راپۆرتی: درەو

پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان کە ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان لەماوەی (2019 – 6/2021) بە تێکڕا نزیکەی (33) هەزار بەرمیل بە بڕی (13%)ی توانای خۆیان، نەوتی خاوی بە هەردوو شێوازی (فرۆشتن و پاڵاوتن بۆ حکومەت) بۆ دابینکردوون.

پاڵاوگەی نەوت
پاڵاوگەی نەوت یان (پاڵاوتنی نەوت) بریتییە لە پڕۆسەیەک کە تێیدا نەوت دەپاڵێوین بۆ لێوەرگیراوەکانی، وه‌ک (سوتەمەنی سووک، گازۆلین، بەنزین، ئەسفلت (قیر)، ڕۆنی گەرمکردنەوە، کیرۆسین (نەوتی سپی)، گازی شل (LPG)، سوتەمەنی جێت و سوتەمەنی چەور (سوتەمەنی قورس). ماددەی تری پتڕۆکیمیاوی ھەن وەک ئەثیلین و پڕۆپلین ئەتوانرێت بەرھەم بھێنرێت لە نەوتی خاو بەبێ بەکارھێنانی پاڵاوگەی نەوت بەھەمان شێوەش وەک نەفتا کە لە ھەمان ڕێگەوە بەرھەمدێت.
ھەر پاڵاوگەیەک ڕێکخستنی تایبەت بەخۆی ھەیە و تێکەڵکردنی پڕۆسەکانی پاککردنەوە بە ڕەچاوکردنی شوێنی پاڵاوگە، بەرھەمە خواستراوەکان وباری ئابوری دیاری دەکرێت.
پاڵاوگەی نەوت بە بەشێکی گرنگ و سەرەکی لە پیشەسازی نەوت دائەنرێت ھەندێک لە پاڵاوگە مۆدێرنەکان ئەتوانن ڕۆژانە بڕی (800 هه‌زار) بۆ (900 هه‌زار) بپاڵێون و پڕۆسێسی بکه‌ن.
پاڵاوگەکانی نەوت له‌ هه‌رێمی کوردستان
حکومەتی هەرێمی کوردستان لەساڵی (2009)ەوە، دەستی کردووە بە پەرەدان بە پاڵاوگەی نەوت لە هەرێمی کوردستان، لە (28/8/2013) ڕایگەیاند "بەپێی رێکكەوتنێک کە لە ئەیلولی 2012 دا لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی عێراقدا ئەنجامدرا، هەرێمی کوردستان مافی بەدەستهێنانی 17%ی بەرهەمە پاڵێوراوەکانی عێراقی هەیە، لەگەڵ 17%ی نەوتی خاوی عێراق بۆ سوتەمەنی وێستگەکانی کارەبا. بەڵام حکومەتی فیدراڵی ئەم مافەی بەرهەمە پاڵێوراوەکان بە تەواوەتی دابین ناکات بۆ هەرێم".
بۆیە لە ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە "لەپێناو بەدیهێنانی خواستی ناوخۆییمان و یارمەتیدان بۆ خزمەتکردنی پێویستیی ناوچەکانی تر، هەرێمی کوردستان گەشە بە کەرتی پاڵاوتن دەدات. لەگەڵ ئەنجامدانی وەبەرهێنانی زیاتردا".
لە کاتی بڵاوکردنەوەی ئەو ڕاگەیندراوەدا، دوو پاڵاوگەی گەورە پاڵاوگەیەکی بچوکی و فەرمی لە هەرێمی کوردستان لە بەرهەمهێناندابوون کە ئەوانیش بریتی بوون لە؛
یەکەم: پاڵاوگەی کار (کەڵەک یان کەورگۆسک) لە نزیک شاری هەولێر، لەلایەن کۆمپانیای (کار گروپ)ەوە بەڕێوەدەبرێت کە کۆمپانیایەکی ناوخۆییە، لە ئێستادا توانای بەرهەمهێنانی (110 هەزار) بەرمیلی هەیە لە رۆژێکدا، بەڵام هەموو توانای خۆی بەکارناهێنێت و ڕۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت.
دووەم: پاڵاوگەی بازیان لە پارێزگای سلێمانی، پاڵاوگەکە لە سەرەتادا بۆ نەوتی خاوی کەرکوک دروستکرا بوو، بەڵام ئەو کۆمپانیا بیانیەی کە جێبەجێکردنی پرۆژەکەی  پێسپێردرا بوو نەیتوانی کارەکانی تەواو بکات دواتر پرۆژەکە درا بە کۆمپانیای (وزە پێترۆلیەم)ی کوردی سەر بە کۆمپانیای "قەیوان" لە کۆتایی (2009) دا بە سەرکەوتوویی جێبەجێکرا.
ئەم پاڵاوگەیە یەکێکە لە پاڵاوگە گرنگەکان لە هەرێمی کوردستاندا، لە ڕۆژێکدا پاڵاوگەی بازیان (40) هەزار بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت، چەندین بەرهەمی جیاواز لە نەوتی خاو بەرهەم دەهێنێت، بۆ نمونە لە ئێستادا بەرهەمی ڕۆژانەی پاڵاوگەکە بەم جۆرەیە؛
1.    (1 ملیۆن و 500 هەزار) لیتر بەنزین.
2.    (80) تەن گازی شلی ماڵان.
3.    (2 ملیۆن و 700 هەزار) لیتر نەوتی ڕەش.
4.    (200 هەزار) لیتر نەوتی سپی.
5.    (250 هەزار) بەنزینی فڕۆکە
6.    (1 ملیۆن و 500 هەزار) دیزڵ (گاز)
سێیەم: پاڵاوگەی لاناز: یەکێکی دیکەیە لە پاڵاوگە گەورەکانی هەرێمی کوردستان و لە پارێزگای هەولێرو لە ساڵی (2008)ەوە بە ئاست و تەکنیکێکی بەرز بونیاد نراوە، بەپێی داتاکان لە ئێستادا ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (100 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی هەیە لە ڕۆژێکدا، بەڵام (30%) ئەو توانایە بەکاردەهێنێت و کە پاڵاوتنی (30 هەزار) بەرمیل نەوتە لە ڕۆژێکدا و چەندین بەرهەمی جیاوازی نەوت بەرهەم بهێنێت. 
چوارەم: پاڵاوگه‌ی تاوکێ لە کێڵگەی تاوکێ لە پارێزگای دهۆک، کۆمپانیای DNOی نەرویجی خاوەنی پاڵاوگەیەکی بچووکە کە نەوتی خاو ئامادە دەکات لەپێناو دەستکەوتنی خەسڵەتی هەناردەکردندا، لە ئێستادا توانای بەرهەمهێنانی (6 هەزار) بەرمیلی هەیە لە رۆژێکدا.
پاڵاوگەکان کار بۆ کێ دەکەن و چۆن نەوتی خاو دەست دەخەن؟
بەشێوەیەکی گشتی پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان بە شێوەو سەرچاوەی جیاواز نەوتی خاو دەست دەخەن بۆ کاری پاڵاوتن و بەرهەمهێنان ئەوانیش؛
یەکەم: حکومەتی عێراق و هاوردەی دەرەکی
ڕۆژی (18/6/2021) سەركۆ ئازاد گەڵاڵی، بڕیاردەری لیژنەی وزەو سامانە سروشتییەكانی پەرلەمانی كوردستان دەربارەی بەرزبوونەوەی نرخی بەنزین ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە لە بەشێکیدا هاتبوو؛ "لە هەرێمی كوردستان دو پاڵاوگە هەیە، هەردووكیان نەوت و بەنزین بۆ عێراق دەپاڵێون. پاڵاوگەی كار لە هەولێر رۆژانە (50 هەزار) بەرمیل نەوت دەپاڵێویت و (25 هەزار) دەداتەوە بە عێراق و (25 هەزار) بەرمیلیش بۆ ناوخۆ دەپاڵێوێت، ئەوەی بۆ عێراقی دەنێرێتەوە لیتری دەدرێت بە (450) دینار بەڵام ئەوەی بۆ ناوخۆی هەرێم دەیپاڵێوێت لیتری دەدات به‌ (800 و 900) دینار.. بۆچی بۆ عێراق بە (450 ) دینارو بۆ هەرێمیش (800 ) دینار."
ئاشكراشیكردووە"لە پارێزگای سلێمانی پاڵاوگەی بازیان (قەیوان) هەیەو رۆژانە نزیكەی (40 هەزار) بەرمیل نەوت و بەنزین دەپاڵێویت و دەینێرێتەوە بۆ عێراق، لەوێ لیتری دەدرێتەوە بە (450) دینار."
لە ڕاگەیەندراوەکەی ئەو پەرلەمانتارە ئەوە هاتووە؛ "پاڵاوگەی لاناز رۆژانە (30 هەزار) بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت و نەوتە خاوەكەلە سوریا دەكڕێت و بەرهەمەكەی لە بازاڕی هەرێمی كوردستان دەفرۆشێتەوەو بە نرخی بازار كە لە ئێستادا (800 بۆ 900) دینارە." بەپێی قسەی سەركۆ گەڵاڵی "ئێستا پاڵاوگەی كار توانای بەرهەمێهێنای رۆژانەی ( 4 ملیۆن و 500 هەزار) لیتر بەنزینی هەیە، پاڵاوگەی قەیوان توانای بەرهەمهێنانی (2 ملیۆن) لیتر بەنزینی هەیە، لانازیش بەهەمان شێوە، تاكەی حكومەت ئەو پاڵاوگانە ناچار ناكەن نەوتی سپی و بەنزین بۆ ناوخۆ بپاڵێون و  چیتر چاویان لە بەنزینی پڕ لەسەرەتانی ئیرانی نەبێت."
ئەمە دەریدەخات کە سەرچاوەی نەوتی خاوی پاڵاوگەکان تەنها نەوتی خاوی هەرێم نییە، بەڵکو بەشێک لەو نەوتە خاوە لە حکومەتی عێراق وەردەگرن و بەشێکیشی لە دەرەوە هاوردە دەکەن.

دووەم: حکومەتی هەرێمی کوردستان
 جگە لەوەی پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان نەوتی خاوەی لە دەرەوەی هەرێمی کوردستان (عێراق و دەرەوە) هاوردە دەکەن و دەیپاڵێون بە دوو ڕێگاش نەوت لە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەردەگرن بۆ پاڵاوتن، ئەوانیش؛
1.    پاڵاوتنی نەوت بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان
بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو دەدات بە پاڵاوگەکانی هەرێمی کوردستان و لە بەرامبەردا حکومەت بڕێک پارە دەدات بە پاڵاوگەکان بۆ مەبەستی پڕکردنەوەی بەشێک لە پێداویستییەکانی ناوخۆ، بەڵام بڕەکە زۆر لەوە کەمترە کە پێداویستییەکانی ناوخۆ پڕ بکاتەوە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)) کە بڕی ئەو نەوتە خاوە نیشان دەدات کە پاڵاوگەکان لەماوەی (2009 – 6/2021) نیشان دەدات، کە بۆ دوو ساڵ و حەوت مانگ تەنها (20 ملیۆن و 632 هەزار و 369) بەرمیل نەوتی خاو بووە. واتە بە جۆرێک ئەو ماوەی دەکاتە (941) ڕۆژ و ئەگەر ئەو بڕە نەوتە دابەشی ڕۆژەکان بکەین دەکاتە (20 هەزار و 926) بەرمیل نەوتی خاوی ڕۆژانە.
خشتەی ژمارە (1)
 

چارتی ژمارە (1)

ئەو بڕە نەوتە خاوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەینێرێت بۆ پاڵاوتن (تێچوون، به‌رهه‌م، داهات، خه‌رجی) خۆی هەیە کە ساڵی (2019) بە نمونە وەرگیراوەو بڕەکەی (8 ملیۆن و 737 هەزار و 444) بەرمیل بووە (6) بەرهەمی بە بڕی جیاواز هەبووە و (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)).  

خشتەی ژمارە (2)
    

2.    فرۆشتنی نەوتی خاو بە پاڵاوگەکان لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان
جگە لەوەی پاڵاوگەکان ڕۆژانە بڕێک نەوتی خاو بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان دەپاڵێون (وەک لە خاڵی پێشتر ئاماژەی پێکراوە)، ڕۆژانە بڕێکیش نەوتیان پێ دەفرۆشێت، بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵی (2019 – 6/2021) بڕی (2 ملیۆن 649 هەزار و 286) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای نرخی (45) دۆلار بە پاڵاوگەکان فرۆشتووە، کە بۆ هەر ڕۆژێک (12 هەزار و 496) بەرمیل بووە. کۆی داهاتەکەی دەکاتە (117 ملیۆن و 738 هەزار و 947) دۆلار بووە، بۆ بەرچاو ڕونی زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)  و چارتەکانی ژمارە (2، 3، 4))
خشتەی ژمارە (3)

تێبینی: لە نێو ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت ئاماژە تێکڕاو کۆی نرخی ئەو نەوتە نەدراوە کە لە ماوەی (1/4/2020 – 30/9/2020) دراوە بە پاڵێوگەکان بۆیە پشت بەو نرخە بەستراوە کە حکومەتی نەوتی لە بازاڕەکانی جیهان پێ فرۆشتووە.

چارتی ژمارە (2)

چارتی ژمارە (3)

چارتی ژمارە (4)

پاڵاوگەکان دەتوانن کێشەی سوتەمەنی لە هەرێمی کوردستان چارەسەر بکەن؟
بەشێکی وەڵامی ئەم پرسیارە لە شیکارییەکانی پێشتردا ڕوون بووەتەوە، کە پاڵاوگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان ژمارەیان (4) پاڵاوگەی فەرمییە، پێکەوە ڕۆژانە توانای پاڵاوتنی (256 هەزار) بەرمیل نەوتی خاویان هەیە بۆ بەرهەمهێنانی پێداویستییەکانی سوتەمەنی و وزە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان لەماوەی (2019 – 6/2021) بە تێکڕا نزیکەی (33) هەزار بەرمیل بە بڕی (13%) توانای خۆیان نەوتی خاویان بە هەردوو شێوازی (فرۆشتن و پاڵاوتن بۆ حکومەت) بۆ دابینکردوون.
بۆیە بەشێک لە چاودێران شارەزایانی بوارەکە پێیان وایە پاڵاوگه‌ی کار بەتەنیا دەتوانێت کێشەی سوتەمەنی لە هەرێمی کوردستان چارەسەر بکات.
بۆ نمونە "عەلی حەمە ساڵح- ئه‌ندامی لیژنه‌ی وزه‌و سامانه‌ سروشتییه‌كان له‌ په‌رله‌مانی كوردستان" لە نامەیەکیدا لە (17/10/2021) کە ئاراستەی حکومەتی هەرێمی کوردستانی کردووە تێیدا ده‌ڵێ "نرخی سوتەمی بەشێوەیەکی بەرچاو گران دەبێت، ئەم پێشنیارەی بۆ چارەسەری ئەم گرفتە دەیخه‌مەڕوو، بەبێ ھیچ پشتیوایەکی دارایی دەتواندرێت بە کوالێتیەکی باش سوتەمەنیەکی باش دابیبکرێت".
ئەو پەرلەمانتارە ھۆکاری گرانبوونی سوتەنی گەڕاندووەتەوە بۆ؛
بەشی ھەرە زۆری سوتەمەنی لەدەرەوە دێت، پاڵاوگە نەوتی خاو بە نرخی جیھانی دەکڕێت و قازانجی لێوەردەگرێت، قازانجی بازرگان و گومرگ و تێچوی گواستنەوە ھەمووی دەچێتە سەر نرخی سوتەمەنی.
چارەسەر:
ھیچ حوکمڕانیەک نیە لە دونیادا پاڵاوگەی ھەبێت نەوتی خاوی ھەبێت، بەڵام نەوت نەپاڵێوێت و ساڵانە زیاتر لە ٢ ملیار دۆلار بۆ کڕینی سوتەمەنی بچێتە دەرەوە! ..
سێ پاڵاوگەی نەوت ھەن لە کوردستان (کەڵەک- کار، بازیان -قەیوان، لاناس)، توانای پاڵاوتنی ٢٤٠ ھەزار بەرمیل نەوتیان ھەیە لە ڕۆژێکدا... کە نزیکەی دوو ھێندەی پێداویستی خەڵکی کوردستانە..
بەڵام لە ئێستادا تەنیا پاڵاوگەی کار ٢٥ ھەزار بەرمیل نەوت دەپاڵێوێت و بەرھەمەکەی ڕۆژانە نزیکی ملیۆنێک لیترەو ئەویش بە چەند بەنزینخانەیەک لە ھەولێر دەدرێت! کار بەتەنیا دەتوانێت کێشەی سوتەمەنی چارەسەر بکات.
بەبێ ئەوەی حکومەت پشتیوانی بکات، تەنیا ئەم خەرجیانە بگەڕێتەوە بەسە بۆ ئەوەی نرخی بەرھەمە نەوتیەکان دابەزێت و بە کوالێتیەکەشی باشتر بێت.
1.    کرێی بۆری بۆ ھەر بەرمیلێک بەنرخی ئێستا ١٢ دۆلارە، دەگەڕێتەوە.
2.    داشکاندن لەو نرخی نەوتەی کە دەکڕێت، کە ھەرێمی کوردستان ١٢ دۆلار کەمتر لە برێنت دەیفرۆشێت.
3.    گەڕانەوەی قازانجی بازرگان و تێچوی گواستنەوەو گومرگ و رسوماتی کۆمپانیا.

سەرچاوەکان
-    پاڵاوتن، ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان
http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/index.php/ku/downstream-ku/refining-ku.html
-    سەركۆ ئازاد گەڵاڵی، پاڵاوگەكانی هەرێم دەیپاڵێون"، لەعێراق لیتری بەنزین بە 450 دینارەو لە هەرێم نزیك دەبێتەوە لە هەزار دینار، ماڵپەڕی ئاوێنە؛
https://www.awene.com/detail?article=50141
-    یادگار صدیق گەڵاڵی و فریاد کاڵێ، چەند سەرنج و تێبینیەك لەسەر وردبینی دیلۆیت بۆ نەوتی هەرێم (2019)، ڕاپۆرتی ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت؛
http://www.roonbeen.org/wp-content/uploads/2020/06/3rd-Roonbeen-report-Delloite-on-KRG-2019-report.pdf
-    پاڵاوگەی نەوت، ویکیپیدیا؛
https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%A7%DA%B5%D8%A7%D9%88%DA%AF%DB%95%DB%8C_%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA
-    عەلی حمە ساڵح، "پاڵاوگه‌ی کار بەتەنیا دەتوانێت کێشەی سوتەمەنی چارەسەر بکات"، 17/10/2021، درەو میدیا؛
https://z-upload.facebook.com/drawmedia/posts/1070599347102381
-    پاڵاوگەی بازیان، کەناڵی ڕوداوو، بەرنامەی میدی ئین کوردستان؛
https://www.rudaw.net/sorani/onair/tv/episodes/episode/made_in_kurdistan_31082015
https://www.youtube.com/watch?v=AZMFO4WlAoY
-    U.S. Energy Information Administration, Background Reference: Iraq, Last Updated: March 29, 2021
https://www.eia.gov/international/content/analysis/countries_long/Iraq/iraq_bkgd.pdf
-    Lanaz to use Honeywell technology to modernize Iraqi refinery, 10/1/2022
https://www.hydrocarbonprocessing.com/news/2022/01/lanaz-to-use-honeywell-technology-to-modernize-iraqi-refinery