێرای دەبێت بە خێراییی 300 کم لە کاتژمێرێکدا، بە توانای 13.8 ملیۆن سەرنشینی ساڵانە. هەروەها شەمەندەفەری دووەمیش تایبەت دەبێت بە بارو گواستنەوەی شمەك بە خێراییی 130_140كم لە یەك كاتژمێرو، بە نزیکەی 9 پارێزگادا تێدەپەڕێت و كۆی درێژیی ڕێگه‌كەیش دەگاتە 1190 كم([16]). ئەو پارێزگایانەیشی پێیدا دەڕوات، لە بەندەری فاوەوە دەستپێدەکات تا دەگاتە شاری بەسرە تا ناسریە، پاشان سەماوەو نەجەف بەرەو ڕۆژاوای شاری کەربەلا، پاشان دەچێتە ناوچەی ئەبوغرێب لە بەغدا، پاشان لەڕووی باکورەوە بۆ سامەڕا، پاشان بۆ تکریت، پاشان بێجی بۆ موسڵ، پاشان ڕۆژاوای نەینەوا تا سنوری سوریا لە شاری ڕەبیعە، پاشان لە سنوری عێراق و تورکیا کۆتایی دێت([17]). ئەوەیشی جێگەی سەرنجە هیچ لەم ڕێگه‌یانە هەرێمی كوردستانی تێدا نییە! لەمپەرەكانی بەردەم "ڕێگه‌ی پەرەپێدان"و ئەگەرەكانی سەركەوتن  لە کاتێکدا کەناڵی وشک و بەندەری گەورەی فاو دەرفەت بۆ عێراق دەڕەخسێنن کە پێگەی جیۆپۆلیتیکیی خۆی بەرزبکاتەوە، بەڵام تەحەددای ناوخۆیی وەک خراپ بەڕێوەبردن و دابەشبوونە سیاسییەكان و تەحەددا دەرەکییەكانی وەک کێبڕکێی وەبەرهێنان لەنێوان چین و ئەمریکا، ئاستەنگن لە بەردەم سەركەوتن([18]). لەسەر ئاستە ناوخۆیییەكەیش بەگوێرەی ئەو توێژینەوانەی كراون([19]) سەرکەوتنی پڕۆژەکە پەیوەستە بە کۆمەڵێک هۆکاری جیۆپۆلیتیکییەوە. ڕاستە دەرفەت هەیە بۆ ئێران کە لە ڕێگەی هێڵی ئاسنینێکەوە کە لە بەسرە تا سنورەکانی درێژدەبێتەوە، سود لەم پڕۆژەیە وەربگرێت، بەڵام ڕەنگە ئێران وەک زلهێزێکی ناوچەیی، هەست بکات کە لە ڕێگەی ڕێڕەوە نوێیەكەیەوە گۆشەگیر دەبێت. ئەگەریش سەرکردەکانی ئێران هەست بکەن کە بەرژەوەندییەکانی ئێران لە مەترسیدایە، دەتوانن لەڕێگەی نفوزی ئێران لە عێراق و کەنداو هەوڵی تێکدانی پڕۆژەکە بدەن. هەر لەم نێوه‌یشدا هەندێك پەرلەمانتاری شیعە نیگەرانی و دڵەخورتێی ئەوەیان هەیە توركیا زیاتر كەڵك لە پڕۆژەكە وەربگرێت و، باس لەوە دەكەن "کەناڵی وشک سودێکی کەم بە عێراق دەگەیەنێت"، كە بەپێی پێشبینیی ئەوان ڕێژەكەی 25% زیاتر نابێت([20]). بەهۆی ئەوەیشی پێشبینی دەکرێت فاو پێش "بەندەری جەبەل عەلی"ی دوبەی بکەوێت- کە لە ئێستادا گەورەترین بەندەری کۆنتێنەرە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا-، ئه‌گه‌ری ڕێگریی ئیماراتییەكان دور نییە. لەسەر ئاستی ناوخۆش ئەو ناسەقامگیرییە سیاسی و تەناهییەی لە عێراق هەیە، ڕەنگە پڕۆژەکە بخاتە مەترسییەوە. هەرچەندیشە ئێستا دۆخی ئەمنی، ئۆقرەییی زیاتری بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام هێشتا داعش چالاكیی هەیە، پەكەكە لە ناوچەكەدا هەن كە نەیاری توركیان؛ جگە لەم گروپانە، ڕەنگە میلیشیاکانی لایەنگری ئێران بەربەست بخەنە بەردەم دروستکردنی ئەو ڕێگه‌یە بۆ ڕێگریکردن لە گەیشتن بە تورکیا، بەتایبەت كە کێبڕکێی نێوان ئێران و تورکیا لە باکوری عێراق لە موسڵ، تا دێت بەرەو هەڵکشان دەچێت.   پەیوەندیی پڕۆژەكە بە كوردستانەوە لەو نەخشە فەرمییانەی كە ڕاگەیەنراون، هەرێمی كوردستان لە دەرەوەی ڕێگه‌ی "کەناڵی وشک"ه‌ كە ڕێڕەوێکی گرنگە بۆ گواستنەوەی نەوت و غازی عێراق بۆ ئەوروپا؛ بەڵام بەگوێرەی دەرەنجامەكانی کۆنفڕانسی بەندەری فاوی گەورە کە لە کۆتاییی ساڵی ڕابردوودا لە بەسرە بەڕێوەچوو، "دەرفەتی پەیوەندیکردن لە ڕێگەی هەرێمی کوردستانەوە واقعیترە وەک لە ڕێگەی سوریا"، بەتایبەت كە لەو وڵاتە زیاتر لە گروپێكی باڵادەست لە باكوریدا هەن و بە دۆخێكی نائارامدا گوزەردەكات. لەگەڵ ئەوەیشدا بۆ ئەوەی ئەوروپا سود لە سەرچاوە وزەی عێراق وەربگرێت، سەرەتا دەبێت کێشە كەڵەكەبووەكانی نێوان حكومەتی ناوەندی لە بەغداو حكومەتی هەرێمی کوردستان چارەسەر بکرێن و لەم نێوه‌نده‌یشدا لێکنزیکبوونەوەی نێوان هەولێرو بەغدا دەبێتە هۆی ئەوەی عێراق لە ڕێگەی وەبەرهێنانەوە لە کوردستان بەرهەمهێنانی وزە زیاد بکات؛ چونكە ھەرێمی کوردستان یەدەگی سەلمێنراوی غازی زیاتر لە ٢٥ ترلیۆن پێ سێجایە. ئەمەیش یەکسانە بە ٢٠%ی کۆی یەدەگی سەلمێنراوی غاز لە عێراق؛ كەچی عێراق کە لە ئێستادا لەنێوان 30 بۆ 40%ی پێویستیی غازی خۆی لە ئێرانەوە هاوردە دەکات([21])، بە گوێرەی لێدوانەكانی سودانی ساڵانە زیاتر لە 7 ملیار دۆلار لە پای غاز دەداتە ئێران. كۆبەند گۆڕانكارییە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكانی ناوچەكە تیژو خێراو گەورەن، بەتایبەت پاش پەلكێشانی چین وەك زەبەلاحێكی ئابوریی گەورە بەرەو ناوچەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. عێراق بەهۆی پێگە جوگرافییەكەیەوە یەكێكە لەو وڵاتانەی لە هەوڵدایە لە ڕێگه‌ی كەناڵی وشكەوە ڕۆڵێكی گەورە لە كورتكردنەوەی ڕێگه‌ی بازرگانیی ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا بگێڕێت لە ڕێگه‌ی پەیوەستكردنی بەندەری فاو و لەوێیشەوە بۆ توركیاو دوایی بۆ ئەوروپا. ئەم پڕۆژەیە كە خاڵی سەركەوتنی زۆرەو لەمپەری زۆریشی لەبەردەمە، بەهەر هۆكارێكیش بووە پڕۆژەكە لە دیزاینە بەرایییەكانیدا هەرێمی كوردستانی هەڵاواردە كردووەو بۆ ئەوەی بە هەرێمدا گوزەر نەكات بە سوریادا دەڕوات. بەهۆی گرنگیی ڕێگه‌كەو بەهۆی ئەوەی سەدەی داهاتوو پێگەی نەوت ڕوو لە لاوازییەو سەردەم سەردەمی غازو ڕێگه بازرگانییەكانە، پێویستە هەرێمی كوردستان لەسەر هەموو ئاستەكان كار بكات بۆ ئەوەی ببێتە بەشێك لەم پڕۆژە گەورەیە؛ بەو پێیەی تێپەڕین بە خاكی هەرێمدا ئاسانترو ڕەخساوترە بە بەراورد بەوەی ڕێگه‌كە لە سوریاوە بچێتە ناو توركیا. ئەركی دەسەڵاتدارانی هەرێمە دەرفەتی نزیكبوونەوەی هەولێرو بەغدا بقۆزنەوە بۆ دڵنیاییدان بە عێراق و توركیاو، بە هەر جۆرێك بووە نەهێڵن هەرێم لەو دەرفەتە بێبەش ببێت؛ ئەگەرنا وەك گیرفانێكی فەرامۆشكراوی لێدێت لە عێراق، بەتایبەت پاش ئەوەی بە بڕیاری دادگه‌ی فیدراڵی و دادگه‌ی بازرگانیی نێودەوڵەتی لە پاریس، كارتی فرۆشتنی نەوتی بەسەربەخۆ لەدەستدا. ([1])  https://bit.ly/2RQjL03 ([2])  https://bit.ly/3zwTwQj ([3])  https://bit.ly/40QkFKk ([4]) https://bit.ly/415hKx1 ([5]) https://bit.ly/415hKx1 ([6])  https://bit.ly/3zwTwQj ([7])  https://bit.ly/3GiQ93w ([8])  https://bit.ly/3ZF2KVj ([9])  https://bit.ly/40IeJCW ([10])  https://bit.ly/3zhNVx5 ([11])  https://bit.ly/439YtvU ([12])  https://bit.ly/43a1QTA ([13])  https://bit.ly/3zhNVx5 ([14])  https://bit.ly/3GiQ93w ([15]) https://bit.ly/3nR4D4g ([16])  https://bit.ly/3K8OP4h ([17])  https://bit.ly/40ZM2B6 ([18])  https://bit.ly/3zhNVx5 ([19])  https://bit.ly/3zhNVx5 ([20])  https://bit.ly/3zzBwVG ([21])  https://bit.ly/3zhNVx5 ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ (خانه‌ی هزری كوردستان) وه‌رگیراوه‌

                  ئاسۆ حاجی رێککەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا، وەڵامی کۆمەڵێک پرسیاری دایەوە و کۆمەڵێک گومانی ڕەواندەوە، کە بۆ ماوەی دە ساڵە، بە مەبەستی دژایەتی کردنی قەوارەی دەستوری کوردستان، کراوەتە بەشێکی کاریگەری گوتار و ئەجێندای میدیایی، لە هەموویان گرنگتر وەڵامی ئەو سێ پرسیارە درایەوە و لە رێگەیەوە رووی راستەقینەی ئەو لایەنە سیاسیە پتر ئاشکرا بوو کە میدیای فەرمی و سێبەری خۆی بەو ئاراستەیە هاندەدا. یەکەم، ئاشکرا بوو، کە رێککەوتنی پەنجا ساڵەی نێوان هەرێمی کوردستان و تورکیا لە فرۆشتنی پێشوەختەی نەوت بە تورکیا و کۆنتڕۆلکردنی نەوت و سامانی سروشتی کوردستان لەلایەن تورکیاوە تەنها درۆییەکی میدیایی بوو، کە لایەنێکی سیاسی بۆ بەرژەوەندی و لە ژێر کاریگەری ئەجێنداییەکی ئیقلیمی کردبوویە بەشێک لە کارنامەی خۆی لە دژایەتی کردنی قەوارەی دەستوری و سیاسی کوردستان. دووەم، بە گوێرەی بڕیارەکەی دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس ئەوە سەلمێندرا، کە دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان تەواو دەستوریە. چونکە ئەو دادگایە بە پشت بەستن بە رێکەوتنێکی پەنجا ساڵ پێش ئێستا (١٩٧٣) بە بۆڕی  تایبەت بە بۆڕی نەوتی عێڕاق تورکیا بڕیارەکەی داوە، نەک بە پشت بەستن بە مادە و بڕگەکانی دەستوری هەمیشەیی عێڕاقی فیدڕال. سێیەم، کە دەگوترا حکومەتی کوردستان نایەوێت لەگەڵ بەغدا پێک بێت راست نەبوو، حکومەتی هەرێمی کوردستان هەمیشە خوازیاری رێککەوتن بووە، بەڵام حکومەتەکانی عێڕاق، لە جیاتی رێکەوتن فشاریان دەکرد کوردستان رادەست کردن قبوڵبکات، بۆ ئەو کارەش هەموو کارتێکیان بەکارهێنا، لە تەنازولکردن بۆ وڵاتانی ئیقلیمی بە تایبەتی تورکیا، لە هەموارکردنەوەی رێککەوتنی مافی سنووربەزاندن لەلایەن تورکیاوە، وەک حکومەتی تورکیا دەیەوێت، لە سەردەمی مالیکی و دواتریش عەبادی دا. هەروەها پاڵپشتی کردنی لایەنێکی کوردستانی لەلایەن هێزە سیاسییە شیعەکانەوە بە تایبەتی ئەوانی سەر بە ئێرانن، بۆ ئەوەی لە ناوخۆدا هەرێمی کوردستان بێهێز بکەن، تا لە ئەنجامدا ناچاری خۆڕادەست کردنی بکەن.

د. كامەران مەنتك ئەوەی كۆنگرە رۆژنامەوانییەكەی سەرۆك وەزیرانی ئێراق و سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستانی دیبێت، دەربارەی تەسلیمكردنەوەی نەوت بە بەغدا، بەئاسانی ئاماژەی سەركەوتنی لە روخساری سەرۆك وەزیرانی ئێراق و ئاماژەی شكست و دڵەڕاوكێیەكی قوڵی لە روخساری سەرۆكی حكومەتی هەرێم دەخوێندەوە، تەنیا لە ماوەی دوو خولەك پەنجا چركەدا، سەرۆك وەزیرانی هەرێم هەشتجار سوپاسی ئەملاو ئەولای كرد، لەوانە سێ سوپاسیان بۆ جەنابی سەرۆك وەزیرانی ئێراق بوو، بەپێچەوانەی ئەمە سەرۆك وەزیرانی ئێراق زۆر دیپلۆماسیانە قسەی خۆی كردو راستەوخۆ كەركوكی لە هەرێمی كوردستان جیاكردەوە. ئەو دڵەڕاوكێیەی سەرۆكی حكومەت نیشانەی ئەو شكستە گەورەیە بوو، كە دوچاری هات، ئەو پەرداخە ژەهر بوو، كە لەژێر فشاری گرتنەوەی بۆرییە نەوتەكانی هەرێم بۆ توركیا خواردییەوە. وەك هەموو جارێكیش هەمدیس ئەو شكستەیان بە سەركەوتن فرۆشتەوە خەڵكی كوردستان، ئەو هەنگاوە پڕ شەرمەزارییەی ئەو رێككەوتنامەیە، كە لەڕاستیدا رێككەوتنامە نەبوو ملكەچكردننامە بوو بۆ فشارەكانی بەغدا، وەك دەستكەوتێكی نیشتمانی و نەتەوەیی لەقەڵەم دا، كە لەڕاستیدا سەرەتای قۆناغێكی نوێیەو حكومەتی ئێراق بەوەندە ناوەستێت و بەردەوام دەبێت لە زیادكردنی فشارەكانی بۆسەر هەرێم، هەرێمیش لە دۆخێكدایە جگە لە تەنازولكردن هیچ رێگەیەكی تری لەبەردەمدا نەماوەتەوە. سەرباری ئەو ملكەچكردننامەیە دەرفەتی جێبەجێكردنی ئەو ئەو بەناو رێككەوتنامەیە زۆر لاوازە، شەڕی راستەقینە رۆژی پێنج شەممە، كە بڕیارە یەكەم خوێندەوە بۆ پرۆژەیاسای بوجەی ئێراق بخوێنرێتەوە، دەستپێدەكات، لەوێوە هێزە ناسیونالیستەكانی ئێراق، لەپەنای ئازادی و سەربەخۆیی پەرلەمانتارەكانیانەوە شەڕی كورد دەكەن، ئەوان دڵیان بەو ملكەچبوونەی هەولێر ئاو ناخواتەوە دەیانەوێت چەقۆكە تا سەر ئێسقانی شۆڕ بكەنەوە، زۆر بابەتی تر ماوە، كە حكومەتی بەغدا شەڕی لەسەر بكات، بۆیە دەستپێكردنەوەی هەناردەكرنەوەی نەوتیش رەنگ بێت بەو ئاسانییە نەبێت وەك ئاماژەی بۆ دەكەن، بەڵكو ئەو بابەتە ماوەیەكی درێژتر دەخایەنێت، لەبەرئەوەی دەیانەوێت هەرێم ناچار بكەن تەنازولاتی گەورەتر پێشكەش بكات، بۆیە ئەو ملكەچكردنەی ئەمڕۆی هەرێم، سەرەتای زنجیرە ملكەچكردنێكی ترە، كە هەموویشی لەسەر حیسابی بەرژەوەندییە نەتەوەیی و بنەڕەتییەكانی كوردە. دوای نزیكەی سەد ساڵ لەشەڕی بەغدا ئێستا بە شانازییەوە، بەرەو باوەشی بەغدا دەگەڕێنەوە، چۆن شەڕكردن لەگەڵ بەغدایان بە كوردایەتی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی كوردی پێناسە دەكرد، بەهەمان شێوە خۆهاویشتنەوە بۆ باوەشی بەغداش، بە قۆناغێكی تر لە سەركەوتنی نیشتمانی و سەرەتایەكی نوێ بۆ كوردایەتی لە قەڵەم دەدەن، لە هەمووش ناخۆشتر، وایان لە خەڵكی كوردستان كردووە، بەخۆشحاڵییەوە پێشوازی لە بەغدا بكات و بە فریادڕەسی لەقەڵەم بدات، ئەو بەغدایەی بە سەدان هەزار رۆڵەی كورد لەشەڕی ئەودا كرایە قوربانی!.

هەندرێن شێخ راغب كاتی خۆی وتارێكم نوسی، باسی ئەوەم كردبوو، ئەگەر لەنێوان بۆمبی ئەتۆمی‌و دیموكراسی داوا لە هەرێمی كوردستان بكەن كامەیانت دەوێت؟ ئەوا بێ دوو دڵی دیموكراسی وەڵامە راستەكەیە. بۆچی گرنگە هەرێمی كوردستان دیموكراسی بێت؟ مەبەستمان چیە كە دەڵێین دیموكراسی لە بۆمبی ئەتۆمی گرنگترە بۆ هەرێمی كوردستان؟ بە سادەیی ئەمەیە:  لە دیموكراسیدا ئەم رق و كینەو دوژمنایەتیەی نێوان هێزە سیاسیەكان نامێنێت و ركابەری هەڵبژاردن دەبن‌و هەرچی ناكۆكی و شەڕ هەیە لەناو سندوقی هەڵبژاردن یەكلایی دەكرێتەوە. واتە خاڵی كۆتایی هەیە بۆ تەواو بوونی دوژمنایەتی و رقەبەرایەتی. لەوێ كێ دەرچوو دەبێتە ئەمینداری ئەم هەرێمە بۆ ماوەی شەرعی و یاسایی دیاریكراو كە چوار ساڵە.  لە دیموكراسیدا ئەوەی لە نەوت و غازو سنورەكان و داهاتی شارەكان ناوخۆ دەستمان دەكەوێت، دەچێتە بەردەم فراكسیۆنەكانی پەرلەمان، ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات ئاگاداری وەصڵەكان دەبن؟ ئەمەش بناغەی ئابوری نیشتمانیەو شەفافیەتە. بابەتی گەندەڵی و تەخشان و پەخشان نامێنێت. چونكە چاودێری یاسایی‌و دەستوری لەسەر داهات وخەرجییەكان هەیە. هێزی پێشمەرگەو ئاسایش و دژە تیرۆرو پۆلیس ، یاساو رێسای شەفافی خۆیان هەیەو لەچنگ حیزب و شەخس نین‌و پەرلەمان چاودێرە بەسەریانەوە، ساڵانە لەناو بودجەی حكومەت بە شەفافی بۆ وەزارەتی بەرگری(پێشمەرگە) داهات و خەرجیەكان دادەنرێت و تەواوی دەزگا ئەمنیەكان بە پێی پێوەرەكانی خۆیان لەروی دەستوری و یاسایی بەرێوەدەچن و كاری ئەمنی خۆیان دەكەن. لەكوێش بۆ روداوێك یان كارەسات و شەڕو جەنگێك پێویست بوو، بەرپرسەكانیان دێنە پەرلەمان و بەردەم رای گشتی. بینیمان لە گەرمەی شەڕی داعش پەرلەمانی عێراق وەزیری بەرگری حكومەتی عێراقی لاداو گۆڕی. ئەمە هێزە بۆ دەوڵەت. لەدیموكراسیدا دەستەو دامەزراوەكانی بواری گەندەڵی و مافەكان و ئازادییە گشتیەكان و بەهاكان بەهێزن و كاری خۆیان ئەنجام دەدەن. نە كەس لەخۆیەوە تۆمەتبار دەكەن و پڕوپاگەندەی بۆ دەكەن ، نەكەسی تۆمەتباریش بێ ماف دەبێت، پارێزەرو قسەی خۆی هەیەو بەرگری لەخۆی دەكات، واتە دەزگاكانی راگەیاندن، مافی مرۆڤ، دەست پاكی، مالیە، كۆمەڵی مەدەنی، بە ئاشكرایی و رون و راشكاو كاری خۆیان دەكەن، بەبێ ئەوەی لەخۆیانەوە نەكەس تۆمەتبار بكەن و نەحیزبایەتیش بكەن، بەڵكو یاساو رێساكانی خۆیان هەیە، بەڵام ئێستا حیزبایەتی رۆڵی گەورەی لەناو راگەیاندن و ئەم دەستەو دامەزراوانەی دژە گەندەڵی و مافی مرۆڤ و مەدەنی و هەیە، ئەمەش خەتای ئەوان نیە، بەڵكو نەبوونی دیموكراسی ئەم واقیعە فەرز دەكات.  لەدیموكراسیدا هەموو رێكخراوەكانی دنیا بەرگریت لێ دەكەن، لە راپۆرتی ساڵانەی خۆیان، باسی ئازادی را دەربڕین‌و مافی مرۆڤ و ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات و شەفافیەت و خزمەتگوزاریەكان و پەروەردەو تەندروستی و پڕۆژەكانت دەكەن، ئەمەش وا دەكات جیهان دۆستت بێت و دنیا بەرگریت لێ بكات. نمونە ئیسرائیل؟.  لە دیموكراسیدا دەزگا نیشتمانیەكان بەشكۆترن، لە دەزگا حیزبی و شەخسیەكان، دەزگا نیشتمانیەكان رۆڵی كارای خۆیان دەگێڕن لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندو دراوسێەكان و هەر رێكەوتن و گفتوگۆو كێشەیەك هەبێت دێتە ناو پەرلەمان و رای گشتی و میللەت دەزانێت چی دەگوزەرێ؟ بۆیە حكومەت و میللەت لە دیموكراسیدا لە پشتی یەكترن. لەدیموكراسیدا مرۆڤ خاوەنی بۆچون و راو ئازادی خۆیەتی، ئەمەش كۆمەڵگایەكی مەدەنی و بەهێزو چاو كراوەو ئازاد دروست دەكات، بەڵام ئەگەر دیموكراسی نەبوو ترس هەیە، ترسیش لادان دروست دەكات، مرۆڤ ئەگەر هەستی بە ترس كرد، یان دەبێتە تلیاك خۆرو یاخی لەهەموو شتێك، یان نیشتمان جێ دەهێڵێت، یان وزەو توانای لەناو هەناوی خۆیدا دەخنكێت و مرۆڤێكی ناكارای لێ دەردەچێت، ئەمەش زیانێكی زۆر گەورەیە بۆ ئەم كۆمەڵگایە، چونكە توانای مرۆیی بەردی بناغەی سەركەوتنە گەورەكانە.  پێویستە هەرێمی كوردستان لەروی سیاسیەوە بەرەو ئەزمونی فنلەنداو دانیمارك و نەرویج بڕوات، نەك شاریقەو دەوحەو دوبەی‌و ئەبو زەبی‌و ریاز؟؟. لەروەكانی ترەوە لەروی كۆمەڵایەتی‌و ئاینی و ئابوری و فەرهەنگی ئەوا تایبەتمەندی خۆت هەیە، بەلام لەروی سیستەمی سیاسیەوە تكایە وەك فنلەنداو جنێف و بازل بن نەك دەوحەو ریاز؟.  ئەگەر بەم شێوەیە بێت كە لەم وتارە باسم كرد، تۆی خوێنەر بۆ هەرێمی كوردستان بۆمبی ئەتۆمیت پێ باشە یان دەسەڵاتێكی دیموكراسی؟.

گوڵاڵه‌ سدیق پرسی دەرهێنانی نەوت و فرۆشتنی نەوت و شیرینی نەوت و بەرهەمەکانی نەوت و پارەی نەوت، ئەو مۆتەکەیە بوەتە بەڵا بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان. گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان، یەکێکە لە سەیرترین جۆری گرێبەست کە هەر وڵاتێک لەگەڵ کۆمپانیایەکی بیانی بیکات، بەشێوەیەک لە گرێبەستەکانی هەرێمی کوردستان (بەقەولی بەرپرسان) زۆرترین پارەی فرۆشتن دەگەڕایەوە بۆ کۆمپانیاکان، حکومەتی هەرێم لە سایەی فرۆشتنی نەوتەوە (بەقەولی خۆیان) بەقەرزاری لێی دەرچون، ئەمە جگە لەو هەمو پاشەکەوتی موچە لە کابینەی پێشوو لێبڕینی موچە لەسەردەستی ئەم کابینەیەدا! لەئێستادا، بەدیاریکراوی دوای بڕیارەکەی دادگای پاریس دۆخێک هاتوەتە ئاراوە، حکومەتی هەرێمی ناچارکردوە لەڕێی کۆمپانیای سۆمۆوە نەوتی هەرێمی کوردستان بفرۆشرێت، ئەم بڕیارە تاڕادەیەک دڵخۆشی و گەشبینی لای تاکی کورد دروستکردوە بەوهیوایەی ئاوێک بکرێت بە ئاگری گرێبەستی پەنجا ساڵی و فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت! بەڵام، ئەوەی جێی دڵەڕاوکەو نیگەرانییە لەکاتی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان لەڕێی سۆمۆوە، پارەی نەوتەکە دەچێتە ژێر دەستی کێ؟ تەنها یەک کەسە یان وەزارەتی دارایی؟ ئایا دەستەکە ئەمینە؟ ئایا دەستەکە دادپەروەرە یان بەپێی مەزاج کاردەکات؟ وە چەندین پرسیاری تریش! پێشتر، کاتێک نەوت سەربەخۆ دەفرۆشرا، پارەی گەڕاوە ڕاستەوخۆ نەدەگەڕایەوە وەزارەتی دارایی، بەڵکو هەر کابینەو دەچووە ئەو بانکەی سەر بە سەرۆکی حکومەتی هەرێم بوو، لەکاتێکدا کارە ڕاستەکە ئەوەبوو ڕاستەوخۆ داهاتی نەوت بچێتە هەژماری بانکی وەزارەتی داراییەوە، پاشان بەکاربهێنرایە بۆ موچەو ئاوەدانی ناوچەکان بەبێ جیاوازی! بەپێی ئەو ئەزمونە تاڵەی هەمانە لەگەڵ نەوت و پارەی نەوت، ئەگەر پاش فرۆشتنی نەوت لەڕێی سۆمۆوە هەژماری بانکی بۆ داهاتەکەی کرایەوە، هەڵەیەکی گەورەیە ئەگەر ئەو هەژمارە بانکییە بەناوی وەزارەتی داراییەوە نەبێت و بەشێوەیەکی ڕەهایی لەژێر کۆنترۆڵ و مامەڵەی ئەو وەزارەتە نەبێت. وە ئەگەر وەک پێشوو پارەی نەوت بگەڕێتەوە ئەو بانکە ئەهلیانەی کە سەر بە سەرۆکی حکومەتە، ئەوە دیسان پارەی نەوت بەپێی مەزاجی تاکە کەسی دەدرێت بە وەزارەتی دارایی، ئەمەش نەک چارەسەری گرفتی موچە ناکات، بەڵکو دوبارە نادادپەروەرییەکی زۆرترو گەورەتر دەبینین کە لەپاش گەڕانەوەی داهاتی نەوت توشی ناوچەکانی سلێمانی و گەرمیان و ڕاپەڕین و هەڵەبجە دەبێت، چونکە بەفرۆشتنی نەوت لەڕێی سۆمۆوە داهاتی نەوتی هەرێم بەڕێژەیەکی بەرچاو زیاد دەکات، بەهۆی گەڕانەوەی سەرجەم داهاتی نەوت 100% بۆ حکومەتی هەرێم لەلایەک، وە حکومەتی هەرێم ناچار نابێت نەوت بەنرخی 12 دۆلار کەمتر بفرۆشێت لەلایەکی تر. پێویستە هێزو لایەنەکانی دەرەوەی پارتی دیموکرات (بەو پێیەی بەڕەهایی پرسی نەوت لای پارتییە) هەر لەئێستاوە لە مەترسی بارودۆخەکە تێبگەن و دەستپێشخەری بکەن بۆ ڕێگرتن لە ڕوودانی هەر ئەگەرێکی نەخوازراو کە مەبەستی بێت زیاتر ئەم پرسە لەبەرژەوەندی خۆی بەکاربهێنێت، ئەویش بە دانانی هەژماری بانکی بەناوی وەزارەتی داراییەوە و لەژێر چاودێری دەستەی دەستپاکی و داواکردنی پرسی بودجەو ناردنی بۆ پەرلەمان کە دادپەروەری تەواوی تێدا ڕەچاوبکرێت بۆ پەرەپێدانی پارێزگاکان. ئەگەر هاتو ئەمە جێبەجێ نەکرا یان هەستکرا نیەتێک نیە بۆ جێبەجێکردنی، ئەوا پێویستە بە مەمنونییەوە بگەڕێینەوە بۆ سەردەمی 43% به‌ 57%. 

  بەیار عومەر عەبدوڵا ڕەوانەکردنی (نەوتی هەرێم) لەژێر چاودێری و سەرپەرشتی (عێراق)دا، جێی خۆشحاڵیە؛ تەنها ئەوانە نیگەرانن کە بەرژەوەندیان لەگەڵ (پارتی) دا هەیە و بە پارەی نەوت کۆمەک دەکرێن. هاوکات ئەوانە بێزارن کەهێشتا فریوی بازرگانەکانی کوردایەتی کاریگەری و سحری ماوە لەسەریان. ئەم بڕیارە دەشێت زەمینەی عەدالەت و خۆشگوزەرانی بخوڵقێنێت، بەڵام ئایا لە وردەکاری ڕێکەوتنەکەدا، پارتی دەهێڵێت لە بەرژەوەندی خەڵک وەرچەرخێت؟! لاوازی حکومەتەکەی سودانی و دژایەتی سەدر و فشاری ئەمریکا لەلایەک و زۆری ژمارەی کورسیەکانی پارتی لە لایەکی تر، سودانی ناچار کردوە هەوڵی ڕازیکردنیان بدات بۆ مانەوەی حکومەتەکەی. ئینگلیزەکان دەڵێن (شەیتان لە وردەکاریدایە). لە وردەکاری هەر ڕێکەوتنێکدا دەکرێت کۆمەڵێک خاڵ جێی بکرێتەوە، کە لە قازانجی گروپێک بێت و بەرژەوەندی گشتی تێدا پێشێل بکرێت. پارتی دەمێکە ئاگاداری پیلانێکی لەو جۆرەیە و خۆی بۆ ئامادە کردوە و ڕازی بووە نەوتەکە لەژێر چاودێری (عێراق)دا بفرۆشرێت، بەو مەرجەی ١-بەغدا (١٢.٦٪ی بودجەی عێراق) بدات بە (حکومەتی هەرێم)، کە ڕەنگە زیاتر بێت لەو داهاتەی حکومەتی هەرێم لە فرۆشتنی ڕاستەوخۆی نەوتەوە دەستی ئەکەوێت. حکومەتی عێراقیش ڕازی بووە لە پێناوی دەرهێنانی مەلەفی نەوت لەژێر دەستی حکومەتی هەرێم. هاوکات بڕیارە پارەی قەرزی کۆمپانیاکان لەو بودجەیە دەربکرێت؛ ڕێکەوتن و قەرزەکان لە نێوان وەزارەتی سامانە سروشتیەکان و هەندێک کۆمپانیادا کراوە، کە هیچ شەفافیەت و چاودێریەکی تیێدا نیە. پێدەچێت پارتی پشکی هەبێت لەو پارانەی بە ناوی قەرزەوە لە بودجەی گشتی، مانگانە دەچێت بۆ کۆمپانیاکانی نەوت. سەرباری ئەوانە، بڕیارە پارەکە بچێتە بانکێک لە ئیمارات کە پارتی و بنەماڵە پەیوەندیەکی پتەویان هەیە لەگەڵیاندا، بۆ ئەوەی ئەگەر کێشەیەک لە ئایندەدا ڕویدا لە نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراقدا؛ ئیمارات بە ئاسانی پارەکانیان بداتەوە. ٢-پارتی داوای لە حکومەتی عێراق کردوە، کە بودجەکەی دەینێرن، لەژێر (هەژمونی سەرۆکی حکومەتی هەرێم)دا بێت؛ بۆ ئەوەی وەکو جاران (پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕین)ی لێ بێبەش بکەن. بە واتایەکی تر، پارتی لە بۆسەدایە بۆ ئەم دەڤەرە و ڕازی نیە، کە (٥٧٪ ی پارەکە بچێت بۆ زۆنی زەرد و ٤٣٪ی بێت بۆ زۆنی سەوز). مەبەستیانە هەموو پارەکە بچێتە ژێردەستی سەرۆکی حکومەت و ئەویش بە ویستی خۆی مامەڵەی پێوەبکات و ستەم لەم دەڤەرە بکات. لە زەمانی بریمەرەوە، بڕیار دراوە، کە بانکی ناوەندی عێراق جگە لە بەغداد، چوار لق بکاتەوە لە (بەسرە، موسڵ، هەولێر و سلێمانی). لقەکانی بانکەکە دەمێکە لە سێ شارەکەی تر کراوەتەوە؛ بەڵام (حکومەتی هەرێم) ڕێگە نادات لە (سلێمانی) بکرێتەوە، بۆ ئەوەی پارەی ئەم سنورەش بچێتەوە ژێر دەستی پارتی لە هەولێر و دەستی بەسەردا بگرن و موچە و بودجە نەنێرن یان دوای بخەن، بۆ پەکخستنی ئابوری ئەم دەڤەرە. ٣-ڕاستە پارتی ڕازیبووە نەوتەکە لە ڕێی عێراقەوە بڕوات، بەڵام بیرە نەوتیەکان و بۆریەکانی گواستنەوەی لەژێر دەستی خۆیاندایە و داواکارن مانگانە حکومەتی عێراق (پارەی گواستنەوەی نەوتەکە بدات بە کۆمپانیای کار)، کەهی خۆیانە. خواستی پارتی ئەوەیە گازەکەش بە بۆری بە سنوری ئەواندا بچێت بۆ تورکیا؛ بۆ ئەوەی هەم کرێی گواستنەوەی وەرگرن، هەم دڵی تورکیا ڕازی بکەن، هەم هەر کاتێک ویستیان وەکو کارتی فشار بۆ سزادانی ئەم سنورە، ڕێبگرن لە ناردنی. ئەگەر ئەم دەڤەرە فریای خۆی نەکەوێت، ڕەنگە هەمان سیناریۆی سزادانەکان بەردەوام بێت، و وەکو زەمەنی ئابوری سەربەخۆ، توشی نسکۆ و نشێوێکی تر ببینەوە. بۆ چارەسەری ئەم بارودۆخە، یەکێک لە بژاردەکان ئەوەیە، کە لە یاسای موازەنەی عێراقدا، هەرێمی کوردستان لە یەک (حەقل) بازنەوە بکرێت بە دوو بازنە و پارە بۆ دوو زۆنەکە بەجیا بێت بۆ ئەوەی هیچ لایەک نەتوانێت زوڵم لە لاکەی تر بکات. یان هەر پارێزگایەکی هەرێم لە یاسای موازەنەی عێراقدا وەکو بازنەیەک مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت و بەجیا موچە و بودجەی بۆ بێت. ڕێگاکەی تریان، کاراکردنەوەی (پرۆژەی بەهەرێمکردنی پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕینە). لەو ڕێیەوە (٤٣٪ ی ئەو پارەیەی لە بەغداوە دێت)، ڕاستەوخۆ بێت بۆ ئەم زۆنە بۆ موچە و بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاکان. بەم شێوەیە ڕزگارمان دەبێت لە چەوساندنەوە و هیچ حزبێک ناتوانێت لە پایتەختەوە ئەم دەڤەرە توشی برسێتی و هەڵدێر بکات.

سەروەت هەڵەبجەیی لەم ماوەیەدا جموجوڵێکی نوێی دیپلۆماسیی ئێران لە ئاستی ناوچەکە بینراوە. بە نێوەندگێڕیی چین ڕێکەوتنی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لە گەڵ سعوودیە واژۆ کرد، لە گەڵ ئیمارات ئەگەرچی پەیوەندییەکانی بەردەوام بووە بەڵام بە سەردانەکەی عەلی شەمخانی سکرتێری ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتمانی ئێران لێک تێگەیشتنی نوێ لە نێوان هەر دوو وڵات هاتووەتە ئاراوە، بە هەمان شێوە لە گەڵ بەحرەین بەرەو ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان دەڕوات، لە گەڵ میسر هەندێک پەیام ئاڵوگۆڕ کراوە، لە گەڵ عێراق ڕێکەوتنی ئەمنیی واژۆ کردووە. لە گەڵ ئەمانەش پەیوەندییەکانی لە گەڵ هەر دوو وڵاتی عەمان و قەتەر پتەوتر کردووە، ئەو دوو وڵاتە بە وڵاتانی نێوەندگێڕ لە دۆسیەی ئەتۆمی ئێران هەژمار دەکرێن. وەزیرانی دەرەوەی ئەو دوو وڵاتە بەردەوام لە سەر ئاڵوگۆڕکردنی پەیام لە نێوان تاران و وڵاتانی ڕۆژئاوا لە گەڵ هاوتا ئێرانییەکەیان لە پەیوەندیدا بوون. ئێران لە پاش خۆپێشاندان و ناڕەزایەتییە ناوخۆییەکان بە ئاراستەی سفرکردنەوەی کێشەکانی لە گەڵ وڵاتانی ناوچەکە هەنگاو دەنێت، لە گەڵ وڵاتانی عەرەبی تا ڕادەیەک سەرکەوتوو بووە بەڵام دۆسیەی قەوقازی لە گەڵ کۆماری ئازەربایجان بە ئاڵۆزی ماوەتەوە. سیاسەتە نوێکەی ئێران لە ئاستی ناوچەکە بۆ پشتگیری چارەسەرکردنی دۆسیەی ئەتۆمییە لە گەڵ ئەمریکا و وڵاتانی ڕۆژئاوا بەڵام ئەمریکا بە ڕاشکاوانە ڕایگەیاندووە کە ئەم دۆسیەیە لە ڕیزی ئەولەویاتیدا نییە. ئەمریکا پێی وایە کە ناڕەزایەتییە ناوخۆییەکانی ڕابردووی ئێران لە ئەنجامی کاریگەری سزا و گەمارۆکان بووە و هیوادارە ئەم کاریگەرییە لە داهاتوودا زیاتر ببێت. لە لایەکی دیکەوە دۆسیەی پێدانی درۆنی ئێرانی بە ڕووسیا و بەکارهێنانی لە شەڕی ئۆکراینا کەشێکی نەرێنیی لای وڵاتانی ئەورووپی و ئەمریکا درووست کردووە. ئەمریکا لە هەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی 2024 نزیک دەبێتەوە، جۆبایدن و دیموکراتەکان نایانەوێت لەم کاتەدا دەست بۆ ڕێکەوتنێکی نوێ یان زیندووکردنەوەی ڕێکەوتنەکەی پێشوو لە گەڵ ئێران ببەن. ڕەنگە هەر ڕێکەوتنێک لە گەڵ ئێران لە بەرژەوەندی کۆماریخوازەکان بێت و وەک بانگەشەیەک لە دژی دیموکراتەکان بەکاری بێنن. ئەمریکا دەیەوێت دۆسیەی ئەتۆمی ئێران لەم دۆخەی ئێستادا بمێنێتەوە و هەوڵ دەدات کە لە ڕێگای ڕێکەوتنێکی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی و ئێرانەوە چاودێرییەکان لە سەر دۆسیەی ئەتۆمی ئەم وڵاتە زیاتر بکرێت. ئەمە ئامانجی ئەمریکایە و دەستپێکردنەوەی دانوستانەکان ئەستەمە. ئەگەر ئەمریکا بۆ دانوستانەکان نەگەڕێتەوە دوو سیناریۆ لە بەردەم ئێراندا دەبێت، یەکەم ئەوەی کە لەم هەلومەرجەدا بمێنێتەوە، ئەمەش لە ڕووی ئابوری و داراییەوە ڕوبەڕوی دۆخێکی دژوارتری دەکاتەوە. دووەم ئەوەی کە کشانەوەی خۆی لە ڕێکەوتنی ئەتۆمی ڕابگەێنێت، لەم حاڵەتەشدا سزاکانی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ سەر ئێران دەگەڕێتەوە کە دیسانەوە ئەمەش دۆخی ئێران دژوارتر دەکات و ئاڵۆزییەکان لە گەڵ وڵاتانی ڕۆژئاوا زیاتر پەرە دەستێنێت. لە باشترین حاڵەتدا دەتوانین بڵێین کە چاودێرییەکانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی لە سەر چالاکییەکانی ئێران و سزا و گەمارۆکانی ئەمریکا بەردەوام دەبێت. ئەمە بژاردەی خوازراوی واشنتن و وڵاتانی ئەورووپییە و پێناچێت بیانەوێت بە ڕێکەوتنێکی نوێ و هەڵگرتنی گەمارۆکان، دۆخی ئابوری ئێران هەناسەیەک وەربگرێت.

سه‌لام عه‌بدوڵڵا له‌م چه‌ند رۆژه‌ی پێشووداو دوای بڕیاری دادگه‌ی ناوبژیوانی پاریس سه‌باره‌ت به‌ هه‌نارده‌كردنی نه‌وت و ڕاگرتنی هه‌نارده‌كردنی له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تی توركیا، لای هه‌ندێك كه‌س و لایه‌ن، به‌و حسابه‌ی دژی هه‌رێمی كوردستان بڕیاری داوه‌، به‌ چه‌ندین جۆرو شێواز له‌ تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و بگره‌ له‌سه‌ر لاپه‌ڕه‌ی هه‌ندێك له‌ رۆژنامه‌كانی ناوخۆش، زۆر به‌ خۆشحاڵی و سه‌رگه‌رمییه‌وه‌ پێشوازی لێكرا، كه‌ ئاستی ده‌ربڕین و هه‌ڵوێستیان گه‌لێك له‌ نه‌یارانی هه‌رێم له‌ به‌غدا زیاترو به‌جۆشتر بوو كه‌ مایه‌ی ڕامان و لێوردبوونه‌وه‌یه‌. ئێمه‌ له‌ هه‌ڵوێستی نه‌یارانمان له‌ به‌غدا حاڵی ده‌بین و له‌ هۆكارو پشته‌وه‌ی هۆكاره‌كانیش تێده‌گه‌ین، به‌ڵام ئه‌وه‌ی تا ڕاده‌یه‌ك مایه‌ی سه‌رسوڕمانه‌ بۆ دڵسۆزانی گه‌له‌كه‌مان و خاوه‌ن شه‌هیدان و تێكۆشه‌ران و قوربانیده‌رانی ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌، بۆ ئه‌مانه‌ به‌و ڕاده‌یه‌ دژی گه‌ل و خاك و ده‌ستكه‌وته‌كانی ئه‌م هه‌رێمه‌ن و ئایا به‌ داڕمان و نه‌مانی ئه‌م هه‌رێمه‌- كه‌ خه‌ونی ئه‌و ده‌روون نه‌خۆشانه‌یه‌- ئه‌وان چیان ده‌ستده‌كه‌وێت و له‌چی سوودمه‌ند ده‌بن. ئه‌گه‌ر ئه‌وانه‌، ئه‌مڕۆو له‌لایه‌ن نه‌یارانی هه‌رێمه‌وه‌ به‌ گه‌رمی پێشوازی و پشتیوانی ده‌كرێن ته‌نیا له‌به‌ر ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ نادڵسۆزو ناجوامێرانه‌یه‌ به‌رامبه‌ر گه‌له‌كه‌مان، ده‌بێ ئه‌و ڕاستییه‌ بزانن، گه‌ر نه‌هامه‌تییه‌ك تووشی هه‌رێم بێت، له‌پێش هه‌مووانه‌ ئه‌وانه‌ وه‌ك كاڵایه‌ی پیس تووڕ ده‌درێن و پشتگوێ ده‌خرێن و وه‌ك خیانه‌تكار پێناسه‌ ده‌كرێن. فه‌رموون له‌و رۆژه‌وه‌ی شاری كه‌ركووك له‌لایه‌ن به‌غداوه‌و به‌ یارمه‌تی هه‌ندێك ده‌ستی به‌سه‌رداگیرا، ئێستا چۆن مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ دانیشتوانی ڕه‌سه‌نی كورد ده‌كرێت و چۆن زمان و كلتووری له‌ناو ده‌برێت و چۆن- له‌ رژێمی پێشوو زیاتر- رۆژانه‌ ته‌عریب ده‌كرێت و خاكی باوباپیرانی داگیر ده‌كرێت. هه‌ر دوێنێ به‌رپرسێكی ئه‌مریكی رایگه‌یاندوه‌ كه‌ عێراق وتوركیای ئاگاداركردۆته‌وه‌ نه‌وت هه‌نارده‌ بكرێت، دوێنێش به‌رپرسێكی باڵای عێراق داوای له‌ توركیا كرد كه‌ مۆڵه‌تی هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان بدرێت. خۆشبه‌ختانه‌ ئه‌و بڕیاره‌ی دادگه‌ی ناوبژیوانی پاریس به‌و شێوه‌ نه‌بوو كه‌ ئه‌م جۆره‌ نموونانه‌ چاوه‌ڕێی بوون و بگره‌ به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ خواستی ئه‌وانه‌وه‌ له‌ كۆتاییدا له‌ به‌رژه‌وه‌ندی گه‌له‌كه‌مان ده‌بێت، چونكه‌ ئه‌و كارانه‌ی كراون هیچی ناده‌ستووری نه‌بووه‌، كه‌ ئه‌وه‌ش له‌ چه‌ند بڕگه‌یه‌كی بڕیاره‌كه‌دا به‌ ئاشكرا ده‌رده‌كه‌وێت و هه‌ر ئه‌وه‌شه‌ كه‌ ئێستا وتووێژ له‌گه‌ڵ به‌غدادا باشتر به‌ڕێوه‌ده‌چێت و هیوای ڕێكه‌وتنێك ده‌كرێ كه‌ هه‌ردوولا سوودمه‌ند بێ و ته‌نیا شه‌رمه‌زاریش بۆ نه‌یارانی ناوخۆ و نه‌فره‌ت ده‌مێنێته‌وه‌.  

ئەردەڵان عەبدوڵا کاتێ لاپەڕەکانی مێژووی کورد هەڵدەدەینەوە، کۆچ  و ئاوارەبوون بەشێكی گەورە لە مێژوومان داگیر دەکەن، بەڵام کۆڕەوی ساڵی 1991 تەواو جیاواز بوو، لە هەمانکاتیشدا بە یەکێک لە رووداوە گرنگەکانی مێژووی کورد دادەنرێت. ئەم کۆڕەوە، وەکو دێوەزمەیەک وابوو  لە دوای کۆمەڵێک خەونی سەوز و  جوانی خەڵکی کوردستان، کاتێک لە دژی یەکێک لە ستەمکارترین رژێمی ناوچەکە کە ئەویش رژێمی سەدام حسێن بوو، راپەرینێکی جەماوەری کرا، خەڵكی کوردستان بە کۆمەڵێک خەونی گەورەوە باوەشیان بۆ بەهارێکی سەوز و جوان کردەوە، بەو هیوایەی کۆتایی بە قۆناغی ناخۆش و  ترسناکی رژێمی سەدام بهێنێت، بەڵام لە پاشئەوەی ئەم رژێمە لە جەنگە دۆڕاوەکەیدا بەرامبەر بە هاوپەیمانان، هێزەکانی خۆی یەکخستەوە، وەکو گورگی هار بەربووە گیانی گەلانی عیراق، لە باشووردا قەسابخانەی گەورەی بۆ خەڵكی سیڤیلی عیراقی دروست کرد، مێژووی خوێناوی ئەم رژێمەش لە یادەوەریی خەڵكی کوردستاندا هەبوو، کیمیاباران کردن و ئەنفالیش، هەمیشە وەکو دێوەزمەیەک لەیادی خەڵكیدا بوو، بۆیە بڕیاری کۆچی بەکۆمەڵ درا، ئەوەش یەکەمجاربوو، بەشێکی زۆری خەڵكی شار و شارۆچکەکان لە ترسی سەرکوتکردنی رژێمێکی دکتاتۆری وا بەو جۆرە  وڵات بەجێبهێڵن.  ئەم کۆڕەوە راستە لە رووی ئازار و مەینەتییەکانەوە زۆر ناخۆشبوو، بەڵام وەکو دەڵێن لە پاش شەوەزەنگەوە خۆر هەڵدێت، ئەم کۆڕەوە بووە هۆی جووڵاندنی هەست و سۆزی جیهان بەتایبەتی لە خۆرئاوادا، بە هەوڵ و ماندووبونی کۆمەڵێک دۆستی کورد بەتایبەتی لە فەرەنسا و ئەمریکا، کە هاوکات بەرژەوەندیشیان لەوەدا بوو، ناوچەی دژە فڕین بۆ گەلی کورد دانرا، ئەمەش بووە هۆی لەدایکبوونی یەکەمین قەوارەی کوردی لە کوردستانی عیراقدا. لەمەشدا دوو دەوڵەت رۆڵی سەرەکییان هەبوو، فەرەنسا بە پلەی یەکەم، دوای ئەویش ئەمریکا. دواتریش لە هاوینی ساڵی 1991 دا دووبارە لە شارەکانی سلێمانی و هەولێر و دەوروبەری دووبارە راپەرین دروستبوویەوەو هەموو دەزگاکانی رژێمی بەعسیان راماڵی، رژێمیش لەبەر بوونی ناوچەی دژە فڕین نەیتوانی جارێکی تر هێزە سەربازیی و ئەمنییەکانی بگەڕێنێتەوە کوردستان. جێگەی ئاماژەیە لە راپەڕینی دووەمدا یەکێتی نیشتمانی کوردستان و هێزە چەپەکان، رۆڵی سەرەکییان هەبوو لەم راپەڕینەدا. بەداخەوە زۆرێک لە نەوەی نوی نازانن ئەم هەرێمە چۆن دروستبوو، هەربۆیە گرنگە بزانن بنەمای سەرەکی بوونی ئەو کۆڕەوە گرنگە و ئەو راپەڕینە بوو کە خەڵكی کردی لە دژی ئەو رژێمە بەتایبەتی راپەرینی دووەم، کە لە هاوینی ساڵی 1991 دا کرا. بەداخەوە ئێستا کەم باسی راپەرینی دووەم دەکرێت.  بەداخەوە ئێستا هەندێک مێژووی ئەم دەڤەرەیان لە بیرچۆتەوە کە چۆن دروستبووە، کاتێکیش ئەمریکا لە دوایین راپۆرتیدا رەخنەی توندی لە دەسەڵاتدارانی هەرێم گرتووە، ئەمەش ئاساییە چونکە ئەم دەسەڵاتەی هەرێم کەموکورتی زۆری هەیە، بەڵام ئەوەی ئاساییی نییە، ئەو کاردانەوە توندەی ئەندام و لایەنگرانی پارتی بوو.  پێشتر  گەلی کورد  لە جیهاندا وەکو قوربانی ناسراو بوو، بەڵام بەداخەوە ئەمڕۆ بەهۆی هەڵە و کەموکورتی دەسەڵاتی هەرێمەوە بەتایبەتی لە زۆنی زەرد، ئێستا رەخنەی توندمان ئاڕاستە دەکرێت، لەجیاتی ئەوەی بێین بە شێوازی ئیداریی و حوکمڕانی خۆماندا بچینەوە، پەلاماری ئەو دەستانە دەدەین کە رۆژگارێک هاوکارییان کردووین و لە ئەنفال و دووبارە کیمیابارانکردن و کۆڕەو رزگاریان کردین.

    هیوا سەید سەلیم                  دوا بەدوای بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس سەبارەت بە هەناردە کردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە رێگای تورکیاوە،  لە سالانی (٢٠١٤-٢٠١٨)، دەوڵەتی عێراق باسی لە قەرەبووکردنەوەی وڵاتەکەی دەکرد بە بڕی زیاتر لە (٣٠) ملیار دۆلار، بەڵام سەرەتا تورکیا ئامادەیی تێدا بوو کە تەنیا ملیارێک و ٤٠٠ ملیۆن دیار وەک قەرەبوو بداتەوە بە عێراق، دوای چەند رۆژ لە دەرچوونی بڕیارەکە ئێستا تورکیا قسەیەکی دیکە دەکات، بەوەی ئەویش لەبەرامبەر ئەو سەوداو مامەڵەیەی کە لەگەل هەرێمی کوردستان لەسەر کەرتی ووزە ئەنجامی داوە، کە ئێستا ئەو مامەڵەیە بەهۆی بڕیاری دادگا کۆسپی بۆ درووستکراوە، وە هەناردەکردنی نەوت وەستێنراوە، دەبێ تورکیا قەرەبوو بکرێتەوە. ئەمە و دەنگۆ ئەوە هەیە کە هێشتا کەیسی دیکە ماوە کە دادگا یەکلای بکاتەوە، بە تایبەت بۆ سالانی دوای ٢٠١٨.  فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان دوور لە هەژموونی حکومەتی عێراقی فیدرال ساڵانێکە قەیرانێکی گەورەی لە نێوان هەرێم  و بەغدا لێکەوتۆتە، بەشێوەیەک کە وەک کاردانەوەیەک لە بەرامبەر ئەو بڕیارەی هەرێمی کوردستان لە ساڵانی رابردوو بە جۆرەها شێواز بەغدا سزای هەرێمی کوردستانی داوە، لە نموونەی نەناردنی شایستەی دارایی لە چەند ساڵی رابردوودا. لێکەوتەکانی قەیرانی نێوان هەرێم و بەغدا، بە تایبەت دوای بڕیاری دادگای ناوبژیوانی فەرەنسا تا دێت باری سەرشانی هەرێمی کوردستان قورستر دەکات، بەشێوەیەک کە ئەگەر هەرێم و بەغدا زوو چارەسەری هەناردەکردنی نەوتی هەرێم نەکەون هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان بە تایبەت مووچەخوارانی هەرێمی کوردستان جارێکی دیکە دەکەونەوە ژێر باری سزادانی دواکەوتنی مووچە و تەنانەت بڕین و پاشەکەوتنی مووچەکانیاشیان، چونکە ٧٩٪ ئەو داهاتەی بۆ مووچە دابین دەکرا لە هەرێمی کوردستان لەو داهاتە بوو کە فرۆشتنی نەوتی هەرێم دەست دەکەوت.  ئەو مەترسیەی دواکەوتنی مووچە لە کاتێک دایە کە مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان چاوەڕوان بوون بە تێپەڕاندنی میزانیەی ٢٠٢٣ عێراق و رێکەوتنی هەرێم و بەغدا مووچە بڕاو و پاشەکەوتەکەی ساڵانی ڕابردوویان بۆ بگێڕدرێتەوە.  شایانی باسە، لە ساڵانی نێوان(٢٠١٦- ٢٠١٨) مووچە خۆرانی هەرێمی کوردستان زیاتر لە  ١٤ ملیار دیناریان کەوتۆتە لای حکومەتی هەرێمی کوردستان ( ٤ مووچەی تەواوی ساڵی ٢٠١٥، مووچەیەکی ساڵی ٢٠١٧، ٣ مووچەی ساڵی ٢٠١٨، هەروەها ٢٣ چارەگە مووچەی ساڵانی ٢٠١٦ و ٢٠١٧)   ئەگەرچی چەندین جار لە لایەن بەرپرسانی ئەو کابینەیەی حکومەتی هەرێمی کوردستان باس لەوە کراوە کە دەبێت بەغدا قەرەبووی مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان بکاتەوە. ئێستا پرسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان وەک دابەشکردنی (گەنمی خێری) لێهاتووە، هەر وڵاتەو داوای پشکی خۆی لە قەرەبووکردنەوە دەکات، هێشتان کۆمپانیا نەوتیەکانیش ماون.  لەم نێوانەدا نەک هەر کەس باس لە قەربەبوو کردنەوەی مووچە خۆرانی هەرێمی کوردستان ناکاتە، بگرە وەک ئاماژەمان پێدا وا بڕوات دەبێت مووجە خۆرانی هەرێمی کوردستان چاوەڕوانی هەواڵی ناخۆشتریش بکەن، ئەمەشیان قوڕێکی دیکە دەبێ بۆ مووچەخۆرانی هەرێم، لە نموونەی دواکەوتنی مووچە، یان لێبڕین و پاشەکەوت کردن کە رێگا چارەی تەنگەژە ئابووریەکانی هەرێمی کوردستان بوو لەم چەند ساڵە.  ئەو ترسە بێ هۆکار نیە، ٣٠ ملیار دۆلار قەرزی کەلەکەبووی جەند ساڵەی  سەر هەرێمی کوردستان، لە رابردووشدا قەرەبووکردنەوەی کۆمپانیای داناغاز بە بڕی زیاتر لە ملیارێک دۆلار، وە  دیار نەمانی داهاتی نەوتی لە بانگە مایەپووچەکانی لوبنان، لە ئێستاشدا ڕاگرتنی فرۆشی نەوت، پێشتریش  بڕیاری دادگای فیدرالی سەبارەت بە فرۆشتنی نەوت، هەروەها بێ پلانی ئەو چەند ساڵەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە فرە چەشنکردنی داهاتی هەرێمی کوردستان،  کە ئەمەشیان ئاماژەیە بۆ شکستی حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستاندا، بە تایبەت لە بواری ئابووریەوە، باس لە بوارەکانی دیکە ناکەین .   

شێرزاد شێخانی کاتێک ئاشبەتاڵی ساڵی ١٩٧٥ راگەیندراو پێشمەرگەکان یەکلەدوای یەک بەرەو خوار شۆڕ دەبوونەوە، کابرایەکی قومارچی لەرێگای گەڕانەوەیدا لائەداتە چایخانەیەک و لەوێ وێنەی (...) ئەبینێ کە هێشتا بەسەر دیواری چایخانەکەوە هەڵواسراوە. روو لەوێنەکە ئەکات ئەڵێ: نۆی سینەگی تێگرتی دانەبەزی!. هەشتی کوپەی تێگرتی دیسان دانەبەزی!. بیلی ماچەشی تێگرتی هەر دانەبەزی هەتا لەئەخیریدا دوو جۆکەری لەدەست گرتی !!!. لەسەردەمی مالیکی حکومەتی عێراق داوای سەت هەزار بەرمیل نەوتی لە هەرێم کرد بەرامبەر بە ناردنی بودجەی هەرێم، بەڵام ئەو برادەرانەی ئێرە ئەوەندە بوغرابوون بەو داوایە ڕازی نەبوون. لەسەردەمی حەیدەر عەبادی داوای ٢٥٠ هەزار بەرمیلیان کرد، دیسان حکومەتی هەرێم بەوەش رازی نەبوو!. لەسەردەمی کازمی ژمارەکە گەیشتە ٤٠٠ هەزار بەرمیل دیسان ڕازی نەبوون، ئەوەتا ئێستا هەموو نەوتەکەیان لەبەردەستی دەرهێناو دوو جۆکەریان لەدەست گییرا.. بۆ ئەوەی لەوە زیاتر (قەلۆش) نەبن و جلوبەرگەکانیشیان نەفرۆشن، دەیانەوێ بە نوسینی چەند وتارێکی نوسەرە دەربارەکانیان دژایەتی بڕیارەکەی دادگای فەڕەنسی بکەن!. دەیانەوێ بە لێدوانی دوو کۆنە پەرلەمانتاری خۆیان و هەندێک بەناو چالاکی سیاسی کە کەس ناشیانناسێ تەصریحات بدەن بەشکو دادگای فیدراڵی عیراق تۆزێ خاتریان بگرێ !. دەیانەوێ بە درۆو دەڵەسەکانی راسپاردەکەیان وەڵامی ئەو هەموو ئیحراجییە لەسەر لێدوانەکەی کونسڵی گشتی ئەمریکا لەبارەی ئەفلام کارتۆنە بەرهەمهێنراوەکەیان بدەنەوە !. دییقەت لەو زنجییرە رووداوانەی خوارەوە بدەن تا تێبگەن چی روودەدات: - دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی بە نادەستوریبوونی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم. - دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی بە ناقانونیبوونی ناردنی دوو سەد ملیارەکەی موچە. - دەرچوونی بڕیاری دادگای فەڕەنسی بە هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی پەنجا ساڵەی نەوت لەگەڵ تورکیا. - ئیمزاکردنی رێکكەوتنی نێوان حکومەتی عیراق و ئێران لەسەر پاراستنی سنور، کەواتە پاش ماوەیەک حکومەتی عیراق سوپای خۆی دەنێرێتە سەر سنورەکانی هەرێم. - هۆشدارییەکانی جنین پلاسخارتی نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر زەمانەت نەبوونی قەوارەی هەرێم. - راپۆرتەکەی رۆژنامەی (الصباح) بەغدایی لەبارەی هەرێمی کوردستان . - راسپاردنی دیوانی چاودێری دارایی عیراق بە لێکۆڵینەوە لە داهاتە ناوخۆییەکانی هەرێم، کە ئەمە دەروازە سنوریەکانیش دەگرێتەوەو، پاش ماوەیەک ئەو داهاتانەش دەبێت تەسلیم بە حکومەتی فیدراڵی بکرێت. - بڵاوکردنەوەی راپۆرتی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا سەبارەت بە پێشیلکاری مافەکانی مرۆڤ. ئەمانەو دەیان بڕیاری تری حکومەتی عێراق لەداهاتوودا کە ئەنجامەکەی پەڕوباڵکردنی ئەم دەسەڵاتەی هەرێم و لاوازکردنیەتی تا ئەو رادەیەی کە دەبێ حەسرەت بۆ سەردەمی دەسەڵاتی ئەنجومەنی تەشریعی و تەنفیزی جاران بخوازن . گۆرانییە کوردییە خۆشەکەی ساڵی هەشتایەکانتان لەبیرە کە دەیوت (چەندم پێگۆتی کچێ خەجێ مەچووە بیتوێنێ). بەراستی گۆرانییەکی خۆش و بە لەززەت بوو.

چیا عەباس کوردێکی دڵسۆز لەهەر سوچێکی دنیادا بێت گریانی دێت کاتێک دەبیستێت یاخود دەخوێنێتەوە بەشێک لە هاونەتەوەکانی دوا روداوەکان لە کوردستان و ناوچەکە بە سەرەتای داڕمانی هەرێمە تاقانەکەی کوردستان دەزانن. هەرچەندە بەشێکی بەرچاوی ئەم چاوەڕوانییە لە ئەزمونە شكسخواردووەکانی کورد لە مێژوی کوردستانی گەورە سەرچاوەی گرتوەو بەشێکی تریش لە زەمینەی فکری و سیاسیەوە، بەڵام پێموایە ئەم دوو لێکدانەوەیە زۆر زەمینەو فاکتەری تریان بەهەند وەرنەگرتوە کە چاوەڕوانییەکانیان زۆر لاواز دەکەن. فاکتەری هەستیاری یەکەم جیۆپۆلیتیکی کوردستانە، کوردستان بەشێکی گەورەی ناوچەیەکی ستراتیژی هەستیاری دنیایە، پارچەکانی کوردستان نیشتمانێکی بەیەکەوە بەستراو و گرێدراون، کوردستان بێئەندازە دەوڵەمەندە لە سامانە سروشتییەکان، وەک نەوت، گاز، ئاو، کشتوکاڵ و...تاد. هاوکاتیش ناکرێت کۆی گشتی ژمارەی کورد لەو ناوچە هەستیارە پشگوێ بخرێت، به‌تایبەت کورد دەیان ساڵە ناسراوە بە جەنگاوەری خاوەن ئەزمون لە جوگرافیایەکی شاخاوی چڕوپر. لەم سەردەمەدا کە ئەو وڵاتانەی کوردستانیان بەسەردا دابەشکراوە لەڕووی سیاسی و ئابورییەوە لە دۆخێکی خراپ و ئاڵۆزدا دەگوزەرێن، به‌تایبەت عێراق و ئێران و سوریاو کوردیش بەشێکە لە ئاڵۆزییەکەو هۆکارەکانیشی. ئێستا هێزی گەورەی دەرەکی لە ناوچەکە ئەمریکایە، چەندین بنکەی سەربازی، هەواڵگری، دەریایی و ئابوری هەیە. لە باشوری کوردستانیش هێزێکی بریاردەری گەورەیە. بەگشتی کوردستان پانتاییەکی جوگرافییە کە لە ململانێکانی ئێستای زلهێزەکانی دنیادا بۆ داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی دنیا دەتوانێ رۆڵیکی زۆر گرنگ و هەستیاری لە ناوچەکەدا هەبێت، ئەمە سەرەڕای تەمومژاوی و غیابی دیدگایەکی کوردی هاوبەش بۆ ئەو داڕشتنەوەیە. بە کورتی کورد لەو پرۆسەیەدا لەڕووی سیاسییەوە وەک بێلایەن رەفتار دەکات، بەڵام لە ناخیدا مەیلی بۆ رۆژئاوا هەیە، فاکتەری گرنگی دووەم ئەوەیە کە هەرێم و حوکمڕانییەکەی کیانێکی نەتەوەییە بۆ سەرجەم کورد سەرەڕای هەڵەو خۆپەرستی و نادادی بەرپرسە سیاسی و فەرمانڕەواییەکان. دەستدان لەم کیانە نەتەوەییە بەمەبەستی داڕمانی تاوانێکی گەورەیە کە هیچ لە هێزە دەسەڵاتدارەکانی دنیاو ناوچەکە لە ئاکامەکانی قورتار نابن. ئەمە بەو مانایە نایەت ئەو هێزانە خوازیاری جۆرێکی تر لە حوکمڕانی و سەرکردە لەم هەرێمە بچوکەدا نەبن. فاکتەرێکی گرنگی تر ئەوەیە کە زۆرینەی زۆری کورد لە باشور سوننەن، لەگەڵیشیدا لیبراڵن و توندرەو نین، بۆیە کورد دەتوانێت رۆڵیکی گرنگ لە ئاڕاستەکانی کێشەکانی نێوان شیعەو سوننە لە ناوچەکە ببینێت، بۆ رۆژائاوا ئەم کارتە گرنگە شایستەی پاراستن و راگرتنیەتی بەهەر جۆرێک لە جۆرەکان بێت. ئەزمونی بەدەنگەوەهاتنی ئەمریکاو رۆژئاوا لەلایەک و ئێران لەلاکەی ترەوە لە شەڕکردنی داعش و رۆڵیان لە روداوەکانی ١٦ ئۆکتۆبەر گرنگی ئەو کارتە دەسەلمێنن. بە هەڵسەنگاندنی ئەم فاکتەرانە ئەم هەرێمە داناڕمێت، پێدەچێت ئەوەی ئەمریکاو دۆستەکانی خوازیارن چاککردنی (نەک گۆرینی) شێوازی سیستەمی حوکمڕانیە کە پێگەو کاریگەری کورد بۆ ئەمریکاو رۆژاوا بەهێزتر دەکات.