راپۆرتی: درەو 

حکومەتی هەرێمی کوردستان لەدوای بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لەبەردەم کۆمەڵێک بژاردەو سیناریۆدایە، کە مەترسیدارترینیان بۆ حکومەتی هەرێم تەسلیمکردنی تەواوی پرۆسەی نەوته‌. بەڵام جگە لەوە چەند بژاردەو سیناریۆیەکی دیکە لەئارادان کە دەکرێت حکومەتی هەرێم کاریان لەسەر بکات، لەم ڕاپۆرتەدا وردەکاری زیاتر بەردەستە.

دەستپێک
لەدوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستیکردووە بە وەبەرهێنان و پەرەدان بە کەرتی نەوت، لەم پێناوەدا چەندین قۆناغی یاسایی و سیاسی و ئابوری قورسی بڕیوە، کە قۆناغی یەکەمی بە نوسینەوەی دەستوری عێراق و، قۆناغی دووەم بە دەرکردنی یاسای نەوت و غازی هەرێم لە پەرلەمانی کوردستان، دواتر ئەنجامدانی گربەستی نەوتی لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان، بەجۆرێک لە ساڵی (2002)ەوە دەستی بە گرێبەستی نەوتی کردووە لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان تا ساڵی (2013)، ژمارەی کۆمپانیاکان لە هەرێمی کوردستان بەمەبەستی پەرەپێدانی کەرتی نه‌وت گەیشتوه‌ته‌ نزیکەی (40) کۆمپانیا. بۆ ئەم مەبەستە هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بۆ (57) بلۆکی گەڕان و پشکنین بۆ وەبەرههێنانی نەوت و گاز دابەشکراوەو بەشێکی زۆری ئەو کێڵگانە هێشتا نەگەیشتوون بەرهەمهێنان، بەڵکو لە قۆناغەکانی پێش بەرهەمێناندان.
هەر لە سەرەتای دەستبردن بۆ پرسی نەوت لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە، بەردەوام لەگەڵ حکومەتی عێراقی پرسی نەوت جێی ناکۆکی بووە، تا لە ساڵی (2014) ململانێکە گەیشت بە بڕینی پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق. 
لە 15/2/2022 بڕیارێکی دادگای باڵای فیدراڵی لەبارەی کەرتی نەوت و غازی هەرێمەوە، کە نوێترین هەنگاوی دەسەڵاتی ناوەندەو دۆسیەکە زۆر قورس و ئاڵۆزتر دەکات،  بەچونە بواری جێبەجێکردنی بڕیارەکە زەرەرمەندی گەورەو سەرەکی لایەنی هەرێمی کوردستان دەبێت. 

یەکەم؛ بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم
ڕۆژی 15/2/2022 ‌ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، بە ئامادەبوونی (9) ئەندامی دادگاکەو بە زۆرینەی دەنگی (7) ئەندام و (2) دەنگی پێچەوانە، بڕیارێکی له‌باره‌ی ناده‌ستوریبوونی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێم و نادەستوریبوونی فرۆشتنی نەوتی لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە‌ ده‌ركرد.
بە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی، پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند پێدەنێتە نێو قۆناغێکی نوێ لە کێشە و قەیران، بەتایبەت بڕیاری دادگا لەبارەی هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێم کە لە ساڵی (2007) ەوە لە پەرلەمانی کوردستان دەرچووەو ڕێگەی خۆشکردووە بۆ حکومەتی هەرێم بە ئەنجامدانی گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیا بیانییەکان بۆ گەڕان و پشکنین و بەرهەمهێنان و بەبازاڕکردن و فرۆشتنی نەوتی هەرێم لە کێڵگە نەوتییەکانی سنوری هەرێمی کوردستان لە پارێزگاکانی (هەولێر و سلێمانی و دهۆک) سەرباری دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت لە بەشێک لە کێڵگەکانی پارێزگاکانی موسڵ و کەرکوک و سەلاحەدین بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی ناوەندی.
بەپێی بڕیاری دادگاکە؛
1.    یاسای نەوت و غازی هه‌رێم، ژماره‌ 22ی ساڵی 2007 نادەستوورییەو پێچه‌وانه‌ی ماده‌ ده‌ستووریه‌كانی (110، 111، 112، 115، 121 و 130)ە.
2.    حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەند دەکرێت بە ڕاده‌ستكردنی سه‌رجه‌م به‌رهه‌مه‌ نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم و ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم كه‌ وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتییه‌كان ده‌ریهێناون، به‌ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق.
3.    ماف دراوە بە سکاڵاکار بەدواداچوون بكات بۆ پوچەڵكردنەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی كە حكومەتی هەرێم‌ لەگەڵ لایەنە دەرەكی‌و دەوڵەت‌و كۆمپانیاكان سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی‌و هەناردەكردن‌و فرۆشتنی ئیمزای كردووە.
4.    بڕیارەکە حکومەتی هەرێم پابەند دەکات ڕێگە بە وەزارەتی نه‌وتی عێراق و دیوانی چاودێری دارایی به‌ هه‌موو گرێبه‌ست و مامه‌ڵه‌یه‌كی نه‌وتیدا بچنه‌وه‌، بۆ وردبینی و دیاریكردنی پابه‌ندییه‌ داراییه‌كان كه‌ ده‌كه‌ونه‌ سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم، دواتریش له‌ ژێر رۆشنایی ئه‌وه‌ پشكی هه‌رێم له‌ بودجه‌ی فیدرالی دیاریده‌كرێت.
 

دووەم؛ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم
بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم کاردانەوەی زۆر و خێرای بەدوای خۆیدا هێنا، لێکدانەوەو خوێندنەوەی جیاواز دەکرێت و کرا بۆ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگا، بەتایبەت لە هەڵبژادنی کات (تەوقیت)ی بڕیارەکە، چونکه‌ ‌ پێشتر دوو سکاڵای تری له‌باره‌ی هه‌مان پرسه‌وه‌ له‌ ساڵی (2012) ه‌و (2019) لای دادگاکه تۆمار کراوه‌، هیچ بڕیارێک له‌و باره‌وه‌یه‌وه‌ نه‌درا. 
به‌ڵام هەڵبژاردنی ئەم ساتە چەند پرسیارێک دێنێتە ئاراوە، لەوانەش؛ بۆ (15) ساڵ دەچێت پەرلەمانی کوردستان یاسای نەوت و غازی هەرێمی پەسەند کردووەو لە ساڵی (2009)ەوە دەست بە دەرهێنانی نەوت و لە ساڵی (2014)ەوە نەوت هەناردە دەکرێت، بۆچی دوای ئەو هەموو ماوەیە ئەم پرسە براوەتە بەردەم دادگای فیدراڵی؟ لە ئێستادا عێراق لە نێو کۆمەڵێک گیروگرفتی حکومڕانیدایه‌ (هەڵبژادنی سەرۆک کۆمار دروستکردنی کابینەی نوێی حکومەت، هاوپەیمانێتییەکانی نێو پەرلەمان ...هتد) بۆ دەبێت لە گرفتی نوێ بهێنرێتە ئاراوە؟ بۆیە دەبینین لایەنە سیاسییەکانی عێراق و هەرێم و کەسایەتی و چاودێران ‌و به‌رپرسان لێکدانەوەو وەڵامدانەوەی جیاوازیان هەیە بۆ هۆکارەکانی پشت بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی، ئەوانیش؛ 
1.    بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی گرتنەبەری ڕێوشوێنێکی یاسایییە، بەڵام لەژێر کاریگەری هەندێک دۆخدا دواخراوە، لەم بارەیەوە (عەلی ئەلتەمیمی – شارەزای یاسایی) لە لێدوانێکیدا بۆ ماڵپەڕی (ئەلحرە) ڕایگەیاندووە؛ "عێراق وڵاتیکی فیدراڵییە نەک کۆنفیدراڵی، کۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) دەبێت تاکە لایەن بێت نەوت هەناردەی دەرەوە بکات". زیاتر لەوەش دەڵێت "دادگای باڵای فیدراڵی تیشکی خستووەتە سەر ماددەی (111)ی دەستوری عێراق، نەوت وغاز موڵکی گەلی عێراقە، هەر لەبەر ئەوە ئیدارەدانی نەوت و گاز بەشێکە لە بازگانی دەرەکی، ئەوه‌ش لە دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندییە بە گوێرەی ماددەی (110)ی دەستوری عێراقی". 
بەڵام (یاسین تەها – نوسەر و ڕۆژنامەنوس) لە وتارێکیدا لە ژێر ناوی "لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە" نوسیویەتی "شارەزایان هاوڕان لەسەر ئەوەی لە سیستمە فیدراڵییەكاندا باڵادەستی لە سامانی سروشتیدا ناوەندییە، بەڵام لە دەستوری عێراقدا بەكاریگەریی هاوپەیمانێتی و دۆستایەتی كورد و شیعە (2005)، هەندێ بڕگەو دەستەواژە دانراون كە ناڕوون و لاستیكین و بەجێھێڵراون بۆ تەفسیر و تەئویل (مادەی 111)، ئەمەش وا دەكات هەمیشە مشتومڕ هەبێت. لەهەندێ مادەشدا باسی ئیدارەی هاوبەش و مافی لەپێشینەی هەرێمەكان هاتووە (112 و 115 و 122)، ئەمەش زیاترە لە فیدراڵییە باوەكانی دنیا".
2.    به‌شێکی دیکه‌ له‌ شاره‌زایان و پێیانوایه‌ بڕیاره‌که‌ سیاسییه‌ زیاتر له‌وه‌ی پرسێکی یاسایی بێت، هۆکاره‌که‌شی ده‌گێڕنه‌وه‌ بۆ لێکنزیکبوونه‌وه‌ی هێزه‌ سیاسییه‌کانی وه‌ک (پارتی دیموکراتی کوردستان  و کوتله‌ی سەدر هاوپه‌یمانی ته‌قه‌دوم به‌ سه‌رۆکایه‌تی محه‌مه‌د حەلبوسی)، هه‌ندێک زیاتر له‌وه‌ش ده‌ڕۆن و پێیانوایه‌ هێزه‌که‌ له‌وه‌ گه‌وره‌تره‌و به‌ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌کی به‌تایبه‌تیش ئێرانییه‌کان به‌ به‌شێک له‌ هۆکاری پشت بڕیاره‌که‌ لێکده‌ده‌نه‌وه‌ ده‌یه‌وێت کێشه‌ بۆ ئه‌و هاوپه‌یمانێتییه‌ دروستبکات. جێگه‌ی سه‌رنجه‌ (د. بورهان یاسین) له‌ وتارێکی دورودرێژی به‌ ناونیشانی (پێشهاته‌ هه‌ره‌ مه‌ترسیداره‌که‌ له‌ پێشمانه‌وه‌یه‌!)  نوسیویه‌تی "بڕیاره‌که‌ی دادگای باڵای فیدراڵی له‌م ماوه‌یه‌کی که‌مدا، بووه‌ هۆی کاردانه‌وه‌ی جیاجیا، به‌تایبه‌تی له‌ دامه‌زراوه‌و حزب و ناوه‌نده‌ جیاجیاکانی هه‌رێمی کوردستان و عێراق. هەندێک لە ڕاگەیەندراوەکان زیاتر وروژاندنی هەست و نەستی خەڵکی کوردستانی پێوە دیار بووە تا عەقڵانیەت و وەڵامدانەوە بە زمانی یاساو دەستور. لە ڕاستیدا زۆرێک لە ڕاگەیەندراوەکان پڕن لە دژایەتی". ئەو نمونەی ڕاگەیەندراوەکەی مەسعود بارزانی (سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان)ی هێناوەتەوە کاتێک ڕایگەیاند "بڕیاری دادگەی باڵای فیدراڵی عێراق لەبارەی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بڕیارێکی تەواو سیاسییەو پێچەوانەی دەستووری عێراقی فیدراڵە و، ئامانج لێی دژایەتیکردنی هەرێمی کوردستانەو دژی سیستەمی فیدراڵی عێراقە... بۆ هەموو لایەک ئاشکرا دەکەین کە هەرێمی کوردستان بە هەموو توانایەکییەوە بەرگری لە مافە دەستورییەکانی خۆی دەکات". بەڵام ئەم ڕاگەیەندراوە تەواو پێچەوانەی ڕاگەیەندراوی هاوپەیمانەکەیەتی کە (موقتەدا سەدر)ە، لە تویتێکدا نوسیوویەتی "ڕێز لە بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی دەگرین تایبەت بە دۆسییەی نەوت گازی هەرێم و بڕیارەکان ئیلزامین و ناچارمان دەکەن بە ڕێزگرتن لە بڕیارەکان".
هەندێک لە مەسەلەی نادەستووریبوونی بڕیارەکە ئەوە بە بەڵگە دەهێننەوە کە حکومەتی هەرێمی کوردستان دوای پەسندکردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق لە ساڵی 2005 بە بەردەوامی داوای دەرچوونی یاسای نەوت و غازی لە بەغدا دەکردووە، دوای ئەوەی بێهیوا بووە، پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی (2007) یاسای تایبەت بە نەوت و غازی لە هەرێمی کوردستان پەسند کردووە.
پاڵپشت بە مادەی (120)ی دەستووری هەمیشەیی عێراق کە تێیدا هاتووە: هەرێمی کوردستان دەتوانێت یاساکانی تایبەت بە خۆی دەربکات. هەروەها بەپێی مادەی (121)ی دەستوور، هەرێمی کوردستان دەتوانێت یاساکانی خۆی جێبەجێ بکات. ئەو دوو مادەیەو دەسەڵاتی هاوبەشیی نێوان بەغداو هەولێر لە بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت، بوونە بە بنەمای دەرچوونی یاسای ژمارە (22)ی ساڵی (2007) لە پەرلەمانی کوردستان تایبەت بە نەوت و گاز.
3.    بڕیارە سیاسی بێت یان یاسایی، شتێکی ئەوتۆ لە بڕیارەکە ناگۆڕێت، بەڵکو ڕاستییەکە ئەوەیە لەدوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە هەرێمی کوردستان و ڕوداوەکانی (16ی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017) پێگەی هەرێم لە بەغدا بەردەوام ڕووی لە لاوازی کردووەو بەغداش نایەوێت پێگەی هەرێم بەهێزبێت و بەردەوام لە هەوڵی بەهێزکردنی ناوەنددایە، بۆیە دەکڕێت ئەم هەوڵەش بەشێک بێت لە درێژکردنەوەی ئەو پرۆسەیە، بۆ دەکرێت چاوەڕوانی هەنگاوی مەترسیدارتریش بکرێت کە لەلایەن حکومەتی ناوەندەوە دژ بە بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستان.
4.    دەست نەبردن بۆ هەناردەکردنی گازی هەرێم؛ لەگەڵ پێخستنە نێو ساڵی نوێی (2022)ەوە جۆرێک لە بەنگەشەو هەوڵهاتنە ئاراوە بۆ بە پیشەسازیکردنی گازی هەرێم و کوردستان هەناردەکردنی بۆ تورکیاو وڵاتانی ئەوروپا هاوشێوەی نەوتی هەرێم. بۆیە بەشێک لە چاودێران هۆکاری بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی بۆ ئەو هەنگاوەی حکومەتی هەرێم دەگێڕنەوە، بۆیە بڕیارەکە وا لێکدەدەنەوە کە دژ بە وەبەرهێنانی گازە تا پرۆسەی نەوتی هەرێم.

سێیەم؛ سیناریۆ و بژاردەکانی بەردەم حکومەتی هەرێم تایبەت بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی
لەگەڵ ئەوەی بڕیارەکە یەکلاکەرەوەیەو پێویستە جێبەجێ بکرێت، چونکە بەپێی ماددەی (94)ی دەستوری هەمیشەیی عێراق بڕیارەکانی دادگاکە یەکلاکەرەوەن بە دەق هاتووە "دەبێت سەرجەم دەسەڵاتەکان پێوەی پابەندبن"، بەم پێیەش حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەوێتەو بەردەم چەند سیناریۆو بژاردەیەکەوە، لەوانە؛ 

1.    بەشێکی جێبەجێکردنی بڕیارەکە پەیوەندی بە لێکنزیکبوونەوە سروشتی پەیوەندییە سیاسییەکان و پەیوەندی پارتە کوردییەکان و لەسەر هەموویانەوە (پارتی دیموکراتی کوردستان) لەگەڵ کوتلەی سەدری وەک براوەی یەکەمی هەرڵبژاردن و ئەو گروپە سیاسییەی بە (چوارچێوەی هەماهەنگی) ناسراوە، لەو ڕێیەوە کاربکرێت بۆ هێشتنەوەی بڕیارەکە لەسەر کاغەز نەچونە بواری جێبەجێکردنەوە.
بەمانایەکی دیکە لایەنە سیاسییەکانی هەرێم پەیوەندییە سیاسییەکانیان بەجۆرێک دابڕێژنەوە کە زیان بە پرۆسەی نەوتی هەرێم نەگات و بڕیارەکەی دادگا کاری پێنەکرێت.
2.    بەگەڕخستنی هەوڵە دیپلۆماسییەکانی هەرێمی کوردستان و فشار دروستکردن لەسەر حکومەتی ناوەندی، بۆ ڕێگریکردن لە جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگا، چونکە حکومەتی هەرێم دەتوانێت لەڕێگەی ئەو کۆمپانیا بیانییانەی لە هەرێمی کوردستان کاردەکەن کە ژمارەیان نزیکەی (40) کۆمپانیایە بنکەی سەرەکییان لە زیاتر (15) وڵاتی دنیا هەیەو لە هەرێمی کوردستان لە بواری نەوت و گازدا کار دەکەن، فشار دروست بكات (بڕوانە خشتەکە).

3.    حکومەتی هەرێم دەستهەڵبگرێت لەو کێڵگە نەوتیانی دەکەونە سنوری ناوچە جێناکۆکەکانی دەرەوەی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم (موسڵ و کەرکوک و دیالەو سەڵاحەدین) ئەوەی لەسنوری هەرێمدایە بۆ لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بەڕێوەببرێت.
4.    هەرێمی کوردستان کار بۆ دەرکردنی یاسای نەوت گاز بکات لە پەرلەمانی عێراق و بتوانێت ئەوە لە یاساکەسا جێبکاتەوە، کە حکومەتی هەرێم خۆی ئیدارەی نەوت گازی هەرێم بدات، یان بە هاوبەشی نەوت گاز و ئیدارەدانی هەرێم ئیدارە بدرێت. 
5.    کۆتا سیناریۆ کە سیناریۆیەکی لاوازە تەسلیمکردنی داهاتی نەوتی هەرێمە بە حکومەتی ناوەندی و ئیدارەدانی کێڵگە نەوتییەکانە لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە (کە ئەمە بۆ هەردوو لای ئەستەمە)، یان ئیدارەدانی هاوبەش بۆ سەرجەم پرۆسەکە.

سەرچاوەکان

• دەقی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم
• د. بورهان یاسین، پێشهاته‌ هه‌ره‌ مه‌ترسیداره‌که‌ له‌ پێشمانه‌وه‌یه‌!، پێگەی تایبەتی نوسەر؛

https://www.burhanyassin.com/Peshhate%20metirsidareke%2024.2.2022.pdf

• یاسین تەها، لەبارەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، ماڵپەڕی درەو میدیا؛

https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9719

• پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا، ماڵپەڕی درەو میدیا؛

https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680

• کارتی کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان دژ بە بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی عێراق، ماڵپەڕی کوردستان 24؛

https://www.kurdistan24.net/ckb/story/217285-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%AA%DB%8C-%DA%A9%DB%86%D9%85%D9%BE%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D9%86%DB%8E%D9%88%D8%AF%DB%95%D9%88%DA%B5%DB%95%D8%AA%DB%8C%DB%8C%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D8%AF%DA%98-%D8%A8%DB%95-%D8%A8%DA%95%DB%8C%D8%A7%D8%B1%DB%95%DA%A9%DB%95%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%A7%DB%8C-%D9%81%DB%8C%D8%AF%D8%B1%D8%A7%DA%B5%DB%8C-%D8%B9%DB%8E%D8%B1%D8%A7%D9%82

• السيناريوهات المتوقعة بعد قرار القضاء العراقي تسليم نفط إقليم كردستان لبغداد، موقع الجزیرة؛

https://www.aljazeera.net/news/politics/2022/2/20/%D8%A5%D9%84%D8%B2%D8%A7%D9%85-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%AA%D8%B3%D9%84%D9%8A%D9%85-%D9%86%D9%81%D8%B7%D9%87

• العراق.. قرار "الاتحادية" بشأن نفط الإقليم بين جدل "الدستور" وشبهات السياسة، موقع الحرة؛

https://www.alhurra.com/arabic-and-international/2022/02/17/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%86%D9%81%D8%B7-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%82%D9%84%D9%8A%D9%85-%D8%A8%D9%8A%D9%86-%D8%AC%D8%AF%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D9%88%D8%B1-%D9%88%D8%B4%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%AA