درەو:
دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1925ەوە دەسەڵاتی یاسادانانی دامەزراندووە‌و هەتا ئەمڕۆ چەندین گۆڕانكاری تێدا كراوە, لەسەردەمی پاشایەتیدا دەسەڵاتی یاسادانان پێكهاتووە لە دوو ئەنجومەن‌و لەسەردەمی سەددام حسێنیشدا ئەنجومەنێكی رووكەش بەناوی ئەنجومەنی نیشتمانی هەبووە‌و لە ساڵی 1980 تا 2000 لەدوای رووخاندنی رژێمەكەی سەددامیشەوە جارێكی تر دەسەڵاتی یاسادانان دارێژراوەتەوە‌و لە دەستوردا بە دوو ئەنجومەن دانراوە، بەڵام هەتا ئێستا ئەو دەسەڵاتە لاسەنگە‌و ئەنجومەنی فیدراڵ دانەمەزێندراوە.
توێژەر عادل حەسەن دەفار لە فەرمانگەی توێژینەوەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق راپۆرتێكی بەراوردكاری لەسەر ئەنجومەنی نوێنەران لە سەردەمی پاشایەتی‌و سەردەمی كۆمارییدا كردووەو (درەو) دەقی راپۆرتەكەی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی بەمشێوەیە:
تێبینی دەكرێت كە بەدرێژایی سەردەمی پاشایەتی لە عێراقدا لە (1925ەوە تا 1958) قانونی بنەڕەتی ساڵی 1925 ( دەستور) بە سەقامیگری ماوەتەوە, بەڵام سەردەمی كۆماریی بە دەستوری كاتی دەستیپێكرد‌و ژمارەی ئەو دەستورەە كاتیانە لە 1958ەوە تا 1970 گەیشتە شەش دەستوری كاتی‌و هەموو ئەم دەستورانەش لەلایەن دەسەڵاتەوە نوسراونەتەوە, بەڵام دوای روخاندنی رژێمی دیكتاتۆری لە ساڵی 2003 سنورێك بۆ دەستوری كاتی دانرا‌و عێراقییەكان بۆ یەكەمجار ساڵی 2005 بەهۆی كۆمەڵەی نیشتمانی هەڵبژێردراوەوە دەستورێكی هەمیشەییان نوسییەوە.
هەروەها تێبینی دەكرێت كە لە سەردەمی حوكمی پاشاییەتیدا سەقامگیری هەڵبژاردن نەبووە لە كۆی 16 خولی هەڵبژاردن تەنها پێنج خول ماوەی دەستوریی خۆیان تەواوكردووە كە بریتی بوون لە خولی یەكەم ( 1925- 1928), خولی نۆیەم ( 1939-1943), خولی دەیەم ( 1943- 1946)‌و خولی دوانزەیەم ( 1948-1952) , خولی پانزەیەم ( 1954-1958), لە كاتێكدا لەسەردەمی رژێمی پێشوودا لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە ماوەكانی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراق درێژدەكرایەوە وەك ئەوەی لە خولی سێیەمدا روویدا كە لە ساڵی 1989ەوە تا 1995 بەردەوام بوو, بەڵام لە دوای 2003ەوە دۆخەكە زۆر جیاوازە هیچ خولێكی پەرلەمان درێژنەكراوەتەوە‌و هەتائێستاش هیچ پەرلەمانێك هەڵنەوەشاوەتەوە ئەگەرچی بڕیارە كە ئەگەر هەڵبژاردنی پێشوەختی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەبچێت ئەوا پەرلەمان پێش ئەو وادەیە بۆ یەكەمجار خۆی هەڵدەوەشێنێتەوە.
لەسەردەمی پاشایەتییدا وەزارەتی ناوخۆ سەرپەرشتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنە گشتییەكانی كردووەو ئەوەش رێگەی خۆش كردووە بۆ دەستوەردانێكی بەرفراوانی حكومەت لە پرۆسەكەدا, لەگەڵ بوونی دەنگۆی ساختەكردنی هەڵبژاردنەكان‌و لەسەردەمی كۆمارییدا لە ساڵی 1958ەوە تا 1980 هیچ هەڵبژاردنێك نەكراوە لەو ساڵە بەدواوە هەڵبژاردن ئەنجومەنی نیشتمانی عێراق بەڕێوەچووە كە هەڵبژاردنێكی روكەش بووەو رەنگدانەوەی بیربۆچونی رژێمی بەعس بووە لەرووی كاندیدكردن‌و دەنگدانیشەوە, بەڵام دوای گۆڕینی رژێمی عێراق لە ساڵی 2003ەوە چەند هەڵبژاردنێك لە عێراق بەڕێوەچووە كە چەندین هێزی سیاسی جیاواز بەشداریان تێداكردووە‌و بۆ یەكەمجار پرۆسەكە لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانەوە بەڕێوەبرا.
مەرجەكانی كاندید بۆ پەرلەمان لە هەر قۆناغێكدا جیاواز بووە, لەسەردەمی پاشایەتیدا بڕوانامەی خوێندن نەكراوەتە مەرج بۆ كاندیدی پەرلەمان, بەڵام لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی سەردەمی بەعس‌و ئەنجومەنی نوێنەران لە دوای 2005ەوە بڕوانامەی خوێندن وەك مەرجێك بۆ خۆكاندیدكردن دانراوە.
لێرەدا بەراوردكارییەك دەخەینەڕوو لە نێوان پەرلەمانەكاندا لە عێراقدا:

سیستمی حوكم
- 1925 تا 1985 سیستمی پاشایەتی دەستوریی پەرلەمانی پەیڕەوكراوە.
- 1958 تا 2003 سیستمی كۆماری سەرۆكایەتی پەیڕەوكراوە
دەستورەكانی عێراق
لە ساڵی 1925ەوە قانونی بنەڕەتی ( دەستوور) كە 125 مادە بووە كاری پێكراوە‌و دەستورەكە ساڵی 1924 لەلایەن ئەنجومەنی دامەزراندنی هەڵبژێردراوە نوسراوە.
- ساڵی 1958 دەستوری كاتی (30 مادە) بووە.
- ساڵی 1963 دەستوری كاتی ( 106 مادە) بووە.
- ساڵی 1968 دەستور كاتی ( 95 مادە) بووە.
- ساڵی 1970 دەستوری كاتی ( 67 مادە) بووە.
- ساڵی 2004 یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی راگوزەر ( 62 مادە) بوووە.
- ساڵی 2005ەوە دەستوری هەمیشەیی كاری پێدەكرێت كە ( 144 مادە) یە.

شێوازی نوسینەوەی دەستور
دەستوری كاتی 1958 لەلایەن ئەنجومەنی سیادەوە دەركراوە, دەستوریی كاتی 1963 لەلایەن عەبدولسەلام عارفی سەرۆك كۆمارەوە دەركراوە, دەستوری كاتی 1968یش لەلایەن ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی بەعسەوە دەركراوە, دەستوری كاتی ساڵی 1970ش هەر لەلایەن ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی بەعسەوەی دەركراوە, یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراقیش بۆ قۆناغی ئینتیقالی لە ساڵی 2004 لەلایەن ئەنجومەنی حوكمەوە دەركراوە‌و  دەستوری هەمیشەیی ساڵی 2005یش لەلایەن كۆمەڵەی نیشتمانی هەڵبژێدراوەوە نوسراوەتەوە.
هەمواری دەستور
قانونی بنەڕەتی سەردەمی پاشایەتی ( دەستور) دوای پەسەندكردنی لەلایەن ئەنجومەنی گەل ( نوێنەران‌و ئەعیان)و پەسەندكردنی لەلایەن پادشاوە دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە.
بەڵام دەستوری كاتی ساڵی 1958 هیچ ئاماژەیەكی بۆ هەمواری دەستور نەداوە, لە دەستوری كاتی ساڵی 1963شدا هەمواری دەستور دراوەتە دەست سەرۆك كۆمار‌و لە دەستوری كاتی ساڵی 1968‌و 1970دا  ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕشی رژێمی بەعس هەمواری دەستور دەردەكات, دەستوری هەمیشەیی ساڵی 2005  دوای رەزامەندی ئەنجومەنی نوێنەران هەموار دەكرێتەوە‌و هەموارەكە دەخرێتە راپرسی گشتییەوە.
دەسەڵاتی یاسادانان لە سەردەمی پاشایەتی‌و كۆمارییدا
لەسەردەمی پاشایەتیدا دەسەڵاتی یاسادانان دراوەتە دەست ئەنجومەنی گەل‌و پادشا, ئەنجومەنی گەلیش پێكدێن لە هەردوو ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەعیان, ئەندامانی ئەنجومەنی ئەعیان لەلایەن پادشاوە دادەنرێن, بەڵام ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێن.
لەسەردەمی كۆمارییدا بە گوێرەی دەستوری كاتی ساڵی 1958 ئەنجومەنی وەزیران دەسەڵاتی یاسادانان دەگرێتە ئەستۆ بەپەسەندكردنی لەلایەن ئەنجومەنی سیادەوە, لە دەستوری كاتی ساڵی 1963دا دەسەڵاتی یاسادانان دراوەتە دەست ئەنجومەنی نیشتمانی سەركردایەتی شۆڕش و ئەنجومەنی وەزیران , لە دەستوری كاتی ساڵی 1968‌و ساڵی 1970 دەسەڵاتی یاسادانان بە ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش سپێردراوە هەرچەندە لە دەستوری ساڵی 1970دا ئاماژە بەوەدراوە كە ئەنجومەنی نیشتمانی بە یاساكاندا دەچێتەوە, لەدەستوری هەمیشەیی ساڵی 2005یشدا دەسەڵاتی یاسادانان دراوەتە هەردوو ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەنجومەنی فیدراڵ, هەرچەندە هەتا ئێستا ئەمەی دوەمیان دانەمەزراوە.

شێوازەكانی هەڵبژاردن
لە سەردەمی پاشایەتیدا یاسای هەڵبژاردنی ناڕاستەوخۆ ساڵی 1924 ئاماژە بەوەدەكات كە هەر پەرلەمانتارێكە نوێنەرایەتی 20 هەزار پیاو دەكات, یاسای ژمارە 11ی ساڵی 1946 هەڵبژاردنی لەسەر دوو پلە دیاریكردوەو ساڵی 1952ش مەرسومی هەڵبژاردنی راستەوخۆی نوێنەرانی ژمارە 6 دەركراوە, هەروەها رێگەشی بە سەركەوتن بۆ پەرلەمان داوە بە تەزكیە‌و لەو سەردەمەدا ژن مافی دەنگدان‌و خۆكاندیدكردنی نەبووە.
هەڵبژاردنی دەسەڵاتی یاسادانان لە سەردەمی كۆمارییدا هەتا ساڵی 1980 ئەنجام نەدراوە‌و لەو ساڵەدا هەڵبژاردنی ئازادی راستەوخۆ بە شێوازی دەنگدانی نهێنی ئەنجامدراوە, یاسای هەڵبژاردنەكانی ژمارە ( 16)ی ساڵی 2005یش دەڵێت هەڵبژاردن بە رێگای لیستی داخراو دەبێت‌و خۆكاندیدكردنی تاكیش رێگەی پێدراوە‌و هەردوو خولی یەكەمی هەڵبژاردنی ( 2006- 2010) و  خولی دووەمی هەڵبژاردنی ( 2010- 2014) بەم یاسایە ئەنجامدراوە., لە خولی سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەراندا لە ساڵی ( 2014- 2018) یاسای ژمارە (45)ی ساڵی 2013 پەیڕەوكراوە كە پشتی بەستوە بە سیستمی نوێنەرایەتی رێژەیی‌و كاندیدكردن بە لیستی كراوە بووەو رێگەش بە خۆكاندیدكردنی تاك دراوە‌و هەڵبژاردنی خولی چوارەمیش( 2018- 2022) بە یاسای ژمارە (45)ی هەمواركراوی ساڵی 2013 ئەنجامدراوە كە بەهەمان شێوازی خولی سێییەم پشتی بە سیستمی لیستی كراوە بەستووەو كاندیدی تاكیش مافی بەشداریكردنی پێدراوە.
هەموو ئەو یاسایانەی لەدوای ساڵی 2003ەوە بۆ هەڵبژاردن پەسەندكراون رێژەی كۆتای بۆ ژنان دانەوە كە بریتیە لە 25%ی كورسییەكانی پەرلەمان.

هەڵبژاردنەكان
لە سەردەمی پاشایەتیدا 16 جار هەڵبژاردن ئەنجامدراوە لە ساڵەكانی: ( 1925, 1928, 1930, 1933, 1935, 1937, 1937, 1939, 1943, 1947, 1948, 1953, 1954, 1954, 1958), هەڵبژاردنەكانیش لەلایەن دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە بەڕێوەبراون‌و بەدیاریكراویش ئەو ئەركە بە وەزارەتی ناوخۆ سپێردراوە‌و ئەوەش تا رێژەیەك رێگەی خۆشكردووە بۆ دەستوەردانی حكومیی‌و بانگەشەكردن بۆ هەبوونی ساختەكاری لە هەڵبژاردنەكاندا.
لە سەردەمی كۆمارییدا‌و لە ساڵی 1958 بۆ 1980 هیچ هەڵبژاردنێك بۆ دەسەڵاتی یاسادانان ئەنجامنەدراوە‌و لەسەردەمی بەعسیشدا پێنججار هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی كراوە لەە ساڵەكانی( 1980, 1984, 1989, 1996, 2000) لە دوای روخانی رژێمی بەعسیشەوە چوار جار هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كراوە لە ساڵەكانی ( 2005, 2010, 2014, 2018).
لە ساڵی 1958 تا 1980 هیچ لایەنێك بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەكان دیارینەكراو, چونكە لەو ماوەیەدا هیچ هەڵبژاردنێك نەكراوە, لە ساڵی 1980- 2000 عزەت دووری سەرۆكایەتی دەستەی باڵای سەرپەرشتیكردنی هەڵبژاردنەكانی كردووە بۆئەوەی كۆنترۆڵی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی بكرێت‌و لەدوای 2003شەوە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان وەك دەستەیەكی سەربەخۆ ئەركی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەكانی خراوەتە ئەستۆ.
مەرجەكانی خۆ كاندیدكردن
لەسەردەمی پاشایەتیدا ئەم مەرجانەی خوارەوە بۆ خۆ كاندیدكردن‌و ئەندامێتی پەرلەمان دیاریكراوە:
- تەمەنی لە 30 ساڵ كەمتربێت.
- حكوم نەدرابێت بە زیندانیكردن بۆ ماوەی كەمتر نەبێت لە ساڵێك.
- حكوم نەدرابێت بە مایەپوچبوون.
- ساختەكار‌و دز نەبێت.
- نابێت وەزیفەی حكومیی هەبێت.
- نابێت لە كەسە پلە نزیكەكانی پادشا بێت كە ئەو پلەیە بە یاسا دیاری دەكرێت.
 - پەرلەمانتار تەنها دەتوانێت نوێنەرایتی یەك ناوچە بكات لە ناوچەكانی نوێنەرایەتی كە بە یاسای هەڵبژاردن دیاریدەكرێن.
لەسەردەمی كۆمارییدا بۆ ئەندامێتی ئەنجومەنی نیشتمانی 1980- 2000 ئەم مەرجانە دیاریكراوە:
- كەسایەتی تەواو بێت
- تەمەنی 25 ساڵی تەواو كردبێت
- باوەڕی بە بنەماكانی دەستور‌و شۆڕشی 17-30 تەمموز هەبێت.
-  بەشداری قادسیەی سەدام‌و ئومولمەعاركی كردبێت.
- خزمەتی سەربازی كردبێت‌و لانی كەم بڕوانامەی قۆناغی ناوەندی یان هاوتای ئەوەی هەبێت.
مەرجەكانی ئەندامێتی پەرلەمان لە دوای 2005ەوە:
- تەمەنی لە 30 ساڵ كەمتر نەبێت.
- یاسای لێپرسینەوە‌و دادپەروەری‌و هیچ یاسایەك نەیگرێتەوە كە لە بری ئەو یاسایە كاری پێدەكرێت.
- لەسەر حسابی نیشتمان‌و دارایی گشتی‌و لەرێگەی ناشەرعییەوە دەوڵەمەند نەبوبێت.
- بڕوانامەی ئامادەیی یان هاوتای ئەوەی هەبێت.
- لەكاتی خۆ كاندیدكردنیدا ئەندامی هێزە چەكدارەكان‌و دامەزراوە ئەمنییەكان نەبێت.

ئەرك‌و دەسەڵاتەكانی دەسەڵاتی یاسادانان
لەسەردەمی پاشایەتیدا:
1- دەسەڵاتی یاسادانان مافی دانانی یاسایی هەیە لەگەڵ هەمواركردن‌و هەڵوەشاندنەوەی‌و مافیشی هەیە پرسیار ئاراستەی وەزیرەكان بكات‌و داوای روونكردنەوەیان لێبكات.
2- پێویستە هەموو پرۆژە یاساكان بۆ یەكێك لە دوو ئەنجومەنەكە ( نوێنەران, ئەعیان) بەرزبكرێتەوە ئەگەر رەزامەندی لەسەردا ئەوا بۆ ئەنجومەنی دووەم دەنێردێت‌و نابێتە یاسا ئەگەر هەردوو ئەنجومەنەكە رەزامەندی لەسەر نەدەن‌و پادشا پەسەندی نەكات.
3- پێویستە ئەنجومەنی گەل لە كۆبوونەوەی پێش دەستپێكردنی ساڵی دارایی بودجە پەسەندبكات.
4- ئەگەر پشووی ئەنجومەن بووە هۆی خەرجكردنی بڕێك پارە لە بودجە كە رەزامەندی خەرجكردنی نەدرابێت لە بودجەدا یان یاسایەكی تایبەتدا ئەوكاتە پادشا مافی ئەوەی هەیە مەرسومی مەلەكی بۆ دەربكات بە رەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران.

لە سەردەمی كۆمارییدا:
ئەنجومەنی نیشتمانی ( 1980- 2003) ئەم ئەركانەی جێبەجێكردووە:
- پێشنیازكردنی پرۆژە یاسا,
- سەرۆك كۆمار داوا لە ئەنجومەن دەكات گفتوگۆ بكات لەسەر بنەماكانی هەر پرۆژە یاسایەك دەنگی لەسەر بدات بە قبوڵكردنی یان رەتكردنەوەی بەبێ‌ ئەوەی گفتوگۆ لەسەر بەندەكانی بكات.
- ئەنجومەنی نیشتمانی پەیماننامەكان‌و رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان دەبینێت بۆ قبوڵكردنی یان رەتكردنەوەی, بەبێ‌ ئەوەی ئەنجومەن مافی ئەوەی هەبێت دەنگ لەسەر بەشەكانی یان مادەكانی بدات یان گۆڕانكاریی تێدا بكات.
- ئەنجومەن مافی هەیە گفتوگۆ لەسەر سیاسەتە گشتییە ناوخۆیی‌و دەرەكییەكانی دەوڵەت بكات.
- ئەنجومەن بۆی هەیە بانگهێشتی هەر ئەندامێك لە ئەنجومەنی وەزیران بكات بۆ روونكردنەوە یان زانیاری وەرگرتن یان لێپرسینەوە لێی بە گوێرەی حوكمەكانی پەیڕەوی ناوخۆی ئەنجومەن.
ئەرك‌و دەسەڵاتەكانی دەسەڵاتی یاسادانان لە دوای 2005ەوە:
* دانانی یاسا فیدراڵییەكان.
*چاودێریكردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن.
* هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار.
* رێكخستن‌و پەسەندكردنی پەیماننامە‌و رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان.
* پەسەندكردنی دامەزراندنی پۆستە باڵاكانی دەوڵەت.
* لێپرسینەوە‌و بەخشینی سەرۆك كۆمار.
* پێدان‌و سەندنەوەی متمانە لە سەرۆك‌و ئەندامانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن.
* مافی لێپرسینەوە لە بەرپرسی دەستە سەربەخۆكان.
* رەزامەندی دەربڕین لەسەر راگەیاندنی جەنگ‌و باری نائاسایی.
لیژنەكانی دەسەڵاتی یاسادانان
لە سەردەمی پاشایەتیدا ئەنجومەنی نوێنەران حەوت لیژنەی هەبووە, لە خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەران ( 2006- 2010) ژمارەی لیژنەكانی پەرلەمان گەیشتە 24 لیژنە, لە خولی دووەمدا ( 2010- 2014) ژمارەی لیژنەكان گەیشتە 26 لیژنە‌و لە خولی سێیەمدا ( 2014- 2018) ژمارەی لیژنەكان گەیشتە 25 لیژنە‌و لە خولی چوارەمیشدا ( 2018- 2022) ئەنجومەنی نوێنەران 24 لیژنەی هەیە.

ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران
لە خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی سەردەمی پاشایەتیدا لە ساڵی 1925 ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنەكە (88) ئەندام بوو, لە خولی 16ی ساڵی 1958دا بۆ (148) ئەندام بەرزبووەوە.

لە سەردەمی كۆمارییدا:
ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی 1980- 2000 (250) ئەندام بوو, ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران لە خولی یەكەمدا (2006- 2010) (275) ئەندام بوو, لە خولی چوارەمدا (2018- 2022) بۆ (329) ئەندام بەرزبوەوە.

كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی نوێنەران
لە سەردەمی پاشایەتیدا خولی ئەنجومەنی نوێنەران بریتیە لە چوار كۆبوونەوە لە هەر ساڵێكدا‌و لە رۆژی یەكی مانگی كانونی یەكەم دەستپێدەكات‌و ئەنجومەن شەش مانگی هەر ساڵێك كۆبوونەوەكانی دەكات‌و شەش مانگیش پشوو وەردەگرێت, ئەگەر ئەنجومەنەكە هەڵوەشێندرایەوە, ئەنجومەنە نوێیەكە بانگهێشتدەكات بۆ كۆبوونەوە بە شێوەیەكی نائاسایی لە ماوەیەكدا كە لە چوار مانگ تێپەڕنەكات لە بەرواری هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنەوە‌و ئەنجومەنی نوێنەران پێویستە لەسەری بڕی خۆ هەڵوەشاندنەوە بدات‌و پادشا فەرمان دەردەكات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی گشتی ئەنجومەنی نوێنەران‌و لە كۆبوونەوەیەكی ئەنجومەنی گەلدا كە خۆی سەرۆكایەتی دەكات بڕیاری دواخستن یان هەڵوەشاندنەوەی دەدات.
لە سەردەمی كۆمارییدا, ساڵی یاسادانانی ئەنجومەنی نیشتمانی ( 1980- 2000) پێكهاتووە لە دوو وەرزی یاسادانان, ئەنجومەن دەتوانێت كارەكانی لەهەر وەرزێكدا بێت دەستپێبكات, یەكێكیان لە حەوتی نیسان دەستپێدەكات‌و كۆتایی حوەزیران كۆتایی دێت‌و ئەوی تریان 15ی تشرینی یەكەم دەستپێدەكات‌و كۆتایی كانونی یەكەم تەواودەبێت‌و ئەم خولە كۆتایی پێ ناهێنرێت هەتا بودجەی گشتی پەسەند نەكرێت.
لە ئەنجومەنی نوێنەرانی دوای 2005دا خولی ئەنجومەن چوار ساڵەو بە یەكەمین دانیشتنی دەستپێدەكات‌و كۆتایی ساڵی چوارەمی كۆتایی دێت, هەر ساڵێك ئەنجومەنی نوێنەران دوو وەزری یاسادانی هەیەو ئەو وەرزەی پرۆژە یاسای بودجەی تێدا دەخرێتە گفتوگۆوە كۆتایی پێ ناهێنرێت تا بودجە پەسەند دەكرێت.

هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران
لە سەردەمی پاشایەتیدا ( 1925- 1958) پادشای وڵات فەرمان دەردەكات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی گشتی ئەنجومەنی نوێنەران‌و لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی گەلدا كە خۆی كۆبووونەوەكە دەكاتەوەو بڕیاری دواخستن یان هەڵوەشاندنەوەی دەدات.
لە سەردەمی كۆمارییدا سەرۆك كۆمار مافی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی ( 1980- 2000)ی هەبووە, لە دوای 2005ەوە ئەنجومەنی نوێنەران هەڵدەوەشێنرێتەوە بە زۆرینەی رەهای هەموو ئەندامەكانی لەسەر داواكاریی یەك لەسەر سێی ئەندامەكانی یان لەسەر داواكاریی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بە رەزامەندی سەرۆك كۆمار‌و نابێت لەكاتی پرۆسەی لێپرسینەوە لە سەرۆك وەزیران ئەنجومەن هەڵبوەشێنرێتەوە.

سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران
لە سەردەمی كۆمارییدا ئەنجومەن هەموو ساڵێك لە یەكەم دانیشتنیدا سەرۆكێك‌و دوو جێگری سەرۆك‌و دوو نوسەر لە ئەندامەكانی ئەنجومەن هەڵدەبژێرێت‌و ئەنجومەن ئەم هەڵبژاردن پەسەند دەكات.
لە سەردەمی ئەنجومەنی نیشتمانیدا ( 1980 – 2000) لە دانیشتنی یەكەمی ئەنجومەندا بە دەنگدانی نهێنی سەرۆكی ئەنجومەن‌و دوو جێگر‌و ئەمینداری ئەنجومەن هەڵدەبژێدرێنئ بەهەموویان دەستەی سەرۆكایەتی ئەنجومەنەكە پێكدەهێنن, سەبارەت بە ئەنجومەنی نوێنەرانیش لەدوای ساڵی 2005ەوە ئەنجومەنەكە لە یەكەم دانیشتنیدا سەرۆكێك‌و جێگری یەكەم‌و دووەمی سەرۆك بە دەنگی زۆرینەی ئەندامانیو بە دەنگدانی نهێنی راستەوخۆ هەڵدەبژێرێت.