شیكاری: درەو
سەرباری ئەوەی زۆربەی سیاسییەکانی عێراق بەردەوام جەخت لە گرنگی ڕۆڵی ئافرەتان دەکەنەوە و بە نیوەی کۆمەڵگا ناویان دەبەن، بەڵام لە نێو دەسەڵاتی جێبەجێکردندا ئافرەتان ڕێژەکەیان 5% تێپەڕ ناکات، لە كابینەكەی ئەیاد عەلاویدا 6 ئافرەت و لەكابینەكەی كازمیدا 2 ئافرەت پۆستی وەزیریان هەبووە، بەڵام  بەپێی دەستوور 25%ی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بۆ تەرخان کراوە بە بەپیی سیستمی "کۆتای ئافرەتان"   لەم ڕاپۆرتەدا "سیستمی کۆتای ئافرەتان" لە عێراق و بەشێک لە وڵاتانی جیهان بەوردی خراوەتەڕوو ...

سەرەتا
لاوازی بەشداری سیاسی ئافرەتان، لە پرۆسەی سیاسی و کایەی دروستکردنی بڕیاردا، یەکێک بووە لە گەورەترین ئاڵنگارییەکان، کە بەدرێژایی مێژوو روبەڕووی ئافرەتان بووتەوە لە بوارە گشتییەکان و مافی بڕیاردان لە وڵاتانی جیهاندا، بە شێوەیەکی گشتی.
رێژەی بەشداری ئافرەتان لە کایەی گشتی و سیاسییدا لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی ترو لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی تر جیاوازە، بە گوێرەی سروشت و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و داب و نەریت و کلتور و دەستور و یاساکان. بوونی نوێنەرایەتی کردنی ئافرەتان لە دام و دەزگاو دامەزراوەکانی دروستکردن بڕیار بۆخۆی یەکێکە لە ئامرازە گرنگەکانی داکۆکیکردن و پاڵپشتی کردنی ئافرەتان بۆ بەشداریکردنیان لە ژیانی سیاسی و گشتی وڵات و ناوچەکانیان، دەرەنجامی بەشدارییەکەش جیاوازە بەگوێرەی ئەو پاشخانەی کە ئافرتان هەیانە لە رووی چینایەتی سیاسی و کۆمەڵایەتی و کلتورییەوە.
ئەگەر چی هەوڵ و جوڵانەوەو خەباتی ئافرەتان لە دنیادا شتێکی نوێ نیە، بەڵام دەتوانین بڵێین کارکردن بە "سیستمی کۆتای ئافرتان" نوێیە، دوا جاریش لە ساڵی ١٩٩٥ لە کۆنگرەی چوارەمی جیهانی ئافرەتان کە لە (پەکین)ی پایتەختی (چین) بەسترا پێشنیاری "سیستمی کۆتا" یان دیاریکردنی پشکی ئافرەتان وەک بژادەیەکی سەرەتایی تەبەنی کرا، بۆ چارەسەرکردنی پرسی لاوازی بەشداری ئافرەتان لە ژیانی سیاسی و دروستکردنی ناوەندەکانی بڕیار و کۆتاییهێنان بە پەراوێزخستنیان لەو ناوەندانە. 
ئەم هەنگاوەش بەشێکی گەورەی بەستراوە بە پەرەسەندنی پرسی دیموکراسی و هەڵبژاردن و تا ڕادەیەک بەرپابوونی ئاشتی و سەقامگیری سیاسی لە وڵاتاندا، بۆیە دەبینین لەدوای جەنگی ساردی نێوان (ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاو ڕوسیا) لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوو، کارکردن بە "سیستمی کۆتای ئافرەتان" بە تایبەت لە وڵاتانی جیهانی سێ و وڵاتە تازە پێگەیشتووەکان بەردەوام لە گەشەسەندندایە.
ئەگەر چی "سیستمی کۆتا" چارەسەرێکی تا ڕادەیەک گونجاو بوو بۆ بەرزکردنەوەی ڕێژەی بەشداری سیاسی ئافرەتان لە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان وەک چارەسەرێکی کاتی، بەڵام پێشکەش کردن کارپێکردنی جەدەلێکی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، لەوەی بەشێک پێیان وابوو ئەمە جیاکارییە و لەگەڵ بنەما گشتییەکانی یەکسانیدا ناگونجێت و یەکناگرێتەوە، بەم جۆرە ناتوانن گوزارشت لە حەقیقەتیان بکەن و ڕاستی پەراوێزخستنی ئافرەتان دەرناخات و ناتوانن گوزارشت لە ئیرادەی ڕاستەقیەنەی خۆیان بکەن. لەبەرامبەردا بەرگریکارانی بیرۆکەکە ئەگەرچی دانیان بەو جیاکارییەدا دەنا، بەڵام پێیان وابوو سیتمی کۆتا (جیاکاری ئیجابییە) و لێرەوە دەتوانرێت ئافرەتان لە پەراوێزخستن لە ژیانی سیاسی و گشتیدا ڕزگاربکرێن و دەتوانن گوزارشت لە ڕاو بۆچوونی خۆیان بکەن و بەشداربن لە پرۆسەی سیاسی و ناوەندەکانی دروستکردنی بڕیار.
دەرەنجام لە چەندین وڵاتی دنیا کارکردن بە سیستمی کۆتای ئافرەتان تەبەنی کرا. بە شێوەی جیاواز ئەوانیش؛ 
１.    شێوازی دەستوری؛ لەم شێوازەی دیاریکردنی پشکی ئافرەتان یان "کۆتای ئافرەتان" لە ڕێگەی دەقی دەستورییەوە دەستنیشان دەکرێت، بە دیاریکردنی ڕێژەی کورسی تایبەت بە ئافرەتان لە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکاندا، بۆ نمونە بەپێی دەستوری هەمیشەیی عێراق ساڵی 2005 لە ماددی (49) بڕگەی (چوارەم)دا هاتووە "یاسای هەڵبژاردن ڕێژەیەک بۆ بەشداربووانی ئافرەتان دادەنێت، بە جۆرێک لە چارەکی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر نەبێت" بە پێی ئەم دەقەش نابێت ڕێژەی کورسی ئەنجومەنی نوێنەران نابێت 25% بێتە خوارەوە. بەم شێوازەش لە دیاریکردن دەوترێت "کۆتای دەستووری".
２.    شێوازی یاسایی؛ ڕێگەیەکی دیکە بۆ ڕێژەی"کۆتای ئافرەتان" ناچارکردنی پارتە سیاسییەکانە بە دیاریکردنی کاندیدی ئافرەت لە لیستی هەڵبژاردنی کاندیدەکانیاندا بە یاسا، زۆربەی جاریش لە ڕێگای یاسای هەڵبژاردنی وڵاتانەوە دیاریدەکرێت. بۆ نمونە لە یاسای هەڵبژاردنی فەلەستین ژمارە (9)ی ساڵی 2005 ماددەی (4)دا هاتووە: دەبێت هەر لیستێک لە لیستەکانی هەڵبژادن ڕێژەیەک لە نوێنەرایەتی ئافرتان کاندید بکەن بەجۆرێک کەمتر نەبێت لەیەک ئافرەت لە: ١. ناوی سێ کاندیدی یەکەمی لیستەکە. 2. چوار ناوی دوای ئەوە. 3. پێنج ناوی دوای ئەوە.
واتە (لە سێ کاندیدی یەکەم یەکێکیان ئافرەت بێت و لە ڕیزبەندی چوارەم تا حەوتەمی لیستەکە یەکێکی دیکەیان ئافرەت بێت و کاندیدی هەشتەم تا دوانزەیەم یەکێکی دیکەیان ئافرەت بێت. بەم پێیەش دەبێت لە (12) کاندید سیانیان ئافرەتبن). 
３.    شێوازی سەرپشک و ئارەزومەندانە؛ جۆری سێیەمی بەشداری پێکردنی ئافرەتانە لە پرۆسەی سیاسی و هەڵبژاردن، دیاریکردنی ڕێژەکەیان ئارەزوومەندانەیەو لە دەرەوەی پاڵنەری دەستور و یاسادایەو پارتە سیاسییەکان بە خواستی خۆیان ژمارەیەک لە ئافرەتان دەکەنە نێو لیستی هەڵبژاردنی پارتەکانیانەوە. باشترین نمونەی کارکردن بەم سیستمە وڵاتانی ئەسکەندەنافیان وەک (سوید و دانیمارک و نەرویج).
کارکردن بە سیستمی کۆتای ئافرەتان وەک چارەسەێکی کاتی قۆناغەکە لە زۆرێک لە وڵاتانی دنیا تەبەنی کرا، ئەویش لە پای کەمی و لاوازی بەشداری سیاسی ئافرەتان بوو لە نێو کایەی سیاسیدا، بەڵام روبەڕووی کۆمەلێک ڕەخنە بوویەوە، هەر لە بارەیەوە بەشێک لە چاودێران و رەخنەگران پێیان وابوو "سیستمی کۆتای ئافرەتان" دەبێتە یەکێک لە سەرچاوەکانی جیاکاری "تەمییز" لە نوێنەرایەتی ئافرەتاندا، کە دەرەنجامەکەی گوزارشت ناکات لە دەنگی ئیرادەی دەنگدەران و بە دیاریکردنی بەشێک لە کورسییەکانی ئەنجومەنە ‌هەڵبژێردراوەکان.
ئەمە جگە لەوەی دیاریکردنی کۆتای ئافەرەتان کاریگەری جێدەهێڵیت لەسەر شێوازی بەڕێوەچونی بانگەشەو پڕوپاگەندی هەڵبژاردن و شێوازی دیاریکردنی بازنەی هەڵبژاردن، دەرەنجامیش سیستمی کۆتا بە قازانجی دەسەڵاتی سیاسی و سیستمی حوکمڕانی کۆتایی دێت زیاتر لەوەی گوزارشت لە ڕای گشتی ئافرەتان بکات.
هەرچۆنێک بێت "سیستمی کۆتا" وەک چارەسەرێکی سەرەتایی و ڕێخۆشکردن لە زۆر شوێنی دنیا تەبەنی کراوە، هەرچەندە وەک جیاکاریش لێی بڕواندرێت، بەڵام بۆ واقعێک گونجاوە کە ئافرەتان دەرفەتی کەمتریان پێدراوە بەشداری سیاسی بکەن بە هۆکارو ئاستەنگی کۆمەڵایەتی و کلتوری، کە لە زۆرێک لە وڵاتان ئاستەنگی جیدی بوونە، سەرەڕای ئەوەی دەبێتە هۆی چارەسەکردنی حکومەت و حوکمڕانی نێرینەو پیاوسالاری، کە بۆ بەشێکی زۆری وڵاتی جیهانی سێ بە گشتی و وڵاتانی عەرەبی بەتایبەتی ڕاستە.
لە بەرامبەدا هێڵێکی بەرگری دروستبوو لەوەی کە کارکردن بە "سیستمی کۆتای ئافرەتان" دان بەوەدا دەنێن کە سیستمەکە لە بنەمادا جیاکارییە، بەڵام بە جیاکاری ئیجابی "تەمییزی ئیجابی" ناوی دەبەن، پێیان وایە لێرەوە دەتوانرێت پاڵ بە پارتە سیاسییەکانەوە بنرێت لەنێو هەیکەل و دامەزراوە حیزبییەکان گرنگی بە ڕۆڵ و پێگەی ئافرەت بدەن و ئامادەیان بکەن بۆ ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان، کە ئەمەش یەکێکە لە ئامرازە بەهێزەکانی بەشداریپێکردن و چالاککردنی ئافرەتان لە نێو ژیانی سیاسیدا و دەبێتە هۆی ڕزگارکردن و پاراستنیان و پاڵپشتیان لە کەنارگیری و پەراوێزخستنیان لە دام و دەزگاو دامەزراوەکانی دروستکردنی بڕیاری سیاسی لە دەوڵەتدا. بەمەش " کۆتای ئافرەتان" دەبێتە پاڵپشت، جارێک لەڕێگەی بەشداری لە چالاکی و ژیانی حیزبی و جارێکیش پاڵپشتی سیاسی بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەی هەڵبژاردن و دامەزراوە هەڵبژێردراوەکان.
ئەوەی دەمێنێتەوە یەکێک لە کێشە سەرەکییەکان ئەوەی لە "کۆتای ئافرەتان" دیاریکردنی میچ و سەقفی ڕێژەی ئافرەتانە، کە ئایا لە چوارچێوەی یاسادا و دەستوردا جێی بکرێتەوە یاخود جێبهێڵرێت بو خواستی پارتە سیاسییەکان و خۆ لادان لە بە یاسایی کردن، کە دیاریکردنی ئەو ڕێژەیەش گوزارشت لە ئیرادەو خواستی حیزبی سیاسی بکات.
لەم ڕاپۆرتەدا چەند نمونەیەکی مەیدانی و کارکردن بە "سیستمی کۆتا" لە جیهاندا دەخەینەڕوو، لەوانەش؛

یەکەم: کیشوەری ئاسیا
1.    عێراق
لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا مافی بەشداری ئافرەتان بەپێی دەستور و یاسا "کۆتای ئافرەتان" دیاریکراوە، بەپێی دەستوری هەمیشەیی عێراق ساڵی 2005 لە ماددی (49) بڕگەی (چوارەم)دا هاتووە "یاسای هەڵبژاردن ڕێژەیەک بۆ بەشداربووانی ئافرەتان دادەنێت، بە جۆرێک لە چارەکی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر نەبێت" بە پێی ئەم دەقەش نابێت ڕێژەی کورسی ئەنجومەنی نوێنەران 25% بێتە خوارەوە. لە هەندێک حاڵەتیشدا ژنان توانیویانە لەدەرەوی سیستمی کۆتا کورسی ئەنجومەنی نوێنەران ببەنەوە و زیاتر لەو ڕێژەیەی بۆیان دیاریکراوە ئافرەت سەربخەن.
ئەمە لە کاتێکدایە لە سەرەتای دروسبوونی عێراق و یەکەم پەرلەمانی عێراقدا لە ساڵی (1925)ەوە تا ساڵی (1980) ژنان مافی خۆ کاندیدکردنیان نەبووە بۆ ئەندامێتی پەرلەمان و (پەرلەمان،  ئەنجومەنی گەل یان دەسەڵاتی یاسادانان).
-    لەدوای ساڵی 2003 و دەستپێکردنی قۆناغێکی نوێی حکومڕانی لە عێراق، "سیستمی کۆتای ئافرەتان" بە دەستور و یاسا جێگیر کراو لە خولی یەکەمی پەرلەمان لە ساڵی (2005) لە کۆی (275) ئەندام (70) ئافرەت بوون بە ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران لە عێراقدا لە ژێر سایەی سیستمی کۆتای ئافرەتان.
-    لە ساڵی (2010) و لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنەکە ژمارەیان گەیشتە (83) ئەندامی ئافرەت لە کۆی (328) کورسی ئەنجومەنەکە.
-    لە ساڵی (2014) و لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق جارێکی تر (83) ئەندامی ئافرەت لە کۆی (328) کورسی ئەنجومەنەکە. (22) ئافرەتیان لە دەرەوەی سیستمی کۆتا بە دەنگی خۆیان گەیشتنە ئەنجومەنی نوێنەران.
-    لە خولی چوارەم و لە هەڵبژاردنی ساڵی (2018) ئافرەتان (84) ئەندامیان لە کۆی (329) ئەندام سەرکەوتن بۆ ئەنجومەنەکە.
-    لە ئێستاشدا کە بەرەو هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران هەنگاو دەنێین، لە ساڵی 2020دا یاسای نوێی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9) عێراقی کە (18) بازنەی هەڵبژاردنەوە زیادکرد بۆ (83) بازنەی هەڵبژاردن، ئەویش لە پێناو سەرکەوتنی ڕێژەی پێویستی "کۆتای ئافرەتان" لە سەرجەم بازنەکانی هەڵبژاردندا بۆ پڕکردەنەوەی 25%ی کورسییەکانی ئەنجومەنی نوێنەران، هەر وەک چۆن لە دەستوردا ئاماژەی بۆ کراوە. 
ئەگەرچی ئەو ڕێژەیە لە ئافرەتان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بایەخی خۆی هەیە لە بەشداری ئافرەتان لە کایەی سیاسی عێراقدا، بەڵام نەتواندراوە ئەو ڕێژەیە لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن و حکومەتدا ڕەنگبداتەوە. سەرباری ئەوەی زۆربەی سیاسییەکانی عێراق بەردەوام جەخت کە گرنگی ڕۆڵی ئافرەتان دەکەنەوە و بە نیوەی کۆمەڵگا ناویان دەبەی، بەڵام لە نێو دەسەكاتی جێبەجێکردندا لە باشترین دۆخدا ڕێژەکەیان 5% تێپەڕ ناکات، سەرەڕای ئەوەی 25%ی ئەنجومەنی نوێنەرانیان پێکهێناوە. بۆ نمونە؛
-    لەدوای ساڵی 2003 یەکەم و تاکە وەزیری ئافرەت لە حکومەتی ڕاگوزەردا (نەسرین بەرواری) بوو، کرا بە وەزیری ئاوەدانکردنەوە.
-    ساڵی 2004-2005 حکومەتی عێراق بە سەرۆکایەتی ئەیاد عەلاوی (6) ئافرەت کرا بە وەزیر، کە زۆرترین ڕێژەی بووەو هیچ کات نەگەیشتووەتە ئەو ڕێژەیە بە کابینەی ئێستای حکومەتی کازمیشەوە.
-    ساڵی 2005-2006 لە کابینەکەی ئیبراهیم جەعفەری (5) ئافرەت پۆستی وەزارەتیان پێ بەخشرا.
-    ساڵی 2016-2010 لە کابینەی یەکەمی نوری مالیکی (3) ئافرەت وەزارەتەکانی عێرقیان وەرگرتووە.
-    ساڵی 2010-2014 لە کابینەی دووەمی نوری مالیکی (2) ئافرەت لە حکومەتی عێراق وەزارەتیان وەرگرتووە.
-    ساڵی 2014-2018 لە کابینەی حیدەر عەبادی (2) ئافرەت وەزارەتیان وەرگرت و یەکێکیان وەک وەزیری دەوڵەت پۆستەکەی وەرگرتبوو دواتر لە سەردەمی ڕاگەیاندنی چاکسازییەکانی عەبادیدا ئەو وەزارەتەش هەڵوەشایەوە
-    2018-2019 لە کابینەکەی عادل عەبدولمەهدی لە سەرەتاوە کابینەکەی هیچ وەزیرێکی ئافرەتی تێدا نەبوو، لە کۆتایی تەمەنی کابینەکەشدا (1) ئافرەت متمانەی لە ئەنجومەنی نوێنەران وەرگرت بۆ وەزارەتی پەروەردە.
-    کابینەی ئێستای مستەفا کازمی تەنها (2) ئافرەت لە کابینەی وزارییەکەیدا لە کۆی (24) وەزیر پۆستی وزاریان لایە.

2.    ئەردەن
بۆ یەکەم جار لە ساڵی 1974 ماف بە ئافرەتانی ئەو وڵاتە درا کە  خۆیان کاندید بکەن بۆ ئەنجومەنی نوێنەران و ئەو دەفەتەش بەشێوەیەکی فعلی لە 1984 ڕەخسا بۆ ئافرەتان، بەڵام لەساڵی (2003)ەوە وڵاتی ئەردەن تەبەنی سیستمی کۆتای ئافرەتانی کرد، کاتێک یاسای هەڵبژاردن پەسەند کراو بەپێی یاساکەش (6) کورسی بۆ کۆتای ئافرەتان تەرخانکرا، لەگەڵ پاراستنی مافی کێبڕکێی ئافرەتان لەسەر کورسییەکانی دیکە کە دەمێننیەوە. دواتر و لە ساڵی 2010 بەپێی یاسا ڕێژەی کۆتای ئافرتان لە (6) کورسییەوە زیادکرا بۆ (12) کورسی و بۆ ڕێژەی (10%) ی کورسییەکانی ئەنجومەنی نوێنەران کە لە 120 کورسی پێکهاتبوو. 
لە ساڵی 1974ەوە بۆ ساڵی 2016 تەنها (65) ئافرەت توانیویانە بگەنە ئەندامێتی ئەنجومەنەکە لە کۆی (780) کورسی لە ماوەی (42) ساڵی ئەنجومەنەکە.
لە دواین هەڵبژاردنی ئەو وڵاتەشدا لە ساڵی 2020 کۆی (130) کورسی ئەنجومەنی نوێنەران (15) ئافرەت بە سیستمی کۆتا گەیشتوون بە ئەنجومەنەکە. 

3.    فەلەستین
یاسای هەڵبژاردنی ژمارە(9)ی ساڵی 2005 تایبەت بە هەڵبژاردن لە وڵاتی فەلەستین بە دەق "سیستمی کۆتای ئافرەتان" جێگیر کراو خرایە نێو سیستمی هەڵبژاردنەوە، بە جۆرێک لە ماددەی (4)ی یاساکەدا هاتووە: دەبێت هەر لیستێک لە لیستەکانی هەڵبژادن ڕێژەیەک لە نوێنەرایەتی ئافرتان کاندید بکەن بەجۆرێک کەمتر نەبێت لەیەک ئافرەت لە: ١. ناوی سێ کاندیدی یەکەمی لیستەکە. 2. چوار ناوی دوای ئەوە. 3. پێنج ناوی دوای ئەوە. واتە (لە سێ کاندیدی یەکەم یەکێکیان ئافرەت بێت و لە ڕیزبەندی چوارەم تا حەوتەمی لیستەکە یەکێکی دیکەیان ئافرەت بێت و کاندیدی هەشتەم تا دوانزەیەم یەکێکی دیکەیان ئافرەت بێت. بە پێیەش دەبێت لە (12) کاندید سیانیان ئافرەتبن). 
بەپێی ئەم یاسایەش لە هەڵبژاردنی ساڵی 2006ی ئەو وڵاتە (17) ئافرەت و بەڕێژەی 12.8% گەیشتنە ئەنجومەنی یاسادانانی ئەو وڵاتە لە کۆی (132) ئەندام، ئەوە لە کاتێکدا بوو لە ساڵی 1996 ڕێژەی ئافرەت کە ئەنجومەنەکە 5.6% ئافرەت پێکیهێنابوو.

4.    هندستان
ئەگەرچی لە هندستان کار بە سیستمی کۆتای ئافرەتان ناکرێت لەسەر ئاستی پەرلەمانی ئەو وڵاتە، بەڵام لەسەر ئاستی خۆجێیی (مەحەلی) ڕێژەی کۆتای ئافرەتان بە 33% جێگیر کراوە، ئەمە لە کاتێکدا نوێنەرایەتی ئافرەتان لە ئەنجومەنی نوێنەراندا 9% تێناپەڕێت لە ئەنجومەنی پیرانیش ناگاتە 10% بەبێ کارکردن بە سیستمی کۆتا.
سەرباری ئەوە دەتوانیین بڵێین جێگیرکردنی سیستمی کۆتای ئافرەتان لەسەر ئاستی خۆجێیی یاسایی و دەستورییە، چونکە لە پێناو دەستبەرکردنی ئەو مافە گروپ و ڕێکخراوە ناوخۆی و نێودەوڵەییەکان فشاری زۆریان کرد بۆ جێگیرکردنی ئەو مافە لە دەستوردا تا لە هەمواری دەستوریدا و لە ساڵی 1993 سیستمی کۆتا لە ئەنجومەنە خۆجێییەکان جێگیر کرا، کە هەنگاوێکی گەورەبوو بە ئاراستەی لامەرکەزییەت و دیموکراسییەت و ڕێگەدان بە نوێنەرایەتی چین و توێژە پەروێزخراوەکانی کۆمەڵگا و بەتایبەتیش ئافرەتان. بەپێی ئەم سیستمە پێویستە یەک لەسەر سێی  ئەنجومەنە خۆجێیەکان ئافرەت بێت و یەک لەسەر سێی سەرۆکی ئەنجومەنەکان ئافرەت بێت.  

ووەم کشوەری ئەفریقا
1.    مصر
لە وڵاتی مصر بۆ یەکەم جار لە ساڵی 1979 کار بە سیستمی کۆتا کرا بە تەرخانکردنی 30 کورسی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەو وڵاتە بۆ ئافرەتان، دواتریش ژمارەکە بەرزکرایەوە بۆ 35 کورسی تایبەت بە ئافرەتان، کە ساڵی 1984 کرا بە 36 کورسی، بەڵام بەبڕیارێکی یاسایی لە ساڵی 1986 کارکردن بە سیستمی کۆتا هەڵوەشێندرایەوە، لەسەر ئەو بنەمایەی کارکردن بەم سیستمە پێچەوانەی دەستور و بنەماکانی یەکسانی نێوان ژن و پیاوە.
جارێکی تر و لە ساڵی 2010 کارکردن بە سیستمی کۆتاو دیاریکردنی 64 کورسی لە کۆی (518) کورسی ئەنجومەنی نوێنەران جێگیرکرایەوە، هەرچەندە ئەم بڕیارە بەرهەڵستکارێکی زۆری بۆ دروستبوو تەنها وەکو فێڵ و حیلەیەکی پارتی دەسەڵاتدار لەو وڵاتە لێکدایەوە لە پێناو بەدەستهێنانی کورسی زیاتر لە ئەنجومەنەکەدا کە لەو خولەدا 100% کورسییەکانیان بردەوە.
لەدوای شۆڕشی 25ی یەنایەری ساڵی 2011 ی ئەو وڵاتە سیستمی کۆتای ئافرەتان لە یاسای هەڵبژاردندا جێگەی کرایەوە، بە جۆرێک پێویست بوو لەسەر هەر پارتێکی سیاسی ئافرەت بخاتە ڕیزی لیستی کاندیدەکانیەوە، هەندێک لە چاودێرانی دۆخەکەش لەو وڵاتە وایان دەبینی کە ئەم هەوڵە دەبێتە هۆی پاشەکشەی بەشداری سیاسی ئافرەتان بەبێ ئەوەی ڕێژەیەک بۆ ئافرەتان دیاریکرابێت و پارتە سیاسییەکان ناچار نەکرێن لە شێوازی ڕیزبەندی کاندیدەکانیان. 
لە پەرلەمانی ئەو وڵاتەشدا لە سەردەمی (عەبدول فەتاح سیسی) پرسی بەشداری ئافرەتان هەنگاوێکی گەورەی بڕیوەو هەندێک بە سەردەمی زێڕینی ئافرەتان لە ئەنجومەنەکەدا ناوی دەبەن، لە دواین هەنگاویشدا سەرۆک کۆماری مصر لە 8/1/2021 بڕایاری دامەزراندنی (28) ئەندامی ئەنجومەنەکەیدا (کە دەسەڵاتی سەرۆک کۆمارە) (50%) ئافرەت بوون واتە 14 پیاوو 14 ئافرەت بەمەش ژمارەی ئافرەت لە ئەنجومەنەکە گەیشتە (162)ئەندام لە کۆی (568) کورسی بە پێیەش ڕێژەی (28.52%)ی ئەنجومەنەکە پێکدەهێنن.

2.    باشوری ئەفریقا
لە باشوری ئەفریقا تەبەنی کردنی سیستمی کۆتای ئافرەتان بۆ پارتە سیاسییەکان ئارەزوومەندایەنە یەکەم جاریش پارتی کۆنگرەی نیشتمانی ئەفریقی کە پارتی باڵادەستی ئەو وڵاتەبوو (3) کاندیدی ئافرەتی خستە لیستی هەڵبژاردنەوە، دواتر ئەزمونەکە پەرەیسەند لە هەڵبژاردنی ساڵی 1994 ڕێژەی ئافرەت لە پەرلەمانی ئەو وڵاتەدا گەیشتە (25%)، لە ساڵی 1999 ڕێژەکە بەرزبووەتەوە بۆ (27%) و ساڵی 2004 گەیشتووە بە (32.8%).
سەرکەوتنی ئەم ئەزمونەش بەشی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ خەباتی ئافرەتان و جوڵانەوە ئازادیخوازەکان، کە بەردەوام جەختیان لە ڕۆڵی سیاسی ئافرتان دەکردەوە بۆ پاراستن و پاڵپشتی سیاسی ئافرەتان تا گەیشت بە یاسایی کردنی سیستمی کۆتای ئافرەتان بەشێوەی "کۆتای ئارەزومەندانە" کە دواتر ئەو پرسە حیزبی کۆنگرەی نیشتمانی تێپەڕاند و پارتە سیاسییەکانی دیکەش سیستمی کۆتای ئافرەتانی ئارەزوومەندانەیان تەبەنی کرد.

سێیەم: کیشوەری ئەوروپا
1.    سوید
سوید یەکێکە لە وڵاتانی پێشەنگ لە پرۆسەی دیموکراسی و بەشداری ئافرەتان لە پرۆسەی سیاسی، بە جۆرێک بەر لە بیست ساڵ پێش ئێستا ژمارەی پێوانیەیی تۆمار کردووەو ڕێژەی ئافرەت لە پەرلەمانی ئەو وڵاتە گەیشتە بە ٤٥.٣%، ئەمەش لە ئەنجامی تەبەنی کردنی سیستمی کۆتای ئارەزوومەندانەی پارتە سیاسییەکان، بەشی زۆری فەزڵەکەش دەگەڕێتەوە بۆ دەستپێشخەری پارتی لیبراڵی سویدی کاتێک لە ساڵی ١٩٧٢ بڕیاریدا ڕێژەی ئافرەت لە نێو لیستی کاندیدەکانیدا کەمتر نەبێت لە ٤٠%ی کاندیدەکانی، ئەم هەنگاوەش وای لە پارتەکانی دیکەی ئەو وڵاتە کرد لە ساڵانی حەفتاو هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو هەمان ڕێچکەی ئەو بگرنەبەر.
لە هەنگاوێکدا پارتی دیموکراتی کۆمەڵایەتی ڕێژەکەی بەرزکردەوە بۆ ٥٠%ی کاندیدەکانی نێو لیستەکەی، بەبێ ئەوەی بەیاسا ڕێژەی کۆتای ئافرەتان چەسپێندرابێت.
جێی ئاماژەیە، بەشێکی دیکەی وڵاتانی ئەسکەندەنافی وەکو (نەرویج و دانیمارک) کار بە سیستمی کۆتای ئارەزوومەندانە دەکەن و لەسەر ئاستی جیهان پێشەنگن لە زۆرترین ڕێژەی بەشداری ئافرەتان لە کایەی سیاسی و دروستکردنی بڕیاردا، ئەمەش نیشانەی سەرکەوتنی پارتە سیاسییەکان و ئیرادەی ڕاستەقینەی نوێنەرایەتی ئافرەتان و دەورو کاریگەرییان لە ناوەندەکانی بڕیار و حیزبە سیاسییەکان دەردەخات.

2.    بەلجیکا
بەجیاواز لە بەشێک لە وڵاتان، بەلجیکا لە هەوڵی ڕاگرتنی هاوسەنگی نێوان ڕەگەزەکانی داوە لەنێو کاندیدی پارتە سیاسییەکان، بەجۆرێک، بەپێی یاسا نابێت دوو کاندیدی لایەنێکی سیاسی لە لیستەکانیاندا بەدوای یەکدا سەر بە هەمان ڕەگەزی پیاو یان ئافرەتبن، ئەمەش وادەکات جۆرێک لە دەرفەتی یەکسانی نێوان ڕەگەزە جیاوازەکان بێتە ئاراوە، بەم سیستمەش ڕێژەی ئافرەتان لە ساڵی ٢٠١٠ لە پەرلەمانی ئەو وڵاتە گەیشتە ٣٩%.
پێویستە ئاماژە بەو ڕاستییە بکەین کە ئەو سیستمە لە سەرەتاوە بەو جۆرە نەبوو، بەڵکو لە ساڵی ١٩٩٤ بە دەقی یاسا ئەوە جێگیر کرا، کە پێویستە لیستی هەڵبژاردنی پارتەکان سێ لەسەر چواری هەمان ڕەگەز زیاتر نەبێت، بەمەش ڕێژەی ٢٥% بەرەو سەر بۆ ئافرەتان ئەو وڵاتە جێگیر کرا.
 

سەرچاوەکان
-    دستور العراق ٢٠٠٥.
-    فرمان صادق، نسا‌و العراق... نصف المجتمع و5% فی الحكومە، علی الموقع؛
https://kirkuknow.com/ar/news/62234?fbclid=IwAR1pCFILIbqEEuNjHsLDdIVBsQGpAk3Za7ReWu1J-LJ068JX9c2_qXH0KTo
-    نڤرە للدراسات النسویە، نڤام الكوتا: نماژج وتگبیقات حول العالم، علی الموقع؛
https://nazra.org/sites/nazra/files/attachments/short_paper_overview_quota_systems_worldwide_ar_april2013.pdf
-    نسا‌و فی البرلمان: بعیداً عن اڵارقام، علی الموقع؛
https://www.idea.int/sites/default/files/publications/Women%20in%20Parlament%20.pdf
-    تراجع عدد النسا‌و فی مجلس النواب اڵاردنی، علی الموقع؛
https://www.alaraby.co.uk/society/%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D8%B9-%D8%B9%D8%AF%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A1-%D9%81%D9%8A-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3-%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%B1%D8%AF%D9%86%D9%8A
-    قانون الانتخابات الفلسگنیە، قانون رقم (9) لسنە 2005 م بشأن الانتخابات، علی الموقع؛
http://muqtafi.birzeit.edu/pg/getleg.asp?id=14861
-    احمد فتحی،162 مصریە ببرلمان 2021.. عصر ژهبی للمرأە، علی الموقع؛
https://al-ain.com/article/golden-egyptian-women-parliament-2021