ژوان ئەحمەد  بە بۆنەی كۆچی دوایی بارزانیەوە نزیك بە شەست ساڵە، ناكۆكی دوو رەوتی سیاسی ئەم میللەتە دەهاڕێت، هەر سەردەمێكیش بە فۆرمێكی نوێ ناكۆكیەكان سەرهەڵدەدات‌ و سەردارانیشی فیگەرێكی نوێن..  لەم شەست ساڵەدا، دوو شۆرشی گەورە كراوە، كورد بە هەوراز‌ و نشێوی زۆردا رۆیشتوە، بەشێكی بچوك لە ئامانجی شۆڕشەكان بەدیهاتوە، بەشی گەورەی هێشتا لە بەردەمدا ماوە ، بەداخێكی گەورەشەوە، هێشتا ئومێدی بەدیهێنانیان زۆر كەمە، ئەگەر ئەستەمیش نەبێت. ئەمرۆ یادی كۆچی دوایی مەرحوم مەلا مستەفای بارزانی یە، بەڵام مەلا مستەفا لە هەموان زیاتر وەتاق كەوتوە، خەریكە یادەوەریەكانی شۆرشەكەشی هێند لە یەك گۆشەوە باس دەكریـَت، هەر لەبیر دەچنەوە. مەلا مستەفا بە هەموو خاڵە گەش‌ و خامۆشەكانیەوە، سەركردایەتی شۆڕشێكی گەورەی كردوە، سیمبوڵی شۆڕش بوە لە رابردودا، ئێستاش لەجێی حەقی خۆیەتی. سەركردە تەنیاكان هەر بە تەنیا مەلا مستەفا نیە كە تاك و تەنیا ماوە، جگە لە پارتیەكان نە كەس باسی دەكات و نە كەس سەردانی گڵكۆكەی دەكات و نە كەسیش ئەیەوێ نەوەكانی لەبارەی سەربوردەی مەلا مستەفاوە هیچ ببیستن. ئێستا سەركردەكانی تریش بونەتە ڕێبواری ئەو رێگایەی كە مەلا مستەفای پیا رۆیشتوە، خەریكە هەمویان وەتاق دەكەون و لە سایەی دەسەڵاتی نەوەكانیانەوە، لەبەرچاوی خەڵك خراپ دەكرێن. دوێنێ‌ و ئێستای میراتگرەكانی، سەركردە گەورەكانی شۆرشیان زێدە ناشرین كردوە‌ ، ئێستاش دەكرێ، بە پێخۆری دنەدانی ناكۆكیەكان. تائێستاش وازییان لێناهێنن ناو‌و  روحیان ئاسودە بێت، هەندێك پێیان وایە دەتوانن بە جوڵەی سیاسی ئەم پیاوانە بكەنە فیگۆری تاك ‌و تەنهای شۆرش‌و بەرخودان. لەكاتێكد فیگەری گەورە میللەتە كە ئێستا زویر بوە لە میراتگرەكانی مەلا مستەفا و مام جەلال و نەوشیروان مستەفا. بهێڵن خەڵك ناوە گەورەكانی شۆڕشی خۆش بوێ.. بهێڵن یەكێتیەك مەلا مستەفای لەبەر شۆرشەكەی‌ پارتیەك مام جەلالی لەبەر خەباتەكەی‌  ئەوانی دیش نەوشیروانیان لەبەر قەڵەم و مێژووەكەی خۆش بوێ. خۆش ویستنی مەلا مستەفا و مام جەلال و نەوشیروان مستەفا، بە یادكردنەوە‌ و پەیكەر دروست كردن و وێنە دانان و شاباش كردن‌و سەپاندن‌ و دروست كردنی جۆرەها چیرۆك نابێ، بەڵكو بە حوكمڕانیەكی جوان ‌و خزمەتگوزار دەبێت. خەڵك ئەوانەی بەو جۆرە خۆش دەوێ كە: مەسعود بارزانی خاڵی كۆكەرەوە بێت نەك گومڕایی و ناكۆكی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەموو هەرێم بێت، نەك باوكێكی جوان و دەوڵەمەند بێ بۆ كوڕە نازدارەكەی مەسرور بارزانی نەوەی مەلا مستەفا خزمەتی خەڵك بكات، نەك خەمی یەكەم و كۆتایی دروست كردنی كورەكەی خۆی بێت بافڵ تاڵەبانی، سەری كردە بێت بۆ كورد و یەكێتی، نەك شەیدای دەنگی زوڕنای ستایشی ماستاوچیەكان و دەهۆڵ لێدەرە چاپلوسەكان بێت، ئەو پاشخانە گەشە پێ بدا كە تاڵەبانی باوك جێیهێشتوە. قوباد تاڵەبانی كوڕی مام جەلال لە خزمەتی خەڵكدا بێت، هەموو هەفتە و مانگێك بازاڕ بەسەربكاتەوە و بزانێت لە بازار چ باسە، نەك تەنیا لە بانگەشەدا بیری ئەوەی بكەوێتەوە. كورانی نەوشیروان مستەفا، گۆڕان دەربێنن لەو بازاڕە سیاسیەی تیایا بوە بە دوكانێك لاچەپەك كە جۆرەها سەودای گوماناوی تیا دەكرێت. واز لە گرد بێنن نەك بیكەنە تاكە ستراتیژی مانەوەی بزوتنەوەكە ئەمرۆ درەنگە بۆ ئەوەی وابكەن خەڵك باوك ‌و باپیرتانی خۆش بوێ، ئەمە تەنیا بۆ باوك‌و باپیرتان نیە، بەڵكو بۆ ئەوەیە خۆشتان وەك ناوێكی جوان بچنە ناو لاپەرەكانی مێژوەوە، نەك وەك كاربەدەستێكی شكستخواردو و ناوتان بنوسرێت‌و خەڵك رقی لە ئێوە و باوكیشتان بێت.. پارەتان زۆرە، بەڵام متمانەتان كەم، هاوكێشەكە پێچەوانە بكەنەوە، خەڵك پارەی زۆر و ئێوەش متمانەیەكی زۆر و سەرمایەیەكی كەمتان دەبێت، بەڵام دەمێننەوە، رێزتان دەگیرێت، خۆشەویست دەبن كارەكە ئاسانە، بەڵام لەخۆبوردوویی گەرەكە بیرتان بێت بە هەرسێ خێزان و حزبەكە، جێی متمانەی لەسەدا 25 ی خەڵكی كوردستان نین، بەڵام هێشتا سەردارن.. تێ دەگەن، یان چاوەروانی تێگەیشتنی ترن!!؟؟

عەلی كەریمی لە دنیای سیاسەت و مرۆڤایەتی و پڕ لە ئەخلاق، ڕەوایە و باوە کە کەسێك، لایەنێک یان حیزب و سەرکردەیەک تووشی هەڵە و شکستی گەورەی بێقەرەبوویی دەبێتەوە بە سەزای دەگەیەنن یانکی خۆی دێ و سەخترین سەزا بەسەر خۆیدا دەسەپێنێت. ڕەزا پەهلەوی کوڕی حەمەڕەزا شای ئێرانی ٤٤ ساڵ پێش دوای ئەم هەموو ساڵە و بە تاڵانبردنی ملیونان دوڵار پارە و سەروەتی خەڵکی هەژار و بێدەرەتانی گەلانی ئێران و ژیانێکی پڕ لە خۆشگوزەرانی و عەیاشی و پاڵدانەوە، بە بێ خۆپێگەیاندنێک و کەمێک وەرگرتنی عیلم و شەهادە و هزر و مەعریفە، بە بێ ئەوەی تاقە جارێک بێت و بڵێت؛ کە باب و باپیرم ئەم زوڵم و زۆرەیان لە خەڵک دەکرد؛ من منداڵ بووم و هیچم نەدەزانی و شەریکی جنایەتەکانی ئەوان نیم و قبووڵی ناکەم، هاتووە لە ژێر سێبەری شۆڕشەکەی "ژینا"ی کچە کورد سەری هەڵێناوەتەوە و داوای شازادەگی و فەرمانڕەوایی تەواوی ئێران دەکات! دەبێ بڵێم چ چەرمەڕوویەکە ئەوانە و مەداحەکانیان دێن و لەسەر جادەکانی بە خۆێن سووری ژیناکان، ڕێ و شوێنمان بۆ دادەنێن و بە ڕۆژی ڕووناک خەریکن شۆڕشەکەمان داگیر دەکەن و خۆیانی لێدەکەنە خاوەن. وەرن با پێی بڵێین باب و باپیری تۆ بە هەزاران ڕۆڵە و سەرکردە و کچ و کوڕانی ئێمەیان کوشت و گوند و شارەکانیان وێران و قەلاچۆ کرد و بە سەتان لاوی خوێنگەرمی ئێمەیان لە زیندانەکانیاندا داڕزاند و سەقەت کرد، بە دەیان سەرکردەیان لە ساڵانی چلەکاندا لە بن بەرد و هەرداندا بە فیشەکی ژاندەرمە چڵکنە سواڵکەر و بەرتیلخۆرەکانیان جوانەمەرگ کرد. بۆ پێت وایە وا زوو فەرامۆشی دەکەین و دێین و بەیعەتت پێدەکەین، ئەگەر زۆر بەخشندە و بە لوتف و مێهرەبان بین دەبێ زۆر مەمنوون بی بە حوکمی منداڵ بوونی ئەوکاتت  لێت ببورین و دڵمان گەورە بێت کە وەک هاووڵاتێک بە بێ ئیزندانی تەداخول لە سیاسەت و بەڕێوەبردنی وڵات لە قوژبنێکی ئەم ئێرانەدا بژی. دەبێ فێر بی کەمترین شت کە یەک تاوانبار و شکستخواردووی سیاسەت دەبێ بیکا وازهێنانە لە سیاسەت! یانکوو پەرستوویەکی مەداحی ئاخوندەکان دێت و ئەمرۆکە زیاتر لە دایکی "ژینا" خۆی دەکاتە "مەسیح" ی مێهرەبان و خاوەندار و هەر وەک مەداحەکانی عاشوڕا و تازییەبارانی ئیمام حوسێن ڕۆژ تا ئێوارە هەرچی مایکە دەیگرێ و بە چەشنی ئاخوندە ڕەوزە خوێنەکان قیژە و هەرایەتی بە دەنگێکی نارەسەنی پڕ لە مزایدە و خۆ دەرخستن و پۆپۆلیستی لە شەڕی وەرگرتنی پۆستی بالای دواڕۆژییدایە لە حکومەتە سەرئاوەکەی پەهلەوی! دەبێ ڕێ خۆشکرێت بۆ هەموو ئەوانەی ئەمڕۆ لە سەر جادەکاندا خوێن دەڕێژن و جیهانبینی زۆر جیاوازیان هەیە لە هەموو ئێمەی پیاوانی دۆێنێ. ڕێ و شوێن نە کێشرێت بۆ ئەوانەی زیاتر لە ٤٤ ساڵە نەماندیون و نایانناسین، گەر دەمانهەوێت لە پشتیان بین و کورەی خەباتیان گەرمتر بکەین و ئەگەر ڕاست دەکەین لە دڵسۆزیی بۆیان وەرن هەموو بە یەکەوە بەرەی فراوانی یەکگرتووی کوردی چێ بکەین و دڵی کۆمەڵانی خەڵک خۆش بکەین!

د. نوری‌ تاڵه‌بانی‌   پەپێی قانوونی كاتی بەرێوەبردنی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی گواستنەوە، چەند هەڵبژاردنێك لە عێراق و هەرێمی كوردستان دەبوو ئەنجام بدرێن پێش كۆتایی مانگی كانوونی دووەمی ساڵی 2005.  ئەو هەڵبژاردنانە لەلایەن دەزگایەكی تایبەت سازدەكران: "كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق"، بەندە سەرۆكی ئەو كۆمسیۆنە بووم لە هەرێمی كوردستان، لێرە زۆر بە كورتی چەند تێبینییەك لەبارەی چۆنیەتی ئەنجامدانی ئەو هەڵبژاردنە دەخەمە بەرچاو، بەتایبەتی لەم رۆژانەدا باس لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە هەرێم دەكرێت.    ئەو كۆمسیۆنە دەزگاێكی عێراقی بوو، ئەندامەكان و ستافەكەی حكومەتی عێراق دەستنیشانی دەكردن و دەسەڵاتێكی فراوانی هەبوو لە ڕووی رێكخستن و سەرپەرشتیكردنە سەر ئەو  هەڵبژاردنە لە عێراق و هەرێمی كوردستان، لە ئامادەكردنی لیستی ناوی دەنگدەرانەوە تا دوا قۆناغەكانی و بڵاوكردنەوەی ئاكامەكانی.   كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق بە بریاری ژمارە 92 ی ساڵی 2004 دامەزرابوو، بە ئیمزای (پۆڵ برێمەر)، بەرێوەبەری گشتی دەسەڵاتی مەدنی لە عێراق، دەبوو پێش كۆتایی مانگی حوزەیرانی 2004 هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت.  ئەم بریارە حوكمی قانوونی پێدرابوو، بۆیە ئەنجومەنی ئەو كۆمسیۆنە دەیتوانی رێنما و كاررای پێویست بۆ رێكخستنی ئەو پرۆسەیە دەربكات، هەروەها بۆ شیكردنەوەی بەندەكانی ئەو بریارو قانوونانەی پەیوەندیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو.  ئەو كۆمسیۆنە هەموو پێداویستیەكانی پرۆسەی هەڵبژاردنی بۆ دابین كرابوو، هەرچەندە پێداویستیەكانی ئوفیسەكانی لە هەرێمی كوردستان مەیەسەر نەكرابوون، چونكە بوجدەی تایبەتی بۆ تەرخان نەكرابوو، بەڵام چەند دەزگایەكی نێو دەوڵەتی و دەوڵەتی كۆمەكی مادی و پشتگیری مەعنەوی پێشكەشی دەكرد.   لە (پێشەكی) بریاری 92 دا هاتبوو "ئەنجومەنی حوكم لە عێراق"، بە هاوكاریی نوێنەرانی نەتەوە یەكگرتووەكان و"پۆڵ برێمەر"، ئەم بڕیارە ئامادە دەكرێت، كەواتە سێ‌ دەسەڵاتی جیاواز بەشدارییان لە ئامادەكردن و پەسەندكردنی ئەو بڕیارە كردبوو بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە عێراق و هەرێمی كوردستان.  كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق دەبوو پەیڕەو بە هەموو ئەو قانوون و بڕیارانەی پەیوەندیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو لە عیراق بكات، بە تایبەتی قانوونی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی گواستنەوە، كە وەكو دەستوورێكی كاتیی بۆ عێراق تەماشا دەكرا. بڕیاری ژمارە 92 چەند مەرجێكی دانابوو لەبارەی چۆنیەتی دەستنیشانكردنی ئەو كەسانەی دەبنە ئەندامی ئەو كۆمسیۆنە، دەبوو هەموویان عێراقی بن، ڕابوردوو پاك بن، شارەزا و خاوەن پیشە بن، سەر بە هیچ پارتێكی سیاسی نەبن تا بتوانن ئەركەكانی سەر شانیان بە بێلایەنانە و بە شێوەێكی ڕاست و دروست ئەنجام بدەن.     جگە لەو دوو  قانوونەی سەرەوە، چەند بڕیارێكی تر بە ئیمزای "پۆل برێمەر" بڵاوكرانەوە لە مانگی حوزەیرانی 2004 پەیوەندی راستەوخۆیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو، بە تایبەتی ئەو قانوونەی تایبەت بوو بە قانوونی پارت و قەوارە سیاسیەكان، لەبارەی چۆنیەتی بەشداریكردنیان لەو هەڵبژاردنانە.  ئەو قانوونانە هەموویان كاتیی بوون، بۆ ماوەیەكی دیاری كراو كاریان پێ‌ دەكرا، پێیان دەوترا (ماوەی گواستنەوە)، تا ئەو دەمەی هەڵبژاردن لە عێراق ئەنجام دەدرا.  لە پاش هەڵبژاردنی (ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی)، دەبوو ئەو ئەنجومەنە حكومەتێك بۆ عێراق دەستنیشان بكات.  بڕیاربوو ئەو ئەنجومەنە پرۆژەی دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ عێراق ئامادە بكات، ئەو كەسانەی بەشدارییان لە ئامادەكردنی ئەو پرۆژە دەستوورە دەكرد مەرج نەبوو ئەندامی ئەو ئەنجومەنە بن، كەسانی شارەزا و پسپۆر لە قانوون بەشدارییان لەو كارە كرد، لەلایەن ئەو ئەنجومەنەوە دەستنیشان كران.  لە پاش پەسەندكردنی پرۆژەی دەستووری هەمیشەیی عێراق لەلایەن ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی، پرۆژەكە خرایە دەنگدان، قبووڵكردنی ئەو دەستوورە بووە هۆی لەكارخستنی ئەو هەموو بڕیار و قانوونە كاتیانەی تا ئەودەمە كاریان پێ‌ دەكرا.    ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی دەیتوانی قانوونی تازە بۆ سازدانی هەڵبژاردن لە عێراق پەسەند بكات، ئەو هەڵبژاردنەی لە مانگی دیسەمبەری 2005 ئەنجامدرا بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی، بەپێی ئەو قانوونە تازەیە رێكخرا.  ئاماژە بۆ ئەو پرنسیپێە تازانە دەكەم لەو بڕیار و قانوونانەدا هاتبوون بۆ سازدانی هەڵبژاردن لە عیراق و هەرێمی كوردستان لە مانگی یەكی 2005.  جگە لە قانوونی ژمارە 92 ی ساڵی 2004 تایبەت بە دامەزراندنی (كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق) و كاركردنی، چەند قانوونێكی تر ئاماژەیان بۆ دەكەم.   بەپێی بریاری "ژمارە 92"، دەسەڵاتێكی فراوان بە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان درابوو، دەیتوانی ڕێنمایی تایبەت بۆ ریَِكخستن و چاودێری كردنی هەڵبژاردنەكان دەربێنێ‌، بەمەرجێك گونجاوبن لە گەڵ پێوارە نێو دەوڵەتیەكاندا.  ئەو كۆمسیۆنە دەزگاێكی سەربەخۆ بوو، حكومەتی عێراق یان لایەنێكی سیاسی تر نەیدەتوانی دەست بخاتە ناو كارەكانیەوە، بەڵام كۆمسیۆن دەیتوانی داوای راوێژكاری لە دەزگا نێو دەوڵەتیەكان بكات، بە تایبەتی دەزگای نەتەوە یەكگرتووەكان.   دەسەڵاتەكانی ئەو كۆمسیۆنە لەم خاڵانەی خوارەوە كۆكرابوونەوە: 1. بڕیاردان لەسەر دامەزراندن و دەستكاری كردنی ئەو لیستانەی دەكرانە بنەما بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان لە عێراق و هەرێمی كوردستان و پەسەندكردن و دابەشكردنی ئەو لیستانە و ئاگاداری كردنیان.  بۆ ئەم مەبەستە، كۆمسیۆن لیستی (خۆراك وەرگرتنی) كردبووە بنەما بۆ سازدانی ئەو هەڵبژاردنانە.  كەم وكورتی لەو لیستانەدا هەبوو، كۆمسیۆن پرۆسەیەكی تایبەتی دانابوو بۆ چاككردنەوەیان، لە یەكی مانگی یانزە دەست بە ئەنجامدانی كرا.  بەپێی ئەو پرۆسەیە هەموو سەرەك خێزانێك فۆرمێكی تایبەتی وەردەگرت لەڕێگای وەكیلی خۆراك لە ماوەی مانگی تشرینی دووەمی 2004.  ئەگەر هەڵە یان كەمو كورتی بەدی بكرابا لەو فۆرمانە، دەبوو سەرەك خێزان بچێتە بنكەی تۆماركردن، لە چەند جێگاو شوێنێك دەستیان دەكەوت، ناوی ئەو جێگایانە بە هۆی دەزگاكانی راگەیاندنەوە بڵاودەكرانەوە، مەبەست ئەوەبوو ئەو هەڵەو كەمو كورتیانە چاكبكرێن.  بەم شێوەیە ناوی سەرەك خێزان و ئەندامانی خێزانەكەی، كە نەدەبوو لە 18 ساڵ كەمتر بێ‌، دەچوە سەر لیستی ناوی دەنگدەران.  2. ڕێكخستن و پەسەندكردنی ناوی ئەو پارت و قەوارە سیاسیانەی بەشدارییان لە هەڵبژاردنەكان دەكرد.  هیچ پارت و لایەنێكی سیاسی نەیدەتوانی بەشداریی لە هەموو، یان لە یەكێ‌ لەو هەڵبژاردنانە بكات ئەگەر ئەو كۆمسیۆنە ڕێگای پێ‌ نەدابا.  كومسیۆن پابەند نەبوو بەو قانوونانەی دانرابوون بۆ ڕێكخستنی پارتە سیاسیەكان، دەیتوانی ڕێگا بە ڕێكخراوێك بدات بەشداری لەو هەڵبژاردنانە بكات، هەتا ئەگەر پێشتر ئیجازەی دامەزراندنی وەرنەگرتبێ.  3. ڕێكخستن و پەسەندكردنی ناوی ئەو پاڵێوراوانەی بەشدارییان لە هەڵبژاردنەكان دەكرد، بە پێی ئەو مەرجانەی لەلایەن قانوونەوە دەستنیشان كرابوون.  پێویست بوو كەسی پاڵێوراو تەمەنی لە 30 ساڵ كەمتر نەبێ‌، بڕوانامەی ئامادەیی یان هاوتا بەو بڕوانامەی هەبێ‌، نەدەبوو پێشتر ئەندامی حیزبی بەعس بێت بە پلەی ئەندام (فیرقە)، یان لە یەكێ‌ لە دەزگا سەركوتكرەكانی رژێم كاری كردبێ‌، یان لەسەر حیسابی ماڵی گشتی لەخۆرا دەوڵەمەند بووبێ‌.  لەم بارەوە خەڵك دەیانتوانی ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنكان لە بەغدا بكەن سەبارەت بەو زانیارانەی هەیانبوو لەبارەی پاڵێوراوان، بە مەرجێك ڕاست و دروست بن، پاش ئەوەی ناوی پاڵێوراوان بڵاودەكرانەوە. 4. پەسەندكردنی ناو و دەسەڵاتی ئەو دەزگاو كەسانەی چاودێری هەڵبژاردنەكان دەكەن، لەگەڵ دیاری كردنی دەسەڵاتی كارمەندەكانی هەڵبژاردن و ئەو كەسانەی لەو پرۆسەیە كاریان دەكرد، بە چاودێرانیشەوە. 5. ڕێكخستنی لیستی دەنگدەران و شێوەی دەنگدانیان لەو رۆژەی هەڵبژاردن ئەنجامدەدرا، كە بە 30 مانگی كانوونی دووەمی 2005 دیاری كرابوو. 6. بڕیاردان لەسەر ئەو گازندەو سكاڵایانەی پەیوەندیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو لە هەموو  قۆناغەكانی هەڵبژاردندا. 7. پەسەندكردن و بڵاوكردنەوەی ئاكامەكانی هەرسێ‌ هەڵبژاردنەكان. ئەنجومەنی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان لە عێراق باڵاترین دەزگای هەڵبژاردن بوو لە عێراق، پێكهاتبوو لە (نۆ) ئەندام، بەڵام دوانیان هەرچەندە بەشداریان لە كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنەكە دەكرد، مافی دەنگدانیان نەبوو، یەكێكیان نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان بوو، ئەوی تر كارگێڕی گشتی كۆمسیۆن بوو.   جگە لە قانوونی ژمارە 92 و قانوونی بەڕێوەبردنی كاتیی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی گواستنەوە، چەند قانوونێكی تر پەیوەندیان بە هەڵبژاردنەوە هەبوو، كۆمسیۆن دەبوو پەیڕەویان پێ‌ بكات بەتایبەتی: یەكەم: بڕیاری ژمارە 96ی ساڵی 2004 لەبارەی هەڵبژاردنەكان لە عێراق.  ئەم قانوونە چەند پرەنسیپێكی تازەی تێدابوو، وەكو ئەو مەرجەی دانرابوو بۆ بەشداری كردنی خانمان لە هەڵبژاردنەكان وەكو پاڵێوراو.  پەپێی ئەو قانوونە، رێژەی ژمارەی پاڵێوراوی ئافرەت لە لیستەكان نەدەبوو لە 25%  كەمتر بێت، بۆیە لانی كەم ناوی پاڵێوراوێكی ژن دەبوو لە پاش ناوی دوو پاڵێوراوی پیاو لە لیستەكە هەبێت.  هەر بەپێی ئەو  قانوونە، عێراق كرابووە یەك ناوچەی هەڵبژاردن بۆ هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی.  ئەم پرەنسیپە كاتی خۆی ئەنجومەنی حوكم لە عێراق پێشنیازی كردبوو.  هەرێمی كوردستان بە سنووری پێش رزگاركردنی عێراق، (لە مانگی ئاداری 2003)، بە یەك ناوچەی هەڵبژاردن دانرابوو.  بریاری ژمارە 96، سیستەمی "هەڵبژاردنی رێژەیی" پەسەندكردبوو بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان، بەپێی ئەو بڕیارە، تاكە كەس دەیتوانی خۆی بپاڵێوێ‌، بەڵام دەبوو پێشەكی وەك قەوارەێكی سیاسی خۆی ناونووس بكات و كومسیۆن پەسەندی بكات.  بەڵام تاكە كەس نەیدەتوانی پرۆپاگەندەی هەڵبژاردن بكات بەو شێوەی پارت و قەوارە سیاسیەكان دەیانكرد، هەروەها نەیدەتوانی ململانێ‌ لەگەڵ ئەوان بكات بۆ بەدەستهێنانی دەنگەكان لەسەر ئاستی عێراق و هەرێم و تێكرای پارێزگاكان.  بەپێی سیستەمی بازنەیی، هەڵبژاردن لەسەر ئاستی ناوچەی بچوكتر ئەنجام بدرابا، تاكە كەس گەر ناسراو بووایا دەیتوانی مڵمڵانێی هەڵبژاردن لەگەڵ پارتە سیاسیەكان و ڕِێكخراوانی تر بكات.   لەبەر ئەوەی قانوونی بەرێوەبردنی كاتیی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی گواستنەوە ڕێگای نەدابوو بە دەستكاری كردنی سنووری ئیداری پارێزگاكان تا ئەو دەمەی "ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی" هەڵدەبژێردرێ، ناوچە تازە رزگاركراوەكانی كوردستان بەشدارییان نەكرد لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان، قەزاكانی چەمچەماڵ و كەلار و كفری و دوز، كە لەلایەن رژێمی بەعسەوە لە ساڵی 1976 لە كەركوك دابڕابووون, بەشدارییان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك نەكرد.   ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی (275) ئەندام بوون، ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگاكان، بەغدای لێ‌ بەدەربێ‌، (41) ئەندام بوون، ئەندامانی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان (111) ئەندام بوون، بەپێی بڕیاری ئەو پەرلەمانە لە 20ی تشرینی دووەمی 2004.  بڕیاری ژمارە 97 ی ساڵی 2004 تایبەت بوو بە پارت و قەوارە سیاسیەكان، مەبەست لە (قەوارەی سیاسی) ئەو پارت و ڕێكخراوە سیاسیانە بوو.  بەپێی ئەو بڕیارە، ئەو قەوارە سیاسیانە دەیانتوانی هاوكاری یەكتر بكەن و پەیمان لە نێوخۆیاندا ببەستن بۆ پێكەوە كاركردن و یەك لیستی هەڵبژاردنیان هەبێ‌.  زۆر جاران ئەو جۆرە هاوپەیمانیەتیە لە نێو ئەو پارتە سیاسیانەی لە بیروباوەڕدا لە یەكەوە نزیكبوون مۆردەكرا، بەم شێوەیە دەیانتوانی دەنگی لایەنگرانیان كۆ بكەنەوە.   ئەو قەوارە سیاسیانەی پەسەند دەكران لەلایەن كۆمسیۆنەوە، كە تاقە كەسانی لێ‌ بەدەردەكرا ، دەیانتوانی خانووبەرە بكڕن، یان بە كرێی بگرن و هەموو كارێكی تر بكەن پەیوەندی بە هەڵبژاردنەوە هەبێ‌، بەڵام بەپێی ئەو ڕێنماییانەی لەلایەن ئەنجومەنی كۆمسیۆنەوە پەسەند كرابوون.  هەموو  قەوارە سیاسیەكان لەلایەن كۆمسیۆنەوە بە یەك چاو تەماشادەكران، وەكو یەك پشتگیریان لێ‌ دەكرا.  قەوارە سیاسیەكان دەبوو پابەند بن بە قانوون و بڕیار و هەموو ئەو ڕێنمایانەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان پەسەندی كردبوون.  ئەگەر قەوارەێكی سیاسی كارێكی بكردبا بە پێچەوانەی ئەو بڕیار و ڕێنماییانە بووایا، بەرپرسیار دەبوو، ئەگەر هەبوو تووشی سزادان بێت.  سەرەتا ئاگادار دەكرا نابێ‌ ئەو جۆرە كارانە بكات بە پێچەوانەی قانوون و ڕێنماییەكانی كۆمسیۆن بن، ئەگەر لەسەرپێچی كردنی ئەو ئیلتزاماتانە بەردەوام بووایا، كۆمسیۆن دەیتوانی سزای پارە بخاتە سەری، پاشان بڕیای ڕاگرتنێ‌ كارەكانی بدات، ئەگەر بەردەوام بووایا لەسەر كارە ناقانوونیەكانی، كۆمسیۆن بۆی هەبوو ئیجازەی بەشداری كردنی ئەو قەوارە سیاسیە لە هەڵبژاردن وەربگرێتەوە، بۆی نەبوو بەشداری لە هەڵبژاردن بكات.  ئەم بڕیارانە لە دەسەڵاتی ئەنجومەنی كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بوون.  ئەو قەوارە سیاسیەی سزا دەدرا، دەیتوانی داوای چاوگێرانەوە لەو بڕیارەی كۆمسیۆن بكات لەلای دەزگاێكی قانوونی، پێكهاتبوو لە سێ‌ دادوەری پایە بەرز، لەلایەن (ئەنجومەنی باڵای دادوەرییەوە) لە عێراق دەستنیشان كرابوون.  ئەگەر قەوارەێكی سیاسی لە كاتی هەڵبژاردندا بەندێ‌ لە بەندەكانی قانوونی سزادانی پێشێلكردبا، كۆمسیۆن دەیتوانی داوا لە دەزگای دادوەری بكات لێكۆڵینەوەی قانوونی لە گەڵدا بكات. هیچ قەوارەێكی سیاسی نەیدەتوای پەیوەندی بە هێزێكی چەكداری، یان بە میلیشیاوە بكات،  نەدەبوو یارمەتی دارایی لە هێزێكی چەكداری، یان لە میلیشیایەك وەربگرێ‌.  قەوارە سیاسیەكان دەبوو پابەند بن بە قانوونەكانی عێراق، بە تایبەتی ئەو قانوونانەی پەیوەندییان بە كۆبوونەوەی گشتیەوە هەبوو.  هەروەها نەدەبوو ئەو قەوارە سیاسیانە هانی كەس بدن بۆ ئەنجامدانی كاری توندو تیژی، یان بڵاوكردنەوەی بیرێك یان كارێك ڕق و كینەی لێ‌ پەیدا بێت، یان ببێتە هۆی ترساندن و تۆقاندنی خەڵكی تر.  هەموو  قەوارە سیاسیەكان نەدەبوو پشتگیری لە كاری تێرۆریستی بكەن، یان كارێكی وابكەن ببێتە هۆی بەكارهێنانی توندو تیژی لەلایەن كەسانێكی كەوە. پێویست بوو قەوارە سیاسیەكان سەرچاوەی دارایی خۆیان ڕوون بكەنەوە بۆ ئەندامان و ئەو كەسانەی پشتگیرییان لێ‌ دەكردن، دەبوو شێوەی كاركردنیان لەگەڵ چۆنیەتی دەستنیشانكردنی سەرۆكەكەیان بخەنە بەرچاو.  كۆمسیۆنی هەڵبژاردن ڕێنمایی تایبەتی لەم بارەوە بڵاو كردبووەوە، دەبوو قەوارە سیاسیەكان پەیرەوی بكەن.             ئەو هەڵبژاردنانە لە سەرەتای ساڵی 2005 ئەنجام دران، سێ‌ جۆر بوون:   یەكەم: هەڵبژاردنی "ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی"، ئەركە سەرەكیەكانی لەم سێ‌ تەوەرە كۆكرابوونەوە: 1. دیاری كردنی حكومەتێكی تازە بۆ عێراق لەسەر ئاستی دەوڵەتی و نێودەوڵەتی، چونكە لە لایەن پەرلەمانێكی هەڵبژێردراوە دەستنیشان كرابوو. 2. ئامادەكردنی پرۆژەی دەستووری هەمیشەیی بۆ عێراق، ئەوە گرنگترین ئەركی ئەو ئەنجومەنە بوو.  سەنگی سیاسی لایەنە سیاسیەكانی ناو ئەو ئەنجومەنە لە شێوەی دیاری كردنی ئەندامانی ئەو لیژنەیە دەردەكەوت.   3. ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی نوێ‌ لەلایەن ئەو حكومەتەی ئەو ئەنجومەنە باوەڕی پێدەدا.  ئەم ئەنجومەنە لە مانگی دیسەمبەری 2005 هەڵبژێرا، پرۆژەی دەستووری عێراق ئەو پەسەندی كرد. ئەركەكانی پەرلەمانی نوێی هەرێمی كوردستان گرنگ بوون، ئەو پەرلەمانە دەبوو ڕۆڵی خۆی ببینێ‌ لە چەسپاندنی مافەكانی گەلی كوردستان لە دەستووری هەمیشەیی عێراق، لەبەر ئەوەی بە ناوی گەلی كوردستانەوە داوای ئەو مافانەی دەكرد.  پەیوەندی هەرێمی كوردستان بە حكومەتی ناوەندی عێراق لە دەستووری هەمیشەیی دەستنیشان دەكرا، پەرلەمانی هەرێمی كوردستان دەبوو چالاكانە بەشداری لە ئامادەكردن و داڕشتنی ئەو دەستوورە بكات.  چەند سالێكَ بوو پەرلەمانی هەرێم نەیدەتوانی ئەركەكانی سەرشانی جێبەجێ‌ بكات، بەڵام پێویست بوو پەرلەمانی تازەی هەرێم رۆلێكی باشتر ببینێ‌ بۆ یەكخستنەوەی هەردوو ئیدارەكە و لكاندنی ناوچە تازە ئازادكراوەكان بە هەرێمی كوردستان. هەڵبژاردنی ئازاد دەبوو قبووڵی ئاكامەكانی بكرێت، هەموو ئەو لایەنانەی بەشدارییان تێدا دەكرد كێشەو ئاستەنگی بۆ دروست نەكەن.  دیموكراسیەت و هەڵبژاردن هەر دروشم نین، ئەو لایەنانەی زۆرینەی كورسیەكانی پەرلەمانیان بەدەست دەهێنا دەیانتوانی حكومەتێكی یەكگرتوو لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستانی پێكبێنن.  ئەمە یەكێك بوو لە ئاواتەكانی گەلەكەمان، پێویست بوو هەموولایەك كاری بۆ بكردبا.  ئاكامەكانی ئەو هەڵبژاردنانە هەرچی بووایا مانای ئەوە نەبوو كۆتایی بە ژیانی سیاسی ئەو لایەنانە هاتووە، لەبەر ئەوەی زۆرینەی كورسیەكانی پەرلەمانی بە دەست نەهێناوە!  ئەو هەڵبژاردنانە كاتی بوون، پاش ماوەێكی تر هەڵبژاردنی دی دەكران.  سەبارەت بە (ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی) ماوەكەی دیاری كرابوو، چونكە لە مانگی دیسەمبەری 2005 دەبوو هەڵبژاردنێكی تر بكرێت، ئەگەر پرۆژەی دەستووری هەمیشەیی عێراق پەسەند بكرابا.  لە هەرێمی كوردستان دەبوو هەڵبژاردنی تر بكرێت پاش ئەوەی ناوچە تازە رزگاركراوەكانی كوردستان دەگەڕانەوە باوەشی هەرێم، چونكە ئەو پەرلەمانە دەبوو پاش ماوەێكی تر بڕیاری لەسەر بدات.  كەواتە ئەو پەرلەمانە نوێنەرایەتی هەموو خەڵكی كوردستانی نەدەكرد، چونكە نوێنەرایەتی نزیكەی لە % 40 ی خەڵكی كوردستانی دەكرد، ئەوانی دی بەشداریان نەكردبوو لەو هەڵبژاردنە.  هەمان بۆچوون دروست بوو لەبارەی ئەنجومەنی پارێزگاكان، چونكە ئەوانیش پاش ئەوەی سنووری ئیدارییان چاك دەكرایەوە، ناوچە تازە رزگاركراوەكان دەخرانە سەر سنووری ئیداری پێش ساڵی 1976، دەبوو هەڵبژاردنێكی تر بكرێت لەسەر ئاستی سنووری ئیداری تازەی ئەو پارێزگایانە.  بۆ نموونە، ئەو چوار قەزایەی تا ئەو كاتە لەسەر سنووری پارێزگای كەركوك نەبوون، دەبوو پاشان بخرێنە سەری، بۆیە پێویست بوو هەڵبژاردنێكی تر بكرێت لەسەر ئاستی سنووری تازەی كەركوك.  بە نیسبەت ئەو  قەزا و ناحیانەی لە دەڤەری بادینان لەسەر سنووری ئیدارەی دهۆك نەبوون، كاتێ‌ ئەو ناوچانە دەخرانەوە سەر ئیدارەی تازەی ئەو دوو پارێزگایە، دەبوو هەڵبژاردنی تازە ئەنجام بدرێت.     دكتۆر نوری تاڵەبانی، سەرۆكی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2005  

 فارس نەورۆڵی  پرۆسەی هەڵبژاردن کۆی پرۆسەی دیموکراتی نیە، بەڵکو پایەیەکە لە پایەکانی دیموکراتی، بەڵام پایەیەکی گرنگ.  پرۆسەی هەڵبژاردن ڕێگایەکە بۆ گۆڕینی ئیدارەی حکومەتەکان بەبێ توندوتیژی و زیان گەیاندن بە پایە یاساییەکانی حکومەت. واتە پرۆسەی هەڵبژاردن هۆکاری سەقامگیری سیاسییە، هەر چەندە لە ووڵاتانی جیهانی سێ و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست  دیموکراتییەتی ڕاستەقینە بوونی نییە! بەڵام لە ساڵی (١٩٩٢)وە لە کوردستان پرۆسەی هەڵبژاردن ئەنجام درا و لێرەوە هەرێمی کوردستان بووە جێی ئومێدی جیهان و ناوچەکە، چاوەڕوانی ئەوەی لێ دەکرا ببێتە نمونەیەکی باڵای دیموکراتی لە ناو چەکەدا.  سەرەڕای تێبینی و کەم و کورتی، بەڵام جێگای ئومێدی ئازادیخوازانی کورد و جیهان بوو لەهەمان کاتدا ئەو پرسیارەی لای نەیارانی کورد دروست کرد بوو کە ئەم نەتەوەیە سەرەڕای ئەو هەموو ستەم و چەوسانەوەیە کە لە سەریەتی چۆن توانیان پانتاییەک بۆ دیموکراتی دروست بکەن.   ئێستا هەرێمی کوردستان لەئەنجامی ناکۆکی حیزبەکان توشی چەقبەستویی سیاسی بووە، یەکێک لەڕێگاکانی ڕزگار بوون لەم چەقبەستوییە ئەنجام دانی هەڵبژاردنە، بەڵام لەسەر هەڵبژاردنیش وەک هەموبابەتەکانی دیکە حیزبەکان نەگەشتونەتە ڕێککەوتن بۆ ئەنجام دانی هەڵبژاردن. ئەمەش وایکردوە پرۆسەی سیاسی هەرێم لە بری ئەوەی جێگای پرسیاری گەورەبێت بەداخەوە کەوتوەتە ژێر پرسیار! ئەمەش بوەتە هۆی نیگەرانی دۆستانی کورد لە ئاستی نێودەوڵەتی و ناوخۆیشدا تا ئەو جێگایەی پلاسخارت چەند جارێک هۆشداری داوە کە پێویستە هەڵبژاردن ئەنجام بدرێت.   پرسیارەکە ئەوەیە هەموو حیزبەکان دەڵێن دەبێ هەڵبژاردن لەکاتی خۆیدا بەڕێوە بچێ و چیتر لە تەک دواکەوتنیدا نین. ئایا کێیە نایەڵێ هەڵبژاردن بکرێت؟ لەکاتێکدا چەپ و ڕاست دەڵێن دەبێ هەڵبژاردن بکرێت. وەڵامەکەی جێدێڵم بۆ حیزبەکان و بۆ خەڵک . کەواتە پێویستە حیزبەکان بۆپاراستنی سومعەی سیاسی هەرێم ووتەکان بکەنە کردار و کاتێک دیاری بکەن بۆ هەڵبژاردن نەترسن لەوەی کێ کورسی زیاد دەکات و کێ دەنگەکانی کەم دەکات چونکە دواجار چارە نوسی هەرێم لە حیزب و لە کورسییەکانی پەرلەمان گەورەتر و گرنگترە.

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج 1  له‌ چاو خوله‌كانی پێشووه‌وه‌ نوێنه‌ره‌ كورده‌كانی كه‌ركوك تا راده‌یه‌كی زۆر له‌ نێو خه‌ڵك و له‌ ناو دام و ده‌زگاكانی خه‌ڵكدا بۆ داكۆكی له‌ پرس و كێشه‌كانیان وونن ، من ناڵێم خوله‌كانی دیكه‌ زۆر باش بوون ، به‌ڵام ئه‌م خوله‌ زۆر كه‌متر دیارن ، بۆ نمونه‌ یه‌كێتی سێ‌ نوێنه‌ری هه‌یه‌ ، دكتۆر گه‌یلان ، خاتودیلان غه‌فور ، مامۆستا سه‌باح ، ئه‌وه‌ جگه‌ له‌ شاخه‌وان عه‌بدوڵای پارتی و ئومێد محه‌مه‌دی نه‌وه‌ی نوێ‌ و نه‌جوه‌حه‌مید ،  ئه‌و رۆژه‌ له‌ گه‌ڵ دۆستێكدا هه‌رچیمان كرد ناوی دكتۆر گه‌یلانمان بیر نه‌كه‌وته‌وه‌ ، ئه‌وه‌نده‌ ده‌مێكه‌ نابینرێت، له‌ كاتێكا هاوڵاتی له‌و شاره‌و شارۆكه‌و گونده‌كانی سه‌ر به‌و شاره‌ هه‌زارو یه‌ك كێشه‌ی ته‌ندروستی و كێشه‌ گه‌لی دیكه‌یان هه‌یه‌ .  نوێنه‌ر ده‌بێت دیار بن و له‌ نێو خه‌ڵك بن . 2 فه‌رمانگه‌ی باری شارستانی له‌یلان هه‌زارو یه‌ك كێشه‌ی هه‌یه‌ ، ئه‌وه‌ی ده‌یه‌وێت سه‌فه‌رێك به‌ دۆزه‌خدا بكات باله‌وێوه‌ تێپه‌ڕێت ، من خۆم ئه‌و ده‌ردو به‌زمه‌م بینیوه‌ ، هه‌موو میدیاكاره‌كانی كه‌ركوكیش شاهیدی ئه‌و راستیه‌ن ، كام پارله‌مانتار تا ئێستا ئه‌ركی كێشاوه‌ سه‌رێكی به‌و فه‌رمانگه‌یه‌دا كردووه‌ ، لانی كه‌م كاتێك كه‌ خه‌ڵكه‌كه‌ مۆڵدراون و فه‌رمانبه‌ریش تاقه‌تی راپه‌ڕاندنی ئیش و كاره‌كانی نیه‌ ، خه‌ڵك هه‌یه‌ بۆ كارتی نیشتمانی ساڵ زیاتر به‌ڕێوه‌ بووه‌ ، هه‌یه‌ مردوه‌و چاوی به‌ كارته‌ نیشتمانیه‌كه‌ نه‌كه‌وتووه‌ . ئه‌گه‌ر ئومێد محه‌مه‌د له‌ كاری پارله‌مانتاریدا نوێیه‌و ره‌نگه‌ ته‌نیاش بێت ، خۆ ئه‌و پێنجه‌ی تر حزبه‌كه‌شیان و خۆشیان به‌شێكیان ئه‌زمونیان هه‌یه‌و ئاگاداری ته‌واوی كه‌ندو له‌نده‌كانی نێو كه‌ركوكن ، ئه‌ی بۆ نوێنه‌رن . 3 به‌ته‌نیشت به‌ڕێوه‌به‌رێتی پۆلیسی كه‌ركوكه‌وه‌ زیندانی كه‌ركوك هه‌یه‌ ، با دوو ئه‌ندام پارله‌مان بفه‌رمون سه‌ردانێكی ئه‌و زیندانه‌ بكه‌ن و بزانن ، له‌ هه‌شتسه‌ده‌كانی دوو سه‌ده‌ له‌مه‌و به‌ریشدا زیندانی به‌و جۆره‌ هه‌بووه‌، سه‌ردانی كه‌رك له‌و دیو قه‌فه‌سه‌وه‌ ، به‌ پێوه‌ ، له‌ ناو قوڕو لیته‌وه‌ قسه‌ له‌ گه‌ڵ زیندانی كراوه‌كه‌ ده‌كات ، زیندانیه‌كان شوێنه‌كانیان له‌ گه‌ڵ هیچ خاڵێكی مافه‌كانی مرۆڤدا نایه‌ته‌وه‌ ، ده‌بێت بۆ سه‌ردانی كردنی كه‌سێك هه‌زارو یه‌ك تكاو رجا بكه‌ی . 4 هه‌ر جار ناجارێ‌ پارێزگارو فڵان یه‌كه‌ی سه‌ربازی و خه‌ڵكێك گه‌ڕ به‌ جوتیارانی كوردی دوبزو سه‌رگه‌ڕان و داقوق و شوێنه‌كانی تر ده‌گێڕن ، له‌م رۆژانه‌ی پێوو هێزی سه‌ربازی چوونه‌ سه‌ر زه‌وی و زاری تۆپزاوه‌ ، بۆ داگیر كردنی ، ، نه‌مبینی نه‌ جێگری سه‌رۆكی پارله‌مان كه‌ كه‌ركوكیه‌و نه‌كه‌سی تریان دوو قسه‌ بكه‌ن ، یان سه‌ردانی دانیشتوانی تۆپزاوه‌ بكه‌ن . 5 هه‌ر بۆ ناسین و بیر خستنه‌وه‌ ئه‌مه‌ ناوی نوێنه‌ره‌كانی كه‌ركوكه‌ " كورده‌كان "  شاخه‌وان عه‌بدوڵا ئه‌حمه‌د  دیلان غه‌فور ساڵح ئومێد محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د  سه‌باح حه‌بیب قادر  گه‌یلان قادر عه‌لی  نه‌جوه‌ حه‌مید محه‌مه‌د  نه‌جوه‌ خانیش وه‌ك دكتۆر گه‌یلان زۆر ونه‌ . ئه‌مان هه‌ر شه‌شیان به‌ ده‌نگی خه‌ڵك بوونه‌ته‌ پارله‌مانتار .  

    ئاسۆ حاجی هەر جارەی حکومەتی کوردستان خزمەتگوزاریەکی ئەلکترۆنی رادەگەیەنێ، ئەو نووسراوەم بەبیر دێتەوە کە ماوەیەک بەر لە ئێستا لە میدیا و سۆشیال میدیا بڵاوبۆوە و زیاتر لە بیست مۆری لێدرابوو. هەموو جارێ هەست بە موعاناتی هاوڵاتیەکە دەکەمەوە و هەستیش بەوە دەکەم حکومەت راستگۆیە لەگەڵ دروشمەکەی کە هاولاتی چەقی گرنگیدانیەتی. جاران کە دەچوویە دائیرەی مروری، بۆ تۆمارکردنی تڕومبێل بوایە یان نوێکردنەوەی ساڵانامە و مۆڵەت، دەبوایە دوو هەفتە خەریکی بی و دنیایەک وقستەشت کردبا، ئەوجا ژوو نەبوو بەر پەنجەرەکەی نۆرەیەکی دوور و درێژی لە پێش نەبیت، ئێستا هەمووی لە هۆڵێک کۆکراوەتەوە و بە کەمتر لە سعاتێک کارەکان رایی دەکرێن. زۆرجاران توشی ئەو حالەتەی دەبووم، کاتێک برادەرێک لە دەرەوەی وڵات یان پارچەکانی دیکەی کوردستان پرسیاری چۆنیەتی وەرگرتنی ڤیزا یان ئیقامەیان دەکرد، دەبوا چەندین تەلەفۆن و پەیوەندی بکەم ئەوجا بە تەواویش وەڵامی پێویستم وەدەست نەدەکەوت، ئێستا کەس پرسیار ناکات، چونکە لە مۆبایلەلەی خۆی بە یەک دوو کلیک هەموو زانیاری و رێکارەکانی بۆ شی کراوەتەوە . ئەوە ئاراستەی ئەو حکومەتەیە کە مەسرور بارزانی دەیەوێ بۆ 2025 هەموو خزمەتگوزارییەکان بە ئەلکترۆنی بکات و حکومەت لە کۆڵ کاغەز و هاوڵاتیش لە کۆڵ ئەو ژوور ئەم ژوور پێکردن بکاتەوە

رێبوار کەریم وەلی ئەوەی ئەمڕۆ لە کوردستان و بەدیاریکراویش لە زۆنی جووت برا روودەدات، دەرهاوێشتەی فەشەلی پرۆژەیەکی درێژخایەنی ئەمریکا و رۆژئاوایە لە دروستکردنی میراتگریی سیاسی بۆ حزبەکەی تاڵەبانی. * قوباد تاڵەبانی ساڵەهای ساڵە لەو کاتەوەی نوێنەری حکومەتی هەرێمی کوردستان بوو لە ئەمریکا و مانگانە پارەیەکی خەیاڵیی بەناوی لۆبی کردنەوە بۆ خەرج دەکرا، وەکو میراتگری باوکی لێیدەڕواندرا. بێ تێپەڕاندنی هیچ پلەیەکی حزبی و بەپێچەوانەی پەیڕەوی یەکێتی(کە دەبوایە تەنها مەکتەب سیاسییەکان پۆستی باڵا لە حکومەت وەربگرن)کرا بە جێگری سەرۆکی حکومەت. * ئومێدی رۆژئاواییەکان ئەوە بوو کە لە رێگەی پرۆژەی قوبادەوە، حزبەکەی باوکی لەژێر هەژموونی ئێران دەربهێنن و هەر بۆیەش لە ساڵانی رابردوودا، قوباد هەمیشە بە پێچەوانەی حزبەکەی و تەنانەت دایکیشی کە ماوەیەک حوکمڕان بوو، بەو ئاراستەیەدا دەڕۆیشت کە پارتی رووی لێبوو. * بێگومان قوباد عەڕاب و مێشکی کودتای هەشتی تەمموز بوو. لە رۆژانی یەکەمدا، هەموو کەسی وا تێگەیاند کە برا گەورەکەی ژەهرخواردوو کراوە. ئەو لە رێڕەوی سیاسیی خۆیدا، لەگەڵ دوو لەمپەری هاوسەرۆکەکاندا دەستوپەنجەی نەرم دەکرد. * بافڵی برای وەک لاوازترین ئاڵقە دەدیت، بۆیە لەگەڵ ئەودا بەڕەیان لەژێر پێی لاهور و نزیکەکانی دەرهێنا. وەک ژەنڕاڵێکی جوونتا، لە رۆژانی دوای هەشتی تەمموز، هێزە ئەمنییەکانی بەسەر دەکردەوە و بەناوی حکومەتەوە فەرمانی دەبەخشییەوە. * ئێستا حوکمی موتڵەقی حزبەکە لای خۆی و براکەی بوو، بەڵام برایەکەشی کە خۆی لێببوو بە سەرۆک و پارتیش موبارەکەی کردبوو، وایزانی چووەتە جێگەی باوکی، بەڵام کە دیتی پارتی چاوەڕێی بەیعەتی لێدەکات، کەوتە ململانێ لەگەڵ پارتیدا. لە یەکەم ئەزمونیدا لە مەسەلەی سەرۆککۆمار، هەم قوبادی برای ژێر بە ژێر لەگەڵ پارتیدا رێککەوت و هەمیش پارتی بە ئاشتبونەوە لەگەڵ ئیتاری تەنسیقی تەقڵەیەکی سیاسییان پێ لێدا. * زۆری نەبرد کە قوباد بە هۆی سیاسەت و لێدوانەکانی برایەکەوە، لە ناو حکومەتدا، گڵۆڵەی کەوتە لێژی. پارتی و بەتایبەتیش مەسرور بارزانی گەورەترین خەرقی ئەمنیی یەکێتییان کرد و بە هێنانی ئەژی ئەمینی موعتەمید و بە قەولی خۆیان باشترین بەرپرسی دەزگای زانیاری(کە لە یەکەم روبەڕوبوونەوەی جووت برا لە ململانێی دەستەڵاتدا بووە قوربانی کەوتە ژێر پۆستاڵەوە) ئابڕوی دەزگای ئەمنیی یەکێتییان برد. * کاردانەوەی جووت برا چووە قۆناغی تەسفییەی نەیارە سیاسییەکانیان و ئەوانە گومانیان هەبوو کە رەنگبێ بچنە هەولێر و، لەسەر ئاستی سیاسیش بە پاڵپشتیی رەیان کەلدانی و چەند بەرپرسێکی قەرارگای رەمەزان، تەحددای پارتییان کرد کە رێڕەوی وزەی هەرێمی کوردستان بۆ ئەوروپا دەکەنە گۆڕستانی خۆیان! * لە هەموو ئەوانەدا، قوباد مامۆستای براگەورەکەیەتی و ، خەت و  نیشانی بۆ دادەنێت. ئیستیسماری سیاسیی ئەوان لەسەر ناکۆکییە ناوخۆییەکانی پارتی بوو. ئەوە هەڵەترین موحاسەبەی سیاسییە بۆ حزبێکی وەکو پارتی کە میکانیزمی ناوخۆیی وەکو دەوڵەتێک کار دەکات و  قەت کەماسییەکانی بح نەیارەکانی نابنە خاڵی ئیجابی. * پوختەی کەلام، گەڕانەوەی لاهور شێخ جەنگی بۆ هەرەمی دەستەڵاتی یەکێتی کۆتاییهاتنی چیرۆکی پرۆژەی قوباد تاڵەبانییە. کە دەبوایە لە لا راستەکەی مێژوو بوەستایە، بەڵام پەلەی کرد. ئەگەر  لاهور شێخ جەنگی بتوانێ لە گۆڕەپانی سیاسەتدا، ئارامی و سەقامگیری بگەڕێنێتەوە، حزبەکەی تاڵەبانی دەکەويتە ئەو دەستە ئەمینەی کە رۆژئاواییەکان چاوەڕێیان دەکرد. کوڕانی تاڵەبانی هێدی هێدی لەگەڵ ئینعزالی سیاسییان، دەکەونە بەردەم وەڵامدانەوەی ئەو تۆمەتە قورسانەش کە دەبێ وەڵامیان بۆ پێ هەبن.

یوسف محه‌مه‌د (١) ماوەیەکە ژمارەیەک گەنجی چالاکوان لە ئەوروپا، بەتایبەت لە بەریتانیا، لە کاتی سەردانی بەرپرسانی هەرێم بۆ ئەوێ، وەک ناڕەزایی دەربڕین لە شێوازی حوکمڕانییان، چالاکی لە دژیان ئەنجام ئەدەن و خۆپیشاندان ئەکەن. دیارترینیان هێلکەباران کردنی مەسرور بارزانی بو لە لەندەنی پایتەختی بەریتانیا لە مانگی نیسانی ساڵی رابردو. ئەم چالاکوانانە، ئەو گەنجانەن کە بە هۆی فەراهەم نەکردنی ژیانێکی کەرامەتمەندانە، بە هۆی بێکاری، پێشێل کردنی ماف و ئازادییەکان، شکستخواردویی حوکمڕانیی دەسەڵاتدارانی هەرێم و لاواز بونی ئومێد بە پاشەڕۆژێکی باشتر، رێی هاتو نەهاتیان گرتۆتەبەر و کۆچیان کردوە. لەوانەیە هەر یەک لەمانە لەڕێی گەیشتن بە ئەوروپا چەندان چیرۆکی تراژیدیشیان بینی بێ لە خنکان و ڕەقبونەوە و ون بونی هاوسەفەرەکانیان لە دەیاچەی ئیجە و لە کەناڵی ئینگلیز یان لە سەر سنوری بیلاڕوسیا. سەیر ئەوەیە کە بەشی زۆری ئەم چالاکوانانە گەنجانی هەولێر و بادینانن کە لێرە لەبەر ریزە ئۆتۆمۆبیلی چەکدار ناتوانن دەستیان بگا بە بەرپرسانی هەرێم و، ئازار و کێشەکانیان لەگەڵ باس بکەن. هەقە دەسەڵاتدارانی هەرێم پەند وەربگرن کە ئەو کاتەی دیواری ترس دائەڕمێ ریزە ئۆتۆمۆبیلی پاسەوانەکانیشیان بە فریایان ناکەوێ و دور نییە هەر خودی پاسەوانەکانیان تۆڵەی ستەم و بێدادییان لێبکەنەوە. (٢) لە ٢٢ی ئەلولی ٢٠١١ بارزانی لە سلێمانی سەردانی کاک نەوشیروانی کرد. ئەوە یەکەم دیداری نێوانیان بو دوای دروست بونی گۆڕان. دوای پێشوازی و دیداری گشتی، دو بە دو لە ژورێکی تر کۆبونەوە. وەک دوایی کاک نەوشیروان گێڕایەوە لەو کۆبۆنەوەیە باسی تەلەفزیۆنی (KNN) کرا بو کە ئەو کات ئامڕازێکی سەرەکیی فشار کردن بو لە پارتی و یەکێتی و دەسەڵاتی هەرێم بۆ ئەنجامدانی چاکسازی. کاک نەوشیروان لەو کۆبونەوەیەدا ئەوەی دابو بە گوێی بارزانیدا کە رەوەندی کوردی لە ئەوروپا و ئەمریکا سوپایەکی کاریگەری ترە بۆ فشار کردن و لۆبی کردن لەپێناو ئەنجامدانی چاکسازی لە تەنیشت بەرگری کردن لە دۆزی ڕەوای کورد لە هەر چوار پارچەی کوردستان. کاک نەوشیروان چەندین جار ئەوەی دوپات ئەکردەوە کە ئەگەر بمانەوێ ئەتوانین چونە دەرەوە بۆ دەسەڵاتدارانی هەڕێم ئەستەم بکەین. بەڕاستی ڕەوەندی کوردستانی لە ئەوروپا سەرباری قورسیی خۆگونجاندنیان لەگەڵ ژیانی ئەوێ، بەڵام بەردەوام ڕۆڵێکی کاریگەریان بینیوە لە بەرگری لە خواست و ئامانجە مەدەنی و دیموکراسییەکان هاوشانی داخوازییە نەتەوەییەکان. (٣) لە چوارچێوەی ئەو سەردانە دیبلۆماسییانەی لە دوای پەکخستنی پەرلەمانی کوردستان، بە هاوکاریی رەوەندی کوردستانی بۆ وڵاتانی ئەوروپا ئەنجاممان دا، لە کۆتایی مانگی دوی ساڵی ٢٠١٦، واتە دروست حەوت ساڵ پێش ئێستا سەردانی بەریتانیامان کرد. یەکێک لە وێستگەکانی سەفەرەکەمان (جگە لە کۆبونەوە لەگەڵ سەرۆکی پەرلەمانی بەریتانیا و سەرۆکی لیژنە و ئەندامانی پەرلەمان و لۆردات و وەزارەتی دەرەوە) دیدارێک بو لەگەڵ رەوەندی کوردستانی لە ناو پەرلەمانی بەریتانیا. لە کاتی ئەنجام دانی دیدارەکەدا، ناچار بوین لەبەر زۆریی ئامادەبوان سێ جار هۆڵی کۆبونەوەکە بگۆڕین کەچی هێشتا چەند لە ژورەوە بون، زیاتر لەوە لە دەرەوەی پەرلەمان بون و بە هۆی نەبونی شوێنەوە رێیان نەدرا بێنە ژورەوە (ئەمە لەچەندین شوێنی تری ئەوروپا دوبارە بویەوە). یەکێک لە ئەندامانی پەرلەمانی ئەوێ کە لە فراکسیۆنی پارتی نەتەوەیی سکۆتلەندا بو بە سەرسوڕمانەوە لێی پرسیم، تۆ چیت وا ئاوا خەڵک بە تاسەوە هاتون بۆ دیدارەکەت!؟ منیش بە دڵێکی پڕەوە وتم من هیچ نیم بەڵام دۆزەکەمان ڕەوایە! ئەو کاتە ئێمە لەبەر هەڵوێستەکانمان رێمان نەدرا بچینەوە بۆپەرلەمانی کوردستان، بەڵام دەرگای دڵی هەزاران کوردی ئازادیخوازی ئەوروپامان بۆ کراوە بو، کەچی ئێستا ئەبیستم بەشێک لەوانەی بەناوی "گۆڕان"ەوە پۆستی باڵایان لەم دەسەڵاتەی هەرێم وەرگرتوە، لە ترسی چالاکوانانی ئەوروپا بە دزییەوە سەردانی ئەوروپا ئەکەن! کێشەکە لەو پەرلەمانتارانە نییە کە ئێستا روبەڕوی توڕەیی چالاکوانان بونەتەوە، بەڵکو لە لادانە لەو پرنسیپانەی گۆڕانی لەسەر دامەزرا. هەقە ئەمە پەند بێ بۆ کاربەدەستانی ئێستای "گۆڕان". بە هیوای سەلامەتی بۆ کاک ئیسماعیل سیان و هاوڕێکانی.

ستەم کامیل بڵاوبونەوەی ئەنجامی ڕاپرسیەکەی ڕۆژنامەی "الصباح" ی زمانحاڵی حکومەتی عێراقی، سەبارەت بە  هەڵوەشانەوەی هەرێمی کوردستان و گەڕانەوەی دەسەڵاتەکانی بۆ سەر حکومەتی فیدڕاڵی، مشتومڕ و جەدەلێکی زۆری دروست کردوە. گفتوگۆکە بەگشتی لە نێوان دو کەمپی دژ بەیەکدایە. کەمپی یەکەم، حکومەتی هەرێم و زۆرینەی دەسەڵاتدارانە، کە بە پاساوی "گوتاری شەهیدان" و "ستەمکاری دەوڵەتی عێراق" وەڵامی ڕاپرسیەکەیان دایەوە، کەمپی دوەمیش، وەک پەرچەکرداری حکومەتی هەرێم و دەسەڵاتدارانی، خۆشحاڵ و پشتگیری ڕادیکاڵی ئەنجامی ڕاپرسیەکە ئەکەن و تەرویج بە گوتاری گەڕانەوەی دەسەڵاتەکان بۆ ناوەند ئەکەن. گرفتی سەرەکی ئەم دو کەمپە ئەوەیە کە هەر دوکیان هەمان هەڵە ئەکەن، هەر دوکیان هاوڵاتیان ئەخەنە ناو بەرداشی دو بژاردەی خراپەوە و بە سەختی بەرگری لێ ئەکەن. ڕەخنەی سەرەکی لەم گفتوگۆیە ئەوەیە کە بۆ ئەبێت ئازادی هەڵبژاردن و ئازادی بیرکردنەوە لە هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان زەوتبکرێت و  تەنها دو بژاردەی خراپیان لەبەردەستا بێت بۆ بڕیاردان؟ بۆ ئەبێت هاوڵاتیەک سەرپشک بکرێت لە نێوان بژاردەی ڕازیبون و قبوڵکردنی حوکمڕانی هەرێم یاخود گەڕانەوەی دەسەڵاتەکان بۆ سەر حکومەتی فیدڕاڵی؟ لەم نوسینەدا، ئێمە ڕامان وایە بژاردەی سێهەم ئەبێت وەک خاڵی دەرچون بێت لەم گفتوگۆ ڕەش و سپیە، وەک بەدیلی ئەم دو بەرداشە خراپە.  بەرداشی یەکەم: قبوڵکردنی واقیعی پڕ لە نادادی لە هەرێـم دەنگدانی زۆرینەی خەڵک لە ڕاپرسیەکەدا بە هەڵوەشاندنەوەی هەرێمی کوردستان بەمانای ئەوە دێت کە هاوڵاتیانی هەرێم ناڕەزای و نا ئومێدیەکی زۆریان لە شێوازی بەڕێوەبردنی ژیانی گشتی، لە نا دادپەرورری ئابوری و سیاسی، لە بەداشکردنی نایەکسانی سامانی گشتی، لە شێوازی ئیدارەدانی دامودەزگا گشتیەکان، لە نەبونی لایەنی کەمی خزمەتگوزاریەکان هەیە. تاکی کورد، لەم سی ساڵەی ڕابردودا، زۆر شێوازی دەربڕینی ناڕەزایەتی تاقیکردۆتەوە. تا ناڕەزایی و ڕەخنەکانیش زۆرتر بن، دەسەڵات بێباکانەتر مامەڵەی لەگەڵدا ئەکات. چەندین شێوازی جیاوازی بەخۆیەوە بینیەوە. سەرەتا، هەر ڕەخنەی ڕۆژنامەوانی و میدیایەوە بیگرە، تا دروستبونی ئۆپۆزسیۆن و پاشان بۆ هاتنەسەر شەقامی خەڵک لە ١٧ ی شوباتی ٢٠١١، بەرەو  سەرهەڵدانی دیاردەی بایکۆت لە هەڵبژاردنەکانی ئەم چەند ساڵەی دوایدا. ڕێژەی بەرزی بەشدارینەکردن لە هەڵبژاردنەکانی ئەم دواییانەدا، زەنگێکی ئێجگار مەترسیداربو بۆ گوێی کاستی سیاسی لە هەرێمی کوردستان. بێدەنگی و بەشدارینەکردنی سیاسی ئاستێکی مەترسیداری دەربڕینی ناڕەزایەتیە کە بەردەوام دەسەڵاتە بێباکەکان لە پەیامە قوڵ و شاراوەکانی تێناگەن. دەسەڵاتی کوردی تەنها لە دەنگەدەنگ و خۆپیشاندان ئەترسێت، لە کاتێکدا مەترسیە گەورەکە لە بێدەنگی و نا ئومێدی خەڵکدایە. لە بێدەنگی و بایکۆتدا، خەڵک بە تەواوی کۆی ئەو ڕێسا و یاسایانەی یاریەکە ڕەتدەکاتەوە کە دەسەڵاتداران یاری لەسەر ئەکەن و وەک کەرەستەی بەردەوامیدان بە مانەوەی خۆیان بەکاری ئەهێنن. بێدەنگی و نائومێدبونی خەڵک هەرگیز بەمانای قبوڵکردنی واقیعی  نایەت، بەڵکو ئەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕاستیەی کە مافی هەڵبژردن و گۆڕانکاری لە خەڵک زەوت کراوە.  بەرداشی دوەم: ڕادەستکردنی دەسەڵاتەکان بە حکومەتی ناوەند لە پەرچەکرداری شێوازی خراپی ئیدارەدانی ئێستای هەرێمی کوردستاندا، بە هاندان و لە پەرچەکرداری سیاسیدا، بینینی گەڕانەوەی دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستان بۆ حکومەتی فیدڕاڵی وەک بەدیلێک، بەرەو هەڵکشان و پشتگیری زیاتری کۆمەڵایەتی ئەچێت. کێشەی سەرەکی ئەم تێگەشتنە ئەوەیە ڕادەستکردنی ئەم دەسەڵاتانە بە بەغداد، چارەسەر نیە، بەڵکو ئەنجامدانی هەڵەیەکە لە پەرچەکرداری هەڵەی یەکەمدا. بەمانایەکی تر، شێوازی ئیدارەدان و حوکمڕانی لە بەغداد زۆر هاوشێوەی ئیدارەدانی حکومرانیە لە هەرێمی کوردستان. کێشەی نەبونی سەروەری یاسا، کێشەی نە پاراستنی کەرامەتی تاکی عێراقی، پشک پشکێنەی حزبی و تائیفی، دابەشکردنی نا یەکسانی داهات و دەرفەتەکان، لاوازی و خراپی ئاستی خزمەتگوزاریەکان، کێشەی پارێزراو نەبونی مافی ژیانی ئینسانی عێراقی بەرامبەر گروپە چەکدار و بە‌هێزەکانی تر، کێشەی بێکاری گەنجان، سەربەخۆنەبونی دامودەزگاکان لە تەداخولاتی حزبی و دەرەکی، وەک هەرێمی کوردستانە بە ئاڵۆزی زیاترەوە. ئەو دیدگایەی کە ڕای وایە چارەسەرەکە ئەوەیە کە لە ژێر سایەی حوکمڕانیەکی خراپەوە ڕابکەین بۆ ژێر سایەی حوکمڕانیەکی تری خراپ. هەمیشە ئەبێت بژاردەی بەدیل و جێگرەوە، بژاردەیەکی باشتر بێت بۆ خەڵک، نەک لە خراپێکەوە بۆ خراپێکی تر بگوێزینەوە.  ڕێگا ڕاستەکە، ڕێگا قورسەکەیە بیرکردنەوەی دروست لێرەدا ئەوەیە کە هاوڵاتییانی هەرێم لە یەککاتدا پێویستە دو "نا" ی گەورە بدات بە هەر دو تێگەشتنەکە. "نا" ی یەکەم پێویستە بۆ کەمپی کاستی سیاسی باڵا دەستی هەرێمی کوردستان بێت، کە پێیان وایە هاوڵاتیان ئەبێت واقیعی هەرێمی کوردستان بە ڕەهایی قبوڵ بکەن و ڕازی بن بە ژیانێکی کەم و دەیان شێوازی نا دادی، "نا" ی دوەمیش پێویستە بۆ ئەو پەرچەکردارە بێت کە بۆ هەڵهاتن لە دۆزینەویە چارەسەرێکی دروست و ڕاستەقینە، دەیەوێت دەسەڵاتەکانی هەرێم بدات بە مۆدێلێکی خراپ و شکستخواردی هاوشێوەی هەرێم. بە مانایەکی تر، چارەسەری ڕاستەقینە ئەوەیە کە هاوڵاتی نە پێویستە واقیعی خراپی هەرێم  قبوڵ بکات، نە دەسەڵاتەکانی رادەستی حکومەتی فیدڕاڵی بکاتەوە. بەڵکو، ئەو  بژاردەی کە شایەنی ماندوبون و قوربانی بۆ دانە ئەوەیە کە هاوڵاتی هەوڵی هێنانە ئارای حوکمڕانیەکی باش بدات لە هەرێم و ئەو قیعە سەپێندراوە پڕ لە نا دادپەروەریەی ئێرە دەستکاری بکات، لە هەمان کاتیشدا، دەسەڵاتەکانیش لە دەستی خۆیدا بهێڵێتەوە و ڕادەستی حکومەتی ناوەندی نەکات، چونکە گلەی ژمارە یەکی زۆرینەی هاوڵاتیانی هەرێم ئەوەیە کە کاستی سیاسی گوێ لە داخوازیەکانی ناگرێت و نایخوێنێتەوە و نای بینێت.  بۆ دروستبونی سەرەتایەکی نوێش، بۆ گەڕان بۆ بەدیلی ئەو دو بەرداشەی سەرەوە، تەنها گەڕانەوە و بەرگریکردنە لەو ڕاستیەی کە ئەوە تەنها ئینسانی کوردە ئەبێت بڕیاردەری سەرەکی بێت لە ژیان و داهاتوی خۆی، نە کاستی سیاسی هەرێم، نە کاستی سیاسی بەغداد، ناتوانێت نوێنەرایەتی ژیان و بەرژەوەندی و داواکاریەکانی ئینسانی ئێمە بکات. سیاسەتیش، بە مانا ئەخلاقی و پیشەییەکەی، بە مانا فەلسەفی و زانستیەکەی هەر ئەمەیە. کرۆکی سیاسەت لە یۆنانی کۆنەوە تا مۆدێلە سیاسیە سەرکەوتوەکانی ئێستای دنیا، بریتیە لەوەی هاوڵاتی بەشدار و کارەکتەری سەرەکی بێ لە ڕەنگڕێژکردنی ژیانی سیاسی و ئابوری و کلتوری و کۆمەڵایەتی خۆی، ئازادبێ لە دەنگ هەڵبڕین و جوڵەکردن لە پانتاییە گشتیەکاندا، خۆی کارەکتەری سیاسی سەرەکی بێت، هەمو لێخۆشبونێک لە مافی ژیان و بەشداری سیاسی و ڕادەستکردنی توانای بڕیاردان بە ئەوی تر، هەڵەیەکی کوشندەیە. بەدیهێنانی ژیانێکی باشتر لە هەرێم، دروستکردنی مۆدێلێکی سیاسی کە هاوڵاتی سەنتەری بێت، کارێکی قورسە، بەلام ئەستەم نیە.   

شێرزاد شێخانی حیکایەتەکە دەڵێ : پیاوچاکێک لەبن دارێک پاڵی دابووە ، لەودەمە حەزرەتی عیزرائیل بەلایەوە تێدەپەڕی وسەلامی لێدەکا . ئەویش دەیناسێتەوەو فەرمووی لێئەکا . دوای بەخێر هێنانو هەندێ قسە ، کابرا بە عزرائیل دەڵێ : من لەوەتەی فامم کردووە لەتاعەتی خوا نەکەوتووم و هەمیشە فەرزەکانیشم جێبەجێ کردووە . لەپاداشتی ئەو تاعەتەم دەمەوێ داوایەکت لێبکەم . ئەویش دەڵێ : فەرموو  ؟. پێی دەڵێ : هەر کاتێک ئەمرت پێکرا رۆحم بکێشیت ، پێشتر ئاگادارم بکەرەوە . ئەویش دەڵێ : وەی بەسەرچاو !.  زەمان دێت ودەڕوا ، رۆژێک لەپڕ حەزررەتی عزرائیل لەسەر سەری ئەوەستێ بۆ رۆحکێشانی . کابرا ئەڵێ: ئەی جەناب منو تۆ ئیتفاقمان نەکردبوو پێش ئەوەی رۆحم بکێشی ،خەبەرم بدەیتێ . ئەویش وتێ : بەڵی وابوو ، هەر بۆیەش من چەندینجار خەبەرم بۆ ناردی . کابرا ئەڵێ : کوا من هیچ شتێکم پێنەگەیشتووە ؟ . عزرائیل ئەفەرموێ : ئەی کابرا دوو مانگ پێش ئێستا نەتبینی دراوسێکەی لای راستت ئەمری خوای کرد . دوو حەفتە پێش ئێستا دراوسێکەی تری دەستە چەپیشت نەمرد . حەفتەی رابردووش ئامۆزایەکەت وەفاتی نەکرد . ئەوانە هەمووی پەیام بوون بۆ تۆ کە مردن لەتۆش نزیک بۆتەوە . دەسەڵاتدارانی بەغدا لەماوەی یەک ساڵدا دەیان پەیامیان بۆ سەرکردایەتی هەرێم نارد. بڕیارە یەکلەدوای یەکەکانی دادگای فیدراڵی . راگرتنی ٢٠٠ ملیارەکە . جوڵاندنی سکاڵاکەی پاریس لەسەر هەناردەی نەوت ، ئەمەو بێجگە لە پەیامەکانی ئەمریکاو کونسڵخانەکانی ئەوروپا لەسەر مافەکانی مرۆڤ و ئازادییەکان و یەکخستنی هێزی پێشمەرگە . ئێستا تێناگەم بۆچی دەسەڵاتی هەرێم قەڵس بووە لەسەر راپرسییەکەی کۆمپانیای شکارو بڵاوبوونەوەی لەرۆژنامەی ( الصباح ) ی بەغدایی ؟؟!!. ئەم وڵاتە وێرانەی ناوی ( عیراق) ە ، لەوەتەی کودەتا سەربازییەکەی عەبدولکەریم قاسمەوە ، هیچ خێرو خۆشیەکی بەخۆیەوە نەبینیوە . مەحاڵە کوردێکی بە شەڕەف دڵی بەوە خۆشبێ ببێتە بەشێک لەم وێرانەخاکەو خۆزگە  بخوازێ بگەڕێتەوە باوەشی عیراق دوای ئەو دەریا خوێنەی میللەتەکەمان لەپێناوی ئازادیدا . بەڵام ئەم دەسەڵاتەی بەغدا سەرباری نەهجە شۆفینی و مەزهەبییەکەی و ،سەرباری ئەو هەموو گەندەڵییەی کە بە پێێ راپۆرتە نێودەوڵەتیەکان قەبارەی لە ٧٠٠ ملیار دۆلاری دزراو تێپەڕاندووە ، ھیشتا بەشێکی بچووکیش بێت لەسامانی وڵاتەکە بۆ بەرژەوەندی هاوڵاتیان سەرفکردووە . بیتاقەی بایەعی بەردەوامە و خێزانە کەمدەرامەتەکان سوودێکی زۆری لێوەردەگرن . نرخی سووتەمەنی زۆر نزمەو دەوڵەت بۆ سوککردنی باری ژیانی هاوڵاتیان ، تەنانەت گازی موەلیدەشی لەئەستۆ گرتووە بۆ هەرزانکردنی نرخی ئەمپێری کارەبا . هەموو بانکەکانی حکومەت دەیان جۆر سولفە دەدەنە فەرمانبەرانی دەوڵەت بۆ دابینکردنی پێداویستەکانیان . ساڵانە لەوەرزی زستاندا دوو بەرمیل نەوتی سپی ئەدەن بە ماڵەکان بەبێ دواکەوتن . مووچەی خانەنشینی و فەرمانبەران بەپێی گرانی بازاڕ زیاد دەکرێن . خۆپیشاندان ئازادەو ملیۆنان کەس دێنە سەرشەقامەکان و دەسەڵاتیش گوێ لەداخوازییەکانیان دەگرێ وهەوڵدەدات داواکارییەکانیان جێبەجێ بکات . بەراوورد بە وەزعی گوزەرانی خەڵکی هەرێمەکەمان لەگەڵ ناوچەکانیتری عیراق ، فەرقێکی زۆر هەیە . لێرە چەند کۆمپانیایەک کە هەموویان سەر بەدەسەڵاتن بەکەیفی خۆیان قەیران دروست ئەکەن . حکومەت لەجیاتی ئەوەی نەوتی سپی بۆ ماڵان لەزستانە سەختەکانی کوردستان دابینبکات ، رۆژانە ٤٥٠ هەزار بەرمیل نەوت دفرۆشێتە دەرەوە . خۆی کارەبای پێ دابین ناکرێ ، لەجیاتی ئەوەی وەکو بەغدا گازی پاڵپشتکراو بۆ موەلیدەکان دابینبکات ، گازەکە دەفرۆشێتە دەرەوە . رەخنەگرتنی یاساغ کردووە ، لەسەر کۆمینت نوسین خەڵک هەڕەشەی لێدەکرێ ، لەسەر خۆپیشاندانیش چالاکوان زیندانی ئەکات ، کونسڵێ کشتی ئەمریکاو ئەڵمانیاو فەرەنساو ئیتاڵیاو دەیان وڵاتانی تری دونیا هاواریان لێ هەڵساوە لەسەر ئازادییەکان ومافی مرۆڤ و ئازادی رۆژنامەگەری ، کەچی دەسەڵاتی هەرێم گوێیان پێنادات !.خراپترین کەشی سیاسی هێناوەتە ناو هەڕیم وپەیوەندی لایەنەکانی دەسەڵات رۆژ بەرۆژ خراپتر دەبن ، خەڵک هیچ ئومێدێکی بە چاکسازی درۆزن و دەسکەوتی وەهمی و درۆیەکانی دەسەڵات نەماوە . بەغدا رۆژ بە رۆژ پەیامی تووند بۆ هەرێم ودەسەڵاتەکەی ئەنێرێ ، ، کەچی برادەرانی ئـێرە دەیانەوێ بە وتارێکی قەڵەمە بەکرێگییراوەکانیان و لێدوانێکی وتەبێژی حکومەت و کۆمێنتی کۆێلەکانی فەیسبووکەوە بەرامبەر بەم شاڵاوەی حکومەتی عیراق بووەستنەوە . ئەم دەسەڵاتەی هەرێم هەستی بینین وبیستنی لەدەستداوە ، بە دزینو تاڵانبردن و خۆدەوڵەمەندکردنەوە مەست وحەیران بووە ، ئەگینا مەعقوولە ئەو هیچ حیسابێک بۆ بایکۆتی ٧٠% دەنگدەرانی کوردستان نەکات لەدوا هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی عیراق ؟!. مەعقولە ئەو هەموو راپۆرتە تەلەفزیۆنیانە نابینی لە کەناڵەکانی ناوخۆ چۆن ئەم خەڵکەوە هاواریان لێ هەڵساوە دژ بەحکومەتەکەی خۆیان ؟. مەعقولە بەم هەموو دکتۆرایەی ئێستا لەدەوری خۆیانو حکومەتەکانیان کۆ کردۆتەوە هێشتا لەپەیامەکانی ئەمریکاو ئەوروپا سەبارەت بە فەراهەمکردنی ئازادییەکان تێنەگەیشتوون ؟. ئەم هەموو بێباکییەی دەسەڵاتی هەرێم نەبوایە ، بۆچی خەڵک کوفر بە کوردایەتی خۆی دەکاو خۆزگە دەخوازی جارێکیتر بچێتەوە ژیر چەپۆکی رەگەزپەرستەکانی بەغداوە.. ژیانی بە کەڕامەت ، ئاسوودەیی و خۆشگوزەرانیە ، بوونی ئاوو کارەباو خزمەتگوزارییە ، پاراستنی ئازادیەکانە . رێزگرتنە لەمافەکانی مرۆڤ ، ئەگەر دەسەڵات نەتوانێ ئەمانە فەراهەمبکات ، بوون و نەبوونی وەکو یەکە . بۆیە بەر لەوەی خەڵک بە خائین و خۆفرۆش وخاکفرۆش ببینن ، با خۆیان راستبکەنەوەو بێنەوە ریزی میللەتەکەیان ئەوسا خەڵک ئامادەیە گیانو خوێنی خۆی ببەخشێ بۆ پاراستنی قەوارەکەی . بەتەمای ئەمەش نەبن جارێکیدی گەنجولاوی میللەت گیانی خۆیان بکەنە قوربانی حەزوخۆشی خاوەن کۆمپانیاو فێللاو مەزرەعەکانەوە .. شوکر هوشیارە مەحوی .

سەلاح خدر   زیانەکانی دواین  هەرسێ بومەلەرزە گەورەکانی تورکیا و باکوری کوردستان، دەتوانرێت بە لێدانێکی مەزن  لە  شادەماری ئابووری تورکیا بەناو بکرێت، بەو پێیەی لەمەودای جوغرافیایەکی ٣٠٠ کیلۆمەتریدا  زیانی گەورەی بەسەرخان و ژێرخانی ئابووری وڵاتەکە گەیاندووە. ئەگەرچی حکومەتی ئاکەپە - مەهەپەی تورکیا لە دیدێکی سیاسیەوە و بۆ درێژەدان بە تەمەنی دەسەڵاتداری خۆیان هەوڵی شاردنەوەی ڕاستی زیانەکان لەڕایگشتی دەدەن، بەڵام کارەساتەکە لەوە گەورەترە بتوانرێت بشاردرێتەوە. لەگەڵ  سانسۆرەکانی سەر میدیا و دەزگاکان و لەمپەرەکانی بەر بڵاوکردنەوەی ئەنجامەکان، ئەم بەدواداچوونە جیاواز لە زیانە گیانی و مەعنەوییەکان لەبەر  ڕۆشنایی ڕاپۆرتە نێوخۆیی و نێودەوڵەتییەکاندا لەسەر زیانە ئابووریەکانی بومەلەرزەکان ئامادەکراوە. قەبارەی زیانەکان  ڕاپۆرتەکان زیانی هەرسێ بومەلەرزەکەیان بەنزیکەی ١٠٠ ملیار دۆلار خەمڵاندووە، بەڵام  بەهۆی دواین بومەلەرزە کە شەوی ٢٠ لەسەر  ٢١ی شوبات لە ناوچەی ئوزونباخی سەربە هاتای ڕوویدا و چەند باڵەخانەی دیکەی ڕووخان و زیانی گیانی لێکەوتوەتەوە ژمارەکە بەرزتر بووەتەوە، ئەوەش زەبرێکی کوشندەیە لە کۆڵەکەی ئابووری ئەو وڵاتە کەوتووە، چونکە  ئەو کارەساتە لە کاتێکدا ڕوویداوە کە لەم  ساڵانەی دواییەدا تورکیا بەقەیرانێکی سەختی ئابووری و داڕمانی بەهای دراوەکەیدا گوزەر  دەکات. ئەوەش ئاشکرایە کە بەهەموو ئەو هاوکارییانەی لەلایەن نەتەوە  یەکگرتووەکان و وڵاتان و کۆمەڵگای جیهانییەوە بۆ تورکیا نێردراوە قەرەبووی لەسەدا ١٠ی ئەو زیانانە ناکاتەوە کەلەئەنجامی کارەساتەکەدا بەری کەوتووە.  زیانەکانی بیناسازی  بەپێی ڕاپۆرتێکی دەزگای بلومبێرگی ئەمەریکی لەبڕی ئەو ١٠٠ ملیار دۆلار  زیانەی  لەئەنجامی بومەلەرزەکاندا  کەوتووەتەوە، نزیکەی ٨٠ ملیار دۆلاری زیانی کەرتی نیشتەجێ و بیناسازییە و ئەوی دیکەی زیانی داهاتە نەتەوەییەکان و هێزی کارە. لە کۆی ١١ پارێزگا  و شاری بەرکەوتووی بومەلەرزەکە زیاتر لە ١٠٠ هەزار بینا زیانی گەورەیان بەرکەوتووە لەسەدا ٧٠ی خانوو  و باڵەخانەکانی هەردوو پارێزگای مەڕەش و ئەنتاکیا بەرزیانی مەزن کەوتوون، بەشێوەیەک کە لەسەدا ٥٠ی خاپوور بوون و ئەوی دیکەشیان چیدی کەڵکی ژیان یان ئەمنیەتی ژیانیان تێدا نەماوە، بەو هۆیەشەوە  زیاتر  لە  ١٥ملیۆن مرۆڤ زیانمەند بوون و زۆربەیان بێ کار و بێ جێ و وار ماون. ئەوەش دابینکردنی خانوو ماڵ و گەڕانەوەی ملیۆنان کەس بۆ ژیانی ئاسایی خۆیان ساڵانێک و بودجەیەکی قەبەی دەوێت.  ژێرخانی ئابووری  لەمەودای چەندین کیلۆمەتردا لە هەرێمەکانی بومەلەرزە زیان بەر ڕێگاوبانەکان کەوتوون و هاتن و چونی زەحمەت کردووە، تۆڕەکانی ئاو و کارەبا  تێکچوون و چەندین نەخۆشخانە و خوێندنگا و دەزگای خزمەتگوزاری کاول بوون. لەزۆربەی ناوچەکانی بومەلەرزە، خزمەتگوزارییەکانی ئاو و کارەبا تێکچوون، بریندار و نەخۆشەکان گواستراونەتەوە  شارەکانی دیکە یاخود لەنەخۆشخانەی گەڕۆکدا چارەسەریان بۆ دەکرێت. بەندەری ئەسکەندەروون کە دەرگایەکی گرنگی ئابووری و هەناردە و هاوردەی تورکیا بووە بەهۆی زیانەکانی بومەلەرزەوە و  مەترسیەکانی دواتری کارەساتەکە هەموو چالاکیەکی بازرگانی تێدا وەستاوە. فڕۆکەخانەکانی مەڕەش،  عەنتاب، هاتای، ماڵاتیا  و ئادیامان  زیانی گەورەیان بەرکەوتووە  و بەتایبەت  فڕۆکەخانەکانی مەڕەش و عەنتاب و هاتای بۆ چەند ڕۆژ لە جموجۆڵ  داخران و ئێستاش بەشێوەیەکی ڕێژەیی کار  دەکەن.  زیانی کشتوکاڵ و پیشەسازی  ناوچەی بومەلەرزەکان  لەسەدا  ١٤،٣ی بەرهەم کشتوکاڵی و  لەسەدا  ١١ی پیشەسازی و لەسەدا  هەشت و نیوو هەناردەکردنی لەڕێگەی فڕۆکەخانە  و بەندەری ئاوییەوە لێیە، جگە لە ڕاو  و دارستان. زۆربەی زەویە کشتوکاڵیەکان زیانیان بەرکەوتووە و هەندێکیان بەهۆی شەق بوونی زەویەوە کاریان  تێدا ناکرێت. لەناوچەکانی موش و هاتای چەند سایلۆ و عەمباری گەنم کاول بوون بەتایبەت سایلۆی کەیری خان کە هەزاران تۆن گەنمی تێدا هەڵدەگیرا بەتەواوی خاپوور بووە. بەرلە  سێهەمین بولەمەرزەکەی ٢٠ی شوبات یەکێتی کارگە و کاری تورکیا  زیانەکانی  بە ٨٤  ملیار دۆلار  ڕاگەیاند. ئەو زیانانەش لەسەدا ٥،٤ی دەچێتە سەر بودجەی گشتی تورکیا، بەشێوەیەک بومەرلەزەکان لەمساڵدا زیانێکی گەورە بە گەشەی ئابووی تورکیا دەگەیەنێت و لانی کەم  نزیکەی لەسەدا  سێی گەشەی ئابووری ئەو وڵاتە دادەبەزێنێت. چەندین  کارگە و  پڕۆژەی گەورەی ئابووری کاول بوون و چەندینی تر داخراون، پارێزگای عەنتاب کە پشکی گەورەی لە  زیانی بومەلەرزەکە بەردەکەوێت وەک پێنجەمین ناوەندی مەزنی پیشەسازی تورکیا ناسراوە زیاتر لە هەزار و ٢٠٠ کارگەری گەورەی لێیە کە زۆربەیان بەر زیانی بومەلەرزە کەوتوون، هەندێکیان تەواو خاپوور بوون و ئەوانی دیکەش لەکار وەستاون، کەمترینیان لە ئێستادا کار دەکەن. عەنتاب و شارەکانی دیکەی کارەساتەکە وەک ناوچەی ئاژەڵداری ناسراون، بەڵام ئێستا هەموو بازرگانی و جموجۆڵێکی ئاژەڵداری وەستاوە و خاوەن ئاژەڵەکان ڕانەکانیان هەرزان فرۆش کردووە.  زیانەکانی کەرتی گەشتیاری  بەهۆی ئەوەی هەرێمەکانی هەرسێ بومەلەرزەکە کەمتر  هەرێمی گەشتیارین بەڕێژەیەکی کەم زیانی ئەو کەرتەیان بەرکەوتووە.  سەرمایەی بیانی لە تورکیا  بەپێی ڕاپۆرتێکی بانکی ئەوروپایی بۆ گەشە و ئاوەدانکردنەوە، سەرلەنوێ ئاوەدانکردنەوە و بیناسازی لەناوچەی بومەلەرزەکاندا زیانێکی مەزن و دوورمەودا لە چالاکی ئابووری تورکیا دەدات. تورکیای دوای بومەلەرزەکە زۆرترین پێویستی بە عوملەی بیانییە، بەڵام  بەهۆی سیاسەتەی گەندەڵی و قۆرخکاری و نادادی ئەردۆغان دەستگرتن بەسەر تەواوی کەرتی ئابووری و سەرمایەی وڵاتەکەدا لەڕێی بنەماڵە و کەسە نزیکەکانیەوە، ساڵانێک پێش ئێستا زۆربەی سەرمایەدار و بەرهەمهێنەرە بیانییەکان و بانکەکان چالاکییە بازرگانی و ئابووریەکانی خۆیان لە تورکیا ڕاگرت و بەشێکی زۆریان کشانەوە، ئەوەش هۆکارێکی دیکە بوو  بۆ قەیران و هەڵاوسانی ئابووری لە تورکیا. بۆیە جارێکی تر گەڕانەوەی سەرمایەی بیانی لەدۆخی ناڕۆشنی تورکیا و نائەمنی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی هەنوکەیی دا مەحاڵە.  بڵاوبوونەوەی نەخۆشی  ڕاپۆرتێکی ناوەندی ئەوروپی بۆ کۆنتڕۆڵکردن و پێشگیری لە نەخۆشییەکان، مەترسی خۆی لە بڵاوبوونەوەی مەترسیداری نەخۆشی و پەتای ڤایرۆسی لەهەرێمەکانی بومەلەرزەی تورکیا نیشانداوە. ناوەندەکە ئاماژەی بەبڵاوبونەوەی نەخۆشیە گواستراوەکانی کۆئەندامی هەناسە بەتایبەت کۆلێرا و نەخۆشییە ڤایرۆسییەکان کردووە، ئەوەش  بەهۆی دەسڕانەگەیشتن بە کەلوپەلی خاوێنکردنەوە و خراپی کوالێتی کۆگاکانی خواردن و پیسبونی ئاو و  هەوا  و خۆراک. دابەزینی پلەی گەرمی هەوا  هۆکاری سەرەکین بۆ بڵاوبوونەوە و تەشەنەکردنی ڤایرۆسە مەترسیدارەکان. بەپێی ڕاپۆرتی ناوەندە ئەوروپییەکە نەخۆشییەکانی وەک سورێژە، هەوکردنی مێشک، ئاوڵە، ئیفلیجی منداڵ زیاد دەکەن.  ئەنجام و چارەنوسی ئەردۆغان  رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆک کۆماری تورکیا داوای کردووە یەک ساڵ مۆڵەتی پێبدەن تا هەرێمە زیانبەرکەوتووەکانی بومەلەرزەکان ئاوەدان بکاتەوە لە کاتێکدا  چەندین  ساڵ بۆ ئاوەدانکردنەوەیان پێویستە. هەموو شرۆڤە سیاسیەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە پێدەچێت بومەلەرزەکانی شوباتی ٢٠٢٣ کۆتایی بەحوکمڕانی بیست و یەک ساڵەی ئەردۆغان بهێنێت، وەک چۆن بومەلەرزەکەی ئاگۆستی ١٩٩٩ی مەڕمەڕە  حکومەتەکەی بوڵەند ئەجەویدی ڕوخاند. بەرلە بومەلەرزەکەی شەشی شوباتی ئەمساڵ زۆربەی ڕاپرسیەکان ئەو ئەنجامەیان دەرخست هەڵبژاردنی داهاتووی تورکیا کە بڕیارە لە مانگی پێنجی ئەمساڵدا  ئەنجامبدرێت یاخود بەهۆی دۆخەکەوە  بۆ چەند مانگ  دواخرێت، کۆتایی حکومڕانی ئەردۆغانە. بەڵام  ئایا ئەردۆغان بەشێوازێکی ئاشتی و دیموکراتی ئامادەیە دەستاودەستی دەسەڵات بکات؟ یاخود پشتئەستوور بەهێزی (سادات) و خلوسی ئاکاری وەزیری بەرگری و هاکان  فیدانی سەرۆکی دەزگای ئیستغباراتی تورکیا - میت و هەزاران چەکی ون بوو و شاردراوەی کودەتاکەی ٢٠١٦ هەمان سیناریۆی ترامپ لە تورکیا دووبارە دەکاتەوە؟.

چیا عەباس لەم پانتاییە زۆر بچوکەی زەویدا کە ئێمە بە باشوری کوردستان پێناسەی دەکەین هزری گۆرانکاری وەک زۆربەی پرسەکانی تری کۆمەڵگا بەناخی زەویدا براوە، لەبری ئەوەی بۆ خۆشگوزەرانی و پێشکەوتنی کۆمەڵگا و سیستەمی فەرمانرەوایی بەکار بهێنرێت بۆتە ئامرازێک بۆ ململانێی سیاسی و تێکدان و پاشەکشە و گەندەڵی و لەباربردنی خودی هزرەکەش. ئەم واقعە سیاسی و فکری و کۆمەڵایەتیە لە پرۆسەی گۆرانکاری لە کۆمەڵگای خۆمان زەمینەیەکی لەباریشی خۆشەکردوە بۆ هێزەکانی دژ بە گۆرانکاری تا لە سایەیدا خودی هزرەکەش پوچەڵ و بێ بەها پیشان بدەن. گەرچی بەرگی سیاسی گۆرین لە کۆمەڵگاکەمان بە رابەرایەتی نەوشیروان مستەفا بە بزوتنەوەی گۆڕان سەری هەڵدا، بەڵام ئەو هەڵمەتە گونجاو نەبو لە گەڵ بنەما و رێسا بنەرەتیەکانی هزری گۆرانکاری ئەرێنی، چونکە لە مەقامی یەکەمدا پۆشاکە سیاسیەکە گەلێک پەڵە و پینە و پەرۆ و رەنگی نەگونجاو و کەرەستەی بەسەرچوی لەخۆ گرتبو، هاوکاتیش ناوەرۆکێکی فکری و سیاسی نادیار قوماتەی کردبو، سەرەرای ئەمەش خەڵک بەخەستی بەدەنگیەوە هات چونکە پاش نزیکەی ١٦ ساڵ لە حوکمرانی هێزە کلاسیکە موحافزکارەکان تامەزرۆی گۆرانکاری بون.  کاک نەوشیروان و بەندە هاورێی نزیکی یەکتر بوین، باس و تاوتوێی چەندین پرسی هەستیارمان کردوە و خوالێخۆشبوش لە دوا  قۆناغی ژیانی بە دڵێکی فراوان و راشکاوانە زۆربەی گەنجینەی سیاسی و فکری خۆی بۆ باسکردم و ئاماژەشی دەدا بە موعانەتەکانی خۆی لەو پرۆسەیەدا، بەندەش وەک دڵسۆزێکی ئەو مرۆڤە مەزنە بەوردی گوێم لێدەگرت، تێگەیشتم لە هەڵسەنگاندنیدا بۆ هزری گۆرانکاری دو کەرەستەی بنەرەتی هزرەکەی تێکەڵاو کردبو، ئەوانیش: ئیحساس و وەعی، لەو باوەرەدا بو ئیحساس بەتەنیا دەتوانێت هاندەر بێت بۆ گۆرانکاری . چەندین جار دەیگوت: مرۆڤ کە سەرمای بێت بەدوای گەرمیدا دەگەرێت و کە گەرماشی بێت بەدوای فێنکیدا دەگەرێت، بەمجۆرەش دیدگای بۆ بزوتنەوەی گۆڕان و هزرەکەش دارشتبو، بە هەڵسەنگاندنی خۆی ئەو تەوژمە بەرفراوانەی کە لە سەرەتادا بەدەنگی هزری گۆرانکاریەوە هاتن زادەی ئەو هاوکێشەیە بو. بۆ خۆم زەمینەی ئەم هەڵسەنگاندنەم لە پرەنسیپە رەسەنەکانی ئاین و فەلسەفە بەهادارەکانی مرۆڤایەتیدا دەبینیەوە: ململانێی ئەزەلی نێوان چاکە و خراپی مرۆڤ بەئاگا دەهێنێتەوە و دەیبزوێنێت. ئاینەکان سەرچاوەیەکی نەگۆریان بۆ هەڵسەنگاندن و تێرامان هەیە و ئایندارانیش بەردەوام لە پرسەکاندا بۆی دەگەرێنەوە. پرسیارەکە ئەوەبو ئایا ئەم هاوکێشەیەی ئیحساسکردن کافیە بۆ دارشتن و بونیاتنانی گۆرانکاری سیاسی فرە ئاراستە و سەرچاوە؟ هەرچەندە کاک نەوشیروان هەوڵێکی جدی و بەردەوامی دا بۆ دانانی خاڵ لەسەر وشەکانی گۆرانکاری، وەک: گۆرانکاری ریشەیی لە سیستەمی حوکمرانی، سەروەری یاسا، شەفافیەت، بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی، چاکسازی حزبی و ....تاد، بەڵام ئەو هەوڵانە بێجگە لە گۆرینی هاوسەنگی هێز لە ناوچەیەکی گەمارۆدراو و تەنراو بە چەندین ئەنتاگۆنیزم و ململانێی و بەرژەوەندی جیاوازی دژ بەیەکتر و چاوکردنەوەی خەڵک و سەرئاو کەوتنی چەند هزرێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی شتێکی کۆنکرێتی جەوهەری لێنەکەوتەوە، دواتر لە بەشداربونی گۆڕان لە حکومەت و هەڵوێست و کرداری توندی پارتی بەرامبەری ئەو راستیەیانەیان سەلماند.  لە دوای کۆچی دوایی و بەدواداچونێکی وردی تەمەنی بزوتنەوەی گۆڕان تێگەیشتم کە هزری گۆرانکاری بزوتنەوەکە لە پرۆسەیەکی سیاسی ئاڵۆزدا چەقی بەستبو و وەک ئامرازێک بو بۆ ئاواتە تایبەتیە سیاسیەکانی کاک نەوشیروان لە گۆرەپانێکی سیاسیدا کە زۆر بێ وەفا بو بەرامبەر بەخۆی.  لە دوا قۆناغەکانی ژیانیدا زۆرجار گوتویەتی: لە گەڵ هاورێ دێرینەکان زۆر ماندوبوم و لە بەشێکی بەرچاوی گەنجەکانیش بێئومێد بوم. گومانی جدیشی لا دروستبوبو کە سیستەمی پەرلەمانی لای خۆمان توانای گۆرانکاری گەورەی هەبێت. درەنگ ئەم واقعە تاڵەی بینی، لەلایەک تەمەن و نەخۆشی و هیلاکبون کۆسپی بەردەم گۆرینی ئەو واقعە بون و لەلاکەی تریشەوە، وەک لە نامە بەناوبانگەکەیدا دەڵێت چەندم پێکرا بۆ..... کردم، لە گەڵ دروستکردنی گروپی راوێژ، بۆخۆم لە گەڵیدا خاڵە نەرێنەکانی ئەو بریارەیم باسکردوە، هەستم دەکرد کە گەیشتبوە ئەو قەناعەتە زەرەر لە نیوە بگەرێتەوە باشترە، بۆیە هزری گۆرانکاری بەنیوەچڵی بەجێهێشت لە کەش و هەوایەکی نەگونجاوی ناو بزوتنەوەکەدا.  دواتر گەیشتمە ئەو باوەرەی کە هزری گۆرانکاری بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ سەرهەڵدانیدا لەسەر یەک پێ وەستابو، ئەو پێیەش خودی کاک نەوشیروان خۆی بو کە بە پشتگیریەکی بەرفراوانی کۆمەڵگا کاری دەکرد.  پاش نزیکەی شەش ساڵ لە وەفاتی کاک نەوشیروان کرۆکە سیاسیەکەی هزری گۆرانکاری بزوتنەوەی گۆڕان نەک تەنها چەقی بەستوە بەڵکو داماو و کروزاو وەک پاشکۆیەکی بێ ئیرادەی لێهاتوە، هاوکاتیش لە حوکمرانیدا بۆتە دەسەکەلایەک بەدەست ئەم و ئەوەوە سواوە. لەم کەین و بەینەدا پاش شەش ساڵ دو کورەکەی کاک نەوشیروان بێدەنگیان شکاند و لە هەوڵدانیکدان بۆ بوژاندنەوەی بزوتنەوەکە نەک وروژاندنەوەی دروستی هزری گۆرانکاری.  ئەوانەی لە دڵسۆزیەوە یاخود بە هاندەری تریش سەرقاڵی هەستانەوەی گۆڕانن تەنها گردەکە و دەوروبەری بە مۆڵگەی گۆرانکاری دەبینن، لەمەشدا زۆر هەڵەن چونکە هیچ کەرەستەیەکی نوێیان پێ نیە کە جەماوەری تورەی گۆڕان باوەریان پێبکات، ئەوەی هەیە و نیە مێژوی کاک نەوشیروان و ساڵە هیوابەخشەکانی گۆڕانە، مەخابن هەر خۆیان و نیشتەجێبوانی گردەکەش مێژوی دامەزرێنەری گۆڕانیان لە جوانیەکانی داتاشی و ساڵە جوانەکانیش، کە زۆربەشیان لەکەدار کراون، وەک لاپەرە گەشەکانی مێژو دەمێننەوە. ئەمەی دەیکەن وەهمی گۆرانکاریە، بۆ خۆم و بەئاگاشم چەندین گروپ و ئاراستە نارازیەکانیش، ناچنە ناو پرۆسەیەکی لەوجۆرە، کورد وتەنی: مانگەشەو سەر لە ئێوارەوە دیارە، لە گەڵ ئەوەشدا هیوای سەرکەوتنیان بۆ دەخوازم. نوسینی: چیا عەباس  

رابەر تەڵعەت  ئەرنست ڕینان، سەبارەت بە نەتەوە و نەتەوەسازیی دەڵێ؛ " نەتەوە بریتیە لە راپرسییەکی بەردەوام". لە روانگەی ئەو فەیلەسوفەوە، یەکێتی بەرژەوەندی هاوبەشی ئەندامەکان و فەرامۆشکردنی رابردووی ناکۆکی و شەڕە ناوخۆییەکان، دوو گرنگترین رەگەزی پێکهێنەر و بونیادنانی نەتەوەن.   نەتەوە دروستکراوێکی ئەزەلی، یان بونیادێکی سروشتی نیە، بەڵکو ئەنجامی پڕۆسەیەکی سیاسی و مێژووییە. نەتەوەسازیی پڕۆسەیەکی سیاسیە و لەگەڵ قۆناغەکانی گەشەکردنی ژیانی ئەندامەکانیدا دەبێ خۆی نوێ بکاتەوە و دووبارەش خۆی پێناسە بکاتەوە.  زمان، رەگەز، ئیتنیک، ئاین و پەیوەندی خوێن؛ کە لە سەد ساڵی رابردوودا ناسیۆنالیزمی ناوچەکە، بەتایبەت عەرەب، فارس و تورک پشتیان پێ بەستووە؛ خزمەتی بە پرسی بونیادنانی نەتەوە نەکردووە. دەوڵەتی کردووە بە ماشێنێکی زەبەلاحی سەرکوتکردن بەدەست نوخبەیەکی سەربازییەوە. ئایدۆلۆژیای زاڵ؛ گوتاری لەناوبردنی جیاوازییەکان و سەرخستنی یەک زمان و یەک رەگەز بووە. کۆمەڵگای مەدەنی لاواز، هەڵوەشانەوەی هاوڵاتیبوون و زاڵبوونی کۆمەڵگای سیاسی بووە بە مۆدێلی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و نەتەوە. ئەنجام؛ نە دەوڵەت بوونی هەیە نە نەتەوە!  نەتەوەخوازیی، یان ناسیۆنالیزم وەک ڕینان باسی کردووە؛ راپرسیەکی بەردەوامە بۆ دڵنیابوونەوە لەوەی کە هەمووان وەک یەک بەرژەوەندییەکانیان پارێزراوە، هەمووان بە یەکسانی مافی بەشداریی و گەشەکردنی ئابووری و سیاسیان هەیە. راپرسیەکی بەردەوامە لەناو ئەندامانی نەتەوە؛ بۆ دەستنیشانکردنی ئاستی رەزامەندیی، هەستکردن بە ئاسایشی ژیان و داهاتووی ئەندامانی نەتەوە بۆ خۆیان و مناڵەکانیان. راپرسیە بۆ سەلماندنی بوونی ئیرادەیەکی ئازاد بۆ مانەوە لەناو نەتەوەدا، بۆ درێژەدان بە روحی نەتەوەخوازیی و ئینتیمای نەتەوەیی و نیشتیمانی. مەترسی گەورەش لەبەردەم هەر کیان و نەتەوەیەک، لە ونبوون و نەمانی ئەو ئینتیمایەدایە.  دوورکەوتنەوە لەو پرەنسیپەی کە ڕینان باسی دەکات؛ کرانەوەی دیموکراسی و بەرژەوەندی هاوبەش لەپاڵ دەرفەتی بەشداریی فراوان بۆ هاوڵاتیان لە ژیانی سیاسی و ئابووریدا، بۆ مۆدێلی زۆرەملێ و ئیدیعای ناسیۆنالیزمی پیرۆز و داسەپاو لەسەر بنەمای رەگەزیی و خوێن، سەرەتای رێگایە بۆ شکستی حەتمی هەموو دەوڵەت و پڕۆسەیەکی سیاسی و ئیداریی، چونکە لە مەبدەئی راپرسی و پاراستنی بەرژەوەندی گشتی دوور دەکەوێتەوە و دەچێتە خانەی پاراستنی بەرژەوەندی گروپ و دەستەبژێرێکی تایبەت لە دەسەڵات و فەرمانڕەوایی.  ئەوەی لە جیهانی عەرەبیشدا روویدا، هەمان شتە. شکستی مۆدێلی ناسیۆنالیزمی پیرۆز لەسەر بنەمای رەگەز و زمان و ئاین بووە شکست لە بونیادنانی دەوڵەتی نەتەوەیی بۆ عەرەب و  یەکێتی عەرەبیدا. هەروەها شکستی هێنا لە بونیادنانی یەکێتی نەتەوەیی ناوخۆییشدا. عێراق نمونەیەکی زەقی ئەو نائومێدییەیە. وەک فالح عەبدولجەبار هەمیشە لە دیدارەکانی لەگەڵ سەرکردە کوردەکان، یان لە سیمینار و لێکچەرەکانیدا باسی دەکرد: " ئێمەی عەرەب وەستای شکستین. تکایە کوردەکان لاسایی ئێمە مەکەنەوە."   

ئارام سەعید پاش بڵاوبونەوەی راپۆرتێک لە رۆژنامەی سەباحی عێراقی دەربارەی راپرسیەک کە کۆمپانیای شیکار ئەنجامی داوەو ئۆفیسی سەرەکی لە هەولێرە دەیان لێدوان و وەڵامی حکومەت و حزب و سیاسی و پارلەمانتارمان بینی، ئەوەی سەیرە هەر خێرا پەنایان بردەوە بەر دەستورو خەباتی لەمێژینەو خوینی شەهیدان و قوربانیەکانی ساڵانی رابردوو تاوانبارکردنی ئەنجامدەری راپرسی و ئەوانەی بڵاوی دەکەنەوە. رۆژنامەکە زۆرتاوانبار کرا بەو راپۆرتەو چەندین لێکدانەوەی بۆکرا، لەکاتێکدا ئاوا قسە لەسەر راپرسی ناکرێت کە دەرئەنجامی لێکۆڵینەوەو شیکردنەوەی چەند لێکۆڵەرێک بووە، لەکاتیکدا ئەوان ئەرکیانە هۆشداری بدەن و بەژمارە باس لەقەبارەی قەیرانەکان بکەن، پاشان رۆژنامەیەک ئەگەر ئەو شیکاریە بڵاوبکاتەوە بۆ دەبێتە دوژمنی هەرێم. ئەی بۆ ناپرسن خەڵک لەچی توڕەیە؟ لەکوێی دونیادا قسە بە راپرسی وتراوە، ئەوە زانستەو کاری ئەوان ئەوەیە ئەو راستیانە ئاشکرا بکەن کە سیاسییەکان سەرقاڵی چەواشەو شاردنەوەیانن. هێزی پێشمەرگە یەکناگرێتەوەو هەرێم نابێتە خاوەنی سوپای نیشتمانی، دوو ئیدارەیی، ناکۆکییەکانی یەکێتی و پارتی، تاکڕەوی، دانانی بەرژەوەندی خێزان لەسەرو کۆمەڵگەوە، گەندەڵیی، دواخستنی هەڵبژاردن و درێژکردنەوەی تەمەنی پارلەمان، قەیرانی موچە، ناشەفافیەت، بێکاری، دەستوەردانی دەرەکی، خراپی خزمەتگوزاری، بۆمبارانی وڵاتانی دراوسێ لەسەر هەرێمی کوردستان، ئەمانە کۆمەڵگەیەکی دروستکردوە کە رقوکینەیەکی زۆری بەرامبەر دەسەڵات هەیەو ئەگەر کاری باشیش بکەن هەر ناڕازین، خوازیارە نەک دەسەڵات بەڵکو هەرێمەکەشی پێوە ویران بێت، ئەی لەم هەموو قەیرانەدا چاوەڕێن ئەنجامی راپڕسی چیتان پێ بڵێت؟ رەفتاری ئێوە بەرامبەر هاوڵاتی دەبێت بەغەیری ئەو ئەنجامە چ ئەنجامیکی تری هەبێت!

دیار سعدی  لە دوای کرانەوەی وڵاتانی جیهان بە ڕووی ئینتەرنێتدا بە دیاریکراوی لە دوای ساڵی ١٩٨٣ وە زۆرینەی وڵاتەکان وردە وردە ئینتەرنێتیان گەیشت بەدەست بە تایبەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا وڵاتی تونس یەکەم وڵات بوو ئینتەرنێتی گەیشتە دەست لە ساڵی ١٩٩٢ ، پاشان ئێران و تورکیا ١٩٩٣ پاشان دوبەی و سعودیە ١٩٩٩ پاشان عێڕاق لە ساڵی ٢٠٠٣ دا پاشان کوردستان بە دیاریکراوی لە ٢٠٠٥-٢٠٠٦ هەروەها ٢٠٠٦-٢٠٠٧ . لەسەرەتادا ئەمە ئامرازێکی نامۆبوو کەمترین کەس لە شارێکدا ئینتەرنێتی لەدەستدابوو کاتێک کەسێک پێویستی بە ئینتەرنێت بوایە دەیتوانی سەردانی ئەو شوێنانە بکات کە هێڵی ئینتەرنێتی لێ دامەزراوە وەکو سەنتەرەکانی پەیوەندی و هتد ... بەڵام ئیدی خراپ بەکارهێنانی ئامێرە پەیوەندیەکان لە نامەناردن بە شێوەی کورتە نامە ( ئێسەمێس ) و هەروەها پەیوەندی ڕووی لە کەمبوونەوە کردن چونکوم ئیدی ئامرازێک هاتە گۆڕێ ئیدی پێویستی نەدەکرد هەندێک سانسۆر کە لەسەر پەیوەندیە تەلەفۆنیەکان هەبووە لەسەر ئینتەرنێت هەبێت جیاواز لە وڵاتانی ڕۆژئاوایی و ئەوروپی کە لەو کاتیشدا توانای دیاریکردنی ناوچەکانیان هەبووە لە ڕێگەی مانگە دەستکردەکانەوە بەڵام بۆ عێڕاق ئەمە کەمێک جیاوازتر و کەش و هەوایەکی نالەباری هەبوو بەهۆکاری ئەوەی هەمووی چەند ساڵێک بوو عێڕاق ئازادکرابوو لەلایەن هێزەکانی هاوپەیمانانەوە ؛ ئیدی لە دوای ساڵی ٢٠٠٧ هاوڵاتیان بەڕووی ئەم ئامرازەدا کرانەوە و ڕۆژ بە ڕۆژ بەکارهێنانیان زیاتر دەبوو ، کڕینی ئامێرەکانی کۆمپیوتەر ڕووی لە زیادبوون دەکرد هەروەها کڕینی هێڵەکانی ئینتەرنێت ڕووی لە زیادبوون دەکرد بە تایبەت دوای ئەوەی لە ساڵی ٢٠٠٦ کۆمپانیای فەیسبوک دامەزرا و یەکەمین تۆڕی کۆمەڵایەتی بەرفراوان بوو کە بە ڕووی جیهاندا کرایەوە کە تێیدا چەند کارێک دەتوانرا لەنێو تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبووکدا ئەنجامبدرێت پێویستی بە سیمکارت و هەروەها مۆبایل نەبێت ؛ هیچ سانسۆرێک و هیچ چاودێریەکی ئەوەندە بەهێز و گەورەش نەبوو کە مەترسی گەورە لەسەر بەکارهێنەران دروست بکات ، کارەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان ببونە جێگرەوەی ئامێرەکانی تەلەفۆن وەکو ( ناردنی نامە ، وێنە ) بڵاوکردنەوەی ( وتار ، وێنە ، ڤیدیۆ ) هەموو ئەوەی پێویستی بوو تەنها ئیمەیڵێک بوو لەگەڵ هەندێک زانیاری کە دەتتوانی وەکو هەژمارێکی ساختەش ناوێکت بۆخۆت دروستکردبا و سوودت لە بەکارهێنانی تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبووک وەرگرتبا ، بەڵام ئیدی وردە وردە مرۆڤ وەکو پیشەی هەمیشەیی خۆی دەگەڕێت بەدوای دوو لایەندا لە هەر بابەتێکدا ئیدی ئینتەرنێت و تۆڕی کۆمەڵایەتیش بێبەش نەبوون لەوەی کە بۆکاری خراپە بەکاربهێنرێن ئەمەش وایکرد گۆڕەپانێکی گەورەبێت بۆ ئەو کەسانەی ئامانجیان خراپ بەکارهێنان و ناوزڕاندن و بڵاوکردنەوەی بابەتانێکە کە زیان لە ناو و کەسایەتی بدات ئەم دیاردەیەش لە دوای ساڵانی ٢٠٠٩-٢٠٢٠ دەستیپێکرد لەو کاتەشدا بێجگە لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیسبوک چەندین ( ژووری قسەکردن ) هەبوون لە بەنێو بانگترینیان پاڵتاک بوو کە زۆرینەی کوردەکانی تێدا کۆدەبوونەوە و هەر جارێک کەسێک لەسەر بابەتێکی جیاواز قسەی دەکرد و هەندێکجاریش هەڕەشە و هەڕەشەکانی و جنێو و چەندان بابەتی دیکەی دیکە . سایبەر سێکس چییە : سایبەر سێکس بیرتیە لە ئەنجامدانی پڕۆسەیەکی سێکسی لە ڕێگەی بەکارهێنانی ئامێرەکانی پەیوەندیەوە وەکو تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان کە ڕێگاکانی ئەنجامدانی سایبەر سێکس بریتین لە نامە ، کورتە نامە ، ڤیدیۆ ، وێنە . یانیش ڕاستەوخۆ لەبەرانبەر کامێرادا ئەنجام دەدرێت . زیاتر ئەنجامدانی سایبەر سێکس لە بەرانبەر منداڵندا ئەنجام دەدرێن بە تایبەت لە وڵاتانی : ئەمریکا ، ئەڵمانیا ، مەکسیک ، فلیپین ، تایلەند ، کەمبۆدیا ، سۆماڵ ، سوریا . هەروەها ئەو وڵاتانەی کە پارە بەسەریاندا زاڵە بە زوبانێکی ڕێکتر شوێنێک کە پارە تێیدا دەسەڵات دارە ؛ بیانیەکان زیاتر بۆ ئەوەی کە سایبەر سێکس ئەنجام بدەن پەیوەندی دەکەن بە گوندەکانی فلیپینەوە یەکێک لە ئەنجامدەران بڕی ٩٠٠٠ دۆلاری دابوو بە گوندەکانی فلیپین بۆ ئەوەی کە لەگەڵ منداڵەکاندا سایبەر سێکس ئەنجامبدات . بەشێک لە دایک و باوکەکان خۆیان منداڵەکانی خۆیان بەکاردەهێنن بۆ ئەنجامدانی ئەم پڕۆسەیە بۆ ئەوەی پارە لەلایەن بیانیەکانەوە بەدەست بهێنن ؛ یەکێک لە قوربانیەکان کە تەمەنی خوار ١٨ ساڵان بوو بەم شێوەیە گوتی : قوربانی : کاتێک دەبینم دایک و باوکم شەڕدەکەن لە بەرانبەر پارەدا ئەوا منیش ناچارم ئەم کارە ئەنجام بدەم ، بەشێکی زۆری منداڵانی گوندەکەمان کاری سایبەر سێکس دەکەن و قوربانی سایبەر سێکسن لە بەرانبەر پارەدا . بەشێک لە قوربانیەکان تەنها بە بڕی ١٠ دۆلاری ئەمریکی سایبەر سێکس دەکەن لەگەڵ بیانیەکاندا کە تیایدا ئەمریکی و بەریتانی و ئەڵمانی تێدایە تەنانەت پۆلیس ئۆفیسەرێکی یۆنانیش دەستگیرکرا چونکوم پارەی دابوو بۆ سەیریکردنی ڤیدیۆی سایبەر سێکس یانیش سێکسی منداڵان کە زیاتر لە نێو وڵاتە هەژارەکاندا باوە ؛ لە ئێستادا سایبەر سێکس ئامرازێکی زۆر بەسوودە بۆ پێدۆفیلەکان . پێدۆفیلەکان کێن : پێدۆفیل ، یانیش پێۆدفیلیا دەکەوێتە سەر یەکێک لە نەخۆشیە پارافیلیکیەکان ( لادانە سێکسیەکان ) بەو کەسە دەگوترێ پێدۆفیل کە ئارەزووی هەیە بۆ سێکس کردن لەگەڵ منداڵاندا؛ پێدۆفیلەکان هەمان ئەو کەسانەن کە ئارەزووی سایبەر سێکس دەکەن لەگەڵ منداڵاندا بە تایبەتی منداڵانی ئاسایی و بەشێک لە وڵاتانی هەژارنشینی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، بەپێی یاسای ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە ژمارە تایتڵی ١٨ ی ٢٢٥٢ تایبەت بە سێکس لەگەڵ منداڵاندا یانیش بەکارهێنانی منداڵان بۆ کاری سێکس سزاکەی لە ١٥ ساڵ کەمتر نییە و لە ٢٠ ساڵیش زیاتر نییە . بەڵام لە هەندێک حاڵەتدا سزاکە تاوەکوو ٣٠ ساڵ هەندێکجار تاوەکوو لەسێدارەدان دەڕوات . مێژووی سایبەر سێکس دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٩٠ بە تایبەت لە وڵاتانی دەرەوە و ڕۆژئاواییدا . بەڵام لە دوای ساڵی ٢٠١٠ وە بەتەواوەتی کوردستان و عێڕاقیشی گرتەوە و ئەوەتا دەبینین ڕۆژانە چۆن کەیسەکان ڕوو لە هەڵکشان دەکەن ! چۆن چەندین کەس کۆتایی بە ژیانی خۆیان دەهێنن ، چۆن چەندین کەس دەربەدەر دەکرێن بەهۆی بڵاوبوونەوەی وێنەیەک یانیش ڤیدیۆیەک کە هەموو هۆکاری ناردنی وێنەکانی بەهۆی متمانە و هەست کردن بە ئەمنیەت و خۆشەویستیەک بووە کە وا پێدەچوو هۆکارەکەی ئەوەبووبێت وا هەستکرابێت کە کۆتایی ئەم پەیوەندیە هاوسەرگیری دەبێت ! قوربانیەکان تاوانبار نین ، شایەنی کوشتن و لێدان و زیندانی کردن نین . ئەمانە تەنها هەڵەیەکیان کردووە . کردنی هەڵەیەکیش مانای کۆتایی هاتنی دونیا نییە ؛ مانای ئەوە نییە کە بێیت و خۆت بەدەستەکانی خۆت جەرگی خۆت بخەیتە نێو گۆڕەوە و ئیدی هەموو شەوێک هەموو ساتێک هەموو کاتێک بە ئازاری ئەوەوە بمریت و تەنها ڕۆحێک لە جەستەیەکدا بێت ئەگینا وەکو مرۆڤ مردوویت . پێش ئەوەی هەوڵبدەیت کارێک بکەیت کە دواتر پەشیمانی دادت نەدا بیر لە بێ ئەوی بکەوە ! بیر لەوە بکەوە ئەو کچەی بەتەمای کۆتایی بە ژیانی بهێنی بیر لە بێ ئەوی بکەوە بیر لە یادگاریەکان بکەوە بزانە چۆن دەبێت ؟! هەرچی بێت ئەو کچی تۆیە ، ئەو کوڕی تۆیە تەنها هەڵەیەکی ئەنجامداوە ، تەنها متمانەیەکی بە کەسێک کردووە کە وایزانیوە دەبێتە هاوبەشی ژیانی ! ئەگینا ئەمە ڕەوشتی کچەکەی تۆ ڕەوشتی کوڕەکەی تۆ نییە .   جۆرەکانی سایبەر سێکس : ١- قسەکردن : شێوازێکی زۆر نوێی قسەکردن نییە کە هاتبێتە نێو سایبەر سێکسەوە بەڵکو مێژووەکەی بۆ ماوەیەکی زۆر لەمەوبەر دەگەڕێتەوە کە دەکرا لە ڕابردوودا لە ڕێگەی ئیمەیڵینگەوە یانیش کورتە نامە و پەیوەندیەوە ئەنجامدرابا ، پڕۆسەکە پێکدێت لە باسکردنی شوێنە هەستیارەکانی جەستە و بابەتێک بۆ وروژاندنی هەستی بەرانبەر و هەردوولا . ٢- دەنگ : لە دوای سەرهەڵدانی ناردنی پەیامی دەنگی لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە سەری هەڵدا کە تیایدا هەردوو کەسەکە لە ڕێگەی ناردنی پەیامی دەنگیەوە ئەم پڕۆسەیە ئەنجام بدەن . ٣- ژووری قسەکردن : دەتوانین ناو لەوە بنێین فلاش چاتەکان کە مێژوویەکی کۆنی هەیە و ڕۆژگارێک زۆرترین کەس لە هەرێمی کوردستان و عێڕاقدا بەکارهێنەری هەیە ئێستاش هەندێک کەس هەن کە فلاش چات بەکاردەهێنن . هەڕەشە و گێچەڵی ئەلیکترۆنی :   بریتیە لە ئەنجامدانی هەڕەشە و ترساندن وە چاندنی تۆوی نا ئارامی لە دڵی بەرانبەردا لە بەرانبەر مەرامێکدا . هەڕەشە و گێچەڵی ئەلیکترۆنی لە هەندێک کاتدا بە بلاکمەیڵ دێتە هەژمار کە تیایدا کەسی هێرشبەر چەند پەیامێکی هەڕەشە ئامێز دەنێرێت بۆ کەسی قوربانی لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانەوە یانیش کورتە نامە یانیش ئیمەیڵ ، هەندێکجار بە پۆستکردن و نوسینی هەڕەشەکە لە بیۆی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان . بیۆ : بریتیە لەو بەشەی کە دەتوانی وتەیەک یانیش کورتەیەک لە ژیانی خۆت بنوسیت بە شێوەیەکی گشتی ڕێژەی نوسینەکانی بەشی بیۆ لە نێوان ١٠٠ بۆ ١٥٠ وشەدایە . مێژووی هەڕەشە و گێچەڵی ئەلیکترۆنی : مێژووی گێچەڵ و هەڕەشە ئەلیکترۆنیەکان بەشێوەیەکی گشتی بۆ دوای پەیدابوونی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەگەڕێتەوە . هەروەها زیاتر لە دوای ساڵانی ٢٠١٠ ئەم بابەتە تەشەنەی سەند و کۆمەڵگەکانی جیهانی گرتۆتەوە و ساڵانە بە سەدان کەس کۆتایی بە ژیانی خۆیان دەهێنن لەبەر ئەم گێچەڵ و هەڕەشە ئەلیکترۆنیانە . جۆرەکانی هەڕەشە و گێچەڵی ئەلیکترۆنی : چەند جۆرێک لە هەڕەشە و گێچەڵی ئەلیکترۆنی هەن کە بەکارهێنانی زۆریان هەیە لەوانە نوسینی نامە ، پۆستکردن ، ڤیدیۆیی ، وێنەیی ، میمیس ، دەنگ . هەروەها ناردنی پەیامێک دەکرێت تەنها لە ڕێگەی یەک پلاتفۆڕمەوە بێت و هەندێکجاریش لە ڕێگەی چەند پلاتۆفڕمێکی دیکەوە ببێت .