(درەو): بەرلەوەی لە ئۆتۆمبێلەكەیان دابەزن، یوسف‌و پشتیوانی باوكی، گوللەبارانیان كردن، نەقیب محەمەد گوللەیەك لەسەر دڵیداو گیانی لەدەستدا، سێ پۆلیسەكەی تریش دەیان فیشەكیان بەركەوت، ئێستا ئەو دوو تۆمەتبارەی كە لەسەر كێشەی خێزانی دادگا داوای كردبوون، دەربازبوون، دەوترێت هەرێمی كوردستانیان جێهێشتووە. ساڵی 2019 دادگا بەپێی مادەی (395)ی یاسای سزادانی عێراقی، بڕیاریدا یوسف پشتیوانی كە تەمەن (20 ساڵ)ە، ناچار بكرێت هاوسەرگیری لەگەڵ كچێكدا بكات كە پەیوەندی سۆزداری لەگەڵیدا هەبووە.  مادەی (395) تایبەتە بە دەستدرێژی (اختصاب)، ماددەكە دەڵێ" هەر كەسێك لەگەڵ ئافرەتێك پەیوەندی هەبێت‌و سەرجێی لەگەڵ بكات كە تەمەنی 18 ساڵ بێت، بەڵێنی هاوسەرگیری پێبدات‌و دواتر پەشیمان بێتەوە لەو بەڵێنەی كە پێی داوە، سزا دەدرێت بە بەندكردن بۆ ماوەكەی لە 24 سەعات كەمتر نەبێت و لە 5 ساڵ زیاتر نەبێت". بەم ماددەیە، دادگا یوسف ناچار دەكات، هاوسەرگیری لەگەڵ ئەو كچەدا بكات كە ئێستا هاوسەریەتی، بەڵام لە دوای هاوسەرگیری یوسف بەشێوەیەكی خراپ مامەڵە لەگەڵ هاوسەرەكەیدا دەكات، كێشەكەیان ساڵێك بەردەوام دەبێت، لە مانگی ئازاری ئەمساڵەوە كێشەیان گەورە دەبێت‌و سكاڵای یاسایی تێدەكەوێت. لەسەر بنەمای سكاڵای هاوسەرەكەی، رۆژی 11ی مانگی رابردوو، دادگا فەرمانگی گرتن بۆ (یوسف پشتیوان عەلی) دەردەكات، یوسف خۆی رادەستی پۆلیس ناكات، لەسەر بنەمای بڕیاری دادوەر، هێزەكانی پۆلیس چەند جارێك هەوڵی دەستگیركردنی یوسف دەدەن، بەڵام شوێنی مانەوەی نادۆزنەوە، چونكە یوسف لەدوای سكاڵای هاوسەرەكەیەوە شوێنی نیشتەجێبوونی خۆی گۆڕیوە.  یوسف لەگەڵ باوكیدا لە شەقامی مەلیك مەحمود بەرەو تونێلی پێشڕەو لە شاری سلێمانی كاری (پاقلەفرۆشی)یان كردووە، ماڵی باوكی لە گەڕەكی (توی مەلیك)‌و ماڵی (یوسف)یش لە (تانجەڕۆ) بووە.  هاوشێوەی كوڕەكەی، باوكەكەش كێشەی لەگەڵ هاوسەرەكەی هەبووە (واتا دایكی یوسف)، بەهۆی ئەم كێشانەوە دایكی یوسف پێنج جار پەنای بۆ شێلتەرەكانی پەنادانی ژنان بردووە‌و سكاڵای یاسایشی لەسەر پشتیوانی هاوسەری‌و یوسفی كوڕی تۆماركردووە. واتا یوسف هەم كێشەی لەگەڵ هاوسەرەكەی، هەم كێشەی لەگەڵ دایكشی هەبووە.  بەم ناكۆكیانەشەوە، هێشتا یوسف‌و هاوسەرەكەی پێكەوە ژیاون، بەپێچەوانەی دایكییەوە، هاوسەرەكەی یوسف پەنای بۆ شێلتەرەكان نەبردووە.  شەوی رووداوەكە ئێوارەی رۆژی یەكشەممەی ئەم هەفتەیە، یوسف‌و هاوسەرەكەی جارێكی تر دەمەقاڵ لەنێوانیان دروست دەبێت، هاوسەرەكەی یوسف تەلەفۆنێك بۆ پۆلیس دەكات، سكاڵای لە مێردەكەی دەكات، ئەمجارەیان شوێنی مانەوەی یوسف بۆ پۆلیس ئاشكرا دەكات، دوای زیاتر لە 25 رۆژ كە فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەرچووە‌و خۆی رادەست نەكردووە، پۆلیس بەهۆی ئەم پەیوەندییە تەلەفۆنییەوە شوێنی مانەوەی یوسف دەدۆزێتەوە، یوسف‌و پشتیوانی باوكی ئاگاداری ئەم پەیوەندییە تەلەفۆنییە دەبن، خۆیان بۆ روبەڕووبونەوەی پۆلیس ئامادە دەكەن.  بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری دادوەر، بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی توندوتیژی دژی ژنان، تیمێكی چوار كەسی رەوانەی ماڵی یوسف دەكات لەناوچەی (تانجەرۆ)، تیمەكە پێكهاتووە لە نەقیب (محەمەد لەتیف)‌و (4 پۆلیس).  كەیسی توندوتیژی دژی دژی ژنان، كارەكانی لای بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی توندوتیژی دژی ژنانە، ئەم جۆرە كەیسانە وەكو "كەتن" تەماشا دەكرێن نەك تاوانی گەورە، بۆیە زۆرجار پۆلیس‌و ئەفسەرەكانی ئەم بەڕێوەبەرایەتییە كە دەچن بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادوەر، بەشێوەیەكی ئاسایی دەچن‌و هێز‌و چەكی زۆر لەگەڵ خۆیان نابەن‌و داواكراوەكان بەبێ هیچ روبەڕوبوونەوەیەك دەهێنن بۆ بەڕێوەبەرایەتییەكەیان‌و لەوێ كێشەكان چارەسەر دەكرێن.  ئەمانە ئەو جۆرە حاڵەتانەن كە ناگەنە ئاستی كوشتنی ژنان، كەیسەكەی یوسف‌و هاوسەرەكەشی لەم جۆرە بووە‌و بەپێی ماددەی (7)ی (یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی لە هەرێمی كوردستان – عێراق) مامەڵەی لەگەڵ كراوە، ئەم ماددەیە لێدان‌و سوكایەتی‌و هەڕەشەو شەڕی ناو خێزانەكان دەگرێتەوە. كاتژمێر نزیكەی 7:30 خولەكی ئێوارەی یەكشەممە، وەكو كاری ئاسایی رۆژانەی خۆیان، نەقیب محەمەد لەتیف‌و چوار پۆلیس بە ئۆتۆمبێلێكەوە بەرەو تانجەڕۆ بەڕێ دەكەون بەمەبەستی دەستگیركردنی یوسف كە لەلایەن دادوەرەوە بڕیاری بۆ دەرچووە‌و چەندجارێكیش ئاگادار كراوە، بەڵام ئامادە نییە خۆی رادەست بكات.  بەر لەوەی نەقیب محەمەد لەتیف‌و پۆلیسەكانی هاوڕێی لەناو ئۆتۆمبیلەكەیان لەبەردەم ماڵەكەی یوسفدا دابەزن، یوسف‌و پشتیوانی باوكی ئۆتۆمبیلەكەیان دەدەنە بەر دەستڕێژی گوللە. لەم تەقەكردنەدا، گوللەیەك بەر سنگی نەقیب محەمەد لەتیف دەكەوێت‌و دەستبەجێ گیان لەدەستدەدات، سێ پۆلیسی تریش بریندار دەبن، یەكێكیان سێ فیشەك بەر پشتی دەكەوێت، ئەوی تر فیشەك بەر شان‌و پشتی دەكەوێت، پۆلیسی سێیەمیش بەهۆی پارچەوە سەرو دەموچاوی بریندار دەبێت، دوان لە پۆلیسەكان بەسەختی بریندار دەبن.  دوای دەستڕێژی گوللە لە ئۆتۆمبیلی پۆلیس، یوسف‌و باوكی هەڵدێن، خەڵكی سنوری تانجەرۆ بە ئۆتۆمبیل پۆلیسەكان دەگوازنەوە بۆ نەخۆشخانە.  خاتوو ئاڵا لەتیف خوشكی نەقیب محەمەد لەتیف كە لەم رووداوەدا كوژرا، لە نوسینێكدا بەروونی ناوی تەقەكەرەكان‌و ئەوانەی یارمەتییان داوە ئاشكرادەكات‌و نوسیویەتی:  ناوی تاوانبارانی دۆسێی تەقەكردن لە نەقیب محەمەدو هاورێكانی: •    پشتیوان عەلی •    یوسف پشتیوان عەلی •    تەحسین ناوێك. كە هاوكار بووە لە گواستنەوەی تاوانبارەكانی سەرەوە. بەوپێیەش (تەحسین) كە كەسێكی نزیكیان بووە، هاوكاری كردوون بۆ گواستنەوەیان‌و رۆیشتنیان لە شوێنی تاوانەكە، بەپێی زانیاریی‌و بەدواداچوونەكان، یوسف‌و باوكی هەرێمی كوردستانیان جێهێشتووەو لەرێگەی مەرزی نێودەوڵەتی باشماخەوە چونەتە ئێران و لەدەستی هێزە ئەمنییەكان دەربازیان بووە. هاوسەری یوسف كە سكاڵاكار بووە لەسەر مێردەكەی، ئێستا ئازادە‌و دەستبەسەر نەكراوە، چونكە پۆلیس تەنیا وەكو سكاڵاكارێك كە توندوتیژی بەرامبەر كراوە تەماشای دەكات.  نەقیب محەمەد لەتیف ئەفسەری مافپەروەر بووەو كۆلێژی یاسای تەواوكردووە، كچێكی هەیەو هاوسەرەكەشی دووگیانە، لە بنكەی رۆژهەڵاتی سلێمانی بەڕێوەبەرێتی توندوتیژی دژی ژنان دەوامی كردووە، كوژرانی كاردانەوەی لەناو تۆڕە كۆمەڵاتییەكان دروستكرد، ئەو پیاوێكی خۆشەویست بووە لەناو هاوڕێكانی‌و ئەوانەی ناسیویانە.  بەپێی وتەی هاوڕێكانی، نەقیب محەمەد لەتیف یەكێك بووە لەو ئەفسەرە خەمخۆرانە كە بەردەوام لەدوای دەوامیش كاری لەگەڵ خێزانەكان كردووە‌و بە هەزاران كێشەی خێزانی چارەسەركردووە.  قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم كە یەكێك لەوانەیە بەبەردەوامی بەرگری لە مافەكانی ژنان دەكات، پشتیوانی لە كەیسەكە دەكات‌و بەڵێنی داوە بكوژی نەقیب محەمەد دەستگیر بكرێت، بەڵام تائێستا ئەم بەڵێنە جێبەجێ نەكراوە‌و شوێنی بكوژەكان نازانرێت. 

راپۆرت: درەو هێشتا 25 رۆژ ماوە بۆ وادەی فەرمی كشانەوەی هێزە شەڕكەرەكانی ئەمریكا لە عێراق، حەشد هەڕەشە لە ئەمریكا دەكات‌و داعش هێرشەكانی بەئاڕاستەی هێزی پێشمەرگە چڕكردوەتەوە، هێزی پێشمەرگە لەدوای چەندین ساڵ یارمەتی و راهێنان هێشتا بەفەرمانی بەرپرسانی حزب جموجوڵ دەكات. یارو نەیارەكانی ئەمریكا لە عێراق گرەو لەسەر كشانەوەی هێزە شەڕكەرەكان دەكەن، گەڕانەوەی داعش سیناریۆیە یان  راستی؟ سیناریۆی ئەفغانستان دووبارە دەبێتەوە ؟ لەكاتێكدا هەموان چاوەڕێی ئەوە دەكەن بەر لە كۆتا رۆژی ئەمساڵ، حكومەتی عێراق بەفەرمی چونەدەرەوەی سەرجەم هێزە شەڕكەرەكانی ئەمریكا لەسەر خاكی عێراق رابگەیەنێت، چەند رۆژێكە چەكدارانی "داعش" هێرشەكانیان بۆسەر هێزەكانی پێشمەرگە چڕكردوەتەوە، ئەمە گومانی دووبارەبوونەوەی سیناریۆكەی ئەفغانسانی زیاتر كردەوە، كە هێشتا هێزەكانی ئەمریكا بەتەواوەتی نەكشابووەوە، هێزەكانی بزوتنەوەی تالیبان بارودۆخی وڵاتیان كۆنترۆڵ كرد. بەڵام كشانەوەی ئەمریكا لە ئەفغانستان هەندێك لە كشانەوەكەی لە عێراق جیاوازە، چونكە بەپێی ئەو رێككەوتنەی لەنێوان بەغداد‌و واشنتۆن كراوە،  دوای كشانەوە، رۆڵی سەربازی ئەمریكا لە عێراقدا هەر دەمێنێت، بەڵام رۆڵەكە دەگۆڕدرێت بۆ راوێژكاریی‌و راهێنانی هێزە ئەمنییەكانی عێراق، لەپاڵ ئەمەشدا هەوڵی عەسكەری ئەمریكا بەشێوەی ئاسمانیی لەچوارچێوەی هێزەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی "داعش"دا هەر بەردەوام دەبێت. ئامادەكاری بۆ كشانەوە بەگوێرەی زانیارییەكان، چەند رۆژی رابردوو هەندێك وەفدی هونەری سەربازی عێراق سەردانی هەردوو بنكەی (عەین ئەسەد) لە پارێزگای ئەنبارو بنكەی (هەریر)یان لە پارێزگای هەولێر كردووە بۆ ئاگاداربوون لە پرۆسەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا. ئێستا لایەنی عێراقی لەگەڵ ئەمریكییەكان لە گفتوگۆ‌و كۆبونەوەدان بۆ دیاریكردنی ژمارەی ئەو سەربازانەی ئەمریكا لە عێراق كە رۆڵی جەنگییان نابێت، بەگوێرەی ئەو رێككەوتنەی كە كۆتایی تەموزی رابردوو لەنێوان بەغداد‌و واشنتۆندا ئیمزا كرا، ئەركی پاراستنی ئەم هێزانە‌و بنكەكانیان دەكەوێتە ئەستۆی لایەنی عێراقی.  ئێستا نزیكەی (2 هەزارو 500) سەربازی ئەمریكی لەسەر خاكی عێراقن، ئەمانە تا ئەم ساتە پاڵپشتی هێزە ئەمنییەكانی عێراق دەكەن لەشەڕی دژ بە داعشدا، پاڵپشتییەكەیان بەشێوەیەكی زیاتر خۆی دەبینێتەوە لە پێدانی زانیاری هەواڵگری، وێنەی ئاسمانیی، جێبەجێكردنی گورزی ئاسمانی لەرێگەی فڕۆكە جەنگییەكانەوە بۆسەر حەشارگەكانی داعش. ئەمە جاری دووەمە ئەمریكا هێزی شەڕكەری خۆی لە عێراق دەكێشێتەوە، ساڵی 2011 ئەمریكا هێزەكانی كشاندەوە، بەڵام دوای سێ ساڵ لەم كشانەوەیە، رێكخراوی داعش لەماوەی چەند مانگێكدا یەك لەسەر سێی خاكی عێراقی كۆنترۆڵكرد. هەڕەشەی حەشد ئێستا كە ئیتر بڕیارە رۆڵی هێزی شەڕكەری ئەمریكا لە عێراق كۆتایی بێت، لایەنگرانی ئێران‌و بەدیاریكراوی ئەوانەی خۆیان ناوناوە بەرەی "مقاوەمەت"، هەڕەشە دەكەن‌و دەڵێن شەوی سەری ساڵ دواین وادەیە بۆ كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا، دەڵێن لەدوای كاتژمێر (12)ی شەوی 31ی ئەم مانگە دەستدەكەن بە لێدانی ئەو ناوچانەی كە هێزی ئەمریكی تێدا بێت، بەدیاریكراویش سەربازگەی "ڤیكتۆریا" لە فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد هەروەها هەردوو بنكەی (عەین ئەسەد)‌و (هەریر). هێزە شیعەكانی نزیك لە ئێران گومانیان لە كشانەوەی ئەمریكا هەیە، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران تۆمەتبار دەكەن بەوەی "چەواشەكاری‌و فێڵ" دەكات لە دۆسیەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكادا، بەوپێیەی بە وتەی ئەمان "هیچ رێگایەك نییە بۆ پشكنینی ئەو هێزانەی ئەمریكا كە دەمێننەوە، ژمارەی راستەقینەی هێزەكانی ئەمریكا نازانرێت، بۆیە ناتوانرێت ژمارەی هێزی شەڕكەرو ئەو هێزانەی كە كاریان راوێژكارییە، دیاری بكرێت".  وادەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا هاوكاتە لەگەڵ دووەمین ساڵیادی كوژرانی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران‌و ئەبو مەهدی موهەندیس جێگری سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لە هێرشێكی هێزەكانی ئەمریكادا لەنزیك فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد.  ئەم هاوكاتبوونە، ترسی لای بەرپرسانی عێراقی دروستكردووە، هاوكات لەگەڵ راگەیاندنی كشانەوەی هێزە شەڕكەرەكانی ئەمریكا لە عێراق، هاوشێوەی ساڵی رابردوو هەندێك هێرش بۆسەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە عێراق رووبدات، بەڵام هەندێك دەڵێن هێزە دۆڕاوەكانی شیعە لە هەڵبژاردن، ئەم مەلەفە وەكو كارتی فشار لەسەر حكومەتی كازمی بەكاردەهێنن.  داعش زیندوو دەبێتەوە ؟ بەگوێرەی راپۆرتێكی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان كە مانگی شوباتی رابردوو بڵاوبووەوە، رێكخراوی داعش بەشێوەیەكی زۆر نهێنی پارێزگاری لە بوونی خۆی دەكات لە عێراق‌و سوریا‌و لە یاخیبونێكی بەردەوامدایە‌و بەو ناوچە سنورییانەی نێوان عێراق‌و سوریا بڵاودەبێتەوە كە پێشتر كۆنترۆڵی كردبوون.  راپۆرتەكەی نەتەوە یەكگرتووەكان دەڵێ" رێكخراوی داعش هێشتا خاوەنی 10 هەزار چەكداری چالاكە لەناو عێراق‌و سوریادا". جموجوڵەكانی ئەمدواییەی داعش، هاوكاتە لەگەڵ ئەو ناكۆكییانەی لەبارەی ئەنجامی هەڵبژاردنەكانەوە لە عێراق دروستبووە، باڵی سیاسی حەشدی شەعبی هەڵبژاردنی دۆڕاندووە، ئەمە گومانی لەسەر رەوایەتی مانەوەی هێزەكانی حەشد دروستكردووە، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە هەندێك لە چاودێران دەڵێن دەركەوتنەوەی داعش لەم كاتەدا، بەمەبەستی رەوایەتیدانە بە مانەوەی هێزەكانی حەشدی شەعبی، بەوپێیەی ئەم هێزە ساڵی 2014 دوای داڕمانی سوپای عێراق، شەڕی داعشیان كرد.  لە هەرێمی كوردستانیش لایەنە دەسەڵاتدارەكان خۆشحاڵ نین بە كشانەوەی هێزی شەڕكەری ئەمریكا لە عێراق، ساڵی 2019 كە قاسم سولەیمانی كوژرا، لەكاردانەوەی ئەمەدا لایەنە شیعەكان لە پەرلەمانی عێراق بەزۆرینە بڕیارێكیان بۆ كردنەدەرەوەی هێزە بیانییەكان لە عێراق پەسەندكرد، ئەوكاتیش كورد دەنگی بەم بڕیارە نەدا.  هەركاتێك باسی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق كرابێت، دەنگۆ گواستنەوەی ئەو هێزانە بۆ هەرێمی كوردستان هاتوەتە كایەوە، ئێرانییەكان ساڵی 2019 بەفەرمی پەیامێكیان بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دا، كە لە حاڵی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكادا بە هیچ شێوەیەك قایل نابن بەوەی ئەو هێزانە لە هەرێمی كوردستان جێگیر بكرێن، بەوپێیەی هەرێمی كوردستان بەشێكە لە عێراق.  هەموو ئەم پێدراوانە نیشانی دەدەن جموجوڵەكانی ئەمدواییەی داعش، زیاتر لەوەی ستراتیژ بێت، تەكتیكێكی كاتی لایەنە عێراقی‌و كوردییەكانە بە ئاڕاستەی نیشاندانی دۆخەكە بەر لە كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا. پێشمەرگەو داعش محەمەد حاجی مەحمود كە خۆی فەرماندەیەكی مەیدانی پێشمەرگەیەو مێژوویەكی لە رووبەرونەوەی داعشدا هەیە، پێی وایە زیندووبونەوەی داعش لەم كاتەدا كارتی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیە، تا ئەو شوێنەی كاتێك هێزی پێشمەرگە دەیەوێت ئۆپەراسیۆن بكات، چەند هیلی كۆپتەرێك دەگەنە شوێنی داعشەكان و دەیان گوازنەوە بۆ شوێنێكی تر. داعش سود لە بۆشایی ئەمنی نێوان سوپای عێراق و هێزی پێشمەرگە دەبینێت، لە خانەقین و جەلەولاوە تا كەركوك و مەخمورو نەینەوا، داعش لە جوڵەدایە رووەو هێزی پێشمەرگە، وەفدی هێزی پێشمەرگە چەندینجار چونەتە بەغدادو نەگەیشتونەتە رێككەوتن. تەنیا بۆشایی ئەمنی نیە كە داعش سودی لێدەبینێت، نەبونی هەماهەنگی نێوان سوپای عێراق و هێزی پێشمەرگە لەلایەك و فرە جەمسەری و نارێكخراوی هێزی پێشمەرگە لەلایەكی تر، شەوی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان هێزی پێشمەرگەی لە هەولێرەوە بەرەو گوندی لهێبان جوڵاند لە سلێمانیشەوە بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ فەرماندە سەربازیەكاندا كۆبوەوەو هێزی بەرەو قەرەسالمی نزیك كەركوك جوڵاند. ئەوەی لێرەدا ونە فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانە كە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمە، ئەمڕۆ دوای 12 كاتژمێر لە بڕیارەكانی مەسعود بارزانی و بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ بەرپرسانی باڵای هێزی پێشمەرگە كۆبوەوە. كشانەوەی هێزی شەڕكەری ئەمریكا لە عێراق لە كاتێكدا روودەدات هێشتا لە ئاستی عێراقدا حەشدی شەعبی هەرەشەیە بۆسەر سوپاو لە هەرێمی كوردستانیش دوای چەندین ساڵ خەرجی و راهێنانی هێزەكانی هاوپەیمانان، پێشمەرگە نەبووە بە هێزێكی نیزامی و رێكخراو دابەشبوون بەسەر حزب و كارەكتەرە سیاسیەكانداو لە حاڵی بەهێزبونەوەی داعشدا توانای پێویستیان بۆ روبەروبونەوە لاواز دەبێت.     

 شیكاری: درەو بەپێی داتاکانی کۆمسیۆن ئەو (٣٢٩) کاندیدەی سەردەکەون بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بە سەرجەمیان (٤ ملیۆن) دەنگیان بەدەستهێناوە لەكۆی (22 ملیۆن) كەس كە مافی دەنگدانیان هەبووە، كە (18 ملیۆن) كەس دەنگیان پێنەداون، بەم جۆرەش ئەندامانی خولی داهاتووی عێراق بە ڕێژەی (١٨%)ی دەنگی دەنگدەرانی عێراق گەیشتوون بە پەرلەمان! بەهۆی سیستمی هەڵبژاردنەوە، کاندیدی سەرنەکەوتوو هەیە ژمارەی دەنگەکەی زۆرترە لە دەنگی (٣١٥) لەو کانیدانەی سەرکەوتوون بۆ ئەنجومەنی نوێنەران. زیاتر لەوەش ئەو دەنگەی بەدەستی هێناوە زیاترە لە دەنگی (٨) کاندیدی سەرکەوتوو پێکەوە! ئەنجامی هەڵبژاردن رۆژی 30/11/2021 دەستەی دادوەریی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان، دوای پێداچوونەوە بە تانەکاندا، ئەنجامی کۆتایی و پەسەند کردو ناوی کاندیدە سەرکەتووەکانی بۆ خولی پێنجەمی پەرلەمانی عێراق بڵاوکردەوە. هەر بەپێی ئەنجامەکان، ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە (٢٢ ملیۆن و ١١٦ هەزار و ٣٦٨) هاوڵاتی عێراقی بوونە، بەڵام کۆی ژمارەی دەنگدەران گەیشتووەتە (٩ ملیۆن و ٦٢٩ هەزار و ٦٠١) دەنگ، ئەوەش دەکاتە ٤٤٪ی کۆی ژمارەی دەنگدەرانی عێراق. هاوکات ٨٪ی دەنگەکانیش پووچەڵبوون، کە دەکاتە (٧٢١ هەزار و ٩٧٩) دەنگ، بەو پێیەش (٨ ملیۆن و ٨٧١ هەزار و ٦١٢) دەنگیان بە ڕاستەقینە هەژمار کراوەن. بەپێی دوا زانیارییەکانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن (٢١) هاوپەیمانی و (١٠٨) حیزبی سیاسی (٧٨٩) کاندیدی سەربەخۆ لە ڕێگەی (٣ هەزار و ٢٢٥) کاندیدەوە بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کردووە. کاندیدە سەرکەوتووەکان (١٣٨) یان لە هاوپەیمانێتییەکان و (١٤٨) کاندیدی حیزبە سیاسییەکان (٤٣) یان سەربەخۆ بوونە، دیارتیرین لایەنە سەرکەوتووەکانیش بریتین لە رەوتی سەدر (٧٣) كورسی و هاوپەیمانی تقدم (محەمەد حەلبوسی): (٣٧) كورسی و هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا (نوری مالیكی) (٣٣) كورسی و پارتی دیموكراتی كوردستان: (٣١) كورسی  (بۆ وردەکاری ئەنجامەکان بڕوانە پاشکۆی ڕاپۆرتەکە) کاندیدی ئافرەت لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەپێی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەبێت (٢٥%)ی پێکهاتەی ئەنجومەنی نوێنەران لە ئافرەتان پێکبێت، واتە لە (٣٢٩) کورسی پەرلەمان دەبێت بە لانی کەمەوە (٨٣) نوێنەریان ئافرت بن، بەو هۆکارەش عێراق دابەشی (٨٣) بازنەی هەڵبژاردن کرا. بەڵام بەپێی ئەنجامەکانی ڕاگەیەندراوەکەی کۆمسیۆن (٩٥) کاندیدی ئافرەت و بە ڕێژەی (٢٨.٨٧%) سەرکەوتوون بۆ ئەنجومەنی نوێنەران، جێی ئاماژەیە لەو (٩٥) کاندیدە ئافرەتە تەنها (٣٨) کاندیدیان بە کۆتا سەرکەوتوون (٥٧) کاندیدیان ڕێژەی دەنگی پێویستیان بەدەستهێناوە.  ڕیزبەندی 10 کاندیدی سەرکەوتووی خاوەن زۆرترین دەنگ بەپێی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ئەو (١٠) کاندیدە سەرکەوتووەی زۆرترین دەنگیان بەدەست هێناوە، سەرجەمیان لە ڕەگەزی نێرن و کانیدیدی یەکەمیان (یەکگرتوو)ەوە و لە پارێزگای دهۆک (٥٦ هەزار و ٧٠٢) دەنگی بەدەستهێناوەو (٦) کاندیدیان لە (پارتی دیموکراتی کوردستان)ن (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) ڕیزبەندی 10 کاندیدی سەرکەوتووی خاوەن کەمترین دەنگ بەپێی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەو (١٠) کاندیدەی بە کەمترین دەنگ سەرکەتوون سەرجەمیان لە ڕەگەزی (مێ)ن و (٨) کاندیدی یەکەمیان بە کۆتا سەرکەوتوون، دوو کاندیدی کۆتاییان (واتە نۆیەم و دەیەمیان) دەنگی پێویستیان لە بازنەکانی خۆیا بەدەست هێناوەو بەبێ سیستمی کۆتا سەرکەوتوون، ئەو کاندیدە سەرکەوتووەشی کەمترین دەنگی بەدەستهێناوە لە بازنەی (٣) پارێزگای کەربەلایەو تەنها (هەزار و ٧٣٠) دەنگی بەدەستهێناوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (٢)) نادادپەروەری لە ئەنجامی هەڵبژاردن  یەکەم: بەپێی داتاکانی کۆمسیۆنی هەڵبژاردن، ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە (٢٢ ملیۆن و ١١٦ هەزار و ٣٦٨) هاوڵاتی عێراقی بوونە، بەڵام کۆی ژمارەی دەنگدەران گەیشتووەتە (٩ ملیۆن و ٦٢٩ هەزار و ٦٠١) دەنگ، ئەوەش دەکاتە نزیکەی ٤٤٪ی کۆی ژمارەی دەنگدەرانی عێراق. هاوکات ٨٪ی دەنگەکانیش پووچەڵبوون، کە دەکاتە (٧٢١ هەزار و ٩٧٩) دەنگ، بەو پێیەش (٨ ملیۆن و ٨٧١ هەزار و ٦١٢) دەنگیان بە ڕاستەقینە هەژمار کراوە. بەڵام بەپێی داتاکانی کۆمسیۆن ئەو (٣٢٩) کاندیدەی سەردەکەون بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بە سەرجەمیان (٤ ملیۆن و ٦٨ هەزار و ٦٢٧) دەنگیان بەدەستهێناوە (بڕوانە پاشکۆی ڕاپۆرتەکە)، بەم جۆرەش بێت ئەندامانی خولی داهاتووی عێراق بە ڕێژەی (١٨.٤%)ی دەنگی دەنگدەرانی عێراق گەیشتوون بە پەرلەمان! دووم: بەهۆی سیستمی هەڵبژاردنەکەوە، سەرەڕای ئەوەی بەشێک لەو کاندیدانەی سەرکەوتوون لە بازنەکانی خۆیان، دەنگیان کەمترە لە کاندیدێکی سەرنەکەتووی بازنەیەکی تر، بە پێچەوانەوە ڕوویداوە. بۆ نمونە لە بازنەی (١)ی پارێزگای هەولێر کاندیدی ژمارە (٢٤) کە (فەیسەڵ کەریم خان برادۆستی)یەو لە نێو کاندیدە دەرنەچووەکان لەسەر ئاستی سەرجەم بازنەکانی هەڵبژاردنی عێراق زۆرترین دەنگی بەدەستهێناوەو کە (٢٧هەزار و٦٠٤) دەنگە، ئەو ژمارە دەنگەش زۆرترە لە دەنگی (٣١٥) لەو کانیدانەی سەرکەوتوون بۆ ئەنجومەنی نوێنەران. زیاتر لەوە، ئەو ژمارە دەنگەی ناوبراو بەدەستی هێناوە زیاترە لە دەنگی (٨) کاندیدی سەرکەوتوو پێکەوە کە بە کۆتا و کەمترین دەنگەیان هەیە لە نێو کاندیدە سەرکەوەتووەکان و هەر هەشتیان (٢٣ هەزار و ٩٦٨) دەنگیان بەدەست هێناوە (بگەڕێوە خشەتی ژمارە (2))      پاشکۆی ڕاپۆرت وردەکاری ئەنجامەکانی هەڵبژاردن  

درەو: راپۆرتی كەركوك ناو  كوڕەكانی ئیسماعیل خەلیل، لەسەربانی خانووەكەیاندا لە گوندی خدر جیجەی بناری چیای قەرەچوغ سەنگەریان گرت، كاتێك هەواڵی هێرشی ژمارەیەك چەكداری داعش گەیشتە گوندەكەیان. كوڕە گەورەكان دەستیان بە وەڵامدانەوەی تەقەی چەكدارانی داعش كرد و بەرزانی 11 ساڵیش فیشەكی بۆ دەبردن. نزیك كاتژمێر 10ی شەوی پێنجشەممە 2ی كانونی یەكەم، چەكدارانی داعش هێرشیانكردە سەر گوندی خدر جیجەی سەر بە قەزای مەخمور، خەڵكی گوندەكە و ئەو پێشمەرگانەشی كە لە خاڵێكی سەربازیدا لەناو گوندەكە جێگیركرابون پێكەوە وەڵامی هێرشەكانی داعشیان دایەوە. یەكێك لە كوڕەكانی ئیسماعیل خەلیل، بە (كەركوك ناو)ی وت "هەركە دەست بە تەقەكردن كرا، چەكمان هەڵگرت و چوینە سەر بانی ماڵەكە و سەنگەرمان لێگرتن، بە هەموو جۆرە چەكێك تەقەمان لێدەكرا، كڵایشنكۆف، قەناس تەنانەت ئاڕپی چی-یش، تا توانامان هەبوو بەرگریمان كرد، دوو برام لە تەنیشت خۆمەوە كەوتن، بە چەكی قەناس پێكران، فیشەكم پێنەما... هاوارمكرد بەرزان فیشەك بێنە". بەرزان (11 ساڵ)، بەدەم هاواری براكەیەوە دەچێت و فیشەكەكان لە ژورەوە هەڵدەگرێت و بەرەو سەربان رادەكات. "گەیشتە سەر پەیژەكە و بەرلەوەی بگاتە سەربان كەوت"، بەرزان پارچەیەك فیشەكی ئاڕ پی چی بەركەتوو بەهۆیەوە گیانلەدەستدا. ئەوە سێیەم كوڕی ئیسماعیل خەلیل بوو كە لەو روداوەدا گیانلەدەستبدات. بەرزان ئیسماعیل خەلیل (11ساڵ) لە هێرشەكەی داعش بۆ سەر گوندی خدر جیجە لە سنوری مەخور گیانیلەدەستدا لەگەڵ سەنگەرگرتنی كوڕەكانی ئیسماعیل خەلیل، پێشمەرگەكانی ناو گوندەكەش - لەناو مزگەوتی  گوندەكە جێگیربون - لەو شەڕەدا پێشمەرگەیەكیان بەچەكی قەناس پێكراو دەستبەجێ گیانیلەدەستدا. هەروەها سیانی تریش برینداربون. سەرچاوەیەک لە هێزەكانی پێشمەرگە لە سنوری چیای قەرەچوغ، بە (كەركوك ناو)ی وت "لەکاتی گواستنەوەی سێ بریندارەکە بۆ نەخۆشخانە، لە رێگا ئۆتۆمبێلەكە توشی روداوی هاتوچۆ دەبێت و بەهۆیەوە پێشمەرگەیەك گیانلەدەستدەدات... بەرەبەیانی ئەمڕۆ هەینی-ش یەكێكی تر لە بریندارەكانی ئەو شەڕە كۆچیی دوایكرد". بەوەش كۆی قوربانییەكانی گوندی خدر جیجە دەبێتە شەش كەس. دوای روداوەكە، هێزەكانی پێشمەرگە ئۆپەراسیۆنێكی سەربازیی لە بناری چیای قەرەچوغ ئەنجامدەدەن، بە ئامانجی راوەدونانی چەكدارانی داعش. عەقید نەجات خولە، فەرماندەیەكی هێزەكانی پێشمەرگە لەو ناوچەیە بە (كەركوك ناو)ی وت "ئۆتۆمبێلێكی هێزەكانی پێشمەرگە لەكاتی ئەو ئۆپەراسیۆنەدا دەكەوێتە بۆسەی چەكدارانی داعش و بە داخەوە حەوت كەس شەهید دەبن". كۆی ژمارەی كوژراوەكانی شەوی رابردوی مەخمور، دەبێتە 13 كەس، بەڵام وەزارەتی پێشمەرگە بەیانی ئەمڕۆ هەینی لە دواین راگەیەنراویدا تەنیا ئاماژەی بە كوژرانی حەوت پێشمەرگە و سێ مەدەنی كردووە. عەقید نەجات خولە جەختیكردەوە "ئەو مەفرەزەیەی پێشمەرگە كە كەوتنە بۆسەی چەكدارانی داعشەوە، ویستبویان رێگریی بكەن لە دەربازبونی ئەو چەكدارانەی داعش كە هێرشیان كردبووە سەر گوندی خدر جیجە". "خۆم لە نزیك شوێنی روداوەکە بوم لە گوندی نازی کاند، بۆسەکە لەڕێی بۆمبێکی چێنراوەوە بوو". زنجیره‌ چیای قه‌ره‌چوغ، له‌ رۆژهه‌ڵاتی قه‌زای مه‌خمور و باشوری خۆرهه‌ڵاتی پارێزگای نه‌ینه‌وا، ناوچەیەكی تاڕادەیەك سەخت و زنجیرە چیای بەرزی لێیە و گونجاوە بۆ خۆحەشاردانی چەكدارانی داعش. هەروەها سنوری نێوان هێزه‌ عیراقییه‌كان و هێزه‌كانی پێشمه‌رگه‌یە. بەڵام شوێنی شەڕەكەی شەوی رابردوو لەژێر دەسەڵاتی هێزەكانی سەر بە حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە. مەخمور/ ئازاری 2020/ ئۆپەراسیۆنی چیای قەرەچوغ، فۆتۆ: دژە تیرۆری عیراق لە دوای راگەیاندنی كۆتاییهێنانی دەسەڵاتی داعش، لەلایەن حكومەتی عیراقەوە لە كۆتایی 2017، بەردەوام چەكدارانی داعش لەو زنجیرە چیایانە چالاكییان هەبووە دژ بە هێزە ئەمنییەكان و هاوڵاتیانی مەدەنی. بەپێی فەرماندەكانی پێشمەرگە لەو ناوچەیە، لە هێرشەكەی شەوی رابردوو "لانیكەم 40 چەكداری داعش بەشداربون و دابەشبون بەسەر دوو مەفرەزەدا". قەزای مه‌خمور، كە ناوچه‌یه‌كی جێناكۆكە و له‌ دوای 2003ه‌وه‌ له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ ئیداره‌ ده‌درا، به‌ڵام له‌ روداوه‌كانی 16ی ئۆكتۆبه‌ری 2017ه‌وه‌ كاتێك هێزه‌ عیراقییه‌كان بۆ ناوچه‌كانی جێناكۆك گه‌ڕانه‌وه،‌ دۆسیه‌ی ئه‌منیی و ئیداری له‌ژێر ده‌ستی حكومه‌تی عیراقدایە. وەزارەتی پێشمەرگەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە راگەیەنراوەكەیدا كە بەیانی ئەمڕۆ هەینی سێی كانونی یەكەم بڵاویكردەوە، "خوێنی شەهیدانمان بەفیڕۆ ناچێت و تیرۆریستان و ئەوانەی پاڵپشتیشیان دەکەن، دەبێ باجێکی گەورە بدەن". هەروەها رایدەگەیەنێت، کە هەماهەنگی و هاوکاری نێوان وەزارەتی پێشمەرگە و وەزارەتی بەرگری و هاوپەیمانان، "پێویستە لە قۆناغی چەق بەستویی بێتە دەر، زۆر بەخێرایی و  بەبێ چاوەڕوانیکردن دەبێت ئۆپەراسیۆنی هاوبەش دەستپێبکەین... نابێت تیرۆرستانناوچەی پارێزراوی خۆیان هەبێت". دیمەنێك لە هێرشی داعش بۆ سەر گوندی خدر جیجە ئەو شەڕە دوای دوو كاتژمێر هات، لە هێرشی ژمارەیەك چەكداری داعش بۆ سەر گوندی لیهبان لە سنوری ناحیەی سەرگەڕان لە باكوری كەركوك كە تاڕادەیەك هاوسنورە لەگەڵ بناری چیای قەرەچوغ. غازی فەیسەڵ، فەرماندی ھێزە خوبەخشەکانی قەرەچوغ – هێزێكی خۆبەخشە دژی بە چەكدارانی داعش لەو ناوچەیە شەڕدەكەن-، وتی "لە شەڕەكەی گوندی لیهبان، داعش تێكشكێنراوە و زیانی گیانی نەبووە". هاوڵاتییەكی گوندی خدر جیجە بەیانی ئەمڕۆ هەینی بە (كەركوك ناو)ی وت "سێ كەسمان لەدەستدا، ژیانی كەسمان پارێزراو نییە، ئەم ناوچەیە لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمدایە و كاری ئەوانە ژیانمان بپارێزن". هاوكات سەرۆكایەتییەكانی هەرێمی كوردستان، داوای كاردانەوەی توند و خێرایان كرد لە دژی چەكدارانی داعش لە عیراق، بۆ ئەوەش جەختیان لە هەماهەنگی زیاتری پێشمەرگە و هێزە عیراقییەكان كردەوە، ئەوەش بە پشتیوانی هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی. كاردانەوە و هەنگاوەكانی داهاتوو هەرچییەكبن، ئیسماعیل خەلیل ئەمڕۆ سێ كوڕی بەخاكسپارد، لەكۆی شەش كوڕ، دڵنیاش نییە لەوەی ئایندەی سیانەكەی تری چی دەبێت!

 راپۆرتی: درەو هەرێمی کوردستان خاوەنی (39) زانکۆی حکومی و ناحکومییە بە جۆرێک وەزارەتی خوێندنی باڵا خاوەنی (18) زانکۆ و کۆلێژە زانکۆییە، لەگەڵ (21) زانکۆی ناحکومی، سەرەڕای بوونی (14) پەیمانگای ناحکومی. زیاتر لە (150) هەزار خوێندکار لە زانکۆو پەیمانگا حکومییەکان دەخوێنن مانگانە پێویستان بە (7 ملیار) دینارە بۆ خەرجکردنی دەرماڵەکانیان، لە کاتێکدا وەزارەتی خوێندنی باڵا دەیان سەرچاوەی داهاتی هەیە و داهاتەکەی ساڵانە بە (100 ملیار) دینار دەخەمڵێندرێت. زانکۆ و دامەزراوە ئەکادیمیەکانی کوردستان هەرێمی کوردستان خاوەنی (39) زانکۆی حکومی و ناحکومییە بە جۆرێک وەزارەتی خوێندنی باڵا خاوەنی (18) زانکۆ و کۆلێژە زانکۆییە، لەگەڵ (21) زانکۆی ناحکومی، سەرەڕای بوونی (14) پەیمانگای ناحکومی. بەپێی داتاکانی وەزارەتی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی تا ساڵی خوێندنی (2020 - 2021)، (147 هەزار و 731) خوێندکار لە زانکۆ حکومییەکان دەیانخوێند، بەڵام ئێستا ڕێژەکە بەرزبووەتەوە. چونکە لە ساڵی نوێی خوێندنی (2021 - 2022)  (47 هەزار و 746) خوێندکاری نوێ لە زانکۆ و پەیمانگا حکومییەکان وەرگیراون ، بێگومان ژمارەیەک خوێندکاریش لە ساڵی ڕابردوودا خوێندنیان تەواو کردووە، بەڵام بە دڵنیاییەوە ڕێژەکەیان ناگات بەو ژمارەیەی کە لە ئەمساڵی خوێندن وەرگیراون، بۆیە ژمارەکە لە ئێستادا بەرزتربووەتەوە. سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن کە گەیشتووە بە ( 150 هەزارو 560) خوێندكار. پێویستە ئاماژە بەوەش بکەی کە بە پێی زانیارییەکانی وەزارەتی خوێندنی باڵا (30 هەزار و 308) میلاکی مامۆستاو فەرمانبەری هەیە، بەشێوەیەک بە شێوەیەک نزیەکەی (11 هەزار) کەسیان مامۆستان و ئەوانیتر فەرمانبەرن. هەر بەپێی زانیارییەکان کە پێشتر ئاماژەمان پێدا زانکۆ پەیمانگا حکومی ناحکومییەکان بریتین لە؛   یەکەم/ زانکۆ حکومیەکان لە هەرێمی کوردستان تا ئێستا (18) زانکۆ و دامەزراوەیی حکومی هەیە، کە دابەش بون بەسەر شارەکانی کوردستان، ئەوانیش؛ (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) لیستی ناوی زانکۆ و دامەزراوە حکومیەکانی هەرێمی کوردستان دووەم/ زانکۆ تایبەتەکان تا ئێستا لە هەرێمی کوردستان (21) زانکۆ و لقی زانکۆیی لە شارەکانی کوردستان کراونەتەوە، كه‌ ئه‌مانه‌ن: (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) لیستی ناوی زانکۆ تایبه‌ته‌كانی هەرێمی کوردستان سێیەم/ پەیمانگە تایبەت و ناحکومییەکان بەهەمان شێوە بەسود وەرگرتن لە یاسای زانکۆ تایبەتەکان و، لەبەر ڕۆشنایی ڕێنمای کردنەوەی پەیمانگەی تایبەت تا ئێستا (١٤) پەیمانگە لە شار و شارۆچکە جیاکانی هەرێمی کوردستان بەپسپۆڕی جیا و بەپێی پێداویستەکانی بازاری کار کراونەتەوە، كه‌ ئه‌مانه‌ن: (بڕوانە خشتەی ژمارە (3)) (خشتەی ژمارە (3)) لیستی ناوی په‌یمانگه‌ تایبه‌ته‌كانی هەرێمی کوردستان وەرگرتنی خوێندکار لە زانکۆ و پەیمانگا حکومییەکان (2018 -2021) بەپێی داتاکانی وەزارەتی خوێندنی باڵا لە چوار ساڵی ڕابردوودا (167 هەزار و 683) خوێندکار لە زانکۆ و پەیمانگا حکومییەکان وەگیراون، بەڵام پێویستە تێبینی ئەوە بکرێت بەشێک لە ژمارەیە لە ئێستاد خوێندنیان تەواو کردووە، بەتایبەت ئەوانەی پەیمانگاکانیان خوێندووە، بۆیە کۆی ئەو ژمارەیەی سەرەوە لە ئێستادا کەمترە، وەرگرنی خوێندکارانیش بەم جۆرە بووە؛ (بڕوانە خشتەی ژمارە (4)) -     ساڵی خوێندنی (2018-2019): (28 هەزار و 608) خوێندکاروەرگیراون  لە کۆی (47 هەزار و 681) پێشکەشکار. -    ساڵی خوێندنی (2019-2020): (41 هەزار و 698) خوێندکاروەرگیراون  لە کۆی (56 هەزار و 531) پێشکەشکار. -    ساڵی خوێندنی (2020-2021): (49 هەزار و 496) خوێندکاروەرگیراون  لە کۆی (59 هەزار و 698) پێشکەشکار. -    ساڵی خوێندنی (2021-2022): (47 هەزار و 746) خوێندکاروەرگیراون  لە کۆی (52 هەزار و 532) پێشکەشکار. (خشتەی ژمارە (4)) ژمارەی خوێندکاری وەرگیراو لە زانکۆ و پەیمانگا حکومییەکان ساڵانی (2018 -2021) جۆرەکانی خوێندن لە زانکۆ و پەیمانگا حکومییەکان بەگشتی جۆرەکانی خوێندن لە زانکۆ و پەیمانگا حکومییەکان بەشێوازی (گشتی، پارالێڵ، ئێواران)ن، بەپێی داتاکانی بەردەست بۆ ساڵی خوێندنی (2019-2020) لە زانکۆ و پەیمانگە حکومییەکان بەراورد بە ساڵێک پێشتر بە ڕێژەی (30%) کورسی پلانی خوێندنی بەرایی زیاد کرا، کە لەو ساڵەدا  (41 هەزار و 833) خوێندكار بە سیستمەکانی (زانکۆلاین، پارالێل و ئێواران( وەرگیران، بەشێوەیەک: 1.    لە خوێندنی گشتی و (خۆڕایی) (28 هەزار و 185) خوێندکار و بە ڕێژەی (74%)ی لەکۆی گشتی وەرگیران. 2.    لە خوێندنی پارالێڵ (پارە) (3 هەزار و 136) خوێندکار و بە ڕێژەی (8%)ی لەکۆی گشتی وەرگیران. 3.    لە خوێندنی ئێواران (5 هەزار و 544) خوێندکار و بە ڕێژەی (14%)ی لەکۆی گشتی وەرگیران. 4.    لە قۆناغی دووەمی وەرگرتندا (1 هەزار و 481) خوێندکار و بە ڕێژەی (4%)ی لەکۆی گشتی وەرگیران. بۆ ساڵی خوێندنی (2020-2021) لە زانکۆ و پەیمانگە حکومییەکان لەو ساڵەدا  (49 هەزار و 496) خوێندكار بە سیستمەکانی (زانکۆلاین، پارالێل و ئێواران( وەرگیران، بەشێوەیەک: 1.    لە خوێندنی گشتی و (خۆڕایی) (32 هەزار و172) خوێندکار و بە ڕێژەی (65%)ی لەکۆی گشتی وەرگیران. 2.    لە خوێندنی پارالێڵ (پارە) (8 هەزار و 909) خوێندکار و بە ڕێژەی (18%)ی لەکۆی گشتی وەرگیران. 3.    لە خوێندنی ئێواران (8 هەزار و 414) خوێندکار و بە ڕێژەی (17%)ی لەکۆی گشتی وەرگیران. بۆ ساڵی خوێندنی (2021-2022) لە زانکۆ و پەیمانگە حکومییەکان لەو ساڵەدا  (49 هەزار و 496) خوێندكار بە سیستمەکانی (زانکۆلاین، پارالێل و ئێواران( وەرگیران، بەشێوەیەک: 1.    لە خوێندنی گشتی و (خۆڕایی) (31 هەزار و28) خوێندکار و بە ڕێژەی (65.5%)ی لەکۆی گشتی وەرگیران. 2.    لە خوێندنی پارالێڵ (پارە) (9 هەزار و 370) خوێندکار و بە ڕێژەی (19.8%)ی لەکۆی گشتی وەرگیران. 3.    لە خوێندنی ئێواران (6 هەزار و 960) خوێندکار و بە ڕێژەی (14.7%)ی لەکۆی گشتی وەرگیران. داهات و خەرجییەکانی وەزارەتی خوێندنی باڵا تا ئێستا داهات و خەرجی وەزارەتی خوێندنی باڵا بە ناڕوونی ماوەتەوە، پەرلەمانتارانیش نەیانتوایوە بگەن بە زانیاری دروست لەو بارەیەوە، بەڵام ئەوەی ڕوونە وەزارەتەکە بەچەندین شێوازی جیاواز پارەی دەستدەکەوێت، ئەوانیش (خوێندنی پارالێڵ، خوێندنی ئێواران، بەکرێدانی کافتریاکان، رسوماتی زانکۆ تایبتەکان، رسوماتی پەسەند کردنی بڕوانامەکان، سەنتەرە جیاوازەکانی زمان و کۆمپیوتەر،  بەکرێدانی موڵکەکانی وەزارەت و چەندین ڕێگەو شێوازی تر). جێی ئاماژەیە بەپێی لێدوانێکی عومەر گوڵپی، ئەندامی لێژنەی دارایی و ئابووری پەرلەمانی کوردستان کە بە ماڵپەڕی بوار نیوزی راگەیاندووە: "داهاتی وەزارەتی خوێندنی باڵا رون نییە چەندە؟ بۆیە ئێمە پێشتر پرسیارمان لەبارەی داهاتی وەزارەتی خوێندنی باڵا بۆ وەزیری خوێندنی باڵا ناردووەو لە وەڵامدا وەزیری خوێندنی باڵا دەڵێت: بۆ زانینی داهاتی وەزارەتەکەی، پرسیار لە وەزارەتی دارایی بکەن، بۆیە ئێمە جارێکی دیکە پرسیاری زانینی داهاتمان بۆ وەزیر ناردۆتەوەو ئەگەر وەڵام نەداتەوە ئەوا پرساندنی لە پەرلەمانەوە بۆ دەکەین". گوتوشیەتی: "بەپێی خەملاندنەکانمان داهاتی وەزارەتی خوێندنی باڵا بە درێژایی ساڵ 100 ملیار دینار دەبێت". دەربارەی خەرجکردنی داهاتەکەشی بەبڕیاری ئەنجومەنی وەزیران 70%ی داهاتی زانکۆکان بۆ خۆیان و 30%ی بۆ حکومەت دەبێت. بەم پێیەش ئەگە داهاتی وەزارەتی خوێندنی باڵا ساڵانە (100 ملیار) دیناربێت، (70 ملیار) دیناری خۆیان خەرجی دەکەن و (30) ملیار دیناریشی دەگێڕنەوە بۆ گەنجینەکانی وەزارەتی دارایی. ئەمە سەرەڕای ئەوەی وەزارەتی دارایی بەشێکی تر لە خەرجییەکانی وەزارەتی دارایی دابین دەکات، بە پێی نوێترین زانیاری لە ڕۆژی 30/11/2021 وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری ڕونكردنه‌وه‌یه‌كی سه‌باره‌ت به‌ خه‌رجی وه‌زاره‌تی خوێندنی باڵا و توێژینه‌وه‌ی زانستی بڵاوکردەوە و تێیدا هاتووە: "خه‌رجییه‌كانی وه‌زاره‌تی خوێندنی باڵا و توێژینه‌وه‌ی زانستی ‎له‌ 1/1/2021 تاوه‌كو 24/11/2021 ڕه‌زامه‌ندی له‌سه‌ر ٣٦٩ نوسراوی وه‌زاره‌تی خوێندنی باڵاو توێژینه‌وه‌ی زانستی دراوه‌ كه‌ بڕه‌كه‌ی (14 ملیار و 262 ملێون و 911 هه‌زار و 240) دیناره‌. ئه‌م بڕه‌ پاره‌یه‌ تاوه‌كو 15/12/2021 زیاتر ده‌بێت". بەم پێیەش ئەو خەرجییانەی لە ساڵێکدا (15ملیار) دینار تێدەپەڕێنێت. ‎ دەرماڵەی خوێندکاران لە نێوان وەزارەتی دارایی و خوێندنی باڵا  دوای ئەوەی لە کۆتاییەکانی ساڵی 2014 خەرجکردنی دەرماڵەی قوتابیان و زانکۆ حکومییەکان ڕاگیرا، ساڵانە خوێنکاران بۆ ئەو مافەی خۆیان بە شێوازی جیاجیا فشار لە حکومەت دەکەن بۆ خەرجکردنی دەرماڵەکانیان، لە ئەمساڵدا لە نیوەی دووەمی مانگی 11ی ئەمساڵ فشاری خوێندکاران توندبووەو خۆپیشاندانی گەورەی لێکەوەتەوە، تا ئێستاش حکومەتی هەرێم بڕیارێکی یەکلاکەرەوەی نەداوە بۆ چارەسەرکردنی ئەوە پرسە. بەپێی لێکدانەوەکان حکومەتی هەرێم و بەتایبەت وەزارەتی دارایی نایەوێت بچێتە ژێر ئەو خەرجییەوەو خواستی ئەوەی هەیە کە وەزارەتی خوێندنی باڵا ئەو پرسە چارەسەر بکات، وەزارەتی خوێندنی باڵای لە توانایدا نییە دەرماڵەی خوێندکاران خەرج بکات. خەرجی دەرماڵەی خوێندکارێکی دەرەوەی پارێزگاکان مانگانە (100 هەزار) دینار و بۆ ناوەوەی پارێزگانیش (40 هەزار) دینار و ئەوانەشی کە لە بەشەناوخۆییەکان دەمانەوە مانگانە (60 هەزار دینار)یان بۆخەرجکراوە لە ساڵانی ڕابردوو. بەو پێیەش کۆی دەرماڵەی خوێندکاران مانگانە پێویستی بە (7 ملیارو 343 ملیۆن) دینار هەیە، چونکە ژمارەی خوێندكارانی زانكۆ حكومیەكان ( 150 هەزارو 560) خوێندكارن و (84 هەزار505) خوێندكاری لە ناوخۆی پارێزگاكانن و (64 هەزار593) خوێندكاری دەرەوەی پارێزگاكانن و (هەزار و 462) خوێندكاری پارێزگاكانی دەرەوەی هەرێمن و پێویستیان بە (7 ملیارو 343 ملیۆن و 500 هەزار) دینار مانگانە هەیە بۆ تەواوی خوێندكاران.  

درەو: ئامادەكردنی: خالید رەزا  لە هۆڵەندا لە تەمەنی ٥ هەتا ١٦ ساڵی، خوێندن ئیلزامیە. واتە مناڵ کەتەمەنی دەگاتە پێنج ساڵ دەبێ بخرێتە قوتابخانە  و هەتا ١٦ ساڵ دەبێ بڕوانامەی خوێندنی هەبێ گەر نەیبێ دەبێ هەتا ١٨ ساڵ بخوێنێ تا شەهادەیەک بەدەست دێنێ. لە هۆڵەندا دەرماڵەی خوێندن لە تەمەنی ١٨ ساڵیەوە هەتا زانکۆ ئەدرێ و بەپێی ئاست و قۆناغەکانی خوێندن دەگۆڕێ. خوێندکارێکی خوێندنگە پیشەییەکان (mbo)وەکو سەناعە و تیجارەی لای خۆمان .. کەمتر لە خوێندکارێکی پەیمانگا و زانکۆکان دەرماڵە وەردەگرن.هەول ئەدەم لە خوارەوە بەکورتی ڕونی بکەمەوە.  وەزارەتی (خوێندن، کەلتورو زانست)ی حکومەتی هۆلەندا بەش یان بڵێم سەنتەرێکی هەیە بەناوی جێبەێکاری خزمەتگوزاری خوێندن DUO )Dienst Uitvoering Onderwijs ) کە زۆر کاری وەزارەتەکە بەڕێ دەکات، یەکێ لەوانە دەرماڵە و دانی پارەی خوێندنە. خوێندکاران لە قۆناغی پیشەییەوە هەتا پەیمانگا و زانکۆکان بۆ داواکردنی دەرماڵە و دانی پارەی خوێندن لەڕیی ئەم سەنتەرەوە ئیشوکارەکانیان ڕیک دەخرێ. ئێمە لێرەدا تەرکیز لەسەر دانی پارەی خوێندن و وەرگرتنی دەرماڵەی خوێندکار دەکەین.  لە هۆڵەندا لە قۆناغی پەیمانگا و زانکۆکاندا خوێندکار هەم پارەی خوێندن ئەدات، هەم پارەی خوێندن وەردەگرێ. لە خوێندنی پیشەییدا کە تەمەن دەگاتە ١٨ ساڵ ،پارەی خوێندن نادرێ و خۆڕاییە بەلام دەرماڵەی خوێندن ئەدرێ بە خوێندکار. دەرماڵە یان منحە بە پێی بەرزری و نزمی ئاستی خوێندن چەردەکەی دەگۆڕێ. لە خوارەوە بەکورتی جۆرەکانی دەرماڵە و دانی پارەی خوێندن ڕوون دەکەینەوە. # دەرماڵەی بنەڕەتی  (basisbeurs ) # دەرماڵەی سەربار(ئیزافی) (aanvullende beurs) # دەرماڵەی هاتوچۆ(کارتی هاتوچۆ) (studentenreisproduct) # قەرزی خوێندن (Lening) خوێندن لە هۆلەندا هەتا پۆلی ١٢ بەخۆڕاییە.بەلام لەدوای ئەوە بە پارەیە. کەم و زۆری پارەکەش پشت ئەبەستێ بە ئاست و بەرزی خوێندنەکە. بۆ نمونە ئەگەر تەمەنت ١٨ ساڵ بێ بۆ فێربونی پیشەیەک بخوێنی، هەم دەبێ پارەی خوێندنەکە بدەیت، هەم مافی وەرگرتنی دەرماڵەی بنەڕەتی و هەر سێ جۆرەکەی تر هەیە کە داوای بکەیت. پارەی ئۆپلایدنێک 608 یۆرۆیە، ئەمە ئەتوانی بەیەکجار لەڕیی هەمان سەنتەرەوە(DUO) بیدەیت، یان بە ٩ جار بیدەیت. بەڵام لەهەمان کاتدا ئەم خوێندکارە مافی وەرگرتنی دەرماڵەی هەیە، ئەمەش بەپێی باروگوزەرانی خوێندکارە ئەبێ ئەگەر لەگەڵ دایک و باوکی دا بژی بڕی کەمتر وەردەگرێ، ئەگەر لەدەرەوەی ئەوان بژی زیاتر. لەم خشتەیەدا هەر چوار جۆرەکەی سەرەوە بۆ ئەوانەی کە بۆ وەرگرتنی دپلۆمای پیشەیەک ئەخوێنن کە مەبەستمان لە (mbo) کە دەکاتە ئاستی قوتابخانەی پیشەزی و بازرگانی و کشتوکاڵ ی لای خۆمان.سەری ئەم خشتەیە بکە: لەو خشتەی سەرەوەدا خوێندکار دەتوانی دیاری بکات  داوای هەموو ئەو بڕەپارانە بکات  یان بەشێکی بکات لە مانگێک دا. لەدەرماڵەی بنەڕەتی ئەبەخشرێ. دەرماڵەی سەربار یش پشت ئەبەستێ بە ئاستی بژێوی خوێندکارەکە، ئەگەر داهاتی خیزانەکەیان کەم بێ و خوشک و برای تری هەبێ دەتوانی بۆ پێداویستی خوێندن و ژیانی داوای پارەی زیاتر بکات. ئەگەر هاتوو لەماوەی ١٠ ساڵ دا توانی خوێندن تەواوبکات و بڕوانامەی ئیشکردن بەدەسبهێنێ، ئەوا لەهەموو ئەو پارانەی کە بەناوی دەرماڵەوە وەریگرتوە دەبەخشرێ. ئەوەی وەک قەرز وەریگرتوە، دەبێ بیداتەوە. دانەوەشی لەدوای دووساڵی یەکەمی ئیشکردن لێوەردەگیرێتەوە، بەپێی کەموو زۆری موچەکەی. جگە لەو مافانەی سەرەوە کە خوێندکار هەیەتی، خوێندکار مافی وەرگرتنی کارتی هاتوچۆی گشتی خۆڕایی هەیە کە مانگانە دەکاتە +-  ٣٠٠ یۆرۆ، بەتەنها لە ویکەندەکان واتە لە شەمە و یەک شەمە کە عوتڵەیە کرێی هاتوچۆی گشتی بە داشکاندن ئەدات. هەموو ئەو ئیمتیازاتانەی لە پشوی هاوین یشدا بۆ سەرف دەکرێ. ئەگەر لەماوەی ١٠ ساڵ دا ئەو خوێندنە تەواو بکەیت و بڕوانامە وەربگریت، ئەوا لەهەموو ئەو پارانەی کە وەک دەرماڵە وەرت گرتوە دەبەخشرێیت. خۆئەگەر لەو ماوەیەدا بڕوانامەت بەدەست نەهێنا، ئەوا جگە لە دەرماڵە کە دەبەخشرێ، قەرزەکانی لێ وەردەگیرێتەوە. # سەبارەت بە خوێندکارانی پەیمانگا و زانکۆکان (HBO&WO) ئەوانەی لە پەیمانگا و زانکۆکان دەخوێنن. مافیان هەیە ئەم پارانە وەربگرن. خوێندکارێک ئەگەر پێویستی بەوە نەبێ کە پارەی خوێندن قەرز بکات، خۆی توانای هەبێ بیدات ئەوە دەتوانی قەرزی نەکات. لەم خشتەیەی خوارەوەدا بڕی ئەو پرانە پیشێ‌ن ئەدەین: ئەوە جگە لە کارتی هاتوچۆی گشتی ماکسیمەم بەپێی ساڵەکانی خوێندن هەتا ٥ ساڵ خوێندکار وەری دەگرێ و بەخۆڕایی سواری هۆیەکانی هاتوچۆی گشتی دەبێ کە مانگانە ٣٠٠ یۆرۆیەک دەکات ئەمیش بە خۆڕایی. تەنها ویکەندەکان واتە شەممان و یەکشەممان کە دەوامی ڕەسمی نیە پارەی هاتوچۆ ئەدەن ئەویش بە داشکاندنەوە. لە هۆلەندا خوێندنی زانکۆ و پەیمانگاکان بە پارەیە، ساڵێ‌نە لە نێوان (1800-2000) یۆرۆدایە بۆ ئەوانەی کە هاولاتی هۆلەندین یان لە یەکێ لە وڵاتانی ئەوروپادابێ. بەلام بۆ بێگانە واتە ئەوانەی لە وڵاتانی ترەوە دێن بۆ خوێندن، ساڵانە دەبێ پارەیەکی زۆر بدەن بەپێی ئاستی خوێندنەکان لە نێوان (10-20)  هەزار یۆرۆدایە. خوێندکاردەبێ لەماوەی 10 ساڵدا تەواوی بکات و بڕوانامە بەدەست بێنێ. ئەگەر تەواوی کرد لەدانەوەی دەرماڵەکان(بە دەرماڵەی بنەڕەتی و سەربارەوە) ئەبەخشرێ. ئەو بڕە پارانەی وەکو قەرز بۆ پێداویستی خۆی کردویەتی، لەدوای خوێندن لە داوی دووەم ساڵی دەستکردن بەئیشەوە ئەیداتەوە بەحکومەت، بڕی دانەوەی مانگانەی پشت ئەبەستێ بە کەم و زۆری موچەکەی. وەرگرتنی قەرزەکە و دانەوەی بەهەمان ڕێنتەوە ئەبێ کە ڕێنەتەکەی زنیک دەبێتەوە لە سفر! لەکاتێک دا بانکەکان پارە بە نزیکەی 10٪ بەقەرز ئەدەن! ئەو زانیاریانەی سەرەوە هەمووی لە سایتی وەزارەتی خوێندن، کەڵتوور وزانست لە بەشی (DUO) وەرگیراوە. تێبینیەکی گرنگ: بڕی ئەو پارانەی کە خویندکار مافی وەرگرتنی هەیە، لە ماکسیمەم و مینیمەم پشت ئەبەستی بە داهاتی دایک و باوکی خوێندکار. بۆ نمونە ئەگەر داهاتی ساڵانەی خێزان لە ٣٣ هەزار یۆرۆ کەمتر بوو، خوێندکار مافی هەیە ماکسیمەم وەربگرێ و ئەگەر لەسەر و ئەو بڕە پارە داهاتیان بێ، خوێندکار بۆی هەیە مینمەم پارەی کۆمەکی خوێندن وەربگرێ. سەرنجێکی گرنگ سەبارەت بە دانەوەی ئەو قەرزەی کە خوێندکار، لەکاتی خوێندن دا دەیکات. بۆنمونە ئەگەر خوێندکارێک هەتا خوێندن تەواو دەکات ٥٠ پەنجا هەزار یۆرۆی قەرز کردبێ. بە پێی یاسا دوای ئەوەی کە ئیشدەکات، دەبێ لەماوەی ١٥ ساڵ دا قەرزەکە بداتەوە. وەکو باسمان کرد دانەوەی بڕی قەرزی مانگانە لە دوای دوەم ساڵی ئیشکردنەوە دەست پێ دەکات، بڕی دانەوەی قەرزەکەش پشت بە کەموو زۆری موچەی مانگانەی دەبەستێ. ئەگەر موچەکەی کەم بێ لەبەزترین حاڵەتدا 4٪ ی لێ دەبڕن. با بلێین دەکاتە ٨٠ یۆرۆ، واتە لە ساڵیک دا ٩٦٠ تەنها نۆسەدو  شەست یۆرۆ ئەداتەوە، لە ١٥ ساڵەکەدا دەکاتە ١٤هەزار و ٤٠٠ یۆر. بەپێی یاسا لە باقی قەرزی ٥٠ هەزارەکە دەبەخشرێ. بیگومان حکومەت بەتەنها ئەو هەموو پارەیە لە خوێندکاردا خەرج ناکات کەلەم نوسینەدا ئاماژەمان پێداوە، بەڵکە هەر خوێندکارێک لەسەر حکومەت لانیکەم ٣٠ هەزار یۆرۆ دەکەوێت. حکومەت گرنگی بە خوێندن دەدات و پارەی خەرج دەکات، چونکە داهاتی ولات لە پێگەیاندنی ئەمانەدایە. ئێستە ڕوونە کە لەهۆلەندا حکومەت جەند هاوکاری پرۆسەی خوێندن و پەروەردە دەکات.     

درەو: ئامادەکردنی: ڕێباز جوامێر عەبدولكەریم پرۆسەی بوجەی کارپێکردن بریتییە لە پەرەپێدانی پلانەکانی دارایی. پڕۆسەکان بودجەیەکی گشتگیری سەرەکی له خۆ دەگرێت که پێویستی به پلاندانان هەیە لە هەموو قۆناغەکانی ئه و کارەدا. بە گشتی، پرۆسەی تەرخانکردنی بودجە پێویستی بەم هەنگاوانەی خوارەوە هەیە؛ ئامادەکردن و جێبەجێکردن و چاودێری کردن و ڕاپۆرتکردن. بۆیە ئەو هەنگاوانە گرنگن لەئامادەکردنی پڕۆژەکانی بودجەی کارپێکردنی پارێزگاکان و وەزارەتەکان.  زنجیرەی پلاندانانی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەمانگی حوزەیران و تەمموزی هەموو ساڵێک دەستپێدەکات و هەندێک جاریش لەو ماوەیە تێپەڕ دەبێت کە لە مانگی ئەیلول تەواو دەبێت. بەشی چالاکیەکان لە کاتێکدا کە مێژووی هەموو خەرجییە ڕاستەقینەکانی شەش مانگی ڕابردوویان دەست دەکەوێت، کۆی خەرجییەکان کەڕەت ژمارە دوو دەکات بۆ بەدەستهێنانی بودجە بۆ ساڵی دارایی داهاتوو. پرۆسەی ئامادەکردنی بودجە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان تەواو مەرکەزییە، چونکە پرۆسەکە لەم چەند هەنگاوەی خوارەوە لە خۆ پێک دێت:       قۆناغەکانی بودجەی کارپێکردن لە هەرێمی کوردستان   قۆناغی ئامادەکاری وەک هەنگاوی یەکەم، ئەنجومەنی وەزیران دەست دەکات بە توێژینەوە بۆ بارودۆخی ئابووری و کۆمەلایەتی بۆ دیاریکردنی سیاسەتی دارایی پێویست. ئەنجومەنی وەزیران بە پشت بەستن بە سیستەمی سیاسی هەرێم، نەخشەی سیاسەتەکە دەکێشێت. وەزارەتەکان داوا لە بەڕیوەبەرایەتیەکانی سەر بە وەزارەتی تایبەتمەند دەکەن وە بە شێوەیەکی سەرەکی داوا لە بەڕێوەبەرایەتی دارایی و ژمێریاری دەکات بودجەی خەمڵێنراو بۆ ساڵی داهاتوو ئامادە بکات. دوای ئەوە بەڕێوەبەرایەتی دارایی و ژمێریاری بودجەی خەمڵێنراو ئامادە دەکات و دەینێرێتەوە بۆ وەزارەتی تایبەت مەند. پاشان وەزارەتەکان بودجەی پێشنیازکراو ڕەوانەی وەزارەتی دارایی دەکەن بۆ ئەوەی ڕەزامەندیی ئەوان وەربگرن. دواتر ئەنجومەنی وەزیران ڕێنمایی و ڕاسپاردە بۆ سەرجەم وەزیرەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دیاری دەکات. وەزارەتی دارایی لەگەڵ وەزارەتەکانی تر گفتوگۆ دەکات بۆ ناردنی بودجەی خەمڵێنراویان. هەر کە وەزارەتی دارایی بودجە لە هەموو وەزارەتەکان وەردەگرێت، لە یەک پاکێجدا کۆیان دەکاتەوە. لە مانگی ئەیلول دا، وەزارەتی دارایی پێشنیاری بودجەی ساڵانە ئامادە دەکات و ڕەوانەی ئەنجومەنی وەزیرانی دەکات بۆ گفتوگۆی زیاتر لەسەری. قۆناغی جێبەجێکردن و پەسەندکردن لەسەرەتای مانگی تشرینی یەکەمدا، سەرۆک وەزیران ڕەشنووسی بودجەی گشتی ڕەوانەی پەرلەمان دەکات. بودجەکە بۆ بودجەی گشتی و یاسا پەیوەندیدارەکان بە لیژنەی چاودێری دارایی و ئابووری و وەبەرهێنان، دەنێردرێت. لیژنە پەیوەندیدارەکان لەوانە دارایی و ئابووری و وەبەرهێنان ڕاپۆرتی خۆیان لەسەر ڕەشنووسی یاسای بودجە پێشکەش دەکەن. لەسەر هەر لیژنەیەک پێویستە تێبینی خۆیان سەبارەت بەو بڕگەی کە پەیوەندی بە تایبەتمەندێتی ئەوەوە هەیە لە بودجەی گشتی و حساباتی کۆتایی پێشکەش بکەن. دواتر ڕاپۆرتی لیژنەی دارایی و ئابووری و وەبەرهێنان دابەش دەکەن . پەرلەمان، دەشێت لە پڕۆژە یاسای بودجەدا تەرخانکردنەکان لابدات یان کەم بکاتەوە ودووبارە تەرخانکردن بۆ بودجەکە بکات. ڕاپۆرتەکە بە شێوەیەکی گشتی بابەتەکان باس دەکات، پێش ئەوەی بچێتە سەر گفتوگۆکردن لەسەر دەرگاکانی پڕۆژە یاسای بودجە و پەسنکردنی ئەحکامەکانی . دوای گفتوگۆیەکە، ئەندامان دەنگ لەسەر یاسای بودجە دەدەن بۆ پەسەندکردنی. لەم قۆناغەدا، بودجە بۆ سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان دەنێردرێت بەمەبەستی پەسەندکردنی.  دوای پەسەندکردنی لەلایەن پەرلەمانەوە، بودجەی پەسەندکراوی ساڵانەی هەرێم لە ڕۆژنامەکانی کوردستاندا بلاودەکرێتەوەو لەم بەروارەوە کاری پێدەکرێت.   قۆناغی پیادەکردن  وەزارەتی دارایی بودجەی پەسەندکراو ڕەوانەی بەڕێوەبەرایەتی گەنجینە دەکات. هاوکات، وەزارەتی دارایی ڕێنمایی لەسەر هەر ئەرکێکی کاری لەناو بودجەی پەسەندکراودا دیاری دەکات. ئەوخەرجیانەی ئەنجام دەدرێن، لە نێو تەرخانکراوەکان و دەسەلاتەکان دا دەدەنرێن. خەرجکردنی بودجەی پڕۆژەکان بۆ حیسابە سەرەکییەکان، دەنێردرێت . ئەنجومەنی وەزیران بۆ مەبەستی ئاماژەپێدراو، دەسەڵات بە وەزیر و دەستەکان دەدات.    حکومەت داوای کۆکردنەوەی داهات دەکات لە سەرجەم وەزارەتەکان، هەر یەکەیان لە سنووری دەسەڵاتی خۆیدا. داهاتەکە بە کرێ دانیش لە خۆ دەگرێت، کە ئەمە پشت دەبەستێت بە ڕادەی ئەو خزمەتگوزارییانەی کە هاوڵاتی بە کرێی خەمڵێنراو لە حکومەت وەریدەگرێت. بە هەمان شێوە، باجیش هەیە کە لەلایەن وەزارەتی دارایی و ئابورییەوە کۆدەکرێتەوە. حساباتی کۆتایی پابەندبوونی حکومەت بۆ جێبەجێکردنی یەکەکانی ژمێریاری و یاساکانی دارایی، هەڵدەسەنگێنێت ، لەوانە یاسای بودجە. واتە خەرجی ئەنجامدراوی حساباتی کۆتایی و داهاتی کۆکراوە، لەو ماوەیەدا کە بودجەکەی تێدا جێبەجێ کراوە.  لە یاسای بودجەی ساڵی دارایی ٢٠١٣ دا، دەسەڵاتەکان بەم شێوەی خوارەوە بووە: وەزارەتی پلاندانان بڕی پێویستی بۆ پرۆژەکانی وەبەرهێنان لەناو بودجەی وەبەرهێناندا گواستووەتەوە . وەزارەتی دارایی بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی پلاندانان،بڕی پێویستی گواستنەوە بۆ پرۆژەکانی وەبەرهێنان لەنێوان وەزارەتەکان و لە سنووری تاکە پارێزگارێک و لە ناو بودجەدا پشتڕاستکراو دا، ئەنجامدەدات. ئەوان رێگەیان بە وەزیری شارەوانی و گەشتوگوزاریان داوە بە ئەنجامدانی گواستنەوە لە نێوان سەرچاوەکانی خۆیان. دواتر، وەزارەتی پلاندانان گواستنەوەی لەنێوان بوجەکان دا  ئەنجام دەدات، جگە لە ناونیشانێک کە جیاکرایەوە کە ڕەنگە مووچە بگوازێتەوە لەکاتێکدا وەزارەتی دارایی گواستنەوەی لەنێوان بەشەکانی تەرخانکراوەکانی بودجەدا ئەنجامدا. هەروەک ئاماژە بۆ ئەوە کراوە کە نابێت هیچ گواستنەوەیەک لەنێوان پارێزگاکاندا لەناو تەرخانکردنەکاندا بکرێت. لەگەڵ ئەوەش، ڕێگە بە ئەنجامدانی گواستنەوەی تەرخانکراوەکانی خەرجییەکانی وەبەرهێنان (بودجەی وەبەرهێنان) بۆ خەرجیی کارپێکردن، نادرێت.   قۆناغی چاودێریکردن (ڕاپۆرتکردن) قۆناغی کۆتایی پرۆسەی بودجە، بریتیە لە قۆناغی وردبینی و ڕاپۆرتکردن. لەم قۆناغەدا، خەرجکردنی پارەی گشتی، وردبینی دەکرێت بۆ دڵنیاکردنەوەی بەرپرسان و ڕای گشتی. ئەم قۆناغە جەخت لەسەر دوو بوار دەکاتەوە وەک؛ یەکەم، ئەو پارانە بە گوێرەی نیازی یاسایی بەکارهێنراون و هیچ پارەیەک بە نایاسایی و بۆ دەستکەوتی کەسی خەرج نەکراوە. دووەم، دامو دەزگا حکومیەکان بە کاراترین و کاریگەرترین شێوە و بە گوێرەی سنووری یاسایی و دامەزراوەیی بەرنامە و چالاکیەکان ئەنجام دەدەن. هەروەها، لەم قۆناغەدا، ئەم ئامانجانەی خوارەوە  بەدی دەهێنرێن: •    دڵنیابوون لە داهاتەکان بەپێی رێساکان و خەرجییەکان بەپێی ئەحکامەکانی بودجەی ساڵانە و دارایی بەپێی رێسا داراییەکان.  •    دڵنیابوونەوە لەوەی کە هەموو پارە و بازرگانییە جێگیرەکانی حکومەت لە مەبەستەکانیان بەکار هاتوون. •    کارکردن لەسەر ئەوەی کە خەرجییە گشتییەکان بە عەقڵانی و مەنتقی خەرج بکرێن. •    دڵنیابوونەوە لەوەی کە دامو دەزگاکانی حکومەت ڕێنماییەکان جێبەجێ دەکەن.  •    دەستنیشانکردنی هەر هەڵەیەک و ناڕێکیەک، کە لە دامو دەزگاکانی حکومەت دا، روودەدات.  •    پێداچونەوە و پەیڕەوی کردن لە ڕێسا و ڕێنماییە داراییەکان. •    جەخت کردنەوە لەوەی کە هۆیەکان و ڕێوشوێنەکانی دارایی گونجاون بۆ بەدەستهێنانی گەورەترین ئەنجامی پێشبینیکراو بە کەمترین تێچوون. •    زیادکردنی تواناو کاریگەری دامو دەزگاکانی حکومەت. •    جەختکردنەوە لەوەی کە تۆمار و بەیان و راپۆرتە داراییەکان، بە شێوەیەکی ڕاست و دروست، بەو شێوەی کە لەلایەن ڕێسا و رێنماییەکانی بەرکار دەستنیشانکراوە،  پارێزراوو ئامادە کراوە. دوو جۆری چاودێریکردن هەیە، ئەمەش دەوەستێتە سەر ئەو لایەنەی چاودێریکردنەکەی ئەنجامداوە؛ کە بریتیە لە چاودێری ناوخۆیی و چاودێری دەرەکی.    چاودێری ناوخۆیی ( وربینی پێش ئەنجامدانی خەرجیە) ئەمە ئامادەکاری خەمڵاندنی کارایی سیستەم و کەمکردنەوەی مەترسیەکان لەخۆ دەگرێت. پرۆسەی وردبین کردن پێرەوی لە مەسەلە گرنگەکانی چاودێری ناوخۆیی دەکات و چالاکیەکانی سیستەمی چاودێریکردن و زانیاری باشتر دەکات بۆ کەمکردنەوەی مەترسی لەپرۆسەی بڕیارداندا. چاودێری ناوخۆ پێداچوونەوە دەکات بە پرۆسەی چۆنیەتی بەکارهێنانی خزمەتگوزاریەکانی بەردەست و پێشنیاری شێوازی کاریگەر بۆ دابینکردنی ئەو خزمەتگوزاریانە دەکات. هەروەها ئەوان لە پەیوەندی بەردەوامدان لەگەڵ دەزگاکانی وردبینی دەرەکی. هەروەها بەشداری دەکەن لە پێدانی زانیاری بە شێوەیەکی بەردەوام، لەسەر باری جێبەجێکردنی پلانی وردبینی ساڵانە.          چاودێری دەرەکی: چاودێری دەرەکی تیشک دەخاتە سەر ئەو بابەتە گرنگ و ئەرکە گرنگانە کە پەیوەندی بە خەرجکردنی بودجەوە هەیە و چاودێری خەرجییە گشتیەکانی حکومەت دەکات. لەهەرێمی کوردستان سێ لایەن هەن کە دەستیان هەیە لە کۆنترۆڵ کردن و چاودێریکردن، ئەوانیش بریتین لە:  1- چاودێری پەرلەمانی 2-دیوانی چاودێری دارایی (وردبینی پێش ئەنجامدانی خەرجیە) 3- دەزگاکانی ڕاگەیاندن و کۆمەڵگەی مەدەنی   بودجەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی (2013) بەشی هەرێمی کوردستان لە بودجەی فیدراڵی ساڵی 2013 دا، ئەوە بوو؛ •    بودجەی گشتی عێراق (138,424,608,000,000) دیناری عێراقی بووە.  •    بودجەی سیادی لە بودجەی گشتیدا (40,381,584,000,000) ی دیناری عێراقی بووە. •    بودجەی پارێزگا لە بودجەی گشتی (10,101,945,000,000) دیناری عێراقی بووە. •    بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاکان (7,256,000,000,000) دیناری عێراقی بووە. •    بودجەی پترۆ دۆلار (1,317,805,000,000) دیناری عێراقی بووە •    ئەو بودجەیەی ماوەتەوە (79,367,274,000,000) دیناری عێراقی بووە. لە کاتێک دا کۆی داهات و خەرجی حکومەتی هەرێمی کورستان بەم شێوەی خوارەوەیە: بودجەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە بڕی (17%) بەم شێوەی خوارەوە بووە: (79 , 367 , 274 , 000 , 000 * 17 % )  =  (13,492,436,000,000) دیناری عێراقی. پشکی هەرێم لە بودجەی پارێزگاکان و پترۆ دۆلار (914,298,000,000) دیناری عێراقی بووە.  کەواتە ڕێژەی بودجەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی 2013 بەم شێوەیە بووە: 13,492,436,000,000دیناری عێراقی + 914,298,000,000 = 14,406,734,000,000 دیناری عێراقی.  خەرجی گشتی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2013 دا کورتهێنانی بودجەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2013 دا:  کورتهێنانئی بودجە، بریتیە لە جیاوازی نێوان ئەوەی حکومەت لەداهات دەستی دەکەوێت و ئەوەی خەرجی دەکات.     

راپۆرت: درەو حکومەتی عێراق لە دە مانگی ڕابردوودا بە بەهای نزیکەی (٨٨) ترلیۆن  دینار نەوتی فرۆشتووە، واتە داهاتی نەوت بۆ هەر مانگێک بریتی بووە لە (٨.٨) ترلیۆن دینار. بەم پێیە بەو جۆرەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، داهاتی نەوت توانیوییەتی سەرەڕای پڕکردنەوەی کوتهێنان مانگانە نزیکەی (١٣٠) ملیار دینار سەرێڕێژ بخاتە سەر بودجەی گشتی عێراق. داهات و خەرجی لە بودجەی گشتی (2021)ی عێراقدا یەکەم: داهات بەپێی یاسای بودجەی گشتی عێراق ژمارە (٢٣)ی ساڵی (٢٠٢١) کۆی داهاتی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢١ بە (١٠١) ترلیۆن و (٣٢٠) ملیار و (١٤١) ملیۆن و (٩٨٤) هەزار دینار خەمێندراوە، لە سەرچاوەکانی؛ 1.    بەپێی یاساکە داهاتی نەوت بەڕێژەی (٨٠%) و بە (٨١) ترلیۆن و (١٧١) ملیار و (١١٢) ملیۆن و (٥٠٠) هەزار دینار خەمڵێندراوە. 2.    بەپێی یاساکە نرخی نەوت بە (٤٥) دۆلاری ئەمریکی دیاریکراوە بە مەرجێک ڕۆژانە بڕی (٣) ملیۆن و (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بکرێت، جگە لە نەوتی هەرێمی کوردستان کە بە (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت دەستنیشان کراوە. 3.    بەپێی یاساکە داهاتی نانەوتی بەڕێژەی (٢٠%) و بە(٢٠) ترلیۆن و (١٤٩) ملیار و (٢٩) ملیۆن و (٤٨٤) هەزار دینار دیاریکراوە. دووەم: خەرجی یاساکە خەرجییەکانی بە (١٢٩) ترلیۆن و (٩٩٣) ملیار و (٩) ملیۆن و (٢٩١) هەزار دینار تەرخان کردووە بۆ بوارەکانی (خەرجی بەکاربردن، خەرجی سەرمایەگوزاری و خزمەتگوزاری و گەشەپێدان، خەرجی لەناکاو ...هتد). سێیەم: کورتهێنان کورتهێنان بە (٢٨) ترلیۆن و (٦٧٢) ملیار و (٨٦٧) ملیۆن و (٣٠٧) هەزار دینار هاتووە، بۆ پڕکردنەوەی ئەو کورتهێنانەش بەپێی یاساکە پشت دەبەسترێت بە؛ 1.    پڕکردنەوەی کورتهێنان بە گریمانەی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا. 2.    زیادکردنی بڕی هەناردەی نەوت. 3.    پەنابردنە بەر قەرزی ناوخۆیی و دەرەکی. داهاتی فرۆشی نەوتی عێراق لە (١٠) مانگی یەکەمی ساڵی (٢٠٢١) بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوت، حکومەتی عێراق لە (١٠) مانگی ڕابردووی ئەمساڵدا (٩٠٢) ملیۆن و (٤١٦) هەزار و (٧٣٧) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی دەرەوە کردووە. بە تێکڕای ڕۆژانەش لەو ماوەیەدا (٢) ملیۆن و (٩٦٠) هەزار و (٤٠) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە. هاوکات بە تێکڕای دە مانگەکە یەک بەرمیل نەوتی بە (٦٧.٠٤) دۆلار فرۆشتووە. کۆی گشتی ئەو نەوتەی فرۆشتوویەتی بەهاکەی (٦٠) ملیار و (٦٦١) ملیۆن و (٥١٢) هەزار دۆلار بووە، کە هەر دۆلارێکی ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراقی بەهاکەی (١٤٥٠) دینارە، بەو پێیەش داهاتی نەوتی عێراق لە دە مانگی ڕابردوودا (٨٧) ترلیۆن و (٩٥٩) ملیار و (١٩٢) ملیۆن و (٤٠٠) هەزار دیناری عێراقی بووە. (بڕوانە وردەکاری فرۆشی نەوت لە خشتەو چارتەکە)ی خوارەوە. داهاتی نەوت لە نێوان یاسای بودجە و دۆخی بازاڕدا یەکەم: داهاتی نەوت بەپێی یاسای بودجەی گشتی عێراق لە ساڵی ٢٠٢١ داهاتی نەوت بەڕێژەی (٨٠%) و بە (٨١) ترلیۆن و (١٧١) ملیار و (١١٢) ملیۆن و (٥٠٠) هەزار دینار خەمڵێندراوە. بەڵام لە واقعدا تا کۆتایی مانگی ئۆکتۆبەری هەمان ساڵ داهاتی نەوت (٨٧) ترلیۆن و (٩٥٩) ملیار و (١٩٢) ملیۆن و (٤٠٠) هەزار دیناری عێراقی بووە، بەم پێیەش هێشتا (٢) مانگی ساڵ ماوە عێراق بەبەهای (٦) ترلیۆن و (٧٨٨) ملیار و (٧٩) ملیۆن و (٩٠٠) هەزار دینار داهاتی نەوتی زۆرترە لەو داهاتەی کە لە یاسای بودجەدا بۆ کۆی ساڵاکە خەمڵاندبووی. چونکە بەو پێیەی لە یاسای بودجەدا هاتووە نرخی یەک بەرمیل نەوت بە (٤٥) دۆلار خەمڵێندرابوو، بەڵام (وەک لە خشتەکەدا هاتووە) هیچ کات نەوتی عێراقی بەو نرخە نەفرۆشراوە، بەڵکو هەمیشە گرانتر لەو نرخە فرۆشتوویەتی بە تێکڕای هەر (١٠) مانگی یەکەمی ساڵەکە یەک بەرمیل نەوتی عێراقی بە (٦٧.٠٤) دۆلار فرۆشراوە، واتە هەموو بەرمیلێک نەوتی بە (٢٢.٠٤) دۆلار زیاتر فرۆشتووە لەو نرخەی لە یاساکەدا هاتووە. سەرباری ئەوەی کە لە یاساکەدا هاتووە "ڕۆژانە بڕی (٣) ملیۆن و (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت هەناردە بکرێت، جگە لە نەوتی هەرێمی کوردستان کە بە (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت دەستنیشان کراوە". بەڵام بەتێکڕای مانگانەو بەتێکڕای گشتی دە مانگەکە، هیچ کات فرۆشی نەوتی عێراق نەگەیشتووە بەو بڕە، بەڵکو بە تێکڕای ڕۆژانەی (٢) ملیۆن و (٩٦٠) هەزار و (٤٠) بەرمیل فرۆشی نەوتی بووە لەو ماوەیەدا، واتە هەموو ڕۆژێک (٢٨٩) هەزار و (٩٦٠) بەرمیل نەوت کەمتر فرۆشراوە بەراورد بەو بڕەی کە لەیاسای بودجەدا دەستنیشان کراوە. ئەمەش ئەوە دەردەخات ئەگەر حکومەتی عێراق ئەو بڕەی کە یاساکە دیارییکردووە، هەناردەی بکردایە، واتە بە تێکڕا هەموو ڕۆژێک لە ماوەی ئەو دە مانگەدا (٢٨٩) هەزار و (٩٦٠) بەرمیل نەوت زیاتری بفرۆشتایە ئەوا دەیکردە (٨٦) ملیۆن و (٩٨٨) هەزار بەرمیل نەوت و بەتێکڕا هەر بەرمیلە نەوتێکی بە (٦٧) دۆلار بفرۆشتایە بەهاکەی دەیکردە (٥) ملیار و (٨٢٨) ملیۆن و (١٩٦) هەزار دۆلاری بەرامبەر بە (٨) ترلیۆن و (٤٥٠) ملیار و (٨٨٤) ملیۆن (٢٠٠)هەزار دینار و دەهاتە سەر داهاتی فرۆشی نەوت و بودجەی گشتی عێراق. دووەم: خەرجی یاسای بودجەی گشتی عێراق خەرجییەکانی بە کورتهێنانیشەوە بە (١٢٩) ترلیۆن و (٩٩٣) ملیار و (٩) ملیۆن و (٢٩١) هەزار دینار خەمڵاندووەو تەرخانی کردووە بۆ بوارەکانی (خەرجی بەکاربردن، خەرجی سەرمایەگوزاری و خزمەتگوزاری و گەشەپێدان، خەرجی لەناکاو ...هتد). واتە بۆ هەر مانگێک بڕی (١٠) ترلیۆن و (٨٣٢) ملیار و (٧٥٠) ملیۆن و (٧٧٤) هەزار و (٢٥٠) دینار. هەر بەپێی یاساکە داهاتی نەوت بەڕێژەی (٨٠%)ی بودجەی گشتی خەمڵێندراوە. واتە پێویستە لەو بڕەی مانگانە دیاری کراوە بڕی (٨) ترلیۆن و (٦٦٦) ملیار و (٢٠٠) ملیۆن و (٦١٩) هەزار و (٤٠٠) دینار لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە بەدەست بخرێت. وەک دەبینین لە دە مانگی ڕابردوودا بە بەهای (٨٧) ترلیۆن و (٩٥٩) ملیار و (١٩٢) ملیۆن و (٤٠٠) هەزار دینار نەوت فرۆشراوە، واتە داهاتی نەوت بۆ هەر مانگێک بریتی بووە لە (٨) ترلیۆن و (٧٩٥) ملیار و (٩١٩) ملیۆن و (٢٤٠) هەزار دینار. بەم پێیەش سەرەڕای پڕکردەنەوەی کوتهێنان دەبینن مانگانە داهاتی نەوت (١٢٩) ملیار و (٧١٨) ملیۆن و (٦٢٠) هەزار و (٦٠٠) دینار سەرێڕێژی هەیە. سێیەم: کورتهێنان لە یاسای بودجەی گشتی عێراقدا هاتووە کورتهێنان بە (٢٨) ترلیۆن و (٦٧٢) ملیار و (٨٦٧) ملیۆن و (٣٠٧) هەزار دینار خەمڵێندراوە، بۆ پڕکردنەوەی ئەو کورتهێنانەش بەپێی یاساکە پشتی بەستووە بە؛ 1.    پڕکردنەوەی کورتهێنان بە گریمانەی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا. 2.    زیادکردنی بڕی هەناردەی نەوت. 3.    پەنابردنە بەر قەرزی ناوخۆیی و دەرەکی. بەڵام وەک دەبینین خاڵی یەکەم، کە گریمانەی بەرزبوونەوەی نەوتە، بەڕوونی بەدیهاتووە، خاڵی دووەم و سێیەمیش پێچەوانەکەی جێبەجێکراوە، چونکە لەلایەک کەمتر لەو بڕەی نەوت فرۆشراوە کە یاساکە دەستنیشانی کردووە، هاوکات حکومەتی عێراق لە بری پەنا بردن بۆ قەرزی دەرەکی، سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن کە قەبارەی قەرزە دەرەکییەکانی عێراق ڕووی لە دابەزین کردووە. لە بەشی پێشوودا ئەوەمان ڕوونکردووەتەوە کە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت نەک تەنها کورتهێنانی پڕکردووەتەوە، بەڵکو لە دە مانگی سەرەتای ساڵی ٢٠٢١، بودجەی گشتی عێراق سەرڕێژی کردووە.  

راپۆرت: درەو لایەنە شیعە دۆڕاوەكانی هەڵبژاردن گەڕی خۆیان لە جینین پلاسخارت نوێنەری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق ئاڵاندووە، باسی ناردنی وەفد دەكرێت بۆ نەتەوە یەكگرتووەكان، راپۆرتی كۆمپانیا ئەڵمانییەكە بووە بە بەڵگەی بەهێز بەدەست لایەنە شیعەكانەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردن، سەدر داوای بڵاوكردنەوەی بەڵگەی هێرشەكەی ماڵی مستەفا كازمی دەكات، لەم نێوەندەدا پرۆسەی دەستكاری ئەنجامی هەڵبژاردن راگیراوە.  سەدرو بەدر 47 رۆژ بەسەر هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقدا تێدەپەڕێت، هێشتا لایەنە شیعەكان لەناو خۆیاندا لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردن‌و یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆك وەزیران رێكنەكەوتوون. سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن لەلایەك‌و (بەدر، فەتحی هادی عامری، عەسائیبی ئەهلی حەق، كەتیبەكانی حزبوڵا، حیكمەی عەممار حەكیم، نەسری حەیدەر عەبادی، دەوڵەتی یاسای نوری مالیكی) لەلایەكی تر وەكو دۆڕاوی هەڵبژاردن، جگە لە مالیكی كە تاڕادەیەك قایلە بە ژمارە كورسییەكانی.  لایەنە شیعە ناڕازییەكان لە ئەنجامی هەڵبژاردن كە خۆیان لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتییەكدا بەناوی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" كۆكردوەتەوە (جگە لە موقتەدا سەدر)، ماوە لەدوای ماوە لایەنگرانیان لەبەردەم ناوچەی سەوزدا لە بەغداد كۆدەكەنەوە‌و هەڕەشە لە حكومەت‌و بارەگای باڵیۆزخانە بیانییەكان دەكەن. پلاسخارت لەناو ناڕەزایەتی شیعەكاندا  رۆژی 19ی ئەم مانگە جینین پلاسخارت نوێنەری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق بەشداری كۆبونەوەیەكی "چوارچێوەی هەماهەنگیی" كرد، لەم كۆبونەوەیەدا وەكو باسدەكرێت، سەركردە شیعەكان دەیان بەڵگەیان لەبارەی یاریكردن بە ئەنجامی هەڵبژاردن داوەتە پلاسخارت، ئەویش بەڵێنی داوە لە وتەی خۆیدا لەبەردەم ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی باس لەو بەڵگانە بكات، بەڵام كاتێك قسەی كردووە، بەڵێنەكەی نەبردوەتەسەر بەپێچەوانەی چاوەڕوانی لایەنە شیعەكانەوە ستایشی هەڵبژاردنەكەی كردووە‌و وەكو "هەڵبژاردنێكی خاوێن" ناوی بردووە‌و داوای لە لایەنە دۆڕاوەكان كردووە رێز لە ئەنجامەكان بگرن.  ئەمە لایەنە شیعەكانی لە پلاسخارت توڕە كرد، هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح كە نوێنەرایەتی هێزەكانی حەشدی شەعبی دەكات، روبەڕوو لەگەڵ پلاسخارت دانیشت‌و تۆمەتباری كرد بەوەی دەستوەردان لە هەڵبژاردن‌و ئەنجامەكانیدا دەكات. سكاڵا دەبەن بۆ نەتەوە یەكگرتووەكان  دوای ئەو روبەڕووبونەوەیە لەگەڵ پلاسخارت، دەنگۆی ئەوە بڵاوبووەوە، چوارچێوەی هەماهەنگی دەیەوێت وەفدێك بە سەرۆكایەتی حەیدەر عەبادی رەوانەی نەتەوە یەكگرتووەكان بكات بۆ خستنەڕووی بەڵگەنامەكانی تایبەت بە روودانی ساختەكاری لە هەڵبژاردندا، سەرباری ئەمە تۆماری گفتوگۆی نێوان پلاسخارت‌و قەیس خەزعەلی ئەمینداری عەسائیبی ئەهلی رادەستی ئەنتۆنیۆ گۆتێرێش سكرتێری نەتەوە یەكگرتووەكان بكرێت، بەڵام شەوی پێنج شەممەی رابردوو پلاسخارت سەردانی هادی عامری كردووە‌و داوای لێكردووە ئەو كارە نەكەن.  هاوپەیمانی نەسر كە حەیدەر عەبادی سەرۆكایەتی دەكات‌و یەكێكە لە لایەنە دۆڕاوەكانی هەڵبژاردن، ئەمڕۆ راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند: ئەوەی باسدەكرێت سەبارەت بە جموجوڵی حەیدەر عەبادی چ ئەوەی پەیوەندیدارە بە داواكردنی دیداری سەماحەتی مەرجەعی باڵا چ هەواڵی سەرۆكایەتیكردنی وەفدێك بۆ سەردانكردنی نەتەوە یەكگرتووەكان، هەواڵی ناڕاستن.  راپۆرتی كۆمپانیا ئەڵمانییەكە لەم كاتەدا كە لایەنە شیعەكان ناڕەزایەتییەكانیان چڕكردوەتەوە‌و هەوڵی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن دەدەن، راپۆرتێكی كۆمپانیای (Hensoldt)ی ئەڵمانی دزەی پێكراوە كە سود بە ناڕەزایەتی لایەنە شیعەكان دەگەیەنێت.  ئەم كۆمپانیایە كە سەرپەرەشتیاری پشكنینی ئامێرەكانی پرۆسەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقی كردووە، لە راپۆرتەكەیدا لەبارەی هەڵسەنگاندنی هەڵبژاردنەكەوە كە بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی ناردووە، باسلەوەدەكات، پەنجەمۆری دەنگدەران لە ئامێری  دڵنبابونەوەی لە پەنجەمۆر، دانەنراوە، ئەمە وایكردووە ژمارەیەكی زۆر لە دەنگدەران نەتوانن دەنگ بدەن بەهۆی ئەوەی كارتی بایۆمەترییان نەبووە‌و پشتیان بە پەنجەمۆری ئەلیكترۆنی بەستووە.  راپۆرتی كۆمپانیا ئەڵمانییەكە ئاماژەی بەوەكردووە، ئامێری خێراكردنی ئەنجامەكان پرۆگرامەكەی لە رۆژی 22ی ئەیلول‌و رۆژی 10ی ئۆكتۆبەردا، واتە رۆژی هەڵبژاردن گۆڕدراوە، ئەمە لەكاتێكدا رویداوە كۆمپانیاكە پێشنیازی ئەوەی كردووە بەر لە (6 هەفتە) لە رۆژی دەنگدان پرۆگرامەكان بگۆڕدرێن. لەپاڵ ئەمانەدا، لە راپۆرتەكەیدا كۆمپانیا ئەڵمانییەكە باسی لەوەكردووە، ناتوانێت لێكۆڵینەوە لەوە بكات ئاخۆ پێوەری لێكۆڵینەوە لە پەنجەمۆرەكان هاوكایە لەگەڵ پرۆگرامە جیهانییەكاندا.  لەبارەی ئامێری نیشاندانی ئەنجامەكانیشەوە، كۆمپانیا ئەڵمانییەكە وتویەتی ئەم ئامێرە لەچوارچێوەی گرێبەستی كاركردنی ئێمەدا نییە‌و لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە پێشنیاز كراوە.  لایەنە شیعەكان ئەم راپۆرتەیان كردووە بە بەڵگە لەسەر روودانی ساختەكاری گەورە لە هەڵبژاردنەكەدا.  گۆڕانكاری لە كورسییەكان راگیراوە  لەدوای ناڕەزایەتی لایەنە شیعەكان لە ئەنجامی هەڵبژاردن، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان لەرێگەی تەماشاكردنی تانەكانەوە هەوڵیدا هەندێك كورسی بۆ ئەو لایەنانە بگێڕێتەوە، بەڵام ژمارەی كورسییەكان لە ئاستی چاوەڕوانی ئەو لایەنانەدا نەبوو. بڕیاربوو لەسەر حسابی رەوتی سەدرو هەندێك لایەنی براوەی تر ژمارەیەك كورسی بۆ لایەنە ناڕەزاییەكان زیاد بكرێت، بەڵام ئەمە لەلایەن سەدرو ئەو لایەنانەوە رەتكرایەوە، بۆیە ئێستا پرۆسەی دەستكاریكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن راگیراوە.  رۆژی پێنج شەممەی رابردوو كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان كۆتایی بە پرۆسەی ژماردنەوەی "دەستیی" دەنگەكانی لەو وێستگانە تەواوكرد كە دەستەی دادوەریی داوای لێكردبوو بەهۆی تانەی لایەنەكانەوە لێكۆڵینەوەیان لێبكات.  هێرشەكەی ماڵی كازمی! ئێستا كە لایەنە ناڕازییە شیعەكان لە ئەنجامی هەڵبژاردن فشارەكانیان بۆ هەڵوەشاندنەوەی دەرەنجامەكانی هەڵبژاردن توند كردوەتەوە، دوێنێ موقتەدا سەدر لە وەڵامی ئەمەدا داوای كرد ئەنجامی ئەو لێكۆڵینەوانە رابگەیەندرێت كە لەبارەی هێرش بۆ سەر ماڵی مستەفا كازمی لەرێگەی دۆرۆنەوە ئەنجامدرا.  سەدر دەزانێ لە كوێوە قسە دەكات، چونكە لەم هێرشەی ماڵی كازمیدا پەنجەی تۆمەت بۆ یەكێك لە لایەنە شیعەكانی دۆڕاوی هەڵبژاردن رادەكێشرێت.  دوای ئەم قسانەی سەدر، موشریق عەباس راوێژكاری مستەفا كازمی رایگەیاند، چەند رۆژی داهاتوو هەندێك بەڵگەنامەی ڤیدیۆی‌و وێنەیی هێرشەكەی ماڵی كازمی ئاشكرا دەكرێت.  مەرجەعیەت بێدەنگە لەكاتێكدا رۆژ لەدوای رۆژ گرژییەكانی ناو ماڵی شیعە توندتر دەبێتەوە، ئایەتوڵلا عەلی سیستانی مەرجەعی باڵای شیعەكان لە نەجەف تائێستا بێدەنگە‌و نایەوێت هیچ قسەیەك بكات. مەرجەعیەت ماندوو بووە لە كێشەی ناو ماڵی شیعە، دوای روخانی رژێمی سەددام لە 2003دا بەردەوام مەرجەعیەت قسەی یەكلاكەرەوەی ناو ماڵی شیعەی دەكرد، بەڵام ئەم ساڵانەی دوایی ئیتر هەستی كردووە تەنانەت قسەی ئەویش وەكو پێویست نابیسرێت، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت ئەمجارە بێدەنگیی هەڵبژاردووە.  ناكۆكی ناو ماڵی شیعە تەنیا مەرجەعیەتی بێئومێد نەكردووە، بەڵكو كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی توشی شەرمەزاریی‌و دادگای فیدراڵیش كە بڕیارە ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردن رابگەیەنێت، دەستی لەنێوان شەڕی ئیرادەی نێوان سەدرو بەدرو مالیكی‌و لایەنەكانی تردا بەستراوە.  لەم ململانێ ناوخۆییەی شیعەدا، پێكهاتەی كوردو سوننە تەماشاكەرن‌و نایانەوێت داخڵی ناو ململانێكە ببن تا ئەوكاتەی ماڵی شیعە لەناو خۆیدا لەسەر كاندیدێك بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت یەكلادەبێتەوە. موقتەدا سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن دەرگای لەسەر پێكهێنانی حكومەتی تەوافوقی لەگەڵ لایەنە شیعەكانی تر داخستووە، ئەمەش ئاسۆی چارەسەری دۆخەكەی سەختتر كردووە، سەدر دەڵێ یان من حكومەت پێكدەهێنم‌و ئێوە ببن بە ئۆپۆزسیۆن، یان ئێوە دروستی بكەن‌و من دەبم بە ئۆپۆزسیۆن، هەردوو حاڵەتەكە بۆ ئایندەی ماڵی شیعە لە عێراق خراپ دەبێت. ئێرانییەكان كە بەردەوام لەدوای روخانی سەددامەوە دەستیان بە شیعەكانەوەیە‌و كێشەی نێوانیان چارەسەر دەكەن، ئەمجارە ئەوانیش دەستەوسان بوون، ئەنجامی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق بۆ ئێران‌و لایەنە شیعەكان شۆك بوو.    

راپۆرت: درەو هەموو حزبەكان بەوانەشەوە كە خۆیان لەناو حكومەتدان پشتیوانی خۆپیشاندانی خوێندكاران دەكەن، بەڵام كەس ئامادە نییە بڕیار لەسەر گێڕانەوەی دەرماڵەی خوێندكاران بدات، وەزیرەكانی یەكێتی‌و گۆڕان یەكتر تۆمەتبار دەكەن، مەسرور بارزانی‌و قوباد تاڵەبانیش پەیوەندییەكانیان ساردو سڕی تێكەوتووە، دەرماڵەی خوێندكاران مانگانە (8 ملیار) دینار خەرجی دەخاتە سەرشانی حكومەت ، ئایا كابینەی نۆیەم كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)ە ئەم بڕە پارەیەی لەبەردەستدایە ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  شۆڕشی خوێندكاران  كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)ە، خۆپیشاندانی لێ نابڕێت. ناڕەزایەتییەكانی ئەمدواییەی هەرێمی كوردستان لەناو هەردوو كەرتی پەروەردە‌و خوێندنی باڵا رویانداوە، كە یەكەمیان بەدەست پارتی‌و دووەمیان بەدەست یەكێتییەوەیە، دوای ناڕەزایەتی دەرچوانی 12ی ئامادەیی‌و مامۆستایانی وانەبێژ، ماوەی سێ رۆژە خۆپیشاندانی خوێندكارانی زانكۆو پەیمانگاكان دەستی پێكردووە، داوای گەڕاندنەوەی دەرماڵەكانیان دەكەن كە ماوەی (7 ساڵە) لەدوای سەرهەڵدانی قەیرانی دارییەوە حكومەت بڕیویەتی.  سەرەتای ناڕەزایەتی خوێندكارانی زانكۆو پەیمانگاكان لەناو شاری سلێمانییەوە دەستی پێكرد، دواتر پەڕییەوە بۆ ناوچەكانی تری ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌و ئەمڕۆش ناڕەزایەتی گەیشتە هەولێری پایتەخت‌و دهۆك كە لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدان، ئەم جموجوڵە نوێیە ناوی لێنراوە "شۆڕشی خوێندكاران".  دوێنێ ناڕەزایەتییەكان توند بووەوە، خوێندكاران رێگە سەرەكییەكانی شاری سلێمانیان داخست، لە چەند شوێنێك پێكدادان لەنێوان هێزە ئەمنییەكان‌و خوێندكاران رویدا، لە هەردوولا بریندار هەبوو، بەڵام ناڕەزایەتی لەبارەی توندوتیژی هێزە ئەمنییەكان زیاتر بووە، پارتە سیاسییەكان بەوانەشەوە كە خۆیان پێكهێنەری حكومەتن پشتیوانی ناڕەزایەتی خوێندكاران دەكەن، رەنگە ئەمە پەیوەندی بە نزیكبونەوەی وادەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانەوە هەبێت، لایەنەكان خۆیان لە دەنگی شەقام نزیك دەكەنەوە، بەڵام هیچ یەكێكیان ئامادە نین لەناو حكومەتەوە بڕیار لەسەر گەڕاندنەوەی دەرماڵەی خوێندكاران بدەن.  لەبارەی دەرماڵەی خوێندكارانەوە دەرماڵەی خوێندن ئەو بڕە پارەیەیە كە بۆ خوێندكارانی زانكۆ‌و پەیمانگا حكومییەكان تەرخانكراوە، ئەم بڕە پارەیە بەهۆی قەیرانی داراییەوە رۆژی (11/2/2014) بەبڕیارێكی كابینەی نێچیرڤان بارزانی راگیرا.  تاوەكو بەر لە بڕیاری بڕینی پارەكە، ئەو دەرماڵەیەی كە خوێندكارانی زانكۆو پەیمانگاكان وەریاندەگرت، بەمشێوەیە بوو:  •    بڕی (40 هەزار) دیناری مانگانە بۆ ئەو خوێندكارانەی كە لەناو شارەكانی خۆیان لە زانكۆو پەیمانگاكان وەرگیراون •    بڕی (60 هەزار) دینار بۆ ئەو خوێندكارانەی كە لە دەرەوەی شارەكانی خۆیان لە زانكۆو پەیمانگاكان وەرگیراون‌و لە بەشە ناوخۆییەكان دەمێننەوە •    بڕی (100 هەزار) دینار بۆ ئەو خوێندكارانەی كە لە دەرەوەی شارەكانی خۆیان لە زانكۆو پەیمانگاكان وەرگیراون، بەڵام لە بەشە ناوخۆییەكانیش نامێننەوە بەگوێرەی داتاكان كە وەزارەتی خوێندنی باڵا خستویەتی روو، ئێستا لە هەرێمی كوردستان (134 هەزارو 649) خوێندكاری زانكۆو پەیمانگاكان هەن، ئەگەر حكومەتی هەرێم بڕیار لەسەر گێڕانەوەی دەرماڵەی خوێندكاران بدات بە هەمان ئەو بڕەی تاوەكو ساڵی 2014 هەبووە، خەرجی یەك مانگی دەرماڵەی خوێندكاران دەگاتە بڕی (8 ملیار) دینار. خۆ ئەگەر وەكو ئەوەی داوا دەكرێت بەهۆی گۆڕانكاری دۆخی ئابوریی‌و بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار بەرامبەر بە دیناری عێراق‌و گرانبوونی كاڵا لە بازاڕەكاندا، بڕی تەرخانكراوی دەرماڵەی خوێندكاران زیاتر بكرێت، خەرجییەكە لەسەر حكومەت زیاتریش دەبێت.  حكومەت دەرماڵەی خوێندكاران دەگەڕێنێتەوە ؟ بەپێی دواین داتاكان، ئێستا داهاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە بەمشێوەیە:  •    داهاتی نەوت: مانگانە بە تێكڕا لەكۆی (900 ملیۆن) دۆلاری داهاتی فرۆشی نەوت بڕی (350 ملیۆن) دۆلاری دەگەڕێتەوە بۆ ناو خەزێنەی وەزارەتی دارایی، ئەم بڕە پارەیە بە دیناری عێراقی مانگانە (520 ملیار) دینار دەكات. •    داهاتی ناوخۆ: مانگانە بڕی (250 ملیار) دینارە. •    پارمەتی هاوپەیمانان بۆ هەرێمی كوردستان: مانگانە بڕی (20 ملیار) دینارە •    پارەی بەغداد بۆ موچەی فەرمانبەران: مانگانە (200 ملیار دینار)ە  واتە بە تێكڕا ئێستا داهاتی مانگانەی حكومەتی هەرێم (990 ملیار) دینارە، كە بڕی (894 ملیار) دیناری بەتەنیا بۆ موچە دەڕوات‌و نزیكەی (60 ملیار) دیار دەمێنێتەوە. داهات‌و خەرجییەكانی حكومەتی هەرێم دەریدەخات حكومەت پارەی پێویستی بۆ خەرجكردنەوەی دەرماڵەی خوێندكاران لەبەردەستدایە، بەڵام ئەم خەرجییە وەكو بەرپرسانی حكومەت دەڵێن كاریگەری لەسەر خەرجی بەكاربردنی وەزارەت‌و پرۆژەكان دەبێت، بۆیە پێشبینی ناكرێت حكومەت بڕیار لەسەر خەرجكردنی دەرماڵەی خوێندكاران بدات.   كێ بابەتەكەی خستە ناو رایگشتییەوە ؟ یەكەم كەس پرسی گەڕاندنەوەی دەرماڵەی خوێندكارانی زانكۆو پەیمانگاكانی خستە بەردەم پەرلەمانی كوردستان‌و رایگشتی، (ئاشنا عەبدوڵا) پەرلەمانتاری فراكسیۆنی گۆڕان بوو، ئەم ژنە رۆژی (14)ی ئەم مانگە، ئیمزای (48) پەرلەمانتاری كۆكردەوە‌و ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كرد، لەم نوسراوەدا پەرلەمانتاران داوایان كرد پرسی گەڕاندنەوەی دەرماڵەی خوێندكاران بخرێتە بەرنامەی كاری نزیكترین دانیشتنی پەرلەمان‌و وەزیرە تایبەتمەندەكانی ئەم بوارە بانگهێشتی پەرلەمان بكرێن.  یەك هەفتە دوای ئەم نوسراوەی پەرلەمانتاران، ناڕەزایەتی خوێندكاران تەقییەوە‌و خۆپیشاندان دەستی پێكرد.  یەكێتی‌و گۆڕان یەكتر تۆمەتبار دەكەن ئێستا كە ئیتر ناڕەزایەتییەكان بەرەو گەورەبوون دەچن، وەزیرەكانی حكومەت یەكتر تۆمەتبار دەكەن.  وەزارەتی خوێندنی باڵا بەدەست یەكێتییەوەیە‌و وەزیرەكەی (ئارام محەمەد)ە، ئەم وەزیرەی یەكێتی لەماوەیەكی كورتدا ئەمە دووەمینجارە روبەڕووی ناڕەزایەتی بەفراوانی خوێندكارانی دەبێتەوە، سەرەتا ناڕەزایەتی دەرچوانی 12ی ئامادەیی كە ناویان لە زانكۆو پەیمانگاكان نەگەڕایەوە، ئێستا ناڕەزایەتی بۆ دەرماڵەی بڕدراوی خوێندكاران.  میدیای یەكێتی كە پشتیوانی لە وەزیرەكەی خۆی دەكات، بەرپرسیارێتی نەگەڕاندنەوەی دەرماڵەی بڕدراوی خوێندكارانی زانكۆو پەیمانگاكان دەخاتە ئەستۆی وەزارەتی دارایی، كە وەزیرەكەی (ئاوات شێخ جەناب)‌و سەربە بزوتنەوەی گۆڕانە.  میدیای یەكێتی دەڵێ وەزیری خوێندنی باڵا لەسەرەتا كابینەی نۆیەمەوە داوای لە ئەنجومەنی وەزیران‌و وەزارەتی دارایی كردووە دەرماڵەی خوێندكاران خەرج بكەنەوە. بەڵام وەزارەتی دارایی كە بەدەست بزوتنەوەی گۆڕانەوەیە، لە راگەیەندراوێكدا دەڵێ" پێش 2014 دوای پەسەندكردنی بودجە لە پەرلەمان پارە بۆ دەرماڵەی خوێندكاران تەرخانكراوەو پارەكە هەر لە وەزارەتی خوێندنی باڵا خەرجكراوە‌و بەهیچ شێوەیەك نەهاتووە بۆ وەزارەتی دارایی، پەیوەندی بە ئێمەوە نییە"، لەمە زیاتر وەزارەتی دارایی وەڵامی میدیای یەكێتی دەداتەوە‌و دەڵێ" لە ساڵی 2021دا هیچ نوسراوێكی فەرمی وەزارەتی خوێندنی باڵا لەبارەی دەرماڵەی خوێندكارانەوە بۆ ئێمە نەهاتووە". یەكێتی‌و گۆڕان كە لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانیی عێراقدا لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتییەكدا بەشداری هەڵبژاردنیان كرد،  لەسەر كێشەی دەرماڵەی خوێندكاران كەوتونەتە بەرامبەر یەكترو پارتیش كە سەرۆكایەتی كابینەی حكومەت دەكات‌و زۆرینەی پەرلەمانی كوردستانی بەدەستەوەیە، بێدەنگە. قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم كە زیاتر خۆی بە كەسێكی نزیك لەم توێژەی كۆمەڵگە واتە خوێندكارانی زانكۆ نیشان دەدات‌و لەدواین هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق زۆربەی گوتارو بەڵێنەكانی ئاڕاستەی ئەم توێژە دەكرد، دوای سێ رۆژ ناڕەزارەتی‌و روودانی توندوتیژی تائێستا هیچ قسەیەكی لەبارەی خۆپیشاندانی خوێندكارانەوە نەكردووە، قوباد تاڵەبانی لەدوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەرەوە كەم دەردەكەوێت‌و بەشداری كۆبونەوەكانی حكومەت ناكات، پەیوەندییەكانی لەگەڵ مەسرور بارزانی ساردو سڕی تێكەوتووە، حكومەت خەرجی پرۆژەكانی سلێمانی خستوەتە سەر داهاتەكانی سلێمانی خۆی‌و جگە لە پارەی موچەی فەرمانبەران پارەی تر بۆ سلێمانی نانێرێت، لەدوای رووداوەكانی 8ی تەموزی سلێمانییەوە كە ماڵباتی تاڵەبانی بەتەواوەتی كۆنترۆڵی یەكێتییان كردووە، لەبری زیادبوون، داهاتەكانی حكومەت كەمیكردووە.  ناڕەزایەتی دژی بڕینی دەرماڵەی خوێندكاران لە ساڵی 2019وە دەستی پێكردوەتەوە‌و نوێ نییە، رۆژی (1/4/2019) ژمارەیەك لە خوێندكاران بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی دژی بڕینی دەرماڵەكانیان چونە بەردەم وەزارەتی خوێندنی باڵا لە هەولێر، رۆژی (16/7/2019) حەسیبە گەردی ئەندامی لیژنەی پەروەردەو خوێندنی باڵا لە پەرلەمانی كوردستان وتی" یەكێك لە كارەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی گەڕاندنەوەی دەرماڵەی خوێندكارانە". رۆژی (6/5/2020) هەردوو وەزیری خوێندنی باڵاو پەروەردە چونە بەردەم پەرلەمان، یەكێك لەو بابەتانەی كە باسكرا، پرسی گەڕاندنەوەی دەرماڵەی خوێندكاران بوو.   

شیكاری: درەو داهاتی نەوتی عێراق بە بەراوردی نێوان ئۆکتۆبەری 2020 و ئۆکتۆبەری 2021 بە ڕێژەی (55%) بە دۆلار و (63%) بەدینار زیادی کردووە، لە ئۆکتۆبەری (2020) تێکڕای نرخی نەوتی عێراق بە (38.77) دۆلار فرۆشراوە، حکومەتی عێراق بە بەهای (3 ملیار و 456 ملیۆن و 680 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە، بەڵام لە ئۆکتۆبەری (2021) تێکڕای نرخی نەوتی عێراق بە (79.38) دۆلار فرۆشراوە، بە بەهای (7 ملیار و 680 ملیۆن) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. فرۆشی نەوتی عێراق لە ئۆکتۆبەرەوە بۆ ئۆکتۆبەر بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئۆکتۆبەری (2020) ەوە بۆ مانگی ئۆکتۆبەری (2021) بڕی (ملیارێک و 161 ملیۆن و 44 هەزار و 795) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی دەرەوە کردووە، بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی ناوبراو بە تێکڕای ڕۆژانەی (2 ملیۆن و 932 هەزار و 862) بەرمیل لەماوەی (13) مانگدا هەناردە کراوە. کۆی گشتی ئەو داهاتەی لە فرۆشی نەوتەوە حکومەتی عێراق لەو ماوەیە دەستی کەوتووە، بریتی بووە لە؛ (71 ملیار و 757 ملیۆن و 227 هەزار) دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر بە (101 ترلیۆن 52  ملیار 136 ملیۆن و 100 هەزار) دیناری عێراقی. جێی ئاماژەیە گەورەترین قەبارەی هەناردەی نەوتی عێراق لە مانگی ئۆکتۆبەری (2021) تۆمارکراوە کە بڕەکەی بریتیە لە؛ (96 ملیۆن و 708 هەزار و 660) بەرمیل، بەهەمان شێوە داهاتەکەشی گەورەترین داهاتی ساڵ بووە کە برتییە بووە لە؛ (7 ملیار و 680 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (11 ترلیۆن 136 ملیار) دیناری عێراقی.  کەمترین قەبارەی هەناردەش لە مانگی نۆڤەمبەری (2020) تۆمارکراوە کە بڕەکەی بریتییە لە؛ (81 ملیۆن و 262 هەزار و 376) بەرمیل، بەهەمان شێوە داهاتەکەشی کەمترین داهاتی ساڵ بووە کە برتییە بووە لە؛ (3 ملیار و 403 ملیۆن و 722 هەزار) دۆلار بەرامبەر بە (4 ترلیۆن و 16 ملیار و391 ملیۆن و 960 هەزار) دیناری عێراقی. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەکەی خوارەوە.   بۆ ئامادەکردن و کۆکردنەوەی داتاکان سود لە ڕاگەیەندراوەکانی پێگەی فەرمی وەزارەتی نەوتی عێراق وەرگیراوە  بەراوردی نێوان هەردوو ئۆکتۆبەر ئۆکتۆبەری 2020 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوت، عێراق لە مانگی ئۆکتۆبەری (2020) بڕی (89 ملیۆن و 153 هەزار و 932) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی دەرەوە کردووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لە مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی (2020) بەتێکڕا (38.77) دۆلاری کردووە، واتە بەبەهای (3 ملیار و 456 ملیۆن و 680 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. لەمانگی ئۆکتۆبەری ساڵی (2020) نرخی (1) دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق (1180) دیناری عێراقی بووە. بەو پێیەش لە مانگی ئۆکتۆبەری (2020)دا عێراق بەبەهای (4 ترلیۆن و 78 ملیار و 882 ملیۆن و 400 هەزار) دینار نەوتی فرۆشتووە. ئۆکتۆبەری 2021 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوت، عێراق لە مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی (2021) بڕی (96 ملیۆن و 708 هەزار و 660) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی دەرەوە کردووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی عێراقی لە مانگی ئۆکتۆبەر ساڵی (2021) بەتێکڕا (79.38) دۆلاری کردووە، بەپێ زانیارییەکان بەبەهای (7 ملیار و 680 ملیۆن) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. لەمانگی ئۆکتۆبەری ساڵی (2021) نرخی (1) دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق (1450) دیناری عێراقی بووە. بەو پێیەش لە مانگی ئۆکتۆبەری (2021) دا حکومەتی عێراق بەبەهای (11 ترلیۆن و 136 ملیار) دینار نەوتی فرۆشتووە. بەراوردکاری لە نێوان ئۆکتۆبەری 2020 و ئۆکتۆبەری 2021 یەکەم: بڕی نەوتی هەناردەکراو -    حکومەتی عێراق لە ئۆکتۆبەری (2020) بڕی (89 ملیۆن و 153 هەزار و 932) بەرمیل نەوتی هەناردەکردووە، بەڵام لە ئۆکتۆبەری (2021) بڕی (96 ملیۆن و 708 هەزار و 660) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، واتە هەناردە کردن بەڕێژەی (%8) و (7 ملیۆن و 554 هەزار و 728) بەرمیل نەوت زیادی کردووە. دووەم: داهاتی نەوت -    لە ئۆکتۆبەری (2020) تێکڕای نرخی نەوتی عێراقی (38.77) دۆلار بووە، حکومەت بەبەهای (3 ملیار و 456 ملیۆن و 680 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. -    لە ئۆکتۆبەری (2021) تێکڕای نرخی نەوتی عێراقی (79.38) دۆلار بووە، حکومەت بەبەهای (7 ملیار و 680 ملیۆن) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. -    بەم پێیە داهاتی فرۆشی نەوت بەڕێژەی (55%) و (4 ملیار و 223 ملیۆن و 320 هەزار) دۆلار لە ئۆکتۆبەری (2021) زیادی کردووە. بەڵام بەدینار داهاتەکە گەورەتر دەبێت، چونکە لە ئۆکتۆبەری ساڵی (2020) بەهای یەک دۆلار بەرامبەر بە (1180) دیناری عێراقی بووە، بەڵام لە ئۆکتۆبەری ساڵی (2021) بەهای یەک دۆلار بەرامبەر بە (1450) دیناری عێراقی بووە، کەواتە. -    لە ئۆکتۆبەری ساڵی (2020) حکومەتی عێراق بەبەهای (3 ملیار و 456 ملیۆن و 680 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە، بە لێکدانی (1180) دینار دەکاتە (4 ترلیۆن و 78 ملیار و 882 ملیۆن و 400 هەزار) دینار داهاتی نەوت بووە. -    لە ئۆکتۆبەری (2021) حکومەتی عێراق بەبەهای (7 ملیار و 680 ملیۆن) دۆلار نەوتی فرۆشتووە، بە لێکدانی (1450) دینار دەکاتە (11 ترلیۆن و 136 ملیار) دینار داهاتی نەوت بووە.  -    بەم پێیە داهاتی فرۆشی نەوتی عێراقی بەڕێژەی (63%) و (7 ترلیۆن و 57 ملیار و 117 ملیۆن 600 هەزار) دینار لە ئۆکتۆبەری (2021)دا زیادی کردووە. بۆ بەرچاوڕونی بەراوردی فرۆش و داهاتی نەوتی عێراق لە نێوان (ئۆکتۆبەری 2020 و ئۆکتۆبەری 2021) بڕوانە چارتەکەی خوارەوە.

  درەو: داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە نێوان ئۆكتۆبەری 2020 و 2021 بەڕێژەی (59%) زیادیكردووە، لە ئۆکتۆبەری (2020) تێکڕای نرخی نەوت (40) دۆلار بووە، حکومەت بەبەهای (503 ملیۆن و 508 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە، بەڵام لە ئۆکتۆبەری (2021) تێکڕای نرخی نەوت (83) دۆلار بووە، حکومەت بەبەهای (987 ملیۆن و 921 هەزار و 818) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. ئۆکتۆبەری 2020 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئۆکتۆبەری (2020) بڕی (13 ملیۆن و 320 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (یۆنان، ئیتالیا، کرواتیا، سەنگاپور،  مصر) کردووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی (2020) بەتێکڕا (40.19) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (503 ملیۆن و 508 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. لەمانگی ئۆکتۆبەری ساڵی (2020) نرخی (1) دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق (1180) دیناری عێراقی بووە. بەو پێیەش لە مانگی ئۆکتۆبەری (2020)دا حکومەتی هەرێمی کوردستان بەبەهای (625 ملیار و 999 ملیۆن و 440 هەزار) دینار نەوتی فرۆشتووە. ئۆکتۆبەری 2021 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئۆکتۆبەری (2021) بڕی (11 ملیۆن و 825 هەزار734) بەرمیل نەوتی هەناردەی وڵاتانی (ئیتالیا، یۆنان، کرواتیا، ئیسرائیل و ئیسپانیا) کردووە. کە نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە مانگی ئۆکتۆبەر ساڵی (2021) بەتێکڕا (83.54) دۆلار بووە، واتە بەبەهای (987 ملیۆن و 921 هەزار و 818) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. لەمانگی ئۆکتۆبەری ساڵی (2021) نرخی (1) دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق (1450) دیناری عێراقی بووە. بەو پێیەش لە مانگی ئۆکتۆبەری (2021) دا حکومەتی هەرێمی کوردستان بەبەهای (ترلیۆنێک و 432 ملیار 486 ملیۆن و 636 هەزار و 622) دینار نەوتی فرۆشتووە. بەراروردکاری لە نێوان ئۆکتۆبەری 2020 و ئۆکتۆبەری 2021 یەکەم: بڕی نەوتی هەناردەکراو -    حکومەتی هەرێم لە ئۆکتۆبەری (2020) بڕی (13 ملیۆن و 320 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردووە، بەڵام لە ئۆکتۆبەری (2021) بڕی (11 ملیۆن و 825 هەزار734) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، واتە هەناردە کردن بەڕێژەی (13%) و (ملیۆنێک و 494 هەزار و 266) بەرمیل نەوت کەمی کردووە. دووەم: داهاتی نەوت -    لە ئۆکتۆبەری (2020) تێکڕای نرخی نەوت (40.19) دۆلار بووە، حکومەت بەبەهای (503 ملیۆن و 508 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. -    لە ئۆکتۆبەری (2021) تێکڕای نرخی نەوت (83.54) دۆلار بووە، حکومەت بەبەهای (987 ملیۆن و 921 هەزار و 818) دۆلار نەوتی فرۆشتووە. -    بەم پێیە داهاتی فرۆشی نەوت بەڕێژەی (49%) و (484 ملیۆن و 413 هەزار 818) دۆلار لە ئۆکتۆبەری (2021) زیادی کردووە. بەڵام بەدینار داهاتەکە گەورەتر دەبێت، چونکە لە ئۆکتۆبەری ساڵی (2020) بەهای یەک دۆلار بەرامبەر بە (1180) دیناری عێراقی بووە، بەڵام لە ئۆکتۆبەری ساڵی (2021) بەهای یەک دۆلار بەرامبەر بە (1450) دیناری عێراقی بووە، کەواتە. -    لە ئۆکتۆبەری ساڵی (2020) حکومەت بەبەهای (503 ملیۆن و 508 هەزار) دۆلار نەوتی فرۆشتووە، بە لێکدانی (1180) دینار دەکاتە (594 ملیار و 139 ملیۆن و 440 هەزار) دینار داهاتی نەوت بووە  -    لە ئۆکتۆبەری (2021) حکومەت بەبەهای (987 ملیۆن و 921 هەزار و 818) دۆلار نەوتی فرۆشتووە، بە لێکدانی (1450) دینار دەکاتە (ترلیۆنێک و 432 ملیار 486 ملیۆن و 636 هەزار و 622) دینار داهاتی نەوت بووە.  -    بەم پێیە داهاتی فرۆشی نەوت بەڕێژەی (59%) و (838 ملیار و 347 ملیۆن و 196 هەزار و 622) دینار لە ئۆکتۆبەری (2021)دا زیادی کردووە.    

درەو: نوسێنی: Bobby Ghosh سەرچاوە: بلۆمبێرگ بوونی ھەزاران کوردی عێراقی لەنێو ئەو پەنابەرانەی لە سنوری بیلاڕوسیاو پۆڵەندا گیریان خواردووە، زۆرێک لە ئەمریکی و ئەوروپییەکانی توشی سەرسوڕمان کرد، کە پێیان وابوو ئەو ھەرێمە کوردییە تەنیا بەشێکی عێراقی وێرانەیە کە بە پاڵپشتییەکی گەورەی خۆرئاوا لە کارەساتێکی فراوانتر رزگاری بووەو لەکاتی جەنگی ٢٠٠٣وە مامەڵە لەگەڵ ھاوپەیمانان دەکات بە سەرۆکایەتی ئەمریکا. ھەوڵی زۆرێک لە کوردەکانی عێراق بۆ ھەڵاتن لە ناوچەکە، ئاستی بێئومێدییان لە ئاسۆی ئابوری و سیاسەت لە سەردەمی دوای سەددام حسێندا نیشان دەدات. دۆخەکە بە ئاڕاستەیەکی تردا رۆیشت کاتێک دوای جەنگی ئەمریکا، ناوەڕاست و باشوری عێراق لەناو خوێنی شەڕی تائیفیدا نقوم بوو، بەڵام پارێزگاکانی باکوری لەژێر حوکمی خۆبەڕێوەبەرێتی ھەرێمی کوردستاندا گەشەی ئابوری بەخۆوە بینی. ئەم ناوچە دەوڵەمەندە بە سامانی نەوت کە ژینگەیەکی سیاسی وەھای ھەبوو دەکرا پێشبینی لێبکرێت و تاڕادەیەکی زۆر توندوتیژی تێدا نەبوو، سەرمایەدارانی لە سەرتاسەری جیھانەوە بەلای خۆیدا راکێشا، ھۆتێل و سەنتەری بازرگانی و تاوەری نیشتەجێبوونی بەخێراییەکی زۆر تێدا دروستکرا، بەجۆرێک شارە کوردییەکان بە شاری (دوبەی) بەراورد دەکرا، ھاوکات پێشکەوتنی دیموکراتی زیاتری تێدا بەدی کرا. جیاوازی ئەم ناوچەیە لەگەڵ ناوچەکانی تری عێراق ساڵی ٢٠١٤ دەرکەوت، کاتێک یەکە سەربازییەکانی عێراق لەناو جەرگەی وڵاتدا لەبەردەم ھێرشی داعشدا داڕمان، ھێزە کوردییەکان بە پاڵپشتی ھێزی ئاسمانی ئەمریکا، ھێرشی داعشیان لەبەردەم دەرگاکانی ھەولێری پایتەختی ھەرێمی کوردستاندا راگرت. ھەڵاتن لە پەناگە ؟ جیاواز لەو کارەساتەی کە بەسەر دراوسێکانیاندا ھات و بەھۆیەوە ملیۆنان کەس لە ناوچەکانی تری عێراق و لە سنورەکانی سوریا بەھۆی جەنگەوە ھەروەھا ئێران کە سزا ئابورییەکان شەکەتی کردووە، ئاوارەبوون، کوردەکانی عێراق بە سەقامیگیری و ئارامی مانەوە، لەمەش زیاتر کوردستانی عێراق بوو بە پەناگە بۆ ئەو کەسانەی بەھۆی توندوتیژییەوە لە وڵاتانی دراوسێوە ھەڵاتبوون. بە روکەش ئەمە گۆڕانکاری بەسەردا نەھات و کوردستانی عێراق بە بەراورد بە دراوسێکانی، لە ئاسایشێکی رێژەیدا مایەوە. پێشبینییە ئابورییەکان بۆ ھەولێر وەکو بەغداد تاریک نەبوون، چ جای ئەوەی بگات دیمەشق و تاران، بەڵام کاتێک پەنابەران لەرێگەیاندا بۆ ئەوروپا باس لە چیرۆکی خۆیان دەکەن لەبارەی ئەو تاوانانەی کە بەھۆیەوە ھەڵاتوون، زۆربەی کات کوردەکان ئەو ھاوسۆزییە زۆرەیان بۆ دەرنابڕدرێت کە بۆ ئەفغانی و سورییەکان نیشان دەدرێت. سەرباری ئەوەی ئەوان بەھۆی گرتنە دەستی دەسەڵات وەکو بزوتنەوەی تالیبان یان ستەمکارێک کە کۆمەڵکوژی کردبێت وەکو بەشار ئەسەد ھەڵنەھاتوون، بەڵام کوردەکانی عێراق بەھۆی شکستی سەرکردەکانیان لە جێبەجێکردنی ئەو بەڵێنانەی کە لە ساڵی ٢٠٠٣وە داویانە، بێئومێدبوون، ئابوری نەبوژاوەتەوە کە بەرادەیەکی زۆر پشت بە ھەناردەی نەوت دەبەستێت و لە ٢٠١٤ وە بەھۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە دەستی پێکرد، ھێشتا نازانرێت بوژانەوەی ئەمدواییە بۆ ماوەیەکی پێویست بەردەوام دەبێت، ھەروەک بێکاریش زۆرێک لە کوردەکانی ناچار کردووە شارەکان بەجێبھێڵن و روو لە کشتوکاڵ بکەن. دەستکەوتە دیموکراتییەکانیش لەرزۆک بوون، قۆرخکاری خێڵ ھەژمونی بەسەر ژیانی سیاسیدا کردووە، ئەمەش بەھۆی نەبوونی چاکسازی سیاسییەوە، حکومەت لە ھەولێر ستەمکارتر بووە، ھەستاوە بە زیندانکردنی نەیارانی سیاسی و کەپتکردنی میدیا. ناڕەزایەتییەکان دژی حکومەت لە کۆتایی ساڵی رابردوودا نەیتوانی ئەو گەندەڵییە کەمبکاتەوە کە بڵاوبوەتەوە. ئەلیکسەندەر لۆکاشینکۆ سەرۆکی بیلاروسیا ھەستی بەوە کرد بارودۆخی کوردستانی عێراق وایکردووە گەلەکەی بکرێت بە نێچیرێکی ئاسانی پلانەکەی بۆ راکێشانی کۆچبەرن بۆ وڵاتەکەی و بەرەڵاکردنیان بە ئاڕاستەی خۆرئاوای ئەوروپادا. رێوشوێنەکانی پێدانی ڤیزای ئاسان کردو ژمارەیەکی زیاتر گەشتی ئاسمانی بۆ مینسک رێکخست، ھێزە ئەمنییەکانی بیلاروسیا کۆچبەرەکانیان بەرەو سنور برد، حکومەتەکانی ھەولێرو بەغداد ھەوڵی رێگریکردنیان لەو کۆچە بەکۆمەڵە نەکرد. حکومەتی عێراق لە کاتێکی درەنگوەختدا پێشنیازی گەڕنەوەی بۆ وڵات خستە بەردەم کۆچبەران، بەڵام راپۆرتەکان لە سنوری بیلاروسیا و پۆڵەنداوە باس لەوە دەکەن زۆرێک لە کۆچبەرانی کورد روبەڕووبونەوە لەگەڵ سەرمای زستان بە باشتر دەزانن لەوەی بگەڕێنەوە بۆ وڵاتەکەیان، سەرباری ئەوەی ریشەی بێئومێدییەکەیان بۆ تێکشانی ئومێدیان دەگەڕێتەوە نەک مەترسی مردن ھاوشێوەی کۆچبەرانی تر. دەقی راپۆرتەكەی سایتی بلۆمبێرگ بە زمانی ئینگلیزی  

راپۆرت: درەو سبەینێ جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كۆدەبێتەوە بۆ دەنگدان لەسەر پرۆژەیەك تایبەت بە دروستكردنی دەستەیەكی "كاتیی" بۆ بەڕێوەبردنی بزوتنەوەكە تا بەڕێوەچوونی كۆنفرانس، پرسی كشانەوە لە حكومەت رەنگە دوابخرێت بۆ دوا ساتەكانی تەمەنی كابینەی نۆیەم.  لەبارەی دەستەكەوە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق كە رۆژی 10ی ئۆكتۆبەری رابردوو بەڕێوەچوو، نسكۆ بوو بۆ بزوتنەوەی گۆڕان، ئەم بزوتنەوەیە كە خاوەنی (5) كورسی بوو لە پەرلەمانی عێراق، لەم هەڵبژاردنەدا ژمارەی كورسییەكانی بۆ (سفر) دابەزی، ئەمە ناڕەزایەتی لەناو بزوتنەوەكە دروستكرد، داوای دەستلەكاركێشانەوەی خانەی راپەڕاندن وەكو بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردن لەناو بزوتنەوەكە‌و كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت كرا، بەتایبەتیش لەكاتێكدا گۆڕان لەم هەڵبژاردنەدا لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتییەك بەناوی "هاوپەیمانی كوردستان" لەگەڵ یەكێتیدا بەشداری كرد‌و هاوپەیمانێتییەكە هیچ سودێكی بۆ بزوتنەوەی گۆڕان تێدا نەبوو.  رۆژی 13ی ئۆكتۆبەر واتە سێ رۆژ دوای هەڵبژاردن، جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان كە بەپێی دەستوری ناوخۆیی حزبەكە بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە، كۆبووەوە، لەم كۆبونەوەیەدا دەستلەكاركێشانەوەی ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی پەسەندكرد‌و بڕیاریدا دەستەیەكی "كاتیی" دروست بكات بۆ بەڕێوەبردنی بزوتنەوەكە تا ئەوكاتەی كۆنفرانسی نیشتمانی گۆڕان بەڕێوەدەچێت.  دوای زیاتر لە مانگێك تاوتوێ كردن‌و وەرگرتنی بۆچونی ئۆرگانەكانی گۆڕان، دواجار پرۆژەیەك لەبارەی چۆنیەتی دروستكردنی دەستە كاتییەكە ئامادە كراوە‌و سبەینێ جڤاتی نیشتمانی دەنگی لەسەر دەدات.  لە پرۆژەكەدا ناوی ئەو كەسانە دیاری نەكراوە كە دەبن بە ئەندامی دەستەكاتییەكە بۆ بەڕێوەبردنی گۆڕان، بڕیارە دوای پەسەندكردنی پرۆژەكە، بزوتنەوەی گۆڕان دەست بە گفتوگۆ لەگەڵ هەندێك كارەكتەری ناو بزوتنەوەكە‌و دەرەوەی بزوتنەوەكە (ناڕازییەكان) بكاتەوە بەمەبەستی بانگهێشتكردنیان وەكو ئەندام لە دەستە كاتییەكە، دوای دیاریكردنی (9) ئەندامەكەی دەستەكە، ناوەكان ببرێتە بەردەم جڤاتی نیشتمانی بۆ دەنگدان لەسەری‌و پەسەندكردنی.  ماوەی زیاتر لە مانگێكە ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی بە (عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕانەوە) دەستیان لە كاركێشاوەتەوە، بەڵام جگە لە یەكێكیان، ئەوانی تر رۆژانە لە گردی زەرگەتە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان دەوامی خۆیان دەكەن‌و بەشێوەی كاربەڕێكەر كاروبارەكانی بزوتنەوەی گۆڕان بەڕێوەدەبەن.  گۆڕان لە حكومەت دەكشێتەوە ؟ جگە لە دەستلەكاركێشانەوەی خانەی راپەڕاندن، دوای ئەو شكستەی لە هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەر توشی بزوتنەوەی گۆڕان هات، لەناو بزوتنەوەكەوە دەنگ بەرزبووەوە‌و داوای كشانەوەی گۆڕان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتە خۆجێییەكان كرا، بەڵام ئەم بابەتە بە دەستلەكاركێشانەوەی خانەی راپەڕاندن پەردەی بەسەردا دراو تائێستا بڕیاری لێ نەدراوە.  بەگوێرەی ئەو بڕیارەی كە رۆژی 13ی ئۆكتۆبەر جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان دەریكردووە، لەپاڵ ئامادەكاری بۆ سازدانی كۆنفرانسی نیشتمانی گۆڕان، یەكێك لە ئەركە سەرەكییەكانی تری دەستە كاتییەكەی كە سبەینێ پرۆژەی دروستكردنەكەی پەسەند دەكرد بریتی دەبێت لە بڕیاردان لەسەر كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت.  بەڵام بەهۆی ناڕەزایەتی تیمی حكومەتی گۆڕان لە بڕیاری كشانەوە، پێدەچێت پرسی كشانەوەی گۆڕان لە حكومەت لەلایەن ئەم دەستەیەوە دوابخرێت بۆ دواین رۆژەكانی تەمەنی كابینەی نۆیەم، ئەگەر دۆخەكە بەمشێوەیە بێت، گۆڕان ناتوانێت پرسی كشانەوەی لە حكومەت وەكو دەستكەوت لەبەردەم دەنگدەراندا بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەكاربهێنێت. لە كابینەی هەشتەمدا بەهۆی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و پرسی درێژكردنەوەی تەمەنی سەرۆكی ئەوكاتی هەرێم (مەسعود بارزانی)، پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و گۆڕان تێكچوو، پارتی پەرلەمانی كوردستانی پەكخست‌و وەزیرەكانی گۆڕانی لە حكومەت دەركرد، ئەوكات پارتی گۆڕانی بەوە تۆمەتبار دەكرد كە رێككەوتنی سیاسی شكاندووە، دووبارە بونەوەی هەمان سیناریۆ رەنگە بەتەواوەتی كۆتایی بە پەیوەندی نێوان پارتی‌و گۆڕان بهێنێت. گۆڕان بە ناونیشانی "چاكسازی" بەشداری لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا كردووە كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، بەڵام چاكسازییەكان هێشتا لە ئاستی خواستی خەڵكدا نین، سەرباری ئەمە كابینەكە لە ساڵی دووەمی تەمەنیدا توشی قەیرانی دارایی هات‌و موچەی موچەخۆرانی بڕی، ئەمەش حكومەتە سێقۆڵییەكەی (پارتی+ یەكێتی+  گۆڕان)ی توشی ناڕەزایەتی شەقام كردەوە‌و لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا گۆڕان لە پارتی‌و یەكێتی زیاتر باجی كابینەكەی دا.  چیرۆكی بزوتنەوەی گۆڕان دوای چەند ساڵێك ناكۆكی لەگەڵ جەلال تاڵەبانی، نەوشیروان مستەفا ساڵی 2009 لەگەڵ ژمارەیەك لە سەركردەكانی تری یەكێتی، جیابونەوەی خۆی راگەیاند‌و بزوتنەوەی گۆڕانی دروستكرد.  25ی تەموزی 2009 بزوتنەوەی گۆڕان بەشداری یەكەمین هەڵبژاردنی كرد كە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بوو، لەم هەڵبژاردنەدا (25) كورسی بردەوە‌و بەسەر یەكێتیدا سەركەوت‌و لەدوای پارتی دیموكراتی كوردستانەوە بوو بە دووەمین هێز لەسەر ئاستی هەرێم.  بزوتنەوەی گۆڕان تەمەنی دەبێت بە (12) ساڵ، لەم ماوەیەدا تەنیا  یەك كۆنفرانسی كردووە، ئەم كۆنفرانسە كۆتا رۆژەكانی ساڵی 2013 لە هەولێر بەڕێوەچوو، لەم كۆنفرانسەدا یەكەمین دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەكە پەسەندكرا‌و لەم دەستورەدا بڕیار لەسەر دروستكردنی خانەی راپەڕاندان درا. خانەی یەكەم  تاوەكو نەوشیروان مستەفا دامەزرێنەری بزوتنەوەی گۆڕان لە ژیاندا بوو، خانەی راپەڕاندن دروست نەكرا، ئایاری 2017 نەوشیروان مستەفا كۆچی دوایی كرد، دوای مردنی، ئەو موڵك‌و ماڵانەی كە بەناویەوە بوو، كوڕەكانی گواستیانەوە سەر ناوی خۆیان، پاش ئەم رووداوە كە كاردانەوەی هەندێك لەسەركردەكانی بزوتنەوەكەی لێكەوتەوە‌و وەكو "تەوریسی سیاسی"‌و "دەستگرتن بەسەر موڵك‌و ماڵی بزوتنەوەكە" ناویان برد، رۆژی 25ی تەموزی 2017 جڤاتی نیشتمانی بۆ یەكەمجار ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی هەڵبژارد‌و شوێنەكەی نەوشیروان مستەفاشی بە (عومەر سەید عەلی) پڕكردەوە. بەپێی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەی گۆڕان، خانەی راپەڕاندن "بەرپرسی جێبەجێكردنی بڕیارو راسپاردەكانی جڤاتی نیشتمانی لەنێوان دوو كۆبونەوەدا"، واتە ئەم خانەیە دەسەڵاتی جێبەجێكردنی هەیە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا.  یەكەمین خانەی راپەڕاندن لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا ئەندامەكانی لە (7) كەس پێكدەهات كە بریتی بوون لە:  • عومەر سەید عەلی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و رێكخەری گشتی بزوتنەوەكە • عوسمان حاجی مەحمود: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری باژێڕەكان (دوای 10 مانگ كاركردن، بەهۆی ناڕازیبوون لە چۆنیەتی سیاسەت‌و ئیدارەكانی بزوتنەوەكە، پەیوەندی كۆمپانیای وشە‌و بزوتنەوەكە، تاپۆكردنی گردی زەرگەتە لەسەر كوڕەكانی نەوشیروان مستەفا، خراپی مامەڵەی خانەی راپەڕاندن لەسەر پرسەكان، دەستی لە ئەندامێتی خانە كێشایەوە‌و بە فەرمی دوركەوتنەوەی لە بزوتنەوەی گۆڕان راگەیاند، دوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەرو شكستی گۆڕان لە هەڵبژاردنەكەدا گفتوگۆی لەگەڵ كراوە بگەڕێتەوە بۆ ناو بزوتنەوەكە‌و دەست بە كاركردن بكاتەوە، بەڵام رەتیكردوەتەوە‌و ئێستا تاوتوێی دروستكردنی جوڵانەوەیەكی سیاسی نوێ دەكات) • جەمال حاجی محەمەد: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری جڤاتی نیشتمانی • جەلال جەوهەر: ئەندامی خانەی راپەڕاندن، سكرتێری فراكسیۆنەكان • محەمەد تۆفیق رەحیم: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری ژورەكان  • شۆڕش حاجی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری خەڵك • رەئوف عوسمان: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سەرۆكی جڤاتی گشتی دیارترین كارێك رێكخەری گشتی‌و یەكەمین خانەی راپەڕاندن كردی، بەشداریكردن بوون لە كابینەی (نۆیەم)ی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەمە ناڕەزایەتی لەناو بزوتنەوەكەدا دروست كرد، چونكە كابینەی (هەشتەم)ی حكومەت بە شكست بۆ بزوتنەوەی گۆڕان كۆتایی هات‌و پارتی رێككەوتنی خۆی لەگەڵ گۆڕان هەڵوەشاندەوە‌و گۆڕانی لە حكومەت دەركرد‌و دەرگای پەرلەمانی كوردستانیشی داخست، بەڵام گۆڕان سەرباری ئەمانە جارێكی تر لەگەڵ پارتی تێهەڵچووەوە‌و رێككەوتنی سیاسی لەگەڵ ئیمزا كرد.  خانەی دووەم خانەو رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان، بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی بۆ خولێكی (دوو ساڵ)ی هەڵدەبژێردێن، وادەی یەكەمین خانەی راپەڕاندن لە تەموزی 2019دا تەواو بوو. جڤاتی نیشتمانی كە هێشتا خۆشی هەر وادە بەسەرچوو بوو، دوو مانگ دوای وادەی دیاریكراو و لە رۆژی 14ی ئەیلولی 2019دا ئەندامانی نوێی خانەی راپەڕاندنی هەڵبژارد، ئەمە دووەمین خانە بوو لە مێژووی بزوتنەوەی گۆڕاندا، پێكهاتەی نوێی خانە كە رۆژی 13ی ئۆكتۆبەر دەستیان لەكاركێشایەوە بەمشێوەیە بوو:  • عومەر سەید عەلی: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان • عەدنان عوسمان: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری جڤاتی نیشتمانی (دوای ساڵێك كاركردن دەستی لەكاركێشایەوەو شێخ كامیل پێنجوێنی لە شوێنەكەی دانرا) • جەلال جەوهەر: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری فراكسیۆنەكان (دەستی لەكاركێشایەوە‌و سەفین مەلا قەرە لە شوێنەكەی دانرا، ئێستا گەڕاوەتەوە بۆ ناو بزوتنەوەكەو قسەی هەیە لە پرۆسەی دروستكردنی دەستە كاتییەكەدا) • دەرباز محەمەد: ئەنجامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری ژورەكان • شەماڵ عەبدولوەفا: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری باژێڕەكان (دەستی لەكاركێشایەوە‌و ئاسۆ رەحیم لە شوێنەكەی دانرا، یەكێك لەوانە بوو كە داوای دەكرد بزوتنەوەی گۆڕان لە گردی زەرگەتە ببرێتە دەرەوە‌و موڵك‌و ماڵی گۆڕان لە موڵك‌و ماڵی تایبەتی نەوشیروان مستەفا جیا بكرێتەوە) • برزۆ مەجید: ئەندامی خانەی راپەڕاندن‌و سكرتێری كاروباری خەڵك (لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا كاندید بوو لە بازنەی هەولێر، بەڵام سەرنەكەوت بۆ پەرلەمان)  خانەی دووەمی راپەڕاندن بە رێكخەری گشتیشەوە، لە 14ی ئەیلولی ئەمساڵدا، وادەی یاسایی بەسەرچوو، واتە رێكخەرو ئەم خانەیە لەكاتێكدا دەستیان لەكاركێشاوەتەوە كە خۆیان لەڕووی یاساییەوە وادەكەیان تەواو بووە. كۆنفرانسی نیشتمانی بەر لەوەی گۆڕان توشی شكست ببێت لە هەڵبژاردن، رێكخەری گشتی‌و خانەی راپەڕاندن وادەی سازدانی دووەمین كۆنفرانسی نیشتمانی بزوتنەوەكەیان بۆ كۆتایی ئەمساڵ دواخست، بڕیاربوو لەم كۆنگرەیەدا گۆڕانكاری لە پەیڕەوی ناوخۆی بزوتنەوەكەدا بكەن كە لەسەردەمی نەوشیروان مستەفادا نوسراوەتەوە، بەجۆرێك دەسەڵاتی مەركەزیی لەناو بزوتنەوەكە بەهێز بكرێت‌و رۆڵی خانەی راپەڕاندن بەهێزترو رۆڵی جڤاتی نیشتمانی لاواز بكرێت، بەڵام هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق‌و ئەنجامەكانی، ریسەكەی لە عومەر سەید عەلی‌و هاوباوەڕەكانی لەناو خانەی راپەڕاندن كرد بە خوری.  ئاسۆی چارەسەر بۆ قەیرانەكانی گۆڕان هێشتا لەناو گردی زەرگەتەدا دەسوڕێتەوە‌و ئەو هەڵسوڕاو بەرپرسانەی كە لەماوەی رابردوودا لە بزوتنەوەكە دوركەوتونەتەوە تائێستا زۆربەیان نایانەوێت بگەڕێنەوە بۆ كاری سیاسی لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا. گۆڕان لەكاتێكدا توشی ئەم تەقینەوە ناوخۆییە بووە، كە ماوەیەكە‌و بەر لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقیش، فراكسیۆنەكەی لە پەرلەمانی كوردستان دابەشبووە بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەكیان لەگەڵ سیاسەتەكانی بزوتنەوەكەی‌و ئەوی تریان دژە، فراكسیۆنەكەشی لە پەرلەمانی عێراق كە ئێستا ماوەی خولەكەیان كۆتایی هاتووە، پەیوەندی خۆیان لەگەڵ بزوتنەوەكەدا دابڕیوە. ئەم دوو بەرەیە، فراكسیۆنەكەی بەغداد‌و نیوەی فراكسیۆنەكەی هەولێر، لەگەڵ هەندێك لەو هەڵسوڕاوانەی كە هێشتا لەچوارچێوەی بزوتنەوەكەدا ماونەتەوە ئێستا نیمچە بەرەیەكیان دروستكردووە‌و گفتوگۆ دەكەن لەگەڵ ناڕازییەكانی تر لەسەر دروستكردنی پرۆژەیەكی سیاسی نوێ.   

درەو: رۆژنامەی میرەری بەریتانی نەدیم زەهاوی سەروەت و سامانێکی زۆر لە رێگەی کۆمپانیایەکی نەوت لە کوردستان کۆ دەکاتەوەو پرۆژەیەکی هاوبەشیان هەبووە لەگەڵ سیروان بارزانی برازای مسعود بارزانی  وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند: گەندەڵی گەورەترین کێشەی ئابورییە لە کوردستاندا، گەندەڵی دەستی پێکردووە لە سەری سەرەوە لەگەڵ سەرکردە سیاییەکان بە بێدەنگی گرێبەستەکان لە نێوان خۆیاندا دابەش دەکەن. زەهاوی 1.3 ملیۆن پاەوندی لە کۆمپانیایەکی نەوت دەست کەوتووە لە کاتێگدا کە ئەندامی پەرلەمانی بەریتانیا بووە، بەڵام توانیویەتی داهاتەکانی ئیشی دووەمی بە شاراوەیی بهێڵێتەوە لە ژێر پەردەی کاری پەرلەمانتارییدا. زەهاوی هاوسەرۆکی گروپی سەرجەم پارتەکانی پەرلەمان بووە بۆ کورستان لە ساڵی 2015، ئەوکاتەی کە دەستی کر بە کار کردن لە کۆمپانیای گاڵف کیستۆن، کە خاوەنی کێڵگەی نەوتییە لە کوردستان و بۆ هەر سەعاتێک 1000 پاوەندیان پێداوە. داهاتی مانگانەی ئەو ئەو لە گاڵف کیستۆن لە لیستی داهاتەکانیدا ئاشکرا کراوە، بەڵام کۆی گشتی داهات و دەستکەوتەکانی ئیشی دووەمی ئاماژەی پێنەکراوە. ئەویش سوپاس بۆ یاساکانی پەرلەمانتاری کە رێگەی پێداوە کاری راوێژکاری بۆ کۆمپانیاکان بکات لە رێگەی کۆمپانیای زەهاوی و زەهاوی بۆ بازرگانی سنوردار، کە کۆمپانیایەکی راوێژکارییەو لەگەڵ ژنەکەیدا دایمەزراندووە. لەوبارەیەوە داوامان لە بەرێز زەهاوی کرد کە کۆمێنتی خۆی بدات لەو بارەیەوە بەڵام وەڵامی داخوازییەکەی نەدایەوە. بەڵام ئالستەر گراهام، هاوسەرۆکی پێشوی لیژنەی پێوەرەکانی ژیانی گشتی وتی: دەکرێت ئەمە بەوشێوەیە شیکردنەوەی بۆ بکرێت کە هەوڵێکی مەبەستدار بووە بۆ یاریکردن بە یاساکان تاوەکو دان نەنێت بە قەبارەی داهاتەکانی وەک راوێژکارێکی بازرگانی. گرنگترین شت کە جەختی لێ بکەینەوە ئەوەیە کە ئەندامی پەرلەمان بەرپرسیارێتی کەسی دەکەوێتە ئەستۆیان کە دڵنیابن لەوەی نەک تەنها پەیرەوی یاساکان بکەن بەڵکو پابەند بن بە رۆحی ئەخلاقیاتی پیشەکەیانەوە. "دەنگدەران مافی خۆیانە بزانن کە چەندێک کات سەرف دەکات و چەند و پارە وەردەگرێت لە دەرەوەی کاری سیاسی خۆی." بەدواداچونەکەی میرەر ئەوەی ئاشکرا کردووە کە زەهاوی چۆن ئەو سامانەی کۆ کردوەتەوە لە جیهانێکی بزنسی ناشەفاف و ناروندا لەگەڵ بەرپرسانی سیاسی لە کوردستان.  چەند مانگێک پاش بونی بە پەرلەمانتار لە 2010، زەهاوی دەبێتە هاوسەرۆکی گروپی سەرجەم پارتەکان بۆ کوردستان، 5 گەشتی خۆرایی بۆ هەرێمەکە کردووە لە ماوەی ساڵەکانی 2011 بۆ 2015. سکرتاریەتی گروپەکە پشتیوانی مادی کرابوون لەلایەن کۆمپانیای (گاڵف کیستۆن)ەوە کە بەرێوەبەری کێڵگەی نەوتی شێخان لە کورستانی عێراق. زەهاوی وتەبێژی میوان دەبێت لە کۆنفرانسی ئەفرین لە هەولێری پایتەختی کوردستان کە لەلایەن (گاڵف کیستۆن) و کۆمپانیایەکی نەوتی دیکەوە سپۆنسەرکرابوو لە نۆڤەمبەری 2011. هەر پاش کۆنفرانسەکە زۆر ناخایەنێت، کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی لە لیستی موچەی هەردوو کۆمپانیا نەوتییەکەدا جێگیر دەکرێت. کۆمپانیاکەی باوکی زەهاوی، حاریپ زەهاوی، بە ناوی گەشەپێدانی پرۆژەکانی عێراق پێشتر لە کوردستان دەستبەکاربوو لە چەند پرۆژەیەکی بیناسازیدا. سەرچاوەیەک بە میرەری وت، کۆمپانیای گەشەپێدانی پرۆژەکانی عێراق گرێبەستی مانگانەی هەبووە لەگەڵ کۆمپانیای عەفرین. هەروەها میرەر پەیجێکی ئەرشیفکراوی دۆزیوەتەوە لەسەر وێبسایتی کۆممپانیاکەی باوکی زەهاوی کە ئاماژە بەوە دەکات کە پرۆژەیەکی هاوبەشیان هەبووە لەگەڵ سیروان بارزانی برازای مسعود بارزانی کە لە ساڵی 2005 بۆ 2017 سەرۆکی هەرێمی کوردستان بووە. سیروان بارزانی بە پێی بەڵگەنامەکانی دادگای ئەمریکادا تۆمەتبار کراوە بە ئەنجامدانی گەندەڵی لە کۆمپانیا عێراقییەکەی تایبەت بە بواری پەیوەندییەکان. بەڵام ئەو تۆمەتەکانی بە بێ بنەما لەقەڵەمداوە. تۆماری موڵک و داهاتەکانی نەدیم زەهاوی ئەوە نیشان دەدەن کە کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی راوێژی پێشکەش کردووە بە کۆمپانیای گەشەپێدانی پرۆژەکانی عێراق لە 2011 تا 2019. بەلام نەزانراوە بری چەندی وەرگرتووە لە بەرامبەریدا. بەلام هیچ پێشنیارێک نییە کە زەهاوی و باوکی تێوەگلابن لە گەندەڵی. کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی راوێژکاری کۆمپانیای عەفرین بووە لە 2012 بۆ 2015، بەڵام دیار نییە لەوێش چەندی وەرگرتووە. زەهاوی لە عەفرین دەست لەکارکێشانەوەی پێشکەش کرد پاش ئەوەی نوسینگەی بنەبرکردنی ساختەکاری دەستی بە لێکۆڵینەوە کرد سەبارەت بە وەرگرتنی بەرتیل، کە بووە هۆی زیندانی کردنی دوو لە بەرێوەبەرانی جێبەجێ کردنی کۆمپانیاکە بەهۆی کاری ساختەکاری و شتنەوەی پارە. بەلام هیچ پێشنیارێک نییە کە زەهاوی تێوەگلابێت لە کاری نایاسایی. دوای ئەوەی واز لە عەفرین دەهێنێت دەبێتە بەرپرسی ستراتیژییەتی کۆمپانیای گاڵف کیستۆن، کە سەرەتا داهاتی 20,126 پاوەند بوو دواتر بووە 29,643 پاوەند بۆ 8 تا 21 سەعات لە ملنگێکدا کە خۆی ئاماژەی پێکردووە. تەنها چەند هەفتەیەک پاش چاوپێکەوتنێکی وەزارەتی نەوتی هەرێمی کوردستان رەزامەندی نیشاندا بە پێدانی برەپارەیەکی زۆر گەورە بە کۆمپانیای گاڵف کیستۆن وەک بەشێک لە گرێبەستێکی نەوتی پێشتر. بەڵگەنامەکانی دادگای بالا کە لەلایەن پرۆژەی ئاشکراکردنی گەندەڵی و تاوانی رێکخراوەوە بلاو کراوەتەوە ئاماژە بەوە دەکات کە گاڵف کیستۆن کێڵگە نەوتییەکەی زامن کردووە بەر لەوەی زەهاوی پەیوەندی بە کۆمپانیاکەوە بکات ئەویش لە رێگەی مامەڵیەکی نایاسایی و بە گەندەڵی لەگەڵ سیاسییە کوردەکان. هەرچەندە ئەم بانگەیەش رەتکراوەتەوە. لە مانگی یەکی 2015، زەهاوی سەردانی کوردستانی کردووە لەگەڵ وەفدێکی بازرگانی بە سەرۆکایەتی بۆریس جۆنسن کە ئەوکات سەرۆک شارەوانی لەندەن بوو. لە سەرەتای ئەو ساڵەدا میرەر زەهاوی وەک دووەم دەوڵەمەند ترین پیاوی ناو حکومەت دەستنیشان کرد لە پاش راوێژکار ریشی سوناك. زەهاوی کۆمپانیایەکی راپرسی دامەزراندووە بە ناوی یوگۆڤ، بەردەوام بوو لە پێدانی راوێژ بە کۆمپانیاکە لە رێگەی کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی. ئەو کۆمپانیای زەهاوی زەهاوی دامەزراند لەگەڵ خێزانەکەی (لانە) لە مانگی 6ی 2010 تەنها چەند هەفتەیەک دوای بونی بە پەرلەمانتار. دواتر ئەو وەک بەرێوەبەر وازی هێنا لە 2018 کاتێک بویە وەزیری حکومەت و 50%ی پشکەکەی خۆی خستە سەر حسابی ژنەکەی. پاپیری زەهاوی سیاسییەکی بالای عێرا بوو بەلام خێزانەکەی لە دەستس رژێمی سەدام هەڵهاتن لە حەفتاکانی سەدەی رابردوو. لە 2012 دا زەهاوی لە لێدوانێکدا دەڵێت کاتێک خێزانەکەی گەیشتنە کەناراوەکانی بەریتانیا تەنها 50 پاوەندیان پێبوو. لە 2006 دا وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند: گەندەڵی گەورەترین کێشەی ئابورییە لە کوردستاندا، گەندەڵی دەستی پێکردووە لە سەری سەرەوە لەگەڵ سەرکردە سیاییەکان بە بێدەنگی گرێبەستەکان لە نێوان خۆیاندا دابەش دەکەن.   رۆژنامەی میرەری بەریتانی: