هونه‌ر حاجی جاسم
 
دەروازه‌: 

زیاد لە شەش سه‌ت ساڵ دەبێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوین هەموو ئەو چەمکانە پێشێل کراون، کە بەستراون بە کەرامەتی مرۆڤ و مافی مرۆڤ و پرنسیپەکانی دیموکراسی. بەتایبەتیش لە سەدو قسور ساڵی ڕابردوودا، بەهۆی دابەشبوونی جوگرافیەی ناوچەکە لە لایەن ئینگلیزو فەڕەنسیەکان. به‌جۆرێك که‌ تاکو ئێستاشی لەگەڵ دابێت دەوڵەت نەتەوەکانی ناوچەکە بوینته‌ بەربەست Buffer  و بەلای گەورە بەسەر چەسپاندنی بنەماکانی دیموکراسی  Democracy Principlesو به‌ یه‌که‌وه‌ ژیانی نه‌ته‌وه‌کانی ئه‌م ناوچه‌یه‌!. ئەگەر دیموکراسیەت لە زۆرێک وڵاتی ڕۆژئاوای بە ڕێژەییش بێت، ئەوە ده‌توانین بڵێین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست Middle East تەنیا بە دروشم جێگای بۆتەوە، یان بە مانایێکی تر لە زۆرێک لە وڵاتانی ئەم ناوچەیە بۆ جوانکردنی سیستەمە سیاسیە مۆنۆپۆل و دیکتاۆرەکانی ناوچەکە بووە. 

دوای ڕێکه‌و‌تن نامه‌ی سایکس بیکۆی سالی 1916 بەردەوام "نەتەوە سەر دەستەکانی ناوچەکە" بە هاوکاری "ولاتانی زلهێزی دونیا" خەریکی چەوساندنەوەی نەتەوەکانی تر بوینه‌، بۆ نمونە "تورکەکان" زیاد لە "پێنجەسەد سال دەبێت نەتەوەکانی ناوچەکە ئەچەوسێنتەوە"، بەتایبەتیش "کورد و ئەڕمەن و نەتەوەکانی تری ڕۆژهەلاتی ئەوڕوپا و ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست!. دوای دروستبوونی دەولەت نەتەوەکانیش دیموکراسیەت لە ناوچەکە بووە، دروشمی سەر پەڕاوی "پەرتوک و ڕۆژنامەکان"، چونکە دەولەت نەتەوەکانی ناوچەکە هه‌ر کاتێك به‌هێز بوینه‌‌ ده‌ستیانکردوه‌ه‌ به‌ قەتل و عامکردنی نەتەوەکانی تر، بەناوی نەتەوەی سەر دەست و ئاین و چه‌ندان دروشمی تر. ئەم دۆخەش بە شاراوەیی مایەوە، تاکو دەستپێکردنی "بەهاری عەرەبی Arab Spring سالی 2011". ]1[ ئەم خۆپیشاندان و ناڕەزیانە بوونە هۆی ڕوخان و بنکۆلکردنی "دەولەت نەتەوەکانی ناوچەکە"، وە هەموو ڕوخسارە دڕۆینەکانی دەولەت نەتەوەیشی له‌م ناوچه‌یه‌ بەدەرخست و "پیزدانیان" بە جوانی بۆ "ڕەی عام" بەدەرکەوت!.

له‌م نوسینه‌دا دەپرسین کە ئایە "قۆناغەکانی پاشەکشەی پرنسیپەکانی دیموکراسی" کامانه‌ن؟،  ئایه‌ کام قۆناغ بۆته‌ فاکته‌رێکی سه‌ره‌کی ئه‌م پاشه‌کشه‌یه‌؟. ئایه‌ ئه‌م لێکه‌وتانه‌ چی ده‌بن ده‌ره‌نجامی ئه‌م ئه‌م دۆخه‌؟. ئایه‌ کاریگه‌ری "ولاتانی ئیقلیمی" له‌سه‌ر کوردستانی عێراق  هه‌یه‌ ؟. ئایە ئەم فاکتەرانە چین، بووینتە هۆی پاشەکشەی دیموکراسی و گۆرانی خواستەکانی خەلک لە خواستە سیاسیەکان بۆ خواستە مادی و مەعنەویەکان؟!.

کاریگەری "ولاتانی ناوچەکە" لەسەر کوردستانی عێراق!

بەهۆکاری ئەوەی "جیۆپۆلۆتیکی کوردستانی عێراق" Kurdistan Iraq Geopolitics ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ لە ژێر کاریگەری هاوکێشە سیاسی و ململانێ سیاسیەکانی ولاتانی ئیقلیمی دایە. یان بە مانایێکی تر دۆخی هەرێم تێکەلکێشە لەگەل "سیاسەتی ئیقلیمی" بەتایبەتیش ئێران و تورکیا [2] . جگە ڵەوەش عێراق دوای سالی 2003 ەوە گۆڕەپانی یەکلاکردنەوەی ململانێیەکانی نێوان "ئێران و دژبەرەکانیەتی"، تاکو ئەم ساتە وەختەش. ئه‌گه‌ر به‌ جۆرێکی تر بلێین ده‌توانین بلێین دۆخی سیاسی "کوردستانی عێراق" بەستراوەتەوە بە سەقامگیری سیاسی و ئابووری و ئەمنی ولاتانی ناوچەکە، لە هەردووک باری پۆزەتیڤ و نێگەتیڤەوە. بۆیە کاتێک باس ڵە پاشەکشەی هەر پڕۆسەیێک بکرێت لە ناوچەکە ئەوە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ کاریگەری دەبێت لەسەر "هەرێمی کوردستان". 

ئه‌گه‌ر دۆخی سیاسی "کوردستانی عێراق" Iraqi Kurdistan له‌ پازده‌ سالی ڕابردوودا به‌ وردی دیراسه‌ بکه‌ین ده‌بینین که‌ به‌ چه‌ند قۆناغێك "پرۆسه‌ی سیاسی" له‌ هه‌رێم سال به‌ سالی توشی پاشه‌کشه‌ ده‌بێت، هه‌م له‌ڕووی دیموکراسی، وه‌ هه‌میش له‌ڕووه‌کانی تری ئابووری و کۆمه‌لایه‌تی و فه‌رهه‌نگی. بۆیه‌ لێره‌ پێم باش بوو باس له‌ چه‌ند قۆناغێک بکه‌م که‌ به‌شێکی سه‌ره‌کی و بنه‌ڕه‌تین له‌ "پاشه‌کشه‌ی سیاسی و دیموکراسی" که‌ پێكدێن له‌م قۆناغانه‌ی خواره‌وه‌:‌ 

قۆناغەکانی پاشەکشەی دیموکراسی!

یه‌که‌م. قۆناغی پێش داعش: دوای ڕوخانی "ڕژێمی بەعس" لە نیسانی سالی 2003 دەرفەتێک باش له‌ "کوردستانی عێراق" هاتەپێشەوە کە ده‌سه‌لاتی سیاسی سیاسی هه‌رێم سیستەمێکی سیاسی  باش بێنێته‌ پێشه‌وه‌‌ و قۆناغێکی نوێی سیاسی گه‌شه‌سه‌ندوش بێنێته‌ بوون‌، به‌لام ئه‌مه‌ نه‌ك نه‌توانرا به‌لکو هه‌رچی تایبه‌تش بوو به‌ "چه‌سپاندنی پڕنسیپەکانی مافی مرۆڤ Human Rights و دیموکراسی تەنیا بە دروشمی سەر کاغەز مانەوە". له‌پال ئه‌مه‌شدا هەولێکی بەرچاوی گەورەو کاریگەریی جەماوەریش لە "کوردستان" هەبوو بۆ چەسپاندنی بەشێک لە "پرنسیپەکانی دیموکراسی و مافی مرۆڤ". بەلام هیچیان وەکو پایەی چەسپاوە و "دامەزراوەی نیشتمانی" نەیان توانی خۆیان ڕاگر بکەن، بەڵکو زیاتر دڕوشم بوون به‌ دروشمیش مانه‌وه‌.

کابینه‌ یه‌ك له‌ دوای یه‌که‌کانی "حکومه‌تی هه‌رێم" KRG نه‌یان توانی "فه‌زای دیموکراسی ڵە کوردستانی عێراق" گەورە بکه‌ن، جگه‌ له‌وه‌ی نه‌شیان توانی "دامه‌زراوه‌ی نیشمانی" National Institution دروست بکه‌ن، به‌لکو له‌ ململانێی حیزبیدا "په‌رله‌مانیشی داخرا"!!. له‌پال ئه‌وه‌شدا "ده‌سه‌لاتی دادوه‌ری" رۆژ به‌ رۆژ بێ رۆل و کاریگه‌ری کرا تا کار گه‌یشته‌ ئه‌وه‌ی "دادگاکان ببنه‌ شتی شکلی بۆ مه‌رامی حیزبی و بنه‌ماله‌ی و شه‌خصی" [3]. لەپال ئەوەشدا :ململانێ سیاسیەکان" بوونە هۆکارێک کە شتێک دروست نەبێت بەناوی "دامەزراوەی نیشتمانی و دیموکراتی"، له‌م پاشه‌کشیشدا هەم "ئۆپۆزسیۆن" لەسەر بنچینەی کاردانەوە و پەیڕەوکردنی "شەپۆلی پۆپۆلیزمی" نەی توانی چی بکات، وه‌ هەمیش دەسەلاتی نەیتوانی چی بچێنێت و بیکاته‌ پایه‌ی "هێزی نیشتمانی"، له‌ هه‌رێمی کوردستاندا. 

 
دووه‌م. قۆناغی سەردەمی داعش:  پێش "دەرکەوتنی داعش لە مانگی نیسانی 2014 لە سوریا" و پەل هاوێشتن و کۆنتڕۆلکردنی "شاری موصل لە 10 حوزەیرانی هەمان سال" دەرفەتێک زۆر باش هەبوو کە لە ئاستی "عێراق و کوردستان" و ناوچەکەش دۆخێک بێتە پێشەوە بۆ سه‌قامگیری سیاسی، ئه‌منی، ئابووری، کۆمەلایەتی و پێشخستنی کلتوری. بەلام بە پڕاکتیزەکردنی "دەسەلاتی داعش" لە "باکور و بەشێکی ڕۆژئاوای عێراق" و هێرشی ئەم گروپە بۆ سەر "قه‌زای شەنگال و جینۆسیادکردنی ئێزدیەکان" Yazidi Genocide. قۆناغێکی کارەساتبار لە "پاشەکشەی مافی مرۆڤ و بە یەکەوە ژیان لە ناوچەکە دەستیپێکرد". تا کار گەیشتە ئەوەی کە بەشێک لە "شارەزایانی سیاسی و مێژووی" بە "سەردەمی تاریکی" Dark Age ناوی بنێن [4]
ئەم دڕندەیەیی داعشیش بووە دەرفەتێک کە "دەسەلاتی سیاسی لە کوردستانی عێراق"، جەبهەی پێشەوەی شەڕ بکاتەوە هەمان جەبهەی دابه‌شکاری "سه‌رده‌می شەڕی ناوەخۆ"، بەتایبەتش لە دابەشکردنی "میحوەرەکانی شه‌ڕ" بەسەر دوو هێزدا. 

هێرشەکانی داعش وایکرد یارمەتیێکی زۆر چەک و جبەخانە لە هاوپەیمانی دژە داعش بدات بە هێزەکانی پێشمەرگە، بەلام سەدای هەشتای ئەم چەکانە شاردرانه‌وه‌ بۆ "مەرجەبەکانی حیزب" هەلگیران بۆکاتی پێویست!. تەبعەن هەلگیرانی چەک بۆ کاتی پێویست نەک The Decline Of Democracy پاشەکشەی دیموکراسی نیە، بەلکو خۆ ئامادەکردنە بۆ سڕانەوەی هەموو نەیارەکان ئەگەر پێویستی بەم چەکانە کرد، ئه‌مه‌ش "زه‌نگێکی مه‌ترسیدار ده‌بێت له‌ داهاتوودا". له‌ په‌رتوکی The Decline and Rise of Democracy داڤید ستاڤجی باس له‌وه‌ها کارێك زۆر به‌ ڕوونی ده‌کات کاتێك چه‌ك هه‌لده‌گیرێت، له‌ ده‌ستی گروپ و رێکخراوی ده‌روه‌ی "دامه‌زراوه‌ی نیشتمانی سه‌ربازی"، چ کاره‌ساتێك دروست ده‌کات!.

سێیه‌م. قۆناغی دوای داعش: مەبەست لەم قۆناغە بریتیە "لەکۆتایی سالی 2017  تاکو بەهاری سالی 2020"،کە سەرەتایی "پەتای ڤایڕۆسی کۆڕۆنایە لە کوردستانی عێراق". لەگەل لاوازی داعش لە "باکوری عێراق"، بەتایبەتیش "شاری موصل"، هێزە ناوچەیه‌کان و هێزەکانی ناوەخۆی عێراق و هێزە وەکالەتدارەکان کەوتنەخۆ بۆ میراتی دوای داعش [5]، کە بریتی بوو لە بۆشایێکی "جوگرافی و سیاسی"  Political Geography گه‌وره‌. به‌جۆرێك هەموو هێزەکانی عێڕاق بەگشتی پەلەقاژەیان بوو بۆ ئەوەی "فەرزی کارتی سیاسی و سەربازی خۆیان لەناوچەکانی ژێر دەسەلاتی پێشووی داعش بکەن". کوردیش یەکێک بوو لەم هێزانە بوو، بەلام بەبێ "پڕۆژەی ستراتیژی نیشتمانی" National Strategy Project ، بەلکو زیاتر پڕۆژەی شەخصی و بنەمالەی و بازرگانی بوون.  هه‌ر ئەم دۆخەش وایکرد کە شتێک لە گۆڕێ دانەمێنێت بەناوی "دیموکراسیەت و پاراستنی مافی مرۆڤ دوای داعش". له‌ کوردستانیش دۆزی میلەتێک بۆ بەدەستهێنای دەسکەوتی شەخصی و بنەمالەی کرایه‌ قوربانی.

له‌م قۆناغه‌دا هۆکارەکان زۆرن بۆ "پاشه‌کشه‌ی سیاسی و دیموکراسی" که‌ بوونە هۆی "ئیفلیج بوونی دیموکراسیەت لە کوردستانی عێراق"، بەلام لە هەمویان زەقتر بریتی بوو لە فەشەلی حوکمڕانی ده‌سه‌لاتی کوردی و تێکدانی نا سەقامگیری سیاسی و کۆمەلایەتی Unstable Political and Social. هەروەها هێنانە پێشەوەی "کارتی ڕیفراندۆم لەسەرەتایی مانگی حوزەیرانی سالی 2017 و ئەنجامدانی لە 25 ئەیلول هەمان سال"، که‌ بوونە هۆی لێکەوتەی زۆر نەگەتیڤ لەسەر "پڕۆسەی سیاسی". هەر ئەم سەرکێشیەش وایکرد کە "شازدیە ئۆکتۆبەری بەدوای دابێت"، ببێتە هۆی لەدەستدانی هەموو دەسکەوتە سیاسیەکانی. ئەمەش بە دەرجە یەک بە زیانی "چەسپاندنی پڕنسیپەکانی دیموکراسی "هەژمار کرا. بەجۆرێک سالی "دوای شازدەی ئۆکتۆبەر" ئەوەی هەبوو لە کلتورێکی بەناو دیموکراسی ئەویش بووە "دوشمێکی بێ ناوەڕۆک"، چونکە مەسەڵەی "دوو ئیدارەی" زیاتر زەق کردەوە.

چواره‌م. قۆناغی سەردەمی کۆڕۆنا: "سەردەمی ڤایرۆسی کۆڕۆنا" تەنیا بە پاشەکشەی یەک سێکتەر و کایە دانانرێت، بەلکو بە "پاشەکشەی گەشەی مرۆیی و گەشەپێدانی مرۆیی" دادەنرێت [6]. بە تایبەتیش بۆ مافە سەرەتایەکانی تاک و کۆمەلگاش، بە تایبەتیش لە "ڕۆژهەلاتی ناوەڕاست" یان بە مانایێکی تر لە "ولاتە تازە پێگەیشتوەکاندا". چونکە لەم ولاتانە سیستەمێکی ژیاری خراپ پەیڕەو دەکرێت، بە تایبەت ئەو کەرتانەی پەیوەندی ڕاستەوخۆیان هەیە بە ژیانی مرۆڤ. "ڤایرۆسی کۆڕۆنا" لە "کوردستانی عێراق" پاشەکشەیێکی گەورە و کاریگەری دروستکرد، بەتایبەتیش لە مەجالی دیموکراسی و ژیاریدا. لە "سەردەمی کۆڕۆنا دوو ئیدارەی زیاتر زەق بویەوە کاتێک خەلکی زۆنی سەوز و زه‌رد نەیان دەتوانی هاتوچۆ بکەن بەشێوەیێکی نۆڕمال بە بیانوی ئەوەی کە شارەکان کەرەنتینە کراون" Quarantine City.، وه‌ هه‌روه‌ها "ڕوداوی زینی وه‌رتێ" له‌ نیسانی سالی 2020 به‌ ته‌واوی په‌رده‌ی لادا له‌سه‌ر پاشه‌کشه‌ی دیموکراسی و پڕۆسه‌ی سیاسی له‌ کوردستانی عێراقدا. 

پێنجه‌م. قۆناغی دوای ڤایرۆسی کۆڕۆنا: زۆرێك له‌ توێژینەوەکان ئاماژە بەوە دەکەن "دوای ڤایرۆسی کۆڕۆنا" دۆخی سیاسی، ئابووری، دارایی و کۆمەلایەتی و پەروەردەی تەواو جیاواز دەبێت، چونکە زۆربەی ولاتان تاکو ئێستا نەیتوانیە ڕێگریێک جدی و بنبڕ پێشکەش بکەن بۆ کۆتایی هێنان بە ڤایرۆسەکە. "حکومەتی کوردستانی عێراقیش" KRG لەسەردەمی کۆڕۆنا بە تەواوی ماهیه‌ت و  ڕووی ڕاستقینەی دەرکەوت لە فەشەلێکی گەورە دایه‌. به‌تایبه‌تیش له‌م "وه‌زاره‌تانه‌ی خزمه‌تگوزارین".

دۆخی سیاسی و ئازادی ڕادەربرینی "ئێستای هه‌رێمیش" ئاماژەیێکی ڕوونە که‌ دوای کۆڕۆنا ئەوەی ئێستاش هەیە زه‌حمه‌ته‌ بمێنێت، چونکە ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر "خەلکی ئازادیخواز و ڕۆژنامەنوس Journalist و چالاکی مەدەنی سەرکوت دەکرێن و زیندانی دەکرێن"، ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ "پاشه‌کشه‌یێکی مه‌ترسیدار و کاره‌سات بۆ سه‌ر خه‌لکی هه‌رێم" له‌ هه‌موو رویکه‌وه‌ به‌تایبه‌تیش له‌ چه‌سپاندنی پڕنسیپه‌کانی دیموکراسی و فه‌راهه‌م کردنی حوکمی ڕه‌شید.

ده‌ره‌نجام:

دابه‌شکردنی "نه‌خشه‌ی جوگرافیه‌ی سیاسی رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست" به‌گشتی و ده‌وله‌ت نه‌ته‌وه‌کانی ناوچه‌که‌ به‌تایبه‌ت فاکته‌ری سه‌ره‌کی نه‌ چه‌سپاندنی پایه‌کانی "پڕنسیپی دیموکراسیه‌". "جیۆپۆلۆتیکی کوردستانی عێراق" ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ ولاتانی هه‌رێمی به‌تایبه‌تیش "تورکیا و کۆماری ئیسلامی ئێران". 

بنه‌مای سه‌ره‌کی مانه‌وه‌ی "هه‌رێم بریتیه‌ له‌ چه‌سپاندنی سیسته‌مێکی سیاسی دیموکراته"‌. پێش هاتنی داعش سه‌رده‌مێكی نه‌وازه‌ بوو بۆ "کوردستانی عێراق" که‌ "دامه‌زراوه‌ی نیشمانی" بۆ پێشخستنی پڕۆسه‌ی سیاسی بکرێته‌ دیفاکتۆ و پایه‌ی "هێزی جیۆستراتیژی هه‌رێمی کوردستان". 

داعش فاکته‌رێکی سه‌ره‌کی بوو له‌ "پاشه‌کشه‌کردنی مافی مرۆڤ و دیموکراسیه‌ت له‌ عێراق و هه‌رێمیش به‌ تایبه‌تی"، دوای "کۆتایی داعشیش" ته‌نیا کار و جوله‌ی سیاسی له‌سه‌ر بنچینه‌ی "پڕۆژه‌ی شه‌خصی و بنه‌ماله‌ی و حیزبی" کرا، نه‌ك پڕۆژه‌ی  "ستراتیژی نیشتمانی دوورمه‌ودا" به‌ ئاراسته‌ی بنیاتانی "پڕۆژه‌ی نیشتمانسازی". 

"ڤایرۆسی کۆڕۆنا Covid19 به‌ فاکته‌رێکی سه‌ره‌کی و گورچکبڕ داده‌نرێت له‌ پاشه‌کشه‌ی مافه‌ دیموکراتیه‌کانی مرۆڤ له‌سه‌ر ئاستی دونیادا"، به‌ تایبه‌تیش "ولاتانی رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست". هه‌روه‌ها "له‌ ناوه‌ڕاستی سالی 2020 تاکو ئه‌م ساته‌ وه‌خته‌ ڕۆژ به‌ ڕۆژ پاشه‌کشه‌ی سیاسی و دیموکراسی و مافی مرۆڤ له‌ کوردستانی عێراق روو له‌ زیاد بوون ده‌کات" به‌ ئاڕاسته‌یێکی مه‌ترسیدار له‌سه‌ر ژیانی خه‌لکی "ئازادیخواز و رۆژنامه‌نوسان" و که‌سانی سه‌ربه‌خۆ. 

سه‌رچاوه‌کان:

 [1] Https://Www.Dw.Com/Ar/%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A-%D9%84%D9%85-

 [2] Http://Journal.Iag.Ir/Article_55760.Html?Lang=En

[3]Https://Www.Jstor.Org/Stable/Pdf/45084301.Pdf?Refreqid=Excelsior%3Ac8c68f26474d7262dbcba342db3efa31
 
Https://Www.Bayancenter.Org/En/Wp-Content/Uploads/2016/06/232615.Pdf[4]

 Https://Www.Wilsoncenter.Org/Article/Timeline-The-Rise-Spread-And-Fall-The-Islamic-State[5]
 
[6]  Https://Www.Chathamhouse.Org/2020/05/Why-Democracies-Do-Better-Surviving-Pandemics?Gclid=Eaiaiqobchmi69d1nq3v8aiv1u3tch0ltqvmeaayasaaegizhpd_Bwe