شیكاری: درەو شەش مانگی یەكەمی (2022) تێپەڕیوەو ڕێکخراوی "دیلۆیت" هیچ وردبینییەکی لەبارەی فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێمەوە بۆ ئەو ماوەیە بڵاو نەکردووەتەوە،  بەڵام بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022)دا زیاتر لە (74) ملیۆن بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کردووە، بەهاکەی دوای فرۆشتنی هەر بەرمیلێک بە کەمتر لە (11) دۆلار بەراورد بە نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، زیاتر لە (7) ملیار دۆلار بووە ، بە ڕێژەی (56%) و نزیکەی (4) ملیار دۆلاری چووە بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت، زیاتر لە (3) ملیار دۆلاری بە ڕێژەی (44%) گەڕاوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم. یەکەم: هەناردەی نەوتی هەرێم لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2022 شەش مانگی تەواو بەسەر ساڵی (2022)دا تێپەڕیوەو ڕێکخراوی "دیلۆیت" هیچ وردبینی و زانیارییەکی لەبارەی فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێمەوە بۆ ئەو ماوەیە بڵاو نەکردووەتەوە. ئەمە لەکاتێکدایە بەپێی زانیارییەکانی درەو حکومەتی هەرێمی کوردستان لە سەرەتای ساڵی (2022)ەوە تا کۆتایی مانگی حوزەیرانی هەمان ساڵ بری (74 ملیۆن و 111 هەراز) بەرمیل نەوتی لەڕێگەی بەندەرەی جەیهانی تورکییە بە بۆری نەوتی هەرێمی کوردستان هەناردە کردووە، واتە تێکڕای ڕۆژانەی نەوتی هەناردەکراو بریتی بووە لە (409 هەزار 479) بەرمیل، (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (1)) بەجۆرێک؛  -    لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2022) ڕۆژانە بڕی (414 هەزار و 839) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە بە کۆی مانگەکە (12 ملیۆن و 860 هەزار) بەرمیل بووە. -    مانگی شوباتی هەمان ساڵ (11 ملیۆن 400 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردە کراوە بە تێکڕای ڕۆژانەی (407 هەزار و 143) بەرمیل نەوت، لە کاتێکدا مانگی شوبات (28) ڕۆژ بووە.  -    هاوکات لە مانگی ئازاری ساڵی (2022) حکومەتی هەرێم بڕی (12 ملیۆن و 200 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕای (393 هەزار و 548) بەرمیل لە ڕۆژێکدا.  -    لە مانگی نیسانی ساڵی (2022) حکومەتی هەرێم بڕی (13 ملیۆن و 616 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕای (453 هەزار و 867) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. -    مانگی ئایاری ئەمساڵ حکومەتی هەرێم بڕی (12 ملیۆن و 730 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕای (410 هەزار و 645) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. -    لە مانگی حوزەیرانیشدا حکومەتی هەرێم کەمترین بڕی نەوتی هەناردە کردووە بەراورد بە مانگەکانی پێش خۆی و  بڕەکەی بریتی بووە لە (11 ملیۆن و 305 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕای (376 هەزار و 833) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) دووەم؛ نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە بازاڕەکانی جیهان لەو کاتەوە هەرێمی کوردستان دەستی بە هەناردە کردنی نەوت کردووە، بازاڕی نەوت نرخی لەو جۆرەی بەخۆوە نەبینیوە، بەجۆرێک، بە تێکڕای شەش مانگی ڕابردوو هەر بەرمیلێک نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بە بە نزیکەی (107) دۆلار بووە.  بەڵام بەپێی زانیاری ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ساڵی (2021) دا بە تێکڕای ساڵەکە حکومەتی هەرێم بەردەوام بە (11 - 12) دۆلار کەمتر نەوتەکەی خۆی ساغ کردووەتەوە. بۆیە؛ -    لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2022) کە تێکڕای نرخی نەوت بە (86.51) دۆلار تۆمار کراوە، ئەگەر حکومەتی هەرێم بە (11) دۆلاری کەمتر هەر بەرمیلە نەوتێکی فرۆشتبێت ئەوا بۆ هەر بەرمیلێک بڕی (75.51) دۆلاری بۆ ماوەتەوە. -    بەڵام لە مانگی شوباتی هەمان ساڵ تێکڕای نرخی نەوت بەرزبوونەوەی تۆمار کردووە و گەیشتوو بە (97.13) دۆلار، بۆیە بە هەمان پێوەر حکومەتی هەرێم نەوتەکەی بە (86.13) دۆلار فرۆشتووە. -    لە کاتێکدا لە مانگی ئازاردا بەرزبوونەوەی بەرچاو تۆمار کراوە و نرخی نەوت بە تێکڕا گەیشتووە بە (117.7) دۆلار، بۆ دەکرێت بڵێین حکومەتی هەرێم هەر بەرمیلە نەوتێکی بە زیاتر لە (106) دۆلار فرۆشتووە.  -    ئەمە بۆ مانگەکانی (نیسان، ئایار و حوزەیران)یش ڕاستە، کاتێک نرخی نەوت لەمانگی نیسان (104.58) دۆلار بووە گریمانەی ئەوە کراوە بەهای بەرمیلێکی نەوتی هەرێم بە (94) دۆلار و لە مانگی ئایار (101.73) دۆلار بووە و نەوتی هەرێم بە (91) دۆلار و لەمانگی حوزەیرانیش بە تێکڕا (122.86) دۆلار بووەو ئەوەی هەرێمی کوردستانیش بەرمیلێکی بە بڕی (111) دۆلار فرۆشراوە. (چارتی ژمارە (2)) چارتی ژمارە (2) سێیەم: داهات و خەرجی نەوتی هەرێم لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2022 1.    کۆی گشتی داهاتی نەوتی هەرێم حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) بڕی (74 ملیۆن و 111 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتێکی بە نزیکەی (96) دۆلار فرۆشتووە، لە کاتێکدا تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوت لەو ماوەیەدا نزیکەی لە (106) دۆلار بووە، بۆیە کۆی ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتەوە بە بۆری بەدەستهاتووە بریتی بووە لە (7 ملیار و 88 ملیۆن و 466 هەزار و 80) دۆلار. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3)) بە جۆرێک؛ -    لە مانگی کانونی دووەم، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (971 ملیۆن و 58 هەزار 600) دۆلار. -    لە مانگی شوبات، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (981 ملیۆن و 822 هەزار) دۆلار. -    لە مانگی ئازاردا کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 301 ملیۆن و 740 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. -    لە مانگی نیسان، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 274 ملیۆن و 185 هەزار 280) دۆلار. -    لە مانگی ئایار، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 295 ملیۆن و 22 هەزار و 900) دۆلار. -    لە مانگی حوزەیران، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 264 ملیۆن و 577 هەزار و 300) دۆلار. 2.    خەرجی نەوتی هەرێم بەپێی دواین ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی دیلۆیت بۆ وردبینی پرۆسەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2021)دا، (56%)ی داهاتی نەوت بۆ خەرجی پرۆسەکە دەڕوات، بۆیە  کۆی ئەو داهاتەی لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) لە پرۆسەی نەوتدا بە خەرج دراوە، بریتی بووە لە (3 ملیار و 969 ملیۆن و 541 هەزار و 5) دۆلاری ئەمریکی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3))، بە جۆرێک؛ -    لە مانگی کانونی دووەم کە کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (971 ملیۆن و 58 هەزار) دۆلار، بڕی (543 ملیۆن و 792 هەزار و 816) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). -    لە مانگی شوبات کە کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (981 ملیۆن و 822 هەزار) دۆلار، بڕی (549 ملیۆن و 853 هەزار و 920) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). -    لە مانگی ئازاردا کە کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 301 ملیۆن و 740 هەزار) دۆلار، بڕی (728 ملیۆن و 974 هەزار و 400) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). -    لە مانگی نیسان، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 274 ملیۆن و 185 هەزار 280) دۆلار، بڕی (713 ملیۆن و 543 هەزار و 757) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). -    لە مانگی ئایار، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 295 ملیۆن و 22 هەزار و 900) دۆلار، بڕی (725 ملیۆن و 212 هەزار و 824) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). -    لە مانگی حوزەیران، کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 264 ملیۆن و 577 هەزار و 300) دۆلار، بڕی (708 ملیۆن و 163 هەزار و 288) دۆلاری چووە بۆ خەرجی بە ڕێژەی (56%). 3.    داهاتی ماوەی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم بەپێی ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی دیلۆیت (44%)ی داهاتی نەوت لە دوای لێدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەکە بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە، بۆیە کۆی ئەو داهاتەی لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) لە پرۆسەی نەوت بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە کەمترە لە کۆی خەرجییەکانی پرۆسەکە و بریتییە لە (3 ملیار و 118 ملیۆن و 925 هەزار و 75) دۆلاری ئەمریکی، بەرامبەر بە (4 ترلیۆن و 522 ملیار  و 441 ملیۆن و 359 هەزار) دیناری عێراقی (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (3 + 4))، بە جۆرێک؛ -    لە مانگی کانونی دووەم کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (971 ملیۆن و 58 هەزار) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (427 ملیۆن و 265 هەزار و 784) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (619 ملیار و 535 ملیۆن و 386 هەزار و 800) دیناری عێراقی.  -    لە مانگی شوبات کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (981 ملیۆن و 822 هەزار) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (432 ملیۆن و 28 هەزار و 80) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (626 ملیار و 440 ملیۆن و 716 هەزار) دیناری عێراقی.  -    لە مانگی ئازار کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 301 ملیۆن و 740) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (572 ملیۆن و 765 هەزار و 600) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (830 ملیار و 510 ملیۆن و 120 هەزار) دیناری عێراقی. -    لە مانگی نیسان کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 274 ملیۆن و 185 هەزار 280) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (506 ملیۆن و 641 هەزار و 523) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (812 ملیار و 930 ملیۆن و 208 هەزار و 640) دیناری عێراقی. -    لە مانگی ئایار کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 295 ملیۆن و 22 هەزار و 900) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (569 ملیۆن و 810 هەزار و 76) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (826 ملیار و 224 ملیۆن و 610 هەزار و 200) دیناری عێراقی. -    لە مانگی حوزەیران کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (ملیارێک و 264 ملیۆن و 577 هەزار و 300) دۆلار، بەڵام دوای لێدەرکردنی خەرجییەکان بە ڕێژەی (56%)، بڕی (556 ملیۆن و 414 هەزار و 12) دۆلار بە ڕێژەی (44%) بۆ حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، کە بەرامبەرە بە (806 ملیار و 800 ملیۆن و 370 هەزار و 400) دیناری عێراقی. چارتی ژمارە (3) چارتی ژمارە (4) سەرچاوەکان -    ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ساڵی (2021)، ماڵپەڕی حکومەتی هەرێمی کوردستان. -    درەو میدیا؛ هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی 2022؛  https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10080 -    ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، نەوتی بارکراوی هەرێم، کانونی دووەمی 2022؛  http://www.roonbeen.org/wp-content/uploads/2022/02/%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%88-%D8%AC%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86-%D9%83%D9%A2-%D9%A2%D9%A0%D9%A2%D9%A2.pdf -    ڕێکخراوی ڕوونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، نەوتی بارکراوی هەرێم، شوباتی 2022؛  http://www.roonbeen.org/wp-content/uploads/2022/03/%D9%86%DB%95%D9%88%D8%AA%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D9%88-%D8%AC%DB%8C%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D9%A2%D9%A0%D9%A2%D9%A2.pdf -    ئەنوەر کەریم؛ داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ مانگی  نیسانی ساڵی 2022، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10230 -    ئەنوەر کەریم؛ داهاتی مانگی ئایاری حكومەتی هەرێم (ترلیۆنێك و 213 ملیار) دینارە، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10409 -    ئەنوەر کەریم؛ داهاتی حکومەتی هەرێم بۆ مانگی  حوزەیرانی ساڵی 2022، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10593 

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) (١-٢) ھەفتەی ڕابردوو دەنگۆیەک بڵاوبووەوە گوایە وەزارەتی پەروەردە بەنیازە وانەی ”پەروەردەی ئیسلامی“ لە بەرنامەی خوێندنی قوتابخانەکاندا دەربھێنێت. ئەگەرچی ئەو وەزارەتە دەستبەجێ ھاتەسەرخەت و دەنگۆکەی ڕەتکردەوە، بەڵام بڵاوبوونەوەی دەنگۆکە شەپۆلێک کاردانەوەی توڕە و ھێرشبەرانەی بەرامبەر بە پلانێکی لەوبابەتە ھێنایەکایەوە. لەسەر تۆڕە کۆمەڵایتییەکان کەسانێک نووسیان: ”بە ھەمو نەوعێک دەيانەوێ دينی ئيسلام لهناو ببەن“،  یەکێکیتر نووسیی: ”دەیانەوێت كەنج و لاوەکانمان ئاگایان لە خوا و حلال و حرام و ویژدان نەمێنێت، نە اهلی دونیابن نە اهلی قیامەت بن“. کەسێکێکتر لەسەر ھەمان ھێڵ نووسیی: ئەمە ”سوکایەتیە بە ئیسلام و دینی ئەم مییلەتە، ئەمە هەنگاونانە بۆ دابرێنی دینی ئیسلام لەم میللەت و کۆمەڵگایە“. یەکێکیش لابردنی ئەو وانەیەی بە بەدئەخلاقییەوە گرێدا و نووسیی: ”نەخير توزێ اخلاق ماوه ئەويش به واسطه ى ئەو كەمه پەروەردەى ئيسلاميەوەيه، ئەم پەروەردەی ئیسلامییە لاببرێت ئیتر ئەخلاق نامێنێت.“ موسڵمانێکی تر نووسیی: ”ئەم بەچەکە مولحیدانە هەرچی دژی دین و ژینی ئەم گۆمەڵگە بێت دەیھێننە ناو مەنهەجی خوێندنەوە، زۆر بەداخەوە.“ کەسێکی تر لەپاڵ ئەو لۆژیکە دینییەدا کە باڵادەستە نووسیی: ”ئیسلام ئاینی هەقە و ئاینی لەسەدا ٩٧ ی کوردستانە. چۆن دەبێت لە کتێبێکدا یەکسان بکرێت بە ئاینی درۆینەی لەسەدا سێی خەڵکانی تر“. یەکێکی تر بە توڕەییەکی زیاتر و بەزمانێک نووقم لەناو تاوانباربووندا نووسیی:”ئێمەی موسڵمان لەئایینی پیرۆزی ئیسلام و قورئانی پیرۆز پێناسەی ئایینەكانی ترمان بۆكراوە و هەموویان ئەناسین، بۆیە پێویست ناكات قبوڵمان نیە بەپێشنیاری هەندێك كەسی كافرو مەلعون (...) كتێب بۆ نەوەكانمان بنوسنەوە بەناوی ئایین ناسی، مناڵەكانم ئەو كتێبە بێننەوە ماڵەوە بەدەستی خۆم ئەیسوتێنم.“ ئینجا سەلاحەدین بەھادینیش، ئەمینداری گشتیی یەکگرتوی ئیسلامیش، ھاتەقسە و لابردنی وانەی پەروەردەی ئیسلامی وەک پیلانێک دژ بە میلەت ناساند و وتی: ”دەستبردن بۆ ئەو بابەتە مەترسیدارە لەسەر شناس و پێناسەی ئاینی گەلەكەمان  قبوڵ نەكراوە"، ھیواداریشە ”دەزگا پەیوەندیدارەكان ڕێگەبگرن لەو جۆرە پیلانە نابەرپرسانە و سەرەئێشەیەكی دیكە بۆ كۆمەڵگەكەمان زیاد نەكەن.“ ھەموو ئەم کاردانەوەدا بە یەک زمان قسەدەکەن و خاڵی ھاوبەشیان پێداگرتنە لەسەر پیلانگێڕیی و ھەوڵدان بۆ لەناوبردنی ئیسلام وەک بنەمای ویژدان و ئەخلاق و شوناس. زمانەکەش زمانی ھەڕەشە و تاوانبارکردن و نزیککەوتنەوەیە لە تەکفیرکردن. ھیچ یەکێکیان، لە خوێنەرێکی ئاساییەوە تا بە سەلاحەدین بەھادین دەگات، بەدوای دۆزینەوەی ئەگەری مەعقولیەتێک، چەندیش بچووکبێت، لە پشتی بڕیارەکەوە ناگەڕێن. ھەموویان کاردانەوەی ڕاستەوخۆی حازربەدەست و زمانێکی کڵێشەیی پڕ تۆمەت و ھەڕەشەیان لەبەردەمدایە، کە بێ لانی ھەرەکەمی بیرکردنەوە و ھەوڵدانی تێگەیشتن، لە ھەموو ئەگەری گۆڕانکارییدا، پەنای بۆدەبەن.  بە بۆچوونی من یەکێک لە گرنگترین ئەو گۆڕانکاریانەی کە دەبێت ڕووبدات گۆڕانی ڕوانین و تێگەیشتنمانە بۆ دین و ئەرکەکانی. ئەرکی ژمارەیەکی دین، ھەر دینێک، لە دونیای پڕ لە مرۆڤ و پڕ گروپی جیاوزی ئەمڕۆدا ئەوەیە، مرۆڤەکان لەیەکتری نزیکبکاتەوە، وایان لێبکات ھەستبکەن ئەندامی یەک کۆمەڵگا و یەک مرۆڤایەتیی ھاوبەشن. کۆمەڵگا و مرۆڤایەتییەک، کە لە ڕوانینە دینییەکەدا خودا دروستیکردوە و خوداش دەیانپارێزێت. ئەنجامدانی ئەم ئەرکەش بەوەنابێت بەو زمانەی سەرەوە قسەبکرێت، بەتایبەتی باس لە دین بکرێت، بەڵکو بەوە دەبێت زمانێک دابھێنرێت ھاریکاری مرۆڤ بکات  ھەم حەز بە ژیان بکات، ھەم حەز بەوەش لەگەڵ ئەوانیتردا لە دۆخی ھارمۆنیەت و دۆستایەتیی و ڕێزگرتنێکی ھەمەلایەندا بێت. دین پێویستە مرۆڤەکان لەیەکتری نزیکبکاتەوە نەک دووریان بخاتەوە و لەیەکتریان داببڕێت، مرۆڤەکان بکات بە ھاوسێ، نەک بە دوژمن و ناحەزی یەکتریی. لە ڕاستیدا ئەرکی دین ئەوەیە تۆڕێکی گەورە لە پەیوەندیی ھەمەلایەن لەنێوان مرۆڤەکاندا دروستبکات کە لەسەر بنەمای ماف و بەرپرسیاریەت بەرامبەر بە یەکتری، دروستبووبێت،. وابکات ھەم ئاگایان لەیەکتری بێت و ھەم ھاوخەمی یەکتربن. لەم ڕوانینەدا بۆ دین خودا تەنھا فیکرەیەکی موجەرد نییە، بەڵکو کەسایەتییەکی ھەمە دەسەڵات و فرەقودرەتە کە ئینسانیەتی بە ھەموو جیاوازیی و لەیەکنەچونەکانییەوە دروستکردوە. ئەو تەنھا موسڵمانی دروستنەکردوە، بەڵکو ھەموو دیندار و ھەموو دینەکانی تریشی دروستکردوە، وەکچۆن ھەم بێدین و ھەم نادین و ھەم دژەدینیشی دروستکردوە. وێنەی خودا وەک خودایەک کە ھی ھەمووانە، جیاوازە لەو وێنەیەی بزاوتە سیاسییە دینییەکانی ئەم ساتەوەختە، چ ئیسلامیی و چ غەیرە ئیسلامیی، لە بەشێکی گەورەی جیھان و ناوچەکەدا، دروستیانکردوە. لەناو ئەم ڕوانینەدا بۆ دین، ئەو کەسەی کە دژی دینە و ھەڵە دەکات، ئەو کەسەی کە دەبێتە گوناھبار، ئەو کەسە نییە کە باوەڕی بە خودا، یان بەم یان بەو دەقیی دینیی نییە، یان لەق دەبێت، بەڵکو ئەو کەسەیە کە خۆی لە مرۆڤایەتی دابڕیوە و نرخی پێویست بۆ مرۆڤایەتیی دانانێت کە خودا بەھەموو جیاوازییەکانیی ناویەوە، دروستیکردوە. وەکچۆن نرخی ڕاستەقینە بۆ مرۆڤ خۆیشی دانانێت کە خودا  لەسەر وێنەی خۆی دروستیکردوە. بە مانایەکی دیکە، لەم دیدەدا بۆ دین، مرۆڤی گوناھبار ئەو کەسەیە کە پەیوەندیی نێوان کەسەکان و گروپەکان و میلەتەکان و کۆمەڵگاکان تێکئەدات، درزی گەورە یان بچووک دەکاتە دیواری مرۆڤایەتییەوە کە چوارچێوەی ژیانی ھەموو مرۆڤەکانە لەسەر زەوی بەیەکەوە. مرۆڤایەتی، لە دیدی ئەم جۆرە ئیماندارە نوێیانەدا، یەکێکە لە داھێنانە ھەرە گەورەکانی خودا، تێکدان و پەلاماردان و بریندارکردنی، گونھاباربوونە بەرامبەر بە خودا. دین لەم ڕوانینەدا ئەو ھێزە تایبەتەیە کە دوورەپەرێزیی  نێوان مرۆڤەکان لەگەڵیەکتریدا دەسڕێتەوە، نەک خۆی وەک دروستکەری درز و بەربەست و شورا و دیوار تر لەنێوان مرۆڤەکاندا، کاربکات.  ھەر لەم ڕوانگەیەوە ئەو دینەی پێویستە فێری منداڵانی وڵاتی ئێمە بکرێت، دینێک نییە خەریکی ترساندنی ئەو منداڵانە بێت بە قیامەت و سزا و ئاگر و جەھەنەم، وێنەی خودایەکیان بۆ دروستبکات لەسەر وێنەی باوک و سوڵتانێکی دڵڕەق. ھەروەھا دینێک نییە خەریکی دروستکردنی بەھەشتێکبێت، ڕووبەرەکانی بە ژن و سێکس و ڕابواردن و چێژی جەستەیی، دروستکرابێت. بەڵکو دینێکە ھاریکاریی منداڵان دەکات و فێریان دەکات، کەسانی ھێمن و عەقڵانی و لێبوردە و ئیشکەر و کراوە بن بەسەر جیھان و جیاوازییەکاندا، باوەڕیان بە ئیرادەی ئینسان و ئازادییەکانی ھەبێت، کەسانی لەخود نەچوو بە کەمتر و نزمتر و ناحەز نەزانێت، ڕۆحی ھاریکاریی و بەدەمەوەچوونی تیادا بەھێز و بەنرخ بێت. وەکچۆن کەسێک دروستبکات باوەڕی بە خۆی و بە تواناکانی خۆی بێت لە باشترکردنی ژیانی خۆی و ژیانی ئەو کۆمەڵگایەی تیایدا دەژیی، باوەڕی بەوەبێت یەکێک لە ئەرکە ئەخلاقییەکانی مرۆڤ باشترکردن و جوانترکردنی جیھانە.  بەم مانایە دین نەک مەحفوزات و لەبەرکردنی بەزۆری ئەم یان ئەو پەرەگرافی ناو کتێبە دینییەکا نییە، نەک تەنھا گێڕانەوەی بەسەرھات و مێژووی یەک دین لە دینەکان بە تەنھا نییە، نەک بەشەیتانیکردنی ئەم یان ئەو مرۆڤی جیاواز نییە، نەک بێنرخکردنی ئەم یان ئەو دین و دونیایبینی ڕۆحیتر نییە کە خودا لەناویدا، لە ھەر فۆرمێکدا بێت، ئامادەبێت، بەڵکو دینێکە ھەڵگری ڕوانینێک پێچەوانەی ئەم ڕوانینانە. گەر نیازە وانەیەک بۆ منداڵانی ئەم ھەرێمە لەسەر ”پەروەردەی دینیی“ ھەبێت، پێویستە لەم دیدگا و گۆشەنیگایەوە بۆ دین بنووسرێت، نەک ئەو ”پەروەردە ئیسلامیی“ەی لە ئێستادا ھەیە، کە دیدێکی ئیخوانیی و سەلەفیی ئاراستەی دەکات.

راپۆرتی: تیمی کوردستانی عێراقی CPT تیمی کوردستانی عێراقی CPT و هاوبەشە نێودەوڵەتییەکانی، لە ساڵی ٢٠١٥ەوە تاوەکو ئێستا، سوپای سەربازی تورکیا، لە ئۆپەراسیۆنەکانیدا بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستانی عێراق، نزیکەی ١٢٩ هاوڵاتی مەدەنی شەهیدکردووە و نزیکەی ١٨٠ هاوڵاتی مەدەنی تریشی بریندارکردووە. ئۆپەراسیۆنی چنگی-قفڵ'یش یەکێکی ترە لە ئۆپەراسیۆنە یەک لە دوایەکەکانی تورکیا کە بووەتە مایەی مەرگ و ئاوارەیی بۆ هاوڵاتیانی نیشتەجێی ئەو ناوچانە.  تیمی کوردستانی عێراقی CPT و هاوبەشە نێودەوڵەتییەکانی، سەرکۆنەی کوشتنی منداڵان و بریندارکردنی جوتیاران و بە ئامانجگرتنی گوندەکانی باکوری عێراق "هەرێمی کوردستان" لەلایەن سوپای تورکیاوە لە ژێر ناوی ئۆپەراسیۆنی چنگی - قفڵ، دەکەن. لە ١٧ی نیسانی ٢٠٢٢دا، سوپای تورکیا، بە ئامانجی دەستبەسەرداگرتنی تەواوەتی ناوچە شاخاوییەکان بە درێژایی ١٨٠ کیلۆمەتر لە ڕۆژئاواوە بۆ ڕۆژهەڵات و بە قوڵایی زیاتر لە ١٥ کیلۆمەتر بۆ باشوری سنوری نێوان تورکیا و عێراق ئۆپەراسیۆنی سەربازی چنگی- قفڵ'ی  لە خاکی هەرێمی کوردستانی عێراقدا ڕاگەیاند. لەماوەی تەنها یەک مانگی نێوان ٢١ی ئایاری ٢٠٢٢ بۆ ٢١ی حوزەیرانی ٢٠٢٢، ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکەی دەوڵەتی تورکیا بووە هۆی گیان لەدەستدانی ٣ منداڵ و ٢ پیاو و برینداربوونی ١٥ هاوڵاتی مەدەنی لە باکوری عێراق "هەرێمی کوردستان"دا. ئامانج لە ئۆپەراسیۆنی سەربازی چنگی - قفڵ'ی تورکیا، کۆنتڕۆڵکردنی تەواوەتی ناوچە شاخاوییەکانی سنوری نێوان تورکیا و عێراقە کە بەر لە دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنەکە بە تەنها ٢٠٪ی سنوری نێوان تورکیا و عێراق مابوو کە تورکیا کۆنتڕۆڵی نەکردبێت. ئۆپەراسیۆنەکەی تورکیا بە بۆردوومانی ئاسمانی چڕ و دابەزاندنی هێزی تایبەتی سوپای تورکیا بە قوڵایی ١٢-١٥ کیلۆمەتر لە سنوری نێوان تورکیا و عێراقە وە بۆ ناوچەکانی زاپ و ئاڤاشین دەستیپێکرد، کە پێشتر ئەو ناوچانە لە خەڵکی مەدەنی چۆڵکرابوون. لەکاتێکدا تورکیا لەو ناوچانەدا لەگەڵ گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستان پەکەکە لە جەنگدابوو، بەڵام لە هەمانکاتدا فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا لە ناوچەکانی تری هەرێمی کوردستان هێرشیان ئەنجامدەدا و تەنانەت یەکێک لە هێرشەکان بە ئامانجگرتنی گەریلاکانی پەکەکە بوو بە قوڵایی ٢٨٠ کیلۆمەتر بۆ ناو خاکی هەرێمی کوردستان،  لە قەزای کەلار. لە ئەنجامی دوو هێرشی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیادا، چەند هاوڵاتییەکی مەدەنی بوونە قوربانی کە لە ناویاندا منداڵێک هەیە. یەکەمین دوو هاوڵاتی مەدەنی کە بەهۆی ئۆپەراسیۆنی چنگی-قفڵ'ی تورکیاوە شەهید بوون، ئارام حاجی کاکە خان'ی ٤٣ ساڵ و هاوسەری خوشکەکەی، ئیسماعیل ئیبراهیم'ی ٥٠ ساڵ بوون لە گوندی "تووتەقەڵ" کە ١٤٠ کیلۆمەتر دوورە لە سنوری نێوان تورکیا و عێراقەوە. لە کاتژمێر ٥:١٥ خولەکی سەر لەبەیانی ڕۆژی ٢١ی ئایاردا، ئارام حاجی موختاری گوندی تووتەقەڵ گوێبیستی هێرشێکی ئاسمانی تورکیا بوو بۆ سەرگوندەکەیان. چەند کاتژمێرێک لە دوای هێرشەکە، ئارام و ئیسماعیل دەچنە شوێنی ڕووداوەکە بۆ ئەوەی بزانن کە دەنگی ئەو تەقینەوانە چی بووە کە گوێبیستی بوون. کاتێک دەگەنە شوێنی ڕووداوەکە، چەند گەریلایەکی پەکەکە دەبینن کە بەسەختی برینداربوون و هەوڵدەدەن بریندارەکان بگوازنەوە بۆ نەخۆشخانە. لەوکاتەی کە ئارام و ئیسماعیل هەوڵیاندەدا  بریندارەکان بگوازنەوە بۆ نەخۆشخانە، فڕۆکەیەکی تری بێفڕۆکەوانی تورکیا ئۆتۆمبێلەکەیانی بە موشەکێک بە ئامانج گرت و لە ئەنجامدا، ئارام و ئیسماعیل و چەکدارە بریندارەکانی پەکەکش گیانیان لەدەستدا. بە بەئامانجگرتنی ئۆتۆمبێلی مەدەنی کە سەرنشینی مەدەنی و چەکداری برینداری تێدابووە، سوپای تورکیا تاوانی جەنگی ئەنجامداوە. ئارام و ئیسماعیل، هەردووکیان ڕزگاربووی پڕۆسەی ئەنفالی ساڵانی ١٩٨٠کانن لە گوندەکەیان کە ڕژێمی پێشووی عێراق بە شێوەیەکی دڕندانە لە گوندی تووتەقەڵ و گوندەکانی تری دەووربەری و زۆر ناوچەی تری کوردستانی عێراقدا جینۆسایدی دژ بە کوردەکان ئەنجامدا. لەدوای ڕووداوەکەی ٢١ی ئایار، لە کۆی ١٠ خێزان، ٨ خێزان لە ترسی دووبارەبوونەوەی بۆردوومانەکانی تورکیا گوندی تووتەقەڵیان بەجێهێشت. لە ١٥ی حوزەیراندا، فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی تورکیا، بارەگایەکی یەکینەکانی پاراستنی شەنگال "یەپەشە" کە گروپێکی چەکداری سەر بە پەکەکە'یە لە ناحیەی سنونێ لە قەزای شەنگال بە ئامانجگرت. هێرشەکە بووە هۆی داڕووخان و زیانگەیاندن بە ماڵ و بینا و باڵەخانەکانی دووروبەری بارەگاکە و لە ناویشیاندا دووکانێکی کتێب فرۆشی. لەناو دووکانەکەدا، منداڵێکی ١٢ ساڵی یەزیدی بەناوی سەڵاح خچر، کە یارمەتی باوکی دەدا لە دوکانە کتێبفرۆشیەکەدا، بەر هێرشەکە دەکەوێت و گیان لەدەستدەدات. هەر لەو هێرشەدا، باپیری سەلاح  و ٨ هاوڵاتی تری مەدەنی ناوچەکە برینداربوون. بۆردوومانەکەی تورکیا بۆسەر گەڕەکێک کە خەڵکی مەدەنی تێدا نیشتەجێیە، بە تاوانی جەنگ هەژماردەکرێت. ناحیەی سنونێ کە هێرشەکەی تورکیای تێدا ئەنجامدراوە، شوێنی نیشتەجێبوونی زۆرینەی ڕزگاربووانی ئێزیدیە لە جینۆسایدەکەی داعش بۆسەرهاوڵاتیانی ئێزیدی لە ساڵی ٢٠١٤-٢٠١٥. لە ساڵی ٢٠١٨ەوە تاوەکو ئێستا، هێزەکانی تورکیا سەرقاڵی دروستکردنی بنکە و بارەگای سەربازین  لەسەر لوتکەی چیا و زنجیرە شاخەکانی سەر سنوری نێوان تورکیا و عێراق، لە ناوچەی سیدەکانەوە بۆ حەفتانین لە قەزای زاخۆ. لەسەرەتای دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی چنگی قفڵ لە ١٧ی نیسانەوە تاوەکو ٢٥ نیسان، سوپای تورکیا ٤ بارەگای سەربازی نوێی دامەزراندووە، بەشێوەیەک دوو بارەگا لە ئاڤاشین و دوو بارەگای تر لە زاپ. وە لە ١٦ی حوزەیرانەوە، دروستکردنی بارەگایەکی تری سەربازی لەسەر چیای کوڕەژارۆ کە بەسەر ناحیەی شیلادزێ'دا دەڕوانێت، دەستیپێکردووە. هەروەها، سوپای تورکیا پەرەی بە دروستکردنی تۆڕی ڕێگاوبان داوە بۆ بەستنەوەی بارەگا سەربازییەکانی بەیەکترییەوە لە خاکی هەرێمی کوردستاندا و بەستنەوەیان بە ناوچەکانی سنوری تورکیاوە بەمەبەستی ئاسانکاریکردن لە هێنانی پاڵپشتی و پڕچەککردنی بارەگاکان و بەهێزکردن و مانەوەی ئەو ناوچە داگیرکراوانە لەژێر کۆنتڕۆڵی خۆیاندا. لەو ناوچە شاخاویانەوە کە تورکیا بارەگای سەربازی تێدا دامەزراندووە، تۆپخانەکانی تورکیا، ئەو هاوڵاتیانەی کە لەگوندەکاندا دەژین و ئەو جوتیارانەی کە لە زەویە کشتوکاڵییەکانیاندا جوتیاری دەکەن بە ئامانج دەگرن. لە ١٥ و ١٧ی حوزەیراندا، سەربازانی سوپای تورکیا لە بارەگا سەربازییەکانیانەوە، ٥ هاوڵاتی مەدەنیان لە گوندەکانی سەر سنور بە ئامانج گرتوو برینداریان کردن. گوندی پەرەخێ، لە ناحیەی دەرکار، بە دووری ٨ کیلۆمەتر لە سنوری تورکیا-عێراق'وە دەکەوێتە دۆڵێکەوە و بە کشتوکاڵ بە ناوبانگە. ٣٠ خێزان لەو گوندەدا دەژین و چەند خێزانێکی تریش تەنیا بۆ دوو وەرز دەگەڕێنەوە بۆ گوندەکە بەمەبەستی کشتوکاڵی و جوتیاریکردن لە زەوییەکانیاندا. لە کاتژمێر ٣:٤٩ خولەکی دوانیوەڕۆی ڕۆژی ١٥ی حوزەیراندا، نەزیر عومەری ٥٣ ساڵان و محەمەدی ٢٤ ساڵانی کوڕی، کە سەرقاڵی ئاودانی دار هەنجیر و دار هەنارەکانی باخەکەیان بوون لە گوندی پەرەخێ، بەهۆی بەرکەوتنیان بە تۆپێکی تورکیا کە لە بارەگایەکی سەربازی تورکیاوە لە یەکێک لە لوتکە چیاکانی دوروبەری گوندەکەوە ئاراستەکرابوو، هەردووکیان برینداربوون. نەزیر عومەر بە CPT گووت، لەکاتی بەرکەوتنیان بە تۆپەکە، ئەو دەستبەجێ بێهۆش دەبێت و لە نەخۆشخانە هۆشی دێتەوە و دەزانێت کە دوو پارچەی تۆپ لە پشتیدایە. کوڕەکەی نەزیر عومەر کە ناوی محەمەدە، ئەویش بەهۆی بەرکەوتنی پارچە تۆپێک بەر لەپی دەستی برینداردەبێت. لە دوای ڕووداوەکە، کەسوکاری بریندارەکان، هەردوو بریندارەکە بە بێهۆشی ڕزگار دەکەن و دەیانگەیەننە نەخۆشخانەی فریاکەوتنی زاخۆ.   نەزیر عومەر لە نەخۆشخانە بە CPT گووت کە لە تشرینی یەکەمی ساڵی ٢٠٢١دا، نزیکەی ١٥٠ سەربازی سوپای تورکیا، لە بارەگا سەربازییە نوێیەکانیان لە چیاکانی دەوروبەری گوندەکەوە هاتنە خوارەوە بۆ ناو گوندی پەرەخێ. سەربازەکان ماڵ بە ماڵ بە گوندەکەدا گەڕابوون و هەڕەشەیان لە گوندنشینان کردبوو کە ئەگەر هەر جۆرە هاوکاریەکی پەکەکە بکەن، ئەوا سەربازانی تورکیا لە بارەگاکانیانەوە تەقە بە ڕووی گوندەکەدا دەکەن. لەکاتێکدا دانیشتوانی گوندی پەرەخێ ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە چەکدارانی پەکەکە لە گوندەکەیاندا نین، بەڵام لەماوەی چەند مانگێک پێش ئەم ڕووداوە، گوندنشینان دوو جار گووێیان لە دەنگی تەقینەوەی تۆپ بووە لە دەوروبەری گوندەکەیان. تۆپبارانەکەی ڕۆژی ١٥ی حوزەیران، یەکەمین جار بوو کە ڕاستەوخۆ گوندی پەرەخێ بە ئامانج بگیرێت و وە نەزیر عومەر و محەمەدی کوڕیشی یەکەمین قوربانی گوندی پەرەخێن بەهۆی ئۆپەراسیۆن و لەشکرکێشییەکانی تورکیاوە. سەرباری ئەوەی کە تیمی کوردستانی عێراقی CPT نیگەرانی خۆی دەردەبڕێت لەو تاوانە جەنگیانەی کە سوپای تورکیا لەڕێگەی بەئامانجگرتنی ڕاستەوخۆی هاوڵاتیانی مەدەنی ئەنجامیدەدات، CPT مەترسی نیازی تورکیا ڕادەگەیەنێت لە فشار خستنە سەر دانیشتووانی گوندی پەرەخێ بۆ چۆڵکردنی گوندەکەیان و دواتریش پاککردنەوەی ناوچەکە و دەورووبەری بارەگا سەربازییەکانی تورکیا لە گوندنشینان. پێشتر ئەو مامەڵەیەی تورکیا لە چەند گوند و ناوچەیەکی تری هاوسێی گوندی پەرەخێ و هەموو ناوچە و گوندەکانی دەوروبەری دەیان بارەگای سەربازی تورکیا بە درێژایی سنور بەدیکراوە. ئاوارەکردنی بە زۆرەملێی هاوڵاتیانی مەدەنی و ئابڵوقە خستنەسەر سەرچاوەکانی بژێوی ژیانی خەڵکی سڤیل، پێشێلکردنی ئاشکرای یاسای نێودەوڵەتی مرۆیی International Humanitarian Law'ە. لە کاتژمێر ٥:١٠ خولەکی ڕۆژی ١٧ی حوزەیراندا، سەربازانی تورکیا بە چەکی قورس چەند دەستڕێژێکیان بەڕووی گوندی کێستەدا کرد. گوندی کێستە بە دووری ٩ کیلۆمەتر لە سنوری نێوان عێراق-تورکیاوە، دەکەوێتە ناحیەی کانی ماسێ لە قەزای ئامێدی. لە ئەنجامی تەقەکردنەکانی سوپای تورکیادا، ٣ ئافرەتی خەڵکی گوندەکە بە ناوەکانی کاژین تەها سەعیدی ٢٨ ساڵ و نەزیرە عەبدولستار ئەحمەدی ٤٩ ساڵ و بووکەکەی، فەوزیە دیار عومەری ٢٤ ساڵ کە بۆ بەسەربردنی پشوی هەینی گەڕابوونەوە گوندەکەیان برینداربوون. دەستڕێژی گولەکان لە بارەگایەکی سەربازی تورکیاوە لەسەر زناری کێستە کە بەسەر گوندی کێستەدا دەڕوانێت، ئەنجامدرابوون. هەر لەدوای دروستکردنی بارەگای سەربازی زناری کێستە لە نیسانی ساڵی ٢٠٢١وە، سەربازانی تورکیا چەندین جار تەقەیان بەڕووی گوندەکەدا کرد و خەڵکەکەیان ناچار کرد کە بە تەواوی گوندەکەیان چۆڵبکەن. لەم ساڵدا، چەند خێزانێک دەستیان کردووە بە گەڕانەوە بۆ گوندەکەیان یاخود سەردانیکردنی ڕەز و باخەکانیان لە پشووەکانی کۆتایی هەفتەدا.   لە ٢٦ی ئایادا، نزیکەی ١٠٠٠ هاوڵاتی مەدەنی خەڵکی گوندی زێوا سەری، لە فیستیڤاڵی ساڵانەی گوندەکەیاندا لە ناحیەی بامەرنێ بەشداربوون. لەدوای سێ ساڵ لە لەیەکتری دابڕان و ئەنجامنەدانی فیستیڤاڵی گوندەکەیاندا بەهۆی پەتای کۆڕۆناوە، ئەمە یەکەمین جار بوو کە خەڵکی گوندی زێوا سەری بۆ جارێکی تر فیستیڤاڵەکەیان ڕێکخستبوو. مەبەست لە ڕێکخستنی فیستیڤاڵەکە بۆ کۆبوونەوەی خزم و کەسوکار و یەکتر ناسینی خەڵکی گوندەکە بوو کە لەساڵی ١٩٩٠ەکانەوە بەهۆی شەڕ و پێکدادانەکانی تورکیا و پەکەکەوە ناچار بەوە کراون کە گوندەکەیان چۆڵبکەن. لە درەنگانێکی ڕۆژەکەدا، ٣ منداڵ سەرقاڵی یاری تۆپی پێ بوون لە قەراغی بازنەی فیستیڤاڵەکە. بەبێ هیچ زەنگێکی ئاگادارکردنەوە، بەلایەنی کەمەوە ٣ تۆپی هاوەن بەدووری چەند مەترێک لە منداڵەکانەوە، بە دوای یەکدا بەر زەوی کەوتن و تەقینەوە. لەئەنجامی ئەو هێرشەدا، یوسف کۆڤانی ١٣ ساڵان و ئاڤەند هۆشیاری ١١ ساڵان گیانیان لەدەستدا و سیپان فەرهادی ٨ ساڵانیش بەسەختی برینداربوو.   بەگوێرەی ڕاگەیاندراوی، بەڕێوەبەرایەتی دژە تیرۆری کوردستان کە لەلایەن زۆرێک لە میدیاکانی کوردستان بلاوکرایەوە، ئەو هێرشە لەلایەن گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستان پەکەکەوە ئەنجامدراوە. بەڵام بە پشت بەستن بەو بەڵگانەی کە دەست CPT کەوتوون و بە شیکردنەوەی جوگرافیای ئەو ناوچەیەی کە هێرشەکە تێیدا ڕوویداوە، بە ئەگەری زۆرەوە هێرشەکە لەلایەن تورکیاوە ئەنجامدراوە. کەسوکاری سێ منداڵەکە بە CPT'یان گووت، ئەو ڕۆژەی کە هێرشەکە ڕوویدا، ئەوان بە بەردەوامی گوێیان لە دەنگی سوڕانەوەی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی تورکیا بوو بە سەر ئاسمانی ناوچەکە و شوێنی فیستیڤاڵەکەدا. شوێنی ئەنجامدانی فیستیڤاڵەکە ، تەنیا ٨٠٠ مەتر دوور بووە لە گەورەترین بارەگای سەربازی تورکیا لە بامەرنێ، ووردیەتی "دەقیقی" هاوەنەکە لە پێکانی شوێنی یاری منداڵەکان لەگەڵ سوڕانەوەی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی چاودێریکردن بە ئاسمانی ناوچەکە لە هەمانکاتدا، ئاماژەن بۆ ئەوەی کە فیستیڤاڵەکە بە ئەنقەست بە ئامانج گیراوە و هێرشەکە بۆ مەبەستی ئاگادارکردنەوە یاخود گەیاندنی زیانی گیانی بووە بە بەشداربووانی فیستیڤاڵەکە. سەرباری هەموو ئەوانەش، چیای مەتینا کە دەگوترێت شوێنی هاوێشتنی هاوەنەکانە لەلایەن پەکەکەوە، لە ئێستادا لە ژێر دەسەڵاتی سەربازی سوپای تورکیا و حکومەتی هەرێمی کوردستاندایە. لە ساڵی ٢٠١٥ەوە تاوەکو ئێستا، سوپای سەربازی تورکیا، لە ئۆپەراسیۆنەکانیدا بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستانی عێراق، نزیکەی ١٢٩ هاوڵاتی مەدەنی شەهیدکردووە و نزیکەی ١٨٠ هاوڵاتی مەدەنی تریشی بریندارکردووە. ئۆپەراسیۆنی چنگی-قفڵ'یش یەکێکی ترە لە ئۆپەراسیۆنە یەک لە دوایەکەکانی تورکیا کە بووەتە مایەی مەرگ و ئاوارەیی بۆ هاوڵاتیانی نیشتەجێی ئەو ناوچانە.  تیمی کوردستانی عێراقی CPT، هاوشان لەگەڵ هاوبەشەکانی تریدا لە کەمپەینی "کۆتاییهێنان بە بۆردوومانەکانی سەر سنور"، سەرکۆنەی کردە سەربازییەکانی تورکیا دەکات لە کوشتنی هەر هاوڵاتییەکی مەدەنی و زیان گەیاندن بە گوند و ڕەز و باخ و ماڵ و حاڵی هاوڵاتیانی مەدەنی. ژیانی هاوڵاتیانی مەدەنی بپارێزن! ژیان بۆ گوندەکانی سەر سنور بگەڕێننەوە - لێگەڕێن هاوڵاتیانی مەدەنی بگەڕێنەوە بۆ گوندەکانیان!

 ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم داهاتی مانگی حوزەیرانی هەرێمی كوردستان (995 ملیار) دینار بووە، حكومەتی هەرێم لە مانگی رابردوودا ( 11 ملیۆن و 305 هەزار) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، كۆی داهاتی نەوت ( ملیارێك و 253 ملیۆن) دۆلاربووە، ( 702 ملیۆن) دۆلار بۆ خەرجی كۆمپانیاكان و (551 ملیۆن) دۆلار بۆ خەزێنەی حكومەت ماوەتەوە. پوختە داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی حوزەیران = (164 ملیار) دینارە (کە بۆ موچە خەرج دەکرێت ئەگەر نا بەپێی زانیارییەکان بڕەکەی نزیکەی دوو هێندەیە) •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینار •    پشکی هەرێم لە بەشە بودجەی عێراق = (0) دینار داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی حوزەیرانی (2022)دا  بڕی (11  ملیۆن و 305 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای  بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  حوزەیران (122.86) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (110.86) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (11  ملیۆن و 305 هەزار) بەرمیل X (110.86) دۆلار = (1 ملیار و 253 ملیۆن و 272 هەزار  و 300) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (1 ملیار و 253 ملیۆن و 272 هەزار  و 300) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 817 ملیار و 244 ملیۆن و 835 هەزار) دینار. •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (44%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (1 ملیار و 253 ملیۆن و 272 هەزار  و 300) دۆلار  X (56%) = (701 ملیۆن و 832 هەزارو 488) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (701 ملیۆن و 832 هەزارو 488) دۆلار X ((1450 دینار = (1 ترلیۆن و 17 ملیار و 657 ملیۆن و 107 هەزار و 600) دینار خەرجی نەوتە. -    (1 ملیار و 253 ملیۆن و 272 هەزار  و 300) دۆلار  X (44%) = (551 ملیۆن و 839 هەزارو 812) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (551 ملیۆن و 839 هەزارو 812) دۆلار X (1450) دینار= (799 ملیار و 587 ملیۆن و 727 هەزار و 400) دینار. کۆی داهات لە مانگی حوزەیران 2022 (دینار) (799 ملیار و 587 ملیۆن و 727 هەزار و 400) داهاتی نەوت + (164 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (995 ملیار و 87 ملیۆن و 727 هەزار و 400) دینار 

(درەو):  قەیرانی بەنزین تەنانەت شاری (دوبەی)ی ئیماراتی عەرەبیشی گرتەوە، ئەوانەی خەونی بە ئیماراتیبوونیان هەیە، دەبێت تێبگەن لەوەی تەنیا پەرەپێدان بە كەرتی رێگاوبان‌و بیناسازی چارەسەری كێشە ئابورییەكان ناكات، هەڵاوسان‌و بێكاری‌و گرانی لە ئیماراتی عەرەبی چۆنە ؟ وردەكاری لەم راپۆرتەدا.  خەونی دوبەی ! دوای ئەو گەشەكردنەی كە لەڕووی ئاوەدانی‌و بیناسازی‌و رێگاوبانەوە بەخۆیەوە بینی، ئیماراتی عەرەبی بەتایبەتی شاری (دوبەی) بووە بە خەون بۆ خەڵك‌و وڵاتانی ناوچەكە.  هەر دەسەڵاتدارێكی ناوچەكە بیەوێت بانگەشە بۆ ئاوەدانی شارەكانی بكات، خۆی بە (دوبەی)  بەراورد دەكات.  ئایا ئیماراتی عەرەبی تەنیا بە پەرەپێدانی رێگاوبان‌و بیناسازیی لە قەیرانی ئابوری رزگاری بووە ؟  هەڵاوسان لە ئیمارات ئەم ساڵانەی دوایی بەهۆی قەیرانی پەتای كۆرۆناوە ئابوری وڵاتانی جیهان گۆڕانكاری گەورەی بەخۆوە بینی، ئیماراتی عەرەبی لە ساڵی 2020ەوە هەندێك بڕیاری دەركرد بۆ رزگاربوون لەو قەیرانە ئابورییە جیهانییە، بەڵام بەگوێرەی راپۆرتەكانی حكومەتی ئەو وڵاتە سەرباری ئەم هەنگاوانە، هەڵاوسانی ئابوری لە ئیمارات  لەمساڵدا بەرزبوەتەوە بۆ 3.7%، ئەمە لەكاتێكدایە رێژەكە ساڵی رابردوو 2.5% بووە.  زیادبوونی ئەم هەڵاوسانە وەكو ماڵپەڕی (ئیمارات 71) باسی دەكات، بووە بە مەترسی لەسەر هاوڵاتیان‌و ئەوانەی لە ئیمارات نیشتەجێن، بەتایبەتیش لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی سوتەمەنی‌و جەنگی ئۆكراینا‌و ئەو ئاڵۆزییە سیاسییەی لەنێوان ئابورییە گەورەكانی جیهاندا دروستبووە، كە ئەوەش دۆخێكی جیازازی لەنێوان چینی دەوڵەمەند‌و هەژاراندا قوڵتر دەكاتەوە‌و زۆرێك لە دانیشتوانی وڵاتێكی وەكو ئیمارات بەرەو كەناری هەژایی دەبات.  نرخی سوتەمەنی لە ئیمارات  وا زانراوە نرخی سوتەمەنی لەو وڵاتانەی كە نەوت بەرهەمدەهێنن زۆر هەرزانترە لەو وڵاتانەی كە نەوت دەكڕن، سەرباری ئەوەی ئیمارات بە یەكێك لەو وڵاتانە دادەنرێت كە نەوت بەرهەمدەهێنێت‌و هەناردەی دەكات‌و دەستی بە هەموو بازارەكانی نەوت لە جیهاندا دەگات، بەڵام لەسەر ئاستی ناوخۆی وڵاتەكە سوتەمەنی بە نرخێكی زۆر گرانتر لەو وڵاتانە دەفرۆشێت كە بەرهەمە نەوتییەكان هاوردە دەكەن لەنمونەی میسرو تونس‌و ئەفغانستان‌و وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست‌و زۆرینەی وڵاتانی ئەمریكای لاتین‌و وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست‌و باكوری ئەفریقا.  ئێستا بەبەراورد بە وڵاتانی تری ئەندامی ئەنجومەنی هاریكاری كەنداو، ئیمارات بە نیو هێندە زیاتر سوتەمەنی بە هاوڵاتیانی دەفرۆشێت، لەم مانگەوە لیژنەی چاودێری نرخی سوتەمەنی لە ئیمارات بڕیاریداوە بۆ هەر لیترێك بەنزین بڕی (نیو درهەم) واتە (0.13 دۆلار) نرخ  بەرزبكرێتەوە، ئەمە وایكردووە بە تێكڕا نرخی یەك لیتر بەنزین لە ئیمارات بۆ (دۆلارێك‌و 26 سەنت) بەرزببێتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە نرخی یەك لیتر لە 2017دا تەنیا (نیو دۆلار) بووە.   لەماوەی حەوت مانگی ئەمساڵدا ئەمە پێنجەم جارە ئیمارات نرخی بەنزین بەرزدەكاتەوە. بێكاری لە ئیمارات  سەرباری ئەوەی ئیمارات بە یەكێك لەو وڵاتانە دادەنرێت كە بواری ئابوریدا زیاتر خۆی رێكخستووە، بەڵام هاوكات لەگەڵ بەرزبونەوەی نرخی كاڵاو ماددە خۆراكییەكان‌و سوتەمەنی، رێژەی بێكاریش لەناو هاوڵاتیانی رەسەنی ئیماراتیدا زیاتر دەبێت. بەمدواییە لەرێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە دەرچوانی زانكۆ لە ئیمارات رەخنە ئاڕاستەی حكومەتی وڵاتەكەیان دەكەن، ئەمەش شتێكە كە زۆر بەدەگمەن لە ئیمارات روودەدات.  بەگوێرەی خەمڵاندنی بانكی نێودەوڵەتی، تێكڕای بێكارانی لەناو دانیشتوانی ئیماراتی عەرەبیدا لە ساڵی 2020دا  گەیشتوەتە (5%)، بەڵام ئامارە نافەرمییەكان باسلەوە دەكەن رێژەكە 20%ی تێپەڕاندووە، لە ئیمارات دوو جۆر هاوڵاتی هەیە (هاوڵاتی رەسەن)‌و (ئەوانەی كە هاتونەتە ناو ئیماراتەوە كە خۆیان پێیان دەڵێن وافدین)، هاوڵاتیانی رەسەنی ئیمارات رێژەی 9%ی تێكڕای دانیشتوانی وڵاتەكەی خۆیان پێكدەهێنن. ریشەی كێشەی بێكاریی لە ئیمارات بۆ كێشە لە پێكهاتەی دانیشوان دەگەڕێندرێتەوە، ئەمە پاڵ نەبوونی دەرفەتی كار بۆ ئەو كەسانەی كە پەنا بۆ وەرگرتنی قەرز دەبەن.  ئاماری 2018ی حكومەتی ئیمارات لەبارەی بێكارییەوە ئاماژە بەوەدەكات، رێژەی بێكاری لەناو هاوڵاتیانی رەسەنی ئیماراتدا گەیشتوەتە (9.6%)‌و لەناو وافدین-دا گەیشتوەتە (2.1%).  بێكاری كێشەی لەناو پێكهاتەی دانیشتوان لە ئیمارات دروستكردووە، مانگی ئازاری رابردوو بە هاشتاگێك لە تویتەرەوە ناڕەزایەتی خۆیان نیشاندا، هاشتاگەكەیان بەمشێوەیە بوو" # لە_ دامەزراندندا_ ئەولەویەت_ بۆ هاوڵاتی_ ئیماراتییە". حوزەیرانی ئەمساڵ چەند گرتەیەكی ڤیدیۆی بڵاوبووەوە كە ئاماژە بە گردبونەوەی سەدان كەس لە هاوڵاتیانی ئیماراتی دەكات بۆ دەربڕینی سكاڵای خۆیان لەبارەی هەلی كارەوە لە  وڵاتەكەیاندا، ئەمە دۆسیەی خۆیان رادەستی شێخ محەمەد بن زایدی سەرۆكی وڵات كرد، ئایاری رابردوو بەرپرسێكی باڵا لە دوبەی باسی لەوەكرد قەیرانێكی گەورەی بێكاریی لە ئارادایە.  لەدوای بڵاوبونەوەی پەتای كۆرۆناوە، لە ئیمارات موچە‌و هاندان لە سەرجەم دامەزراوە حكومی‌و ئەهلییەكانی ئیماراتدا كەمیكردووە، ژمارەیەكی زۆر كرێكاریش لە كەرتی تایبەت لە كارەكانیان دەركراون.  ئەمە دۆخە وایكردووە، هەندێك لە هاوڵاتیانی ئیماراتی وەكو ئاماژەیەك بۆ رێككەوتنی ئیمارات لەگەڵ ئیسرائیل بەگاڵتەجاڕییەوە دەڵێن" زیاتر لە 10 ملیار دۆلار بۆ وەبەرهێنان لە ئیسرائیل دانراوە، دەكرا بەم پارەیە وەبەرهێنان لە ئیماراتدا بكرێت بۆ رزگاركردنی گەنجان لە بێكاریی".  خواستی چاكسازیی مانگی ئایاری رابردوو میدیا  فەرمییەكانی ئیمارات راپۆرتێكیان بڵاوكردەوە كە باسی رەنج‌و تێكۆشانی هاوڵاتیانی ئیماراتی دەكەن لە بواری ماسی فرۆشتن‌و شۆفێری تاكسیدا لەكاتێكدا بڕوانامەی (بەكالۆریۆس)یان هەیە، ئەمە جۆرێك ناڕەزایەتی لەناو هاوڵاتیانی رەسەنی ئیماراتیدا دروستكرد، رەخنەیان لە حكومەتی وڵاتەكەیان گرت بەوەی فەزڵی خەڵكی بیانی داوە بەسەر ئەواندا، لەمەدا مەبەستیان لەوانە بوو كە پێیان دەوترێت (وافیدین)‌و خەڵكی رەسەنی ئیمارات نین.  ئامارە فەرمییەكان لە ئیمارات ئاماژە بەوە دەكەن، رێژەی (دوو لەسەر سێ)ی تێكڕای هەلی كار لە ئیمارات لەناو كەرتی تایبەتدایە، دامەزراندنی خەڵكە رەسەنەكە لەم كەرتەدا زۆر كەمە.  ئاماری ساڵی 2018 دەریدەخات رێژەی ئەو هاوڵاتییە رەسەنانەی ئیمارات كە خاوەن كارن دەگاتە (1.8%)، ئەوانەیان كە كاری ئازاد دەكەن رێژەیان (0.5%)ە، ئەوانەشیان كە لەبەرامبەر كرێدا كاردەكەن رێژەیان (97.6%)ە، لەبەرامبەردا خەڵكی بیانی نیشتەجێی ئیمارات ئەوانەیان كە خاوەن كارن رێژەیان (3.1%)ە، ئەوانەیان كاری ئازاد دەكەن رێژەیان (0.5%)ە، ئەوانەیان لەبەرامبەر كرێدا كاردەكەن رێژەیان (96%)ە، ئەم ئامارە نیشانی دەدات دۆخی (وافدین) لە خەڵكە رەسەنەكەی باشترە، ئەمە سەرچاوەی نیگەرانی ئیماراتییەكانە.  ماڵپەڕی (ئیمارات 71) باسلەوە دەكات، بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی كاڵاو خزمەتگوزارییە حكومییەكانەوە، بێكاری بڵاوبوەتەوە، زۆرێك لە هاوڵاتیانی ئیماراتی بەو یارمەتییانە دەژین كە رێكخراوە خێرخوازییەكان دابینی دەكەن، لەكاتێكدا دەسەڵاتدارانی وڵاتەكەیان ساڵانە هەزاران تەن كۆمەك‌و بڕە پارەی زۆر وەكو یارمەتی بۆ وڵاتانی تر لەسەرتاسەری جیهان رەوانە دەكەن.  ئیماراتییەكان ترسیان هەیە پرۆسەی "چاكسازی" حكومەت كە بەمدواییە دەرچووە‌و بوەتە هۆی بەرزبونەوەی نرخی بەرهەمە نەوتییەكان‌و كارەبا، زیانەكەی تەنیا لەسەر هاوڵاتیان رانەوەستێت، بەڵكو ببێتە هۆكاری ئەوەش سەرمایەدارانی بیانی سەرمایەكانیان بەرەو وڵاتانی تر بكێشنەوە، بەتایبەتیش سعودیە كە دیارترین ركابەری ئیماراتە‌و دەیەوێت وەبەرهێنانی زیاتر راكێشێتە ناو وڵاتەكەیەوە، بەمدواییە سعودیە هۆشداری بە كۆمپانیاكان داوە تاوەكو بەر لە ساڵی 2024، بارەگا سەرەكییەكانیان بگوازنەوە بۆ ریاز، ئەمەش كاریگەریی لەسەر ئابوری ئیمارات دەبێت. 

راپۆرت: درەو "یەك لەسەر سێی پەكخەر".. ئەو چەكەی مالیكی دژی سەدر بەكاریهێنا‌و بەهۆیەوە لە گۆڕەپانەكە دوریخستەوە، ئێستا روبەڕووی مالیكی خۆشی بوەتەوە، مشتومڕ هەیە لەبارەی ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری دادگای فیدراڵی سەبارەت بە "یەك لەسەر سێی پەكخەر"، دادگا لەبەردەم بەرپرسیارێتییەكی مێژویدایە، سەدر بە (تویت)ێك هێندەی تر بەرهەم ساڵحی لەبەرچاوی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی رەش كرد، مالیكی داوای لە بافڵ تاڵەبانی كردووە بەرهەم ساڵح بكێشێتەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  دادگا‌و یەك لەسەر سێی پەكخەر ! دوای نزیكەی (9) مانگ لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، كابینەی نوێی حكومەت لە عێراق دروست نەكراوە، ئەمە ناوی لێنراوە "بنبەستی سیاسی"، بنبەستێك كە بەهۆی بڕیارێكی دادگای باڵای فیدراڵییەوە دروستبوو، رەنگە تەنیا بە هەڵوەشاندنەوەی ئەو بڕیارەش بنبەستەكە بكرێتەوە. رۆژی 3ی شوباتی ئەمساڵ، دادگای باڵای فیدراڵی كە تاكە دادگایە دەسەڵاتی لێكدانەوەی ماددەكانی دەستوری پێدراوە، رایگەیاند، نیسابی یاسایی بۆ بەڕێوەچوونی دانیشتنی پەرلەمان تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بە ئامادەبوونی (دوو لەسەر سێ)ی پەرلەمانتاران پێكدێت، واتە لە كۆی (329) پەرلەمانتار دەبێت (220) كەسیان ئامادەی دانیشتنەكە بن.  ئەم حوكمەی دادگای فیدراڵی بۆ یەكەمجار لە مێژووی عێراقی دوای روخانی سەددامەوە، (الپلپ المعگل- واتا یەك لەسەر سێی پەكخەر)ی لەناو پەرلەماندا دروستكرد، یەك لەسەر سێی پەكخەر واتا كۆكردنەوەی (110) پەرلەمانتار بۆ رێگریكردن لە بەڕێوەچوونی دانیشتنی پەرلەمان تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار.  چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەبادی+ حەكیم) لەماوەی رابردوودا بە پاڵپشتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و هاوپەیمانی (عەزم)ی سوننەكان‌و چەند لایەنێكی تر توانیان (110) كورسی لە پەرلەمان مسۆگەر بكەن‌و یەك لەسەر سێی پەكخەر دژی هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) كارا بكەن، مالیكی‌و هاوپەیمانەكانی بۆ قۆناغی یەكەمی ململانێ سیاسییەكە سودمەندی گەورەی بڕیارەی دادگای فیدراڵی بوون‌و موقتەدا سەدری براوەی یەكەمی هەڵبژاردنیان ناچاركرد لە پەرلەمان بكشێتەوە‌و هاوپەیمانی سێقۆڵییان هەڵوەشاندەوە، بەڵام ئێستا كە جڵەوی پێكهێنانی حكومەت كەوتوەتە دەست خۆیان، روبەڕووی هەمان ئەو چەكەی دادگای فیدراڵی بونەتەوە كە دژی سەدری نەیاریان بەكاریانهێنا. كارتەكە هەڵگەڕاوەتەوە لەدژی خۆیان !   دوای پڕكردنەوەی كورسییە بەتاڵەكانی سەدر، بەرەی چوارچێوەی هەماهەنگیی لەگەڵ یەكێتی‌و عەزمی سوننەكان  بەتێكڕا نزیكەی (170) كورسی پەرلەمانیان هەیە، ئەم بەرەیە ئێستا كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمانە‌و دەیەوێت دوای پشووی جەژی قوربان دەست بە هەنگاوەكانی بكات بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكك كۆمارو پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت.  بەپێی دەستوری عێراق، بەر لە پرۆسەی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، دەبێت سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت، چونكە سەرۆك كۆمار كوتلەی گەورەی پەرلەمان رادەسپێرێت بە پێكهێنانی كابینەی نوێ.  سیناریۆی (یەك لەسەر سێی پەكخەر) كە دژی سەدرو هاوپەیمانەكانی (بارزانی+ حەلبوسی) بەكارهێنرا، ئێستا لەدژی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و هاوپەیمانەكانی (یەكێتی+ عەزم) خۆی نوێ دەكاتەوە، چونكە چوارچێوەی هەماهەنگیی دەبێت (50) پەرلەمانتار لە دەرەوەی خۆی قایل بكات بەشداری دانیشتنی پەرلەمان بكەن‌و بایكۆت نەكەن، ئەمە بۆ ئەوەی بتوانێت نیسابی (220) پەرلەمانتار بۆ بەڕێوەچوونی دانیشتنەكە تەواو بكات‌و هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تێپەڕێنێت‌و دواتر  دەست بە هەنگاوەكانی بكات بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت.  شیعەكان زۆر كاریان بە پۆستی سەرۆك كۆمار نییە، بەڵام لەڕووی دەستورییەوە بۆ ئەوەی بتوانن بگەن بە كێكی حكومەت دەبێت سەرەتا قوفڵی سەرۆك كۆمار بكەنەوە، یەك لەسەر سێی پەكخەر قوفڵی لە پۆستی سەرۆك كۆمار داوە، بەبێ چارەسەركردنی ئەمە ناتوانرێت دەست بۆ پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت ببرێت.  چوارچێوەی هەماهەنگیی كە دوای كشانەوەی سەدر، بوون بە كوتلەی گەورەی پەرلەمان، هێشتا بەفەرمی دانوستانیان بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت دەستپێنەكردووە، ئەمە لەحاڵێكدایە دەبێت بۆ تێپەڕاندنی پرسی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، هاوپەیمانەكانی سەدر واتا (بارزانی+ حەلبوسی) قایل بكەن بەشداری دانیشتنی پەرلەمان بكەن، كە بەتێكڕا نزیكەی (100) كورسییان هەیە،  ئەمە جگە لە پەرلەمانتارانی سەربەخۆو ئەو كوتلەی سیاسییانەی تر كە تازە دروستبوون‌و ژمارەی كورسییەكانیان لە پەرلەمان زیاتر لە 40 كورسییە.  چوارچێوەی هەماهەنگیی لەناو خۆیاندا بۆچونی جیاوازیان هەیە، هەندێك لەگەڵ ئەوەدان بەبێ سەدر كابینەی نوێی حكومەت دروست نەكرێت، چونكە حكومەتەكە دەكەوێتە بەردەم هەڕەشەی دژایەتی سەدرو سەركەوتوو نابێت، ئاڕاستەیەكی تر كە مالیكی رێبەرایەتی دەكات خواستی ئەوەی هەیە بەبێ لەبەرچاوگرتنی هەڕەشەكانی سەدر، پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت تەواو بكرێت، لەم نێوەندەدا بۆچونێكی تر لەناو لایەنە شیعەكاندا هەیە دەڵێ حكومەتێكی "كاتیی" بۆ ماوەی ساڵێك یان دوو ساڵ پێكبهیێنرێت‌و لەو ماوەیەدا بانگەوازی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنێكی نوێ بكرێت، ئەمە بۆ ئەوەیە ماڵی شیعە زیاتر لەبەریەك هەڵنەوەشێت.  قایلكردنی هاوپەیمانەكانی سەدر واتا (بارزانی+ حەلبوسی) لەلایەن مالیكی‌و هاوپەیمانەكانییەوە بۆ بەشداریكردن لە حكومەت‌و تێپەڕاندنی هەڵبژاردنی سەرۆك  كۆمار، پێویستی بە دانوستانی سەخت هەیە، بەتایبەتیش كە ئێستا مەرجی بارزانی بۆ بەشداریكردن لە حكومەت بووە بە هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری دادگای فیدراڵی لەبارەی نەوت‌و غازی هەرێم‌و پەسەندكردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ بەپێی ئەوەی لە دەستوردا هاتووە، پێناچێت مالیكی‌و هاوپەیمانەكانی بچنە ژێر باری مەرجی لەمشێوەیە، بۆیە تەواوكردنی نیسابی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار رەنگە سەرلەنوێ كێشەی بۆ دروست ببێتەوە، بەتایبەتی ئەگەر سوننە لەم قۆناغەشدا بارزانی بەجێنەهێڵن‌و پێكەوە دانوستان لەگەڵ شیعەدا بكەن.   دادگای فیدراڵی بڕیاری خۆی دەگۆڕێت ؟  ئێستا كە سەرلەنوێ (یەك لەسەر سێی پەكخەر) خۆی لەبەردەم هەوڵی پێكهێنانی حكومەت قوتكردوەتەوە، قسەوباس لەبارەی ئەوە هاتوەتە ئاراوە دادگای فیدراڵی بڕیاری خۆی لەبارەی نیسابی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بگۆڕێت، واتا (یەك لەسەر سێی پەكخەر) هەڵوەشێنێتەوە بۆ ئەوەی بنبەستی سیاسی لەمە زیاتر درێژە نەكێشێت‌و سەرۆك كۆمار هەڵبژێردرێت‌و دوای ئەویش كابینەی نوێی حكومەت دروست بكرێت. ئەوانەی پێشبینی گۆڕینی بڕیاری دادگای فیدراڵی دەكەن بۆ كۆتایهێنان بە بنبەستی سیاسی، دوو رووداو دەكەنە بەڵگە كە بەمدواییانە رویانداوە:  رووداوی یەكەم: ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق بەمدواییە كۆمێنتێكی لەبارەی پرسی پاشگەزبوونەوەی دادگای باڵای ئەمریكا لەبارەی (مافی لەباربردنی كۆرپەلە) نوسیوە‌و دەڵێ" گەڕانەوە لە بڕیارەكاندا چوارچێوەیەكە كە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی پشتی پێدەبەسترێت"، ئەم كۆمێنتەی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی وا لێكدەدرێتەوە رێگەخۆشكردن بێت بۆ پاشگەزبوونەوەی دادگای باڵای فیدراڵی لە هەندێك لە بڕیارەكانی خۆی، بەتایبەتی بڕیاری نیسابی دوو لەسەر سێ بۆ دانیشتنی پەرلەمان تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار.  رووداوی دووەم: بەمدواییە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بەشێوەیەكی كتوپڕ پەیڕەوێكی نوێی ناوخۆی لە رۆژنامەی وەقایعی عێراقدا بڵاوكردەوە، لەم پەیڕەوە نوێیەدا بەدیاریكراوی لە ماددەی (45)دا ئاماژە بەوەدراوە" لەكاتی پێویستدا، ئەگەر بەرژەوەندی دەستوری‌و بەرژەوەندی گشتیی ئەوەی خواست، دەكرێت دادگا لە بنەمایەكی خۆی پاشگەزببێتەوە كە پێشتر لە یەكێك لە بڕیارەكانی خۆیدا بڕیاری لەسەردابێت، بەمەرجێك ئەم گۆڕانكارییە دەست بۆ سەقامگیری ناوەندە یاسایی‌و مافە بەدەستهاتووەكان نەبات"، دانانی بەرژەوەندی (گشتیی) لەپاڵ بەرژەوەندی (دەستوری) دا ئاماژەیە بۆ ئەوەی تانەنەت ئەگەر نادەستوریش بێت، دەكرێت دادگا لە بڕیارەكانی پێشتری خۆی بگەڕێتە دواوە.   ئەگەر دادگای فیدراڵی لەبەر رۆشنایی ئەم دوو ئاماژەیەدا، دەستكاری بڕیاری خۆی بكات سەبارەت بە نیسابی یاسایی دانیشتنی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، پرۆسەكە لەبەرژەوەندی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی دەشكێتەوە‌و بەبێ كێشە دەتوانن هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار تێپەڕێنن، بەڵام بڕیارێكی لەمجۆرە دادگای باڵای فیدراڵی دەخاتە بەردەم بەرپرسیارێتییەكەی مێژوویی، چونكە دەركردنی بڕیاری دەستكاریكردنی نیسابی دانیشتنی پەرلەمان دوای كشانەوەی سەدر لە پەرلەمان، وادەكات تۆمەتەكان لەبارەی بە سیاسیكردنی بڕیارەكانی دادگا لە گومانەوە ببن بە راستیی.   سەرباری ئەمە، دەستكاریكردنی حوكمی نیسابی دانیشتنی پەرلەمان لەلایەن دادگاوە، رەنگە كارتێكی باش بێت بەدەست دانوستانكاری كوردەوە بۆ ئەوەی ئەوانیش لەسەر هەمان بنەمای (بەرژەوەندی گشتیی) داوای هەڵوەشاندنەوەی بڕیاری دادگا بكەن سەبارەت بە دۆسیەی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان یاخود سەدرییەكان كە زەرەرمەندی بڕیاری نیسابی پەرلەمان بوون، داوای تێهەڵچوونەوە‌و گەڕانەوە بۆ ناو پەرلەمان بكەن.  تویتەكەی سەدرو چارەنوسی بەرهەم ساڵح سێ شەممەی رابردوو (28ی حوزەیران) موقتەدا سەدر تیرێكی  ئاڕاستەی بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق كرد، بە بەهانەی ئەوەی وەكو سەرۆك كۆمار ئیمزای نەكردووە لەسەر یاسای (بەتاوانناساندنی ئاسایكردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل)، سەدر لە تویتێكدا نوسی" داوای لێبوردن دەكەم لەبارەی كاندیدكردنی بەرهەم بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار لە پێشترو لەداهاتوشدا.. جێگای شورەییە بۆ میللەت سەرۆكەكەی كەسێك بێت كە پشتیوانی ئاسایكردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل بكات‌و كەسێكی نیشتمانی نەبێت".  ئەمە تیرێكی دوو سەرەبوو لە سەدرەوە بۆ بەرهەم ساڵح، لەسەرێكەوە بەم قسەیە هێندەی تر بەرهەم ساڵحی لەبەرچاوی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی خست، بۆ ئەوەی جارێكی تر پشتیوانی نەكەن بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆمار‌و قەیرانی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار هەر بەكراوەیی بمێنێتەوە، لەسەرەكەی ترەوە خزمەتێكشی بەبەرهەم ساڵح كرد، بەوەی چیتر بەرهەم  ساڵح سەرۆكە گوێڕایەڵەكەی سەدر نییە‌و دەكرێت ئیتر لەمەودوا لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی گومانەكانیان لە پەیوەندی نێوان سەدرو بەرهەم ساڵح بڕەوێننەوە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بەمدواییە لە كۆبونەوەیەكدا لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی، نوری مالیكی وەكو یەكێك لە كاریگەرترین سەركردەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی داوای كردووە یەكێتی كاندیدبوونی بەرهەم ساڵح بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار بكشێنێتەوە، چونكە لایەنەكانی چوارچێوەی متمانەیان پێی نییە‌و پاڵپشتی ناكەن، ئەگەر چوارچێوەی هاوشێوەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار لە ساڵی 2018دا بكەوێتە بەردەم دوو بژاردە، بەرهەم ساڵح كاندیدی یەكێتی یاخود كاندیدێكی پارتی بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، ئەوا ئامادەن دەنگ بۆ كاندیدی پارتی بدەن، نەك بەرهەم ساڵح.  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بەرهەم ساڵح بەیەكێك لەوانە ناودەبەن كە بەرپرسیارێتی دۆخی خراپی ئێستای ناو ماڵی شیعەیان دەكەوێتە ئەستۆ، چونكە بەوتەی ئەوان بەرهەم ساڵح لەوانە بووە كە وەكو سەرۆك كۆمار دەستی هەبووە لە هەمواری یاسای هەڵبژاردنەكان، یاسایەك كە دەرەنجامەكەی ماڵی شیعەی دابەشكردووەو بنبەستی سیاسی بەدوای خۆیدا هێناوە، لەپاڵ ئەمەدا مالیكی بەشێوەیەكی شەخسی لە بەرهەم  ساڵح توڕەیە، چونكە پێی وایە بەرهەم ساڵح رێگری بووە لەوەی، ئەو پۆستی جێگری سەرۆك كۆمار پڕبكاتەوە.  (درەو) زانیویەتی، بافڵ تاڵەبانی پەیامی ناڕەزایەتی مالیكی سەبارەت بە كاندیدكردنەوەی گەیاندووە بە بەرهەم ساڵح، ئێستا كە ئەم بەرەوپێشچونانە لە پرۆسەی سیاسیدا رویداوە، هەندێك باس لە ئەگەری سەرلەنوێ كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردنەوە دەكەن بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار، بەپێی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی دەرفەت لەبەردەم ئەوەدا نەماوەی جارێكی تر دەرگای خۆكاندیدكردنەوەی بكرێتەوە، ئەگەر بڕیارێكی لەمجۆرە بدرێت، دەبێت هاوشێوەی دەستكاریكردنی بڕیاری نیسابی دانیشتنی پەرلەمان، دادگا دەستكاری بڕیاری خۆی بكات‌و سەرلەنوێ دەرگای خۆكاندیدكردنەوە بكاتەوە.  

درەو: شۆڕشنامە  مامە غەفە لە كتێبی (لەوەتەی هەم پێشمەرگەم) بەم شێوەیە باس لە رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر دەكات ڕێكەوتی 16ی 10ی (2017) بارەگامان لە (پەلكانە) بوو، بەرەبەیان بوو تەلەفۆنیان بۆ كردین‌و ئاگاداریان كردمەوە لەوەی حكوومەتی عێراق هێزو هێرشی هێنا بەرەو كەركووك، ئێمەش دەستبەجێ‌ شەڕگەی (گڕاو)مان توندوتۆڵ كردو هێزمان دابەشكرد. كەمێكی پێچوو شەڕەكە كەوتە ناو كەركووك، بەڵام ئێمە لە شەڕی ناو كەركووك بەشداریمان نەكرد، لەبەرئەوەی شەڕگەی خۆمان هەبوو، هێزم لە شەڕگەكەی خۆمان دابەش كردبوو. برادەرانی پارتی هێزێكی زۆر باش‌و حەوت دەبابەیان لە بای حەسەن دانابوو، كە شەڕەكە كەوتە ناو كەركووك‌و وا بڵاوبووەوە، كە وا هێزەكەی حكوومەت بەرەو بای حەسەن هێرش دەكەن، هەر لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ئەو هەواڵە برادەرانی پارتی دەبابەكانیان گواستەوە بەرەو (دیبەگە)‌و ئەوێیان چۆڵكرد. لەو كاتەدا تەلەفۆنێكم بۆ كراو ئاگاداركرامەوە لەوەی: هێزەكەی پارتی بەبێ‌ هیچ بەرگری‌و ڕووبەڕووبوونەوەیەك دەبابەكانیان لە بای حەسەنەوە بەرەو دیبەگە گواستەوە. شەڕەكە گەرمتر دەبوو، هێزەكانی حكوومەت زیاتر لە كەركووك دەهاتنە پێش، منیش هێزێكم بردو چووم هێزەكەی گڕاوم بەسەركردەوە، بۆ ئەوەی دڵنیابم لە دروستیی دابەشبوونی هێزەكانی ئەوێ‌. لەو كاتەدا تەلەفۆنێكم بۆ دكنۆر كەمال كەركووكی كردو پێم گووت: بەرنامەتان چییە؟ "دكتۆر كەمال كەركووكی، بەرپرسی ئەو میحوەرە بوو" دكتۆر كەمال كەركووكی، لە وەڵامی تەلەفۆنەكەی مندا گوتی: دوایی ئاگادارت دەكەمەوە! كەمێكی تری پێچوو، تەلەفۆنم بۆ كاك كۆسرەت كرد، هەمان پرسیارم لە كاك كۆسرەت كردو كاك كۆسرەت گوتی: تەلەفۆن بۆ شێخ جەعفەر بكە، قسەی لەگەڵدا بكەو زانیاری لەو وەربگرە. تەلۆفۆنم بۆی كرد، شێخ جەعفەر گوتی: تەلەفۆن لەگەڵ دكتۆر كەمال كەركووكی بكە، چونكە دكتۆر كەمال كەركووكی بەرپرسی میحوەرەكەتانە! منیش بۆ دووەم جار تەلەفۆنم بۆ دكتۆر كەمال كەركووكی كردو وەڵامی تەلەفۆنەكەی نەدامەوە. جیهانگیری كوڕم‌و هێزەكەی لەناو (گڕاو) بوون، جێگری لیوای 10 بوو، لیوای 10ش لیوایەكی تێكەڵ بوو لە یەكێتی‌و پارتی. تەلەفۆنی بۆ كردم‌و گوتی: بابە ئەوە برادەرانی پارتی (تی. ئێن. تیی)یان هێناوەو لە پردەكەی (چەڵت)ی دەخەن‌و دەیانەوێت پردەكە بتەقێننەوە، دەستەی لیوای دەش لە (غەڕڕە) بوون، مامۆستا خالید بەرپرسیان بوو، منیش گوتم: ئەگەر پردەكە بتەقێننەوە، كەواتە هێزەكەی مامۆستا خالید لەوبەر گیردەبن! بە جیهانگیرم گوت: بەپەلە پێوەندییان پێوە بكەو پێیان بڵێ‌ زوو بە زوو بێنەوە ئەمدیوی پردەكە. مامۆستا خالید دەستبەجێ‌ دوای پێوەندییەكەی جیهانگیر، هێزەكەی هێناو هاتە ئەمبەری پردەكە. بۆ مێژوو دەیڵێم: لەو ماوەیەدا بە بەردوامی تەلەفۆنم بۆ دكتۆر كەمال كەركووكی دەكردو دكتۆر كەمال هیچ وەڵامێكی نەبوو، ئاخر دكتۆر كەمال كەركووكی، دەبوو زانیاریمان پێ‌ بدات بەوەی چی بكەین‌و بەرنامەكانمان پێ‌ بڵێت. دیسان قسەم لەگەڵ كاك كۆسرەت‌و شێخ جەعفەر كرد، ئاگاداریان كردمەوە لەوەی لەناو كەركوك پاشەكشێیان كردووە! قسەم لەگەڵ ئەیووب یوسف كرد، هێزەكەی ئەیووب لەناو سەربازگەكە بوون، ئەیووبیش گوتی: پاشەكشێم بە هێزەكەم كردووە. تەلەفۆنم بۆ مام سیامەند كرد لە (مەلا عەبدوڵا) بوو، گوتی: پاشەكشێم بە هێزەكەم كردووە. هێزەكانی ئەوبەرمان هەموویان پاشەكشێیان كردبوو، ئێمەش لەم بەر مابووینەوە. جیهانگیر تەلەفۆنی كردو گوتی: بابە! پارتییەكان جوێن دەدەن‌و نیگەرانی ئەوەم ببێتە شەڕمان. منیش گوتم: مەهێڵە هێزەكەت تووشی شەڕ ببن لەگەڵ پارتییەكان، هێزەكەی خۆمان بهێنەو وەرە (پەلكانە) من لە پەلكانە دەبم. شەو داهات‌و جیهانگیر هێزەكەی هێنا پەلكانەو هاتە لامان. هەر لە پەلكانە ماینەوە، هەتاكوو كات درەنگی كرد، ئێمە وەك هێزەكەی خۆمان لەو شەڕگەی بۆمان دانرابوو ماینەوە بەبێ‌ ئەوەی هیچ بەرپرسێك تەوجیهاتمان بداتێ‌‌و ئاگادارمان بكاتەوە لەوەی چی بكەین‌و چی نەكەین، هەر لەبەر ئەو هۆكارەش بوو، بەناچاری لەدوای ئەوەی هیچ شوێنێك لە ناوچەكەدا جگە لە هێزەكەی ئێمە هیچ هێزێكی تری پێشمەرگەی لێ‌ نەما، پاشەكشێمان كردو چووینە گۆپتەپەو لە گۆپتەپە بارەگامان داناو دوای ماوەیەك هێزەكەمان لەگەڵ پارتی، تێكەڵ كردەوە. بەڕاستی ڕۆژێكی ڕەش‌و ناخۆش بوو، هەر بابا بوو ئەوەی دیكەی تۆمەتبار دەكرد‌و خۆی بە فریشتە نیشان دەدا. سەرچاوە: بیرەوەرییەكانی مامەغەفە (غەفوور ئەحمەد ئەحمەد مەحموود): لەوەتەی هەم پێشمەرگەم، چاپی دووەم، 2021، لاپەڕەكانی (387 - 389).      

(درەو):  ئەنجامی لێكۆڵینەوەی هاوبەشی وەزارەتی پێشمەرگە‌و سوپای عێراق دەریدەخات ئەو هێرشە موشەكییانەی كە كراونەتەسەر كێڵگەی غازی (كۆرمۆر)، لەناو قوڵایی خاكی هەرێمی كوردستانەوەو لەپشت لیوای (16)ی هێزی پێشمەرگەوە ئاڕاستە كراون.  لیژنەی هاوبەشی وەزارەتی پێشمەرگە‌و سوپای عێراق ئەنجامی لێكۆڵینەوەی خۆی سەبارەت بەو سێ هێرشە موشەكییە راگەیاند كە بەمدواییە كرایەسەر كێڵگەی (كۆرمۆر) لەنزیك ناحیەی (قادر كەرەم).  بەپێی ئەوەی لە ئەنجامی لێكۆڵینەوەكەدا هاتووە‌و كۆپییەكی  دەست (درەو) كەوتووە، هێرشەكە لەناو قوڵایی خاكی هەرێمی كوردستاندا ئەنجامدراوە. (درەو) لەچوارچێوەی بەرپرسیارێتی میدیایی خۆیدا، وردەكاری ئەنجامی لێكۆڵینەوەكە بڵاوناكاتەوە، بەڵام پۆختەی ئەنجامی لێكۆڵینەوەكە دەڵێ:  •    بەپێی شیكاری ئەو چاڵانەی بەهۆی هێرشەكەكانەوە دروستبوون، دەركەوت هەموو ئەو موشەكانەی ئاڕاستەی (كۆرمۆر) كراون، لە یەك ئاڕاستەوە هاتوون واتە لە خۆرهەڵاتەوە بە ئاڕاستەی خۆڕئاوا، هێرشەكان لەناو قوڵایی هەرێمی كوردستان‌و لە پشت كەرتی لیوای 16ی پێشمەرگەوە روویداوە.   •    نزیكترین خاڵی شوێنی كەوتنەخوارەوەی موشەكەكان نزیكەی (29 بۆ 30) كیلۆمەتر لە هێزەكانی حكومەتی فیدراڵەوە دوورە، ناوچەی بۆشایی ئەمنیی لەنێوان هێزە فیدراڵییەكان‌و پێشمەرگە نزیكەی (9 بۆ 10 كیلۆمەترە) لە شوێنی كێڵگەكەوە. •    كێڵگەی كۆرمۆر بە سێ بازنەی ئەمنیی دەورە دراوە، بازنەی یەكەم‌و دووەم كۆمپانیایەكی ئەمنیی تایبەتە، بازنەی سێیەم پێشمەرگەیە. كۆرمۆر گەورەترین كێڵگەی غازی ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە پێداویستی وێستگەكانی كارەباو غازی ماڵان دابین دەكات، سەرباری ئەمە (كۆندێنسەیت)ی بەرهەمهێنراوی ئەم كێڵگەیە دەكرێتە ناو بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی بەرزكردنەوەی كوالیتییەكەی.  بەمدواییە كۆمپانیای نەوتی باكور كە سەربە وەزارەتی نەوتی عێراقە سكاڵای تۆماركردووە‌و دەڵێ ئەم كێڵگەیە سەربە كۆمپانیای باكورە. لەدوای هێرشە موشەكییەكانی ئەمدواییەوە بۆسەر كێڵگەكە، پەنجەی تۆمەت ئاڕاستەی گروپەكانی حەشدی شەعبی كرا، بەڵام تائێستا هیچ گروپێك بەرپرسیارێتی هێرشەكانی نەگرتوەتە ئەستۆ، هەندێكیش گومانی گەورەتریان هەبوو لەبارەی ئەوەی ئێران لە هێرشەكەدا تێوەگلابێت، ئەمەش بەبەهانەی دۆسیەیەكی یاسایی دادگای پاریس لەنێوان كۆمپانیای (دانەغاز)‌و (كۆمپانیای نەوتی ئێران).  كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی كاری بەرهەمهێنانی لە كێڵگەی (كۆرمۆر) پێدراوە، ئەمە گەورەترین كاری كۆمپانیایەكە لەسەر ئاستی جیهان. ئەم رۆژانە لە هەموو كاتێك زیاتر كەرتی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان لەژێر فشاری حكومەتی ناوەندی عێراقدایە، شوباتی ئەمساڵ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە، حكومەتی هەرێم بڕیارەكەی دادگا‌و داددگاكە خۆشی بەنادەستوری ناودەبات‌و پابەندنییە بە بڕیارەكەوە، وەزارەتی نەوتی عێراقیش بەبێ هەماهەنگیی لەگەڵ حكومەتی هەرێم بەشێوەیەكی تاكلایەنە كەوتوەتە جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگا‌و نامە بۆ كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێم دەنێرێت‌و هەڕەشەیان لێدەكات.  ئەم بارودۆخە نوێیە، كێشەكانی نێوان هەرێم‌و بەغداد بردوەتە قۆناغێكی نوێوە كە زۆر ئاڵۆزترە لە پەیوەندییەكانیان بەر لە دەرچوونی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی.     

ئاراس فەتاح   تایبەت بە (درەو) دەینوسێت   دەوڵەتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بوونەتە نێوەندێکی زۆر گرنگی بەرهەمهێنان و کڕین و فرۆشتن و بەکارهێنانی دڕۆن. هەم بەرهەمهێنەرە بەناوبانگەکانی دڕۆن لە جیهاندا لەم ناوچەیەی ئێمەدان و هەم فرۆشیار و کڕیارەکان و هەم بەکارهێنەرەکان و هەم زیانە گیانیی و مادییەکانیش. جگە لە ئەمریکا و چین و ڕوسیا، هەرسێ دەوڵەتی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، ئیسرائیل و تورکیا و ئێران بە بەرهەمهێنی چەکی درۆن دەژمێردێن. چ تورکیا و چ ئیسرائیل دوو بەناوبانگترین دەوڵەتانی بەرهەمهێن و فرۆشیاری درۆنن. ئەم دوو دەوڵەتە جگە لەوەی درۆن بەرهەمدەهێنن و بە دەوڵەتانێکی زۆری دونیا دەیفرۆشن، خۆشیان یەکێکن لە بەکارهێنەرانی دڕۆن لە جەنگەکانیان؛ ئیسرائیل لە فەڵەستین و لوبنان و سوریا، تورکیاش لە ناخۆی خۆی و هەرێمی کوردستان و ڕۆژاڤا.  درۆنە بەناوبانگەکەی تورکیا لە ئاستی جیهاندا نازناوی بەیرەقداری Bayraktar TB2 هەڵگرتووە کە بەمانای ئاڵاهەڵگر دێت. ناوی ئەم فرۆکەبێڕۆکەوانە دەگەڕێتەوە بۆ بنەماڵەی سەلجوق بەیرەقدار کە لە ساڵی 2016وە زاوای ڕەجەب تەیب ئەردۆغانە. ئەم دڕۆنە لە سوریا و لیبیا و بێرگ کاراباخ و هەرێمی کوردستاندا بەکارهێنراوە و کاریگەرییەکانی ئەزموونکراوە. لەم دواییەشدا میدیای ئەوروپی بەکارهێنانی بەیرەقداری لە جەنگی ئۆکرانیا دژ بە لەشکری ڕوس وەک سەرکەوتنێکی گەورە نماییشکرد. لەپاش ئەم ئەزموونکردنەی بەیرەقدار لە جەنگی ڕوسیا - ئۆکرانیا، وەک باشترین چەکی مۆدێرنی تورکیی، بازاڕێکی گەورەی لە دونیادا بۆ دروست بوو. یەکێک لە هۆکارەکانی خواست لەسەر دڕۆنی تورکیی بریتییە لە هەرزانییەکەی بە بەراورد بە دڕۆنی ئەمریکی یان ئیسرائیلی. لە کاتێکدا نرخی دڕۆنی تورکیی تاوەکو 2 ملیۆن دۆلارە، دڕۆنی ئەمریکی دەگات بە 20 ملیۆن دۆلار. بەکارهێنانی دڕۆن گۆڕانی قووڵ لە ماناکانی شەڕی پارتیزانیی دژ بە دەوڵەتە مەرکەزییەکان دروستدەکات. چەکی دڕۆن خەباتی چەکداریی لە قۆناغی هێرشکردنەوە دەگوازێتەوە بۆ قۆناغی پاشەکشێ و بەرگرییکردن. ئەزموونی بەرەی ڕزگاریی نیشتیمانیی تیگرای (TPLF) لەگەڵ دەوڵەتی ئەسیوپیا ئەوەی سەلماند کە درۆن چۆن دەتوانێت ڕێڕەو و دەرئەنجامی جەنگ لە بەرژەوەندی دەوڵەتاندا بگۆڕێت. دەوڵەتی تورکیا لە ماوەی ئەم چەند ساڵەی دواییدا، جگە لە هێرشی بەردەوامی بۆ سەر پێگەکانی پەکەکە، چەندین سەرکردەی گەورەیان لە شار و ناوچەکانی هەرێم و رۆژاڤا تیرۆر کرد. بەپێی سەرچاوەکان تەنها لە ساڵی 2021دا لەشکری تورکیی بەچەکی جۆراو جۆر نزیکەی 1200 هێرشی کردووەتە سەر پێگەکانی پەکەکە و هەزاران گەریلا و خەڵکی مەدەنیی بوونەتە قوربانیی. ئەم رەهەندە نوێیەی جەنگی دڕۆن دژ بە گەریلا پێویستی بە پێداچوونەوەی قووڵ هەیە لە چەمکی خەباتی چەکداریی. بەکارهێنانی دڕۆنی تورکیی لە هەرێمی کوردستان و ڕۆژئاوا بۆ لەناوبردنی  تیرۆر نییە، بەڵکو بە پێی هەموو یاسا نێودەوڵەتییەکان گێڕانی جەنگێکی ناتەبا و ناهاوتایە، پێشێلکردنی ڕێسا نێودەوڵەتییەکان و فۆرمێکە لە تیرۆری دەوڵەتیی. لە کاتێکدا هەموو دونیای خۆرئاوا و ئەمریکا هەرایانە و سەرقاڵی دۆزینەوەی بەڵگەن بۆ تاوانبارکردنی پوتین و جەنەڕاڵەکانی وەک تاوانباری جەنگ لە ئۆکرانیا، تورکیای ئەندامی یانەی جەنگیی ناتۆش چ لە ڕۆژئاوا و چ لە هەرێمی کوردستان، بەهێمنی و بەبێ هەرای میدیا و گازندەی سیاسەتمەدارانی ئەوروپیی، سەرقاڵی چاودێرییکردنی ڕۆژانە و شەوانەی شار و گوند و ئینسانی ئێمەیە لە ئاسمانەوە و کوشتنیان و تیرۆرکردنیانە لەسەر زەوی. بەپێی ڕاپۆرتەکانی هەندێ رێکخراوی ئەوروپیی ئەوەی تورکیا دژ بە کوردان پیادەیدەکات، دەچێتە خانەی تاوانی جەنگەوە.  زۆرینەی ئەو دەوڵەتانەی لە جیهاندا خاوەن درۆنن دەکەونە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و زۆرینەی ژمارەی ئەو لەشکرانەشی دڕۆن لە کاری جەنگاوەرانەدا بەکاردەهێنن، هەر لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدان. تورکیا و ئێران و ئیسرائیل سێ بەرهەمهێن و بەکارهێنی درۆنی خۆیانن. لە کاتێکدا جگە لە بریتانیا و فەرەنسا زۆرینەی دەوڵەتە ئەوروپییەکانی تر دەستیانکردووە بە کڕینی درۆنی ئەمریکی یان ئیسرائیلی، ژمارەیەکی زۆری دەوڵەتە عەرەبییەکان، لەنموونەی جەزائیر و مەغریب و میسر و ئەردەن و قەتەر و سەعودی عەرەبیی و ئیماراتی عەرەبیی و عێراق خاوەن دڕۆنی خۆیانن و هەندێکیشیان لە جەنگە ناوخۆیی و ناوچەییەکانیاندا بەکاریانهێناون. هاوشانی ئەم دەوڵەتە عەرەبییانە ئازەربایجان و کازاغستان و کیرغیسیستان و تورکمەنستان لە باشوری ڕوسیا و پاکستان و هیندستان و ئەندەنوسیا لە ئاسیا و ئەتیوپیا و نێجیریا لە ئەفریقیا خاوەنی درۆنی خۆیانن. عێراق لە ساڵی ٢٠١٥وە دڕۆنی چینی کڕیوە و دژ بە چەکدارانی داعش بەکاریدەهێنا. لە ساڵی ٢٠١٧شدا بە ئۆپەراسیۆنێکی هەڵە ژمارەیەکی زۆری حەشدی شەعبی کوشت. بە پێی راپۆرتی سەربازیی لەشکری ئەمریکی بێت لە ساڵی ٢٠١٩ لەشکری عێراقیی تەنها یەک دڕۆنی چینیی CH-4 ماوە کە شایستەی بەکارهێنان بێت، زۆرینەی ئەوانی تر یان کەوتوونەتە خوارەوە و یان لەکارکەوتون و پێویستیان بە سیانەیە. وەزیری بەرگریی عێراق لە نوێترین لێدوانییدا باس لە ڕێکەوتنێک دەکات لەگەڵ تورکیا بۆ کڕینی ژمارەیەکی نادیار لە دڕۆنی بەیرەقدار و گەیشتنیشی بەدەست لەشکری عێراقیی لە کاتێکی نادیاردا. لەسەردەمی دڕۆندا گەر هەر پێکدادانێکی سەربازیی لە نێوان عێراق و هەرێمی کوردستاندا ڕووبدات، ئەوا وەک شانزەی ئۆکتۆبەر لە جەنگێکی تەقلیدییدا نادۆڕێین، چونکە ئەمجارە عێراق پێویستی بە ناردنی لەشکر و سەرباز نابێت، دڕۆنە تورکییەکانی بەسە، بۆئەوەی بەهەندێ لە ئامانجە سەربازیی و سیاسییەکانی خۆی بگات.  دەوڵەتە سوڵتانییەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بوونە بە مۆدێلێکی زۆر تایبەتی بەرخۆریی ئابووریی مەدەنیی و سەربازیی. یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی ئاساییشی سیاسیی بۆ ئەم سیستەمانە بریتییە لە پتەوکردنی دەزگای ئەمنیی و پۆلیسیی و سەربازیی کە لە کڕینی چەک و تەکنەلۆژیای نوێی جەنگدا بەرجەستەدەبێت. هاوشانی لەشکر لەم وڵاتانە چەکی کوژەر و تەنانەت دڕۆنیش دەتوانێت بکەوێتە دەست هێزە نادەوڵەتییەکان لە وێنەی ناردنی دڕۆنی ئێرانیی بۆ حیزبواڵلە و حەماس و حوسییەکان، یان میلیشیا چەکدارەکانی شیعە لە عێراق. لەم ڕوانگەیەوە دۆخی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست وەک گشتێک بەرەو نادیارییەکی تەواو و نائارامییەکی مەترسییدار هەنگاودەنێت.

(درەو):  یەكێتی لە بەغداد پشتیوانی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دەكات بۆ هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت‌و غاز، لە هەرێمی كوردستان دژایەتی دەكات.  فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی كوردستان‌و سەرۆكی پەرلەمان كە سەربە یەكێتییە، دەنگیاندا بۆ هەمواری یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان.  ئەم یاسایە مانگی شوباتی ئەمساڵ بە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق هەڵوەشایەوە، ئەوەی ئەمڕۆی پەرلەمانی كوردستان كردی، وەكو تەحەدایەك بوو بۆ بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی، بۆ نیشاندانی ئەوە بوو یاساكە بەركارەو هەڵناوەشێندرێتەوە.  لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراقەوە هەڵوێستی فەرمی یەكێتی كە چەندجارێك لەسەر زاری قوباد تاڵەبانی سەرۆكی تیمی یەكێتییەوە لە حكومەت راگەیەندراوە ئەوە بووە" هەرێم مامەڵە لەگەڵ بڕیارەكەدا بكات"، سەرباری ئەمە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی زوو زوو سەردانی بەغداد دەكات‌و تائێستا بەفەرمی دژایەتی خۆی بۆ بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی رانەگەیاندووە.  دەنگدانی ئەمڕۆی فراكسیۆنی یەكێتی بۆ هەمواری یاسای نەوت‌و غاز، بۆ نیشاندانی پشتیوانی بوو لە پارتی سەبارەت بە دژایەتیكردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی.   

(درەو):  فراكسیۆنی گۆڕان تەنیا یەك ئەندامی (جەلال محەمەد) دەنگیدا بۆ هەمواری یاسای نەوت‌و غاز، ئەمە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی لە تیمی گۆڕان لەناو حكومەت توڕە كردووە. وەكو تەحەدایەك بۆ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، پەرلەمانی كوردستان ئەمڕۆ بەدەنگی (79) ئەندام، هەمواری یاسای نەوت‌و غازی پەسەندكرد.  ئەو یاسایەی ئەمڕۆ پەرلەمان هەموارەكەی پەسەندكرد، لە مانگی شوباتی ئەمساڵەوە بە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق هەڵوەشاوەتەوە‌و ئێستا ئەمە بابەتی سەرەكی ناكۆكی نێوان هەولێرو بەغدادە.   فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان كە یەكێكە لە لایەنەكانی پێكهێنەری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، تەنیا ئەندامێكی (جەلال محەمەد) دەنگی بە هەموارەكەدا.  گوڵستان محەمەد سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی كوردستان لە لێدوانێكدا بۆ سایتی فەرمی حزبەكەی دەڵێ"  دەنگمان نەدا بە هەمواری یاسای نەوت و گاز، چونكە ئەو مادەیەی هەموار دەكرا پێویستی بە هەموار نەدەكرد، پێمانوابو كۆمەڵێك بڕگەو مادەی دیكەی نێو یاساكە هەیە كە پێویستی بە هەمواركردنەوە بوو كە بەداخەوە تائێستا بیری لێنەكراوەتەوە". سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان باسلەوە دەكات، ئەوان هەمیشە پێداگر بوون لەسەر یەكێك لە بڕگەو مادەكانی یاساكە كە دروستكردنی سندوقی داهاتە نەوتییەكانە، بەڵام تائێستا حكومەت ئەو سندوقەی دروست نەكردوە، لەكاتێكدا لە هێڵەگشتیەكانی كارنامەی كابینەی نۆی حكومەتدا ئاماژە بەو كراوە لەم كابینەیەدا ئەو سندوقە دروست بكرێت، بۆیە پێمانوابوو زیادكردنی ئەندامێك بۆ ئەو ئەنجومەنە زیادەیەو بابەتی پێویست تر هەیە، بۆیە دەنگمان بە هەموار كردنەكە نەدا". بزوتنەوەی گۆڕان كە لە پەرلەمان دەنگی بە هەمواری یاسای نەوت‌و غاز نەدا، لە سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان پۆستی جێگری سەرۆكی هەیە‌و لەوێ بەفەرمی هەڵوێستی خۆی دژی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق راگەیاندووە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، هەڵوێستی ئەمڕۆی فراكسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمان، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی توڕە كردووە‌و بە تیمی گۆڕانی لە حكومەت راگەیاندووە" چۆن دەبێت ئێوە لەناو حكومەت پشتیوانی لە هەمواری یاساكە بكەن، بەڵام لەپەرلەمانی دژی بن، هەر نیگەرانییەكتان هەبوو لەبارەی هەموارەكە دەبوو لەناو حكومەت باسی بكەن".  

(درەو): دواجار توركیا وەكو ئەندامێكی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)، رەزامەندی نیشاندا لەسەر وەرگرتنی (سوید)‌و(فینلەندا) لە پەیمانەكەدا.  توركیا پێشتر دژایەتی هەوڵی وڵاتانی باكوری ئەوروپای دەكرد بۆ ئەندامبوون لە (ناتۆ)، ئەمە بەبەهانەی ئەوەی سوید‌و فینلەندا پێشوازی لە "چەكدارانی كورد"ی نەیاری توركیا دەكەن، لەمەشدا بەدیاریكراوی مەبەستی لە پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) بوو.  بەبێ پاڵپشتی توركیا، سوید‌و فینلەندا نەیاندەتوانی ببن بە ئەندام لە (ناتۆ)دا، روسیاش بەتوندی دژی ئەندامبوونی ئەم دوو وڵاتە بوو، ئەمەی وەكو فراوانكردنی هاوپەیمانی سەربازی خۆرئاوا وەسفكرد بەهۆی جەنگەكەیەوە لە ئۆكراینا. جەنگی روسیا لە ئۆكراینا كاریگەریی پێچەوانەی دروستكرد، دەرگای (ناتۆ)ی لەبەردەم وڵاتاندا واڵا كرد.  وەزیرانی دەرەوەی سوید‌و فینلەندا‌و توركیا رێككەوتنێكی ئەمنی هاوبەشیان ئیمزاكرد، ئەم رێككەوتنە مەترسییە ئەمنییەكانی توركیای سەربارەت بە دۆزی كورد رەواندەوە. ینس ستۆلتنبێرگ سكرتێری گشتی ناتۆ رایگەیاند، سوید رەزامەندی نیشانداوە لەبارەی چڕكردنەوەی هەوڵەكانی لەبارەی داواكارییەكانی توركیا بۆ رادەستكردنەوەی "چەكدارە تاوانكارە گومانلێكراوەكانەوە"، كە مەبەست لێی بەپلەی یەكەم چالاكوانانی كوردی باكوری كوردستان‌و گەریلاكانی پەكەكەیە لەناو خاكی سویددا.  لەپاڵ فشارخستنە سەر كورد، دوو  دەوڵەتەكەی ئیسكەندەناڤیا (سوید‌و فینلەندا) بڕیاریانداوە كۆتوبەند لەسەر فرۆشتنی چەك بە توركیا هەڵگرن.  نینیستۆ سەرۆكی فینلەندا وتی: هەرسێ دەوڵەت یاداشتێكی هاوبەشیان ئیمزاكردووە بۆ پێشكەشكردنی پاڵپشتی تەواوەتی خۆیان دژی هەڕەشەی ئەمنی لەسەر هەریەكەیان. خاتوو (ماگدالینا ئەندەرسۆن) سەرۆك وەزیرانی سوید دەڵێ" ئەمە هەنگاوێكی زۆر گرنگە بۆ ناتۆ". نوسینگەی رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیاش رایگەیاند" ئەوەی لە سویدو فنلەندامان دەیوست رویدا". وەكو كاردانەوەیەك بۆ هێرشی روسیا بۆسەر ئۆكراینا، مانگی ئایاری رابردوو سویدو فینلەندا نیازی خۆیان بۆ ئەندامبوون لە ناتۆ نیشاندا. ستۆڵتنبێرگ ئەوكات پێشنیازی كرد "پەلە" بكرێت لە كارەكە، چونكە ئەو دوو وڵاتە پەیوەندییەكی توندوتۆڵیان هەیە لەگەڵ ناتۆدا، بەڵام كارەكە بەو خێراییەی ئەو دەیویست تێنەپەڕی، توركیا كە وەكو ئەندامێكی ناتۆ مافی تانەدانی هەبوو، سویدو فینلەندای تۆمەتبار كرد بەوەی پاڵپشتی لە "چەكدارانی كورد" دەكەن، بۆیە پاڵپشتی ئەندامبوونیان لە (ناتۆ) ناكات. بەپێی پەیماننامەی پێكهێنانی ناتۆ، بۆ زیادكردنی هەر ئەندامێك بۆ هاوپەیمانێتییەكە، دەبێت هەر (30) دەوڵەتە ئەندامەكە رەزامەندی  لەسەر نیشان بدەن. توركیا ماوەیەكی زۆرە سوید تۆمەتبار دەكات بەوەی پەنای چەكدارانی پارتی كرێكارانی كوردستان دەدات، ئەمە تۆمەتێكە كە ستۆكهۆڵم بەردەوام رەتیدەكاتەوە.  ئێستا كە سویدو فینلەندا ملكەچبوون بۆ داواكارییەكانی توركیا، دەبێت چاوەڕوانی ئەوە بكرێت ئەندامانی پارتی كرێكارانی كوردستان لەو دوو وڵاتە بەهۆی هەمواركردنەوەی یاساكانیانەوە روبەڕووی سەركوتكاری ببنەوە.  ئەگەر فینلەنداو سوید ببن بە ئەندامی ناتۆ، كۆتایی بەماوەی زیاتر لە (200 ساڵ) سیاسەتی بێلایەنی سود دێت، بەڵام فینلەندا دوای شكستی سەختی یەكێتی سۆڤیەت لە جەنگی دووەمی جیهاندا سیاسەتی بێلایەنی پەیڕەو كرد.  پاڵپشتی شەقامی فینلەندا بۆ ئەندامبوون  لە ناتۆ لەماوەی ساڵانی رابردوودا لەنێوان 20-25% بوو، بەڵام دوای هێرشی روسیا بۆسەر ئۆكراینا ئاستی پاڵپشتییە میللییەكە بۆ 79% بەرزبووەوە، لە سوید رێژەی 60%ی دانیشتوانی وڵات لەگەڵ ئەوەدابوون جارێكی تر داوای ئەندامبوون لە ناتۆ بكرێت، ئەمەش رێژەیەكی زۆر زیاتر لەوەی بەر لە جەنگ هەبوو.  "دەریاچەی ناتۆ" فرانك گاردنەر پەیامنێری (بی بی سی) بۆ كاروباری ئەمنی دەڵێ" فینلەنداو سوید دوو دەوڵەتی هاوچەرخی دیموكراتین، ئاڕاستەی خۆرئاوایی‌و سوپای باش راهێنراو و پڕچەكیان هەیە، كە زۆرجار لە بارودۆخە سەختەكاندا لەوپەڕی باكوری ئەوروپا بەكاردەهێنرێن.  "تەنیا بە تەوابوونی ئەندامبونیان، ژمارەی ئەندامانی ناتۆ لەسەر دەریای بەلتیك بۆ هەشت وڵات بەرزدەبێتەوە، ئەمەش بەشێوەیەكی كردەیی وادەكان ئەم ناوچەیە ببێت بە دەریاچەی ناتۆ" ئەمە بەپێی ئەوەی گارنەر دەڵێ. باسلەوە دەكات" هەردوو دەروازەكەی روسیا لە سان پتریبۆرگ‌و كالینینگراد بەشێوەیەكی زیاتر دادەبڕێن".  سەرچاوە: BBC  

  ڕاپۆرتی:  ڕێکخراوی ستۆپ بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی  ڕێکخراوی ستۆپ، حکومەتی هەرێمی کوردستان بە (417) رێگا باج ‌و رسومات و کرێ و سزاکان وەردەگیرێت ‌و دەبێتە سەرچاوەی داهاتی نانەوتی. بەپێی خەملاندنی ئەو داتا و زانیاریانەی داهاتی باج لە هەرێمی کوردستان هەیە، داهاتی باج لە نێوان (2012 بۆ 2021) بە رێژەی (%621) زیادی کردووە، بەڵام بەراورد بە ساڵی (2019) زیادکردنەکە بە ڕێژەی (12%) بووەو گەیشتووە بە زیاتر لە (3 ترلیۆن و 726 ملیار) دینار. کورتەی راپۆرتی (پێنجەمی) ڕێکخراوی ستۆپ تایبەت چاودێری و هەڵسەنگاندنی هەنگاوەکانی چاکسازی حکومەتی هەرێمی کوردستان پێشەکی کۆڵەکەی سیستەمی حکومڕانی لە هەرێم بەهۆی ئەوەی لاوازە، یەکێک لەو سێکتەرانەی داهاتی ناوخۆیە کە پێویستی بەچاکسازی قوڵ هەیە، کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لەبەرواری ١٥ی ٧ی ٢٠١٩ یەکەم کۆبونەوەی خۆی ئەنجامداوە، پرسی ریفۆرمی دارایی وەک یەکێک لە بنەماکانی کارکردنی خۆی پەسەند کرد، لەچوارچێوەی ٥٢ خاڵی هێلە گشتیەکانی کارنامەکەیدا، لە ١٣ خاڵدا باسی هێلە گشتیەکانی چاکسازی کردووە، کە لە ٢ خاڵدا باسی لە داهاتی ناوخۆ کردووە. یەکێک لە ئامانجەکانی لە چوارچێوەی کارنامەکەیدا، چەسپاندنی شەفافیەت لە داهاتی ناوخۆ و داپەرەوەری لە وەرگرتنی باج. بەگوێرەی ئەو داتا و زانیاریانەی دەست تیمی ئامادەکردنی راپۆرت لە رێکخراوەکەوە کەوتووە، بەراوردی داتا ژمارەکانی داهاتی ناوخۆ لە سەرەتای کابینەی نۆیەم و ئێستایان کردووە. لەبواری داهاتی نەوت بەراوردی کابینەی پێشوو و ئەم کابینەی نۆ کراوە، بەگوێرەی ئەو بەراوردکاریەی لەم راپۆرتە خراوەتە ڕوو دەبینرێت کە لە هەندێ بوار بەرەو پێشچونی سنوردار هەیە، بەتایبەت لەبواری داهاتی ناوخۆ، لە کەرتی نەوتیشدا لەهەندێ بواریدا پاشەکشە دەبینرێت. بۆیە بەگشتی ئەوەی تێبینی دەکرێت، چاکسازی بۆ زیاترکردنی داهاتی گشتی تا ئێستا لە ئاستی پێویست نین، هەرچەندە هێشتا تەمەنی ئەم کابینەیە کۆتایی نەهاتوە بۆ هەڵسەنگاندنی کۆتایی، بەڵام بەگشتی تاکو ئێستا هەنگاوەکان لە ئاستی بەڵێنەکان نین. بەشی یەکەم؛ داهاتی نانەوتی ... گۆڕانکارییەکان و کێشەکانی بەردەمی  سەرچاوەکانی داهاتی نانەوتی حکومەتی هەرێم ئێستا داهاتی نانەوتی لە دوو سەرچاوەی سەرەکی بەدەست دەهێنێت، یەکەم داهاتی باجەکان کە بە شێوازی زۆرەملێ وەردەگیرێت. دووەم داهاتی غەیرە-باج، وەک رسومات و کرێی خزمەتگوزاری و سزاکان. لە بنەڕەتدا نابێ بەمەبەستی زیادکردنی داهات وەربگیرێت، بەڵکو بۆ گەڕاندنەوەی بەشێک لە تێچووی ئەو خزمەتگوزارییە سەرەکیانەی حکومەت پێشکەشیان دەکات یان بۆ سەپاندنی یاسا. بەگوێرەی زانیارییەکان بە (417) رێگا باج ‌و رسومات و کرێ و سزاکان وەردەگیرێت ‌و دەبێتە سەرچاوە داهاتی نانەوتی. یاساکانی باج له‌ هه‌رێمی کوردستان ئه‌و یاسا کۆنانه‌یه‌ که‌ پێش راپه‌ڕین حکومەتی عێراق هه‌بوون، بەڵام دواتر له‌ په‌رله‌مانی کوردستان هه‌موار کراونه‌ته‌وه‌.  سەرچاوەکانی داهاتی ناوخۆ لە دامەزراوەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەو شێوەیەی خوارەوەیە: باج: ئەو بڕە پارەیە کە دەسەپێنرێت لەسەر دەرامەت و سەرمایە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بە پێی یاسا بەرکارەکان. رەسم: ئەو بڕە پارەیەیە کە بە شێوەیەکی پابەندی (الزامی) لە سەرجەم ئەو وەرەقانە وەردەگیرێت کە رەسمیان بەسەردا سەپێنراوە و بڕەکەش بە کاش وەردەگیرێت. رەسمی گومرگی: بریتییە لەو بڕە پارەی سەر کاڵا و شتومەک و کەلوپەل و ئامێرەکان لە کاتی هاوردەکردن و هەناردەکردن بەپێی یاسای پێناسەی گومرگی. کرێیەکان: ئەو بڕە پارانەن کە لە بەرامبەر پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییەکان لە فەرمانگەکانی حکومەت وەردەگیرێن بە شێوەیەکی نا پابەندبوون (غیر الزامی). هاوڵاتی سەرپشکە لە ویست و رەتکردنەوەی خزمەتگوزاری پێشکەشکراو. سزای دارایی: بریتییە لەو بڕە پارەیەی بە شێوەی نەقدی وەک سزا دیاریکراوە و سەپێنراوە لەسەر تاکی سەرپێچیکار لە یاسا، بە ئامانجی جێبەجێکردنی یاساکان. داهاتی راسمالی: ئەو داهاتەیە کە لە فرۆشتنی موڵک و کەلوپەل بەدەست دەهێنرێت. داهاتی تەحویلی: ئەو داهاتەیە کە لە جیاوازی دراوەکان و خەرجی و موچەی گەڕاوە بەدەست دەهێنرێت. لە خوارەوە هەندێک زانیاری دەربارەی باجدەران خراوەتەوە روو: خشتەی ژمارە (١)  بەپێی زانیارییەکان ئێستا ژمارەی کۆمپانیاکان سەروی (٣٠ هەزار)ی تێپەڕاندووە، بەڵام سەرجەم کۆمپانیاکان باج نادەن، هەندێک بەهۆی هەلپەساردن بەشێکیش بەهۆی نەبونی قازانج، هەندێکیش خۆدزینەوە. خشتەی ژمارە (٢)  خستنەڕووی داتا و زانیاری داهاتی ناوخۆ  (٢٠١٢ تا ٢٠٢١) داهاتی ناوخۆ یاخود نانەوتی لە هەرێمی کوردستان لە (١٠ ساڵ)ی رابردوو گۆڕانکاری بەسەرداهاتووە و رێژەکەی بە پلەبەندی بەرزبۆتەوە، بە تایبەتی لە کابینەی نۆیەم رێکارەکانی کۆکردنەوەی داهاتی ناوخۆ توندکراونەتەوە، ئاماری (١٠ ساڵ)ی رابردوو بە تایبەتی لە ساڵی (٢٠١٢) تاوەکو ساڵی (٢٠٢١) ئەوە دەردەخات ساڵ دوای ساڵ رێژەی داهاتی ناوخۆ زیادی کردووە، لە دەرئەنجامی قەیرانی ئابوری و توندکردنەوەی رێکارەکانی وەرگرتنی باج لەلایەن حکومەتی هەرێمی کورستانەوە. لەو چارت و خشتەی خوارەوە بە ژمارە روونکراوەتەوە:  هەرێمی کوردستان لە ساڵی (٢٠١٢) داهاتی باج بڕەکەی (١٢٨ ملیار) دینار بووە، بەڵام ئەو رێژەیە بۆ ساڵی (٢٠٢١) زۆر بەرزدەبێتەوە و بڕەکەی دەگاتە (٧٩٦) ملیار دینار، لەخوارە بڕی داهاتی باج بەپێی ساڵەکان رونکراوەتەوە: خشتەی (٣)  بەپێی خەملاندنی ئەو داتا و زانیاریانەی داهاتی باج لە هەرێمی کوردستان هەیە، بەراوردی داهاتی باج لە نێوان ساڵانی (٢٠١٢ بۆ ٢٠٢١) دەردەکەوێت کە ساڵی (٢٠٢١) رێژەی (%621) زیادی کردووە. دۆخی داهاتی ناوخۆ لە کابینەی نۆیەم کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان یەکێک لە ئامانجەکانی لە چوارچێوەی کارنامەکەیدا، رێکخستنەوەی باج و بەرپاکردنی دادپەروەری و شەفافیەت بووە. بەمەبەستی هەڵسەنگاندنی ئاستی هەوڵەکان لە بواری رێکخستنەوەی داهاتی ناخۆ بەراوردی دوو ساڵی داهاتی ناوخۆ ساڵانی (٢٠١٩ و ٢٠٢١) دەکەین، بەگوێرەی ئەو داتایانەی دەستمان کەوتووە. وردەکاری داهاتی نانەوتی ساڵی ٢٠١٩  داهاتی نانەوتی لە ساڵی (٢٠١٩) بەووردەکارییەوە دەخەینەڕوو بەمەبەستی ئەوەی روونبێتەوە سەرچاوەکانی داهات نانەوتی چۆن کۆدەکرێتەوە، ئەو دامەزراوانەی کە سەرچاوەن بۆ داهات. کۆی گشتی داهاتی نانەوتی لە ساڵی (٢٠١٩) بڕەکەی (3 تریلیۆن 266 ملیار و 384 ملیۆن) دینارە بووە. خشتەی (٤)  داهاتی نانەوتی لە ساڵی (٢٠١٩) ڕێژەی (٢٥.٨ %)ی خەرجییەکانی پڕکردبووەوە. خشتەی (٥)  خشتەی (٦)  وردەکاری داهاتی ناوخۆی ساڵی ٢٠٢١  داهاتی ناوخۆ لە ساڵی (٢٠٢١) بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کردووە، بە بڕی (٣ ترلیۆن و ٧٢٦ ملیار و ٣١ ملیۆن) دینار بۆ تەواوکاری موچە تەرخانکرا. بەپێی راپۆرتێکی فەرمانگەی میدیا و زانیاری داھاتی مانگانەی حکومەت لە (٦ مانگ)ی یەکەمی ساڵی (٢٠٢١) نزیکەی (٦٩٧ ملیۆن) دۆلاری ئەمەریکییە، کە بەوشێوەیە دابەشبووە: یەکەم: (350 ملیۆن) دۆلار کۆی گشتیی داهاتی نەوت. دووەم: (195 ملیۆن) دۆلار داهاتی ناوخۆ. سێیەم: هاوکاریی مانگانەی هاوپەیمانان (17 ملیۆن) دۆلار. خشتەی (٧) هەرچەندە لە نێوان ئاماری وەزارەتی دارایی و بانکی هەرێم لە سلێمانی جیاوازی هەیە، وەزارەت زانیارییەکانی بانکی هەرێم - سلێمانی رەتکردەوە و رایگەیاندوە، کە سلێمانی زۆر کەمتر لەو پارەیەی بۆ وەزارەتی دارایی ناردووە. خشتەی ژمارە (٨) خشتەی ژمارە (٩)  هەڵسەنگاندن و شیکاری هەنگاوەکان لێکەوتەکانی زیادبونی داهات و هەوڵەکانی چاکسازیی بەشێوەیەکی گشتی لەو ماوەیە گۆڕانکاری بەسەر بڕی داهاتی ناوخۆ هاتوە، لەخوارەوە بەرواردی داهاتی نانەوتی ساڵی ٢٠١٩ و ساڵی ٢٠٢١ دەکەین کە بەوشێوەیە: خشتەی ژمارە (١٠) یەکەم: هۆکارەکانی زیادبونی داهاتی ناوخۆ -    توندکردنەوەی رێکارەکانی وەرگرتنی باج: کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان پێیوایە، ئەو گۆڕانکاریانە لە ئەنجامی توندکردنەوەی رێکارەکان و چاکسازی بوو لە بواری باج، بە پابەندکردنی کۆمپانیاکانی وزە و گواستنەوە و گەیاندن بە پێدانی شایستە داراییەکان و بڕی پارەی باج و ڕەسم و سزای دواکەوتن و قەرزەکانیان. هاوکات سەپاندنی باج لەسەر شوێنە گەشتیارییەکان، نەخۆشخانە تایبەتەکان، گرێبەستە بانەوانییەکان و ڕێکخستنەوە و پێداچوونەوە و کۆنتڕۆڵکردنی کاروباری دەروازە سنوورییەکان و گرێبەستەکانیان. ڕێگریکردن لە خۆدزینەوەی باج و جێبەجێکردنی یاسا و ڕێنماییەکان و سزادانی سەرپێچیکاران. هەر بەشێک لەم چاکسازی و ڕێکخستنەوەی داهاتەکان هۆکار بونە لە کابینەی نۆیەم و لە ماوەی پێنج مانگ داهاتی ناوخۆی هەرێم له ١٤٠,٠٠٠,٠٠٠ دۆلارەوه بگاتە ٢٤٤,٠٠٠,٠٠٠ دۆلار. لەلایەکی دیکەدا زیادبونی باجدەرەکان، وەک لە بەرێوەبەرایەتی گەورە باجدەران لە ٢٤٠ کۆمپانیا دوای دوو ساڵ زیادی کردووە بۆ ٦٧٨ کۆمپانیا، بەهۆی زیادکردنی رێوشوێنی وەرگرتنی باج لەسەر کۆمپانیاکان.  خشتەی ژمارە (١١) هەرچەندە ئەم داتایانە جێگیر نین، بەگوێرەی تێپەڕینی کات و ساڵ گۆڕانکاری بەسەردا دێت. هەروەها بەگوێرەی زانیارییەکان له‌ کۆی ٦٨٧ گه‌وره‌ باجده‌ر له‌ هه‌رێمی کوردستان نزیکە ٢٥٠ کۆمپانیا باج ده‌ده‌ن، چونکه‌ پڕۆژە‌کانیان زۆربه‌ی پڕۆژە‌ی وه‌به‌رهێنانن و بەپێی یاسای وه‌به‌رهێنان بۆ ماوه‌ی ١٠ ساڵ لێخۆشبونی باجیان بۆ کراوه‌. دووەم: ئایا چاکسازیی ریشەیی کراوە؟ کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان یەکێک لە ئامانجەکانی چاکسازی لە سیستەمی باج و دادپەروەری لە وەرگرتنی باج جێگیر بکەن، هەروەها ئەنجومەنی باڵای ئابووری هەرێمی کوردستان لە4 ی تەممووزی 2021 سەبارەت بەڕێکخستنەوەی باج و رسومات و میکانیزمی کۆکردنەوەی باجەکان بڕیاردا، جێگری سەرۆکی حکومەت، سەرپەرشتی پرۆسەی ڕێکخستنەوەی باج و رسومات بکات. لەلایەکی دیکەوە ئەنجومەنی وەزیران بەفەرمانی (ژمارە ٩٦)ی رێکەوتی ١٠/١/٢٠٢١، بەمەبەستی رێکخستنەوەی سیستەمی کۆکردنەوەی باج و رسومات ١١ بڕیاری دەرکرد، بەتایبەت پابەندکردنی کۆمپانیاکانی بواری ئەنتەرنێت و تیلیکۆم بە پێدانی باجی فرۆشراوەکان (مبیعات) کۆمەڵێک بڕیاری دیکە، فەرمانگەی هەماهەنگی و بەدواداچون راسپێردراوە بۆ بەدواداچوون بۆ جێبەجێکردنی ئەو بڕیارانەی ئەنجومەنی وەزیران.  هەروەها حکومەتی هەرێم بۆ زۆرێک کاروباری پشت بە لیژنە دەبەستێت، بەتایبەت بۆ ئەنجامدانی بەدواداچون و لێکۆلینەوە زۆر لیژنە دروست دەکات. کەچی ئەنجامی لیژنەکان وەکخۆی دەمێنێتەوە و کار لەسەر سپاردەی لیژنەکان ناکرێت. بە بەمەبەستی رێکخستنەوەی رسومات حکومەتی هەرێم لیژنەی دیراسەتکردن و ڕێکخستنەوەی رسومات بە بڕیاری ژمارە (٣)ی ئەنجومەنی ئابووری لە ٢٧/١/٢٠٢٠ پێکهێنا. ئەرکی ئەم لیژنەیە بریتییە لە ڕێکخستنەوەی داهاتی رسومات، بەپێی ئەو زانیاریانەی لە لایەن دامودەزگاکانی حکومەتەوە بۆ ئەم مەبەستە تۆمار کراون. ئەو لیژنە لە کۆتایی کارەکەیدا راپۆرتێکیان پێشکەشی حکومەتی هەرێم کردوە.  سێیەم: ئایا باج و رسومات زیاد کراوە؟ پرسی زیادکردنی باج و رسومات قسەو باسێکی زۆری دەربارە کراوە، رۆژانە هاوڵاتیان گلەیی لەبارەوە دەکەن، بەگوێرەی زانیارییەکانی بەڕێوەبەری گشتی باج و دەراماتەکان، باج زیاد نەکراوە، تەنها رێکخراوەتەوە. هەروەها ئەنجومەنی باڵای ئابووری هەرێم دووپاتی کردۆتەوە، "کە کابینەی نۆیەم هیچ باجێکی زیاد نەکردووە، بەڵکو تەنیا شێوازی کۆکردنەوەی باجەکانی ڕێکخستووەتەوە و ئەو باجانەی پێشتر بە پێی یاسا دانراون، کۆیان دەکاتەوە." حکومەتی هەرێم پێوایە، گلەیی هاوڵاتیان لە زیاد بوونی باج و رسومات لەوە سەرچاوە دەگرێت کە پێشتر هەرێمی کوردستان بودجە و شایستەی دارایی لە بەغدا بۆ هاتووە، کەمتر پشت بە داهاتی ناوخۆ بەستراوە و لە وەرگرتنی باج و رسومات چاوپۆشی کراوە. دوابەدوا ساڵی ٢٠١٦ رسومات لە زۆربەی وەزارەت و دامەزراوەکان زیادی کرد، ئەنجومەنی وەزیران بە پشت بەستن بە ئەحکامی مادەی هەشتەم لە یاسای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کورستان ژمارە (٣)ی ساڵی ١٩٩٢ هەموارکراو، بەمەبەستی رێکخستنەوەی کرێ و رسومات، چەندین بڕیاری دەرکرد، بەنمونە بەبڕیاری ٧٨ی ساڵی ٢٠١٦ رسوماتی تاپۆکردنی خانووبەرە لە ١% بۆ ٣% زیادکرا، هەروەها بڕیاری ژمارە (٧٥)ی ساڵی ٢٠١٦ سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران وەرگرتنی (ڕسووماتی) تایبەت بەکەرتی گەشتوگوزار لە هەرێمی کوردستان زیاد کرا. هەروەها بڕیاری ژمارە (٨٠)ی ساڵی ٢٠١٦ سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران وەرگرتنی (ڕسوومات) و کرێی (أجور) لەبەرامبەر خزمەتگوزاری شارەوانییەکان لە هەرێمی کوردستان ئەمانە نیگەران و گلەیی زۆری لای هاوڵاتیانی لێکەوتەوە، بارگرانی لەسەر بژێوی هاووڵاتیان و بەتایبەتی چینی هەژار و مام ناوەندی کۆمەڵگە دروست کردوە. بەهۆی دواکەوتنی موچە لە دۆخەکی خراپی ئابوری دابوون، کە لەسەروبەندی ساڵی ٢٠١٦ حکومەت بڕیارەکانی زیادکردنی رسوماتی دەرکرد. چوارەم: ئایا لە روویی یاسایی زیادکردنەکانی رسومات یاسایین؟ بەپێی دەستوری عێراق لە مادەی ٢٨یدا هاتووە، "لە بڕگەی یەکەم، باج و روسومات ناسەپێندرێت و هەموار ناکرێت و وەرناگیرێت و لێبوردن نایگرێتەوە تەنها بە یاسا نەبێت. برگەی دووەم، خاوەن داهاتی کەم لە باج دەبەخشرێت بۆ ئەوەی راێگەنەدرێت دەستدرێژی بکرێتە سەر لایەنی کەمی ئاستی بژێوی، ئەمەش بە یاسا رێکدەخرێت". یاساناسان پێیانوایە، بەگوێرەی ئەو مادە دەستورییە هەر سەپاندنی باج یان رسوماتێک زیادکردن و کەمکردنەوەی یان لێخۆشبون لێی دەبێ بە یاسایەک بێ کە لە پەرلەمانەوە دەرچووبێت، بەپێچەوانەوە بە رێنمایی یان بە بریاری حکومەت یان وەزیر سەپێندرابێ پووچەلە. پێنجەم: پوچەڵکردنەوەی بڕیاری نایاسایی وەک لەپێشتر روونکرایەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیار و رێکاری وەرگرتنی باج و رسومات توندکردەوە. هاوکات چەندین بڕیاری وەرگرتنی رسوماتی نوێی دەرکرد، هاوڵاتیان و شارەزایانی یاسایی پێیانوابووە، ئەو بڕیارانە نایاسایین و لە کاتی قەیراناوی بەسەر هاوڵاتیان سەپێندراوە. لە ماوەی رابردوو دوو بڕیاری دادگا بۆ پوچەڵکردنەوەی ئەو گرێبەستانە دەرچووە.  لێکەوتەی گۆڕانکارییەکان لەم تەوەرەدا ڕاپۆرتەکەی ڕێکخراوی ستۆپ لەسەر ئەم تەوەرانەی خوارەوە بە وردی وەستاوە، ئەوانیش؛ ئایا داهاتی نانەوتی بژێو و گوزەرانی هەوڵاتیانی بوژاندۆتەوە لێکەوتەی هەنگاوەکان بەسەر ژیانی هاوڵاتیان هەڵاوسانی بازاڕ گرفتەکانی بەردەم کۆکردنەوەی داهاتی نانەوتی یەکەم: مامەڵەی دوو ئیدارەیی دووەم: کێشەکانی کۆکردنەوەی داهاتی ناوچەکان سێیەم: کێشەی تەکنیکی لە کۆکردنەوەی داهاتی ناوخۆ بەشی دووەم چاکسازی لە داهاتی نانەوتی یەکەم: پێدانەوەی رۆڵ بە کەرتی حکومی کەرتی حکومی هەیکەلێکی گەورە و میلاکێکی زۆری هەیە، بەشی هەرە زۆری بودجە بۆ موچە بەرێژەی ٨٥% دەچێت، زیاتر لە ١,٢٥١,٠٠٠ موچەخۆر هەیە، کەچی لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییەکان حکومەت چەندین سێکتەری بە کۆمپانیا و کەرتی تایبەت سپاردووە، داهاتەکەش بۆ کەرتی تایبەت دەچێت، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێم دەتوانێت ئەو خزمەتگوزاری و ئەرکانە جێبەجێ بکات. لە خوارەوە چەند سێکتەرێک دەخەینەڕوو کە پێویستە چاکسازی تێدا بکرێت. ١. خاڵە سنورییەکان ٢. کۆمپانیا ئەمنیەکان ٣. لێخۆشبونی گومرگی ٤. پڕۆژەکانی نیشتەجێبوون  دووەم: پرسی دەروازە سنورییەکان و نەهێشتنی قاچاخچیەتی سێیەم: یاسای بودجەی ساڵانە  چاکسازی لە داهاتی کەرتی نەوت لەم تەوەردا شیکاری بە وردی و دورو درێژی بەراوردکاری کراوە بۆ دوو ڕاپۆرتی دیلۆیت، یەکەمیان راپۆرتی دیلۆیت کە بڵاوکراوەتەوە بۆ شەش مانگی یەکەمی ٢٠١٧، دووەمیان کۆتا ڕاپۆرتی بڵاوکراوەی دیلۆیتە بۆ ماوەی چارەکی کۆتایی ٢٠٢١ هەوڵدەدەین لەم شیکارییە بەراوردکارییەدا بۆمان دەرکەوێت کە  تا چ ئاستێک چاکسازی لەکەرتی داهاتی نەوت کراوە، لەرێی زانینی گۆرانکاری لە نرخی فرۆشی نەوت، خەرجی و تێچویی نەوت و زیاد و کەم کردنی داهاتی گەڕاوەی نەوتەوە.  چەند خاڵێکی ناو ئەو دوو ڕاپۆرتەی دیلۆیت بەراورد کراوە کە بریتییە لە دەرخستنی ئاستی زیاد بوونی داهات و کەمبوونەوەی خەرجییەکان یان بە پێچەوانەوە بەمانایەکی تر ئاستی چاکسازی، ئەوانیش  ١. نرخی فرۆشی نەوت  ٢. داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکان   ٣. خەرجی گواستنەوەی نەوتی هەرێم   ا. لە خاکی تورکیادا ب. لە ناو هەرێمدا ٤. داهاتی ماوە بۆ هەرێم  دەرئەنجامی راپۆرت ١. بەڵێنەکانی چاکسازی بۆ باشتر بەرێوەبردنی داهاتی نەوتی و نانەوتی وەکخۆی جێبەجێ نەکراوە. ٢. هەرێمی کوردستان هێشتا لە قەیرانی بەرێوەبردنی دارایی و ئابوری دایە، سەرچاوەکانی داهات و بڕەکەی شەفاف نییە. ٣. رێکارەکانی وەرگرتنی باج و رسومات توندکراوەتەوە، داهاتی باج زیادی کردوە. ٤. بەرێوەبردنی داهاتی گشتی هێشتا وەک پێویست نەبۆتە هۆی بەرپاکردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتی، خۆشگوزەرانی بۆ هاوڵاتیان دەستەبەربکات، بەڵکو چینی هەژار لە کۆمەڵگەدا زۆرینەی پێکدەهێنێت. ٥. سیستەمی کۆکردنەوەی داهاتی نانەوتی پێویستی بە پێداچونەوەی ریشەیی و دیراسەکردن هەیە، بۆ ئەوەی بزانرێت چ کاریگەریەکی لەسەر بژێوی هاوڵاتیان و جموجۆڵی ئابوری داناوە. ٦. داهاتێکی زۆری حکومەت بۆ کەرتی تایبەت دەچێت، لەرێگای پێدانی پێشکەشکردنی بەشێک لە خزمەتگوزاریەکان بە کۆمپانیاکان، کە لە گرێبەستەکان هەست بەناهاوسەنگی بە قازانجی کۆمپانیاکان دەکرێـت. ٧. داهاتی دەروازە سنورییەکان بەتەواوی کۆنترۆڵ نەکراوە. کاری نایاسایی و قاچاخچیەتی بەردەوامە. ٨. چاکسازیەکانی سێکتەری نەوت وەک پێویست کاریگەریی لەسەر کەمکردنەوەی خەرجی و زیادکردنی داهاتی گشتی دانەناوە. راسپاردەکانی راپۆرت ١. پێویستە حکومەتی هەرێم بە ئیرادەیەکی بەهێز روبەڕوی کێشەکانی بەردەم داهاتی ناوخۆ ببێتەوە، دامەزراوە فەرمیەکان بەهێز بکات. بۆ چارەسەری کێشەکان پشتیان پێببەستێت، نەوەک هەر دروست کردنی لیژنە و دواتر بێئەنجام کۆتایی بێت. ٢.پێداچونەوە بە رۆڵی کەرتی حکومی و کەرتی تایبەت، خەریکە زۆرێک لەو سێکتەرە گشتیانەی سەرچاوەی داهاتی ناوخۆن دەدرێتە کەرتی تایبەت. ٣. کۆکردنەوەی داهات بە دامەزراوەیی بکرێت، رێگە لە نەگەڕانەوەی داهاتی ناوخۆ بگیرێت، داهات لە یەک سەرچاوە کۆبکرێتەوە. ٤. چارەسەری کێشە و گرفتەکانی دەروازە سنورییەکان بکرێت، بەتایبەت لە: - رێگەگرتن لە قاچاخچیەتی. - چارەسەری کۆمپانیاکانی دەروازە سنورییەکان بکرێت. - بەیەکبەستنەوەی دەروازەکان بە سیستەمێکی کارگێری و ژمێریاری بەهێز. - هێزی پاراستنی دەروازە سنورییەکان توندوتۆڵ بکرێتەوە. - بەشێوەیەکی یەکگرتوو یاسا و بڕیارەکان لە دەروازەکان جێبەجێ بکرێت. ٥. پەسەندکردنی یاسای بودجەی گشتی ساڵانە لە پەرلەمان، لەپێناو زیاترکردنی شەفافییەت لە بەرێوەبردنی  داهات و خەرجیەکان، بۆ ئەوەی متمانە لای هاوڵاتیان دروست بێتەوە، کە ئەو داهاتانەی کۆدەکرێتەوە هەر بۆ خزمەتی هاوڵاتیان بەکاردەهێندرێتەوە. ٦. پێویستە هەنگاوەکانی چاکسازی لە داهات، هاوتەریب چاکسازی لە خەرجیشدا بکرێت، چونکە دوو ئاراستەن دەبێ بەیەکەوە هەنگاوەکان ئەنجام بدرێت. ٧. نەهێشتنی مامەڵەی دوو ئیدارەیی لەگەڵ داهاتی ناوخۆ، کە تا ئێستا بەرپرسانی باڵای حکومەت دانی پێدادەنێن. ٨. هەژموونی حزبی لەسەر پرۆسەی کۆکردنەوەی داهاتی ناوخۆ نەهێلدرێت، بەتایبەت لە دەروازە سنورییەکان. وەزارەتی‌ دارایی‌‌ و ئابوری و دامەزراوەکان‌ لە کۆکردنەوەی‌ داهات سەرپشکبکرێن. ٩. پێویستە لەکاتی پێداچونەوە بە کێشەکانی باج و رسومات و کرێ و سزاکان ئەو خاڵانە لەبەرچاو بگیرێت: - کاریگەری لەسەر خاوکردنەوەی جموجۆڵی ئابوری نەبێت،  هەرێمی کوردستان پێگە و رێڕەوی بازرگانی لەدەست نەدات، سەرباری ئەوەی یاسای هاوردەکردن و وەرگرتنی باج و رسومات، لە دەروازە سنورییەکانی عێراق و هەرێمی کوردستان هەمان یاسایە، لە ماوەی رابردوو بەشێک لە بازرگانانی هەرێمی کوردستان لە خوار و ناوەڕاستی عێراقەوە کاڵاکانیان هاوردە دەکەن، لە ئەنجامدا کاریگەری و زیانی لەسەر دەروازە سنوورییەکانی هەرێمی کوردستان دروست دەبێت. - زیادکردنی زۆری رسومات کاریگەری خراپی دەبێت لەسەر دادپەروەری کۆمەڵایەتی، چونکە زۆربەی بڕەکان جێگیرن و بۆ هەموو چینەکان هەمان بڕ وەردەگیرێت، بگرە دەبێتە هۆکاری بەرپابوونی نا دادپەروەری.  ١٠. لە کۆکردنەوەی داهاتی نەوتی و نانەوتی، دواتر لە پرۆسەی خەرجکردنەوەی پێویستە لە چوارچێوەی‌ یاسای بودجەی ساڵانە بەپێی‌ بنەمای ژمارەی‌ دانیشتوان ‌و رێژەی‌ پێویستی‌ شارەکان بۆ خزمەتگوزاریی‌ بەشێوەی‌ دادپەروەرانە داهاتی‌ نەوتی و نانەوتی دابەشبکرێتەوە. ١١. چاودێری و لێکۆلینەوە و بەدواداچونی دامەزراوەکان لەسەر داهاتی نانەوتی رۆڵی زیاتریان پێبدرێت. بەتایبەت دیوانی‌ چاودیری‌ دارایی‌ وردبینی‌ لە داهاتەکانی‌ ناوخۆی‌ هەرێم بکات.  ١٢. بەهێزکردنی سیستەمی بانکی و پرۆسەی بەرێوەبردن و کۆکردنەوەی باج کە بە پڕۆگرامی ئەلیکترۆنی پشتگیریی کرابێت. هەروەها پێویسته‌ حکومەتی هەرێم داتا سەنتەر و سیستەمی ئەلیکترۆنی دابمەزرێنێت و سیستەمی بانکی بۆ کۆکردنەوەی باج بەکاربهێنێت، دەبێتە ڕێگه‌یەکی سەرەکییە بۆ چاکسازیی لە بواری باج. ١٣. هەندێک لەو کەڵوپەل و خواردن ‌و خواردنەوانەی گومرگیان بەرزبێت و ‏بەشێکیان بەرێگای قاچاخ هاوردە دەکرێن. پێویستە چارەسەری ئەو کێشانە بکرێت تا دەروازەی قاچاخچیەتی بنبڕبێت. ١٤. پێویستە رێکارەکانی وەرگرتنی باج و رسومات لە کۆمپانیا گەورەکان بەشێوەیەکی داپەروەرانە لەسەر هەمویان بێ جیاکاری جێبەجێ بکرێت، هەروەها گۆڕانکاری لە کۆمپانیای دەروازە سنورییەکان کە بڕێکی زۆری داهاتی دەروازەکان بۆ ئەوان دەچێت. ١٥. لە سێکتەری نەوت لەو ماوەیەدا، رێژەی تێچووەکان نەک کەمی نەکردووە، بەڵکو زیادی کردووە و داشکاندنی نرخی فرۆشی نەوتیش لە بری ئەوەی کەم بکات زیادی کردووە. پێویستە هەوڵەکان بۆ چاکسازی لەو بوارە ئەنجامبدرێت، بەتایبەتی کەمکردنەوەی خەرجیەکان و زیادکردنی داهات. بەڕێوەبەری پڕۆژە ئاری عەبدوڵڵا رێکخەری راپۆرت فەرمان رەشاد هەڵسەنگاندنی سێکتەری نەوت یادگار سدیق لیژنەی هەماهەنگی خەتاب عەزیز هەژار سەلیم عبدالباری ساڵح

  راپۆرت: درەو گەورەترین كێڵگەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەبەردەم هەڕەشەی هێرشی حەشدی شەعبیدایە، دوكەڵی ئەم شەڕە لە (كۆرمۆر)ەوە دەركەوت، بەڵام پێدەچێت ئاگرەكە لە (خورمەڵە) بكەوێتەوە، وادەردەكەوێت 16ی ئۆكتۆبەر لە سیناریۆیەكی نوێدا خۆی نمایش بكات، زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. حەشد شادەماری ئابوری كوردستان دەبڕێت هێشتا تەمومژی دوكەڵی كاتیۆشاكانی كێڵگەی (كۆرمۆر) نەڕەویوەتەوە، جموجوڵی هێز لە نزیك كێڵگەی (خورمەڵە) دەستی پێكردووە.  پێدەچێت ئەو موشەكانەی لە چەند رۆژی رابردوودا ئاڕاستەی كێڵگەی غازی (كۆرمۆر) كران لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی، تەنیا بۆ مەبەستی دورخستنەوەی سەرەنج بن لەبارەی ئامانجە سەرەكییەكە، كە ئەویش ئەنجامدانی هەڵمەتێكی سەربازییە لەسنوری دەسەڵاتی پارتیدا. ئاخر بۆ هەموان شۆك بوو كێڵگەی (كۆرمۆر) لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا بكرێت بە ئامانجی هێرشی موشەكی هێزەكانی حەشدی شەعبی، لەكاتێكدا یەكێتی لە هەشت مانگی رابردوودا لەبەرەی لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی بوو، واتە حەشدو بەرەكەی ئێران‌و رۆڵی گرنگی گێڕا لە دروستكردنی "یەك لەسەر سێی پەكخەر" لەناو پەرلەمانی عێراقدا، كە بەم هەنگاوە توانییان هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) رابگرن‌و پرۆسەی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتیان لەدەست دەربهێنن. لەو رۆژانەدا كە موشەكەكان ئاڕاستەی (كۆرمۆر) دەكران، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی چووە (تەوێڵە)‌و لە باخەكەی (جەمیل هەورامی) چەند بەرپرسێكی ئێرانی بینی، ئەم گفتوگۆیە هێشتا بەنهێنی ماوەتەوە، دیارنییە ئایا باسی هێرشەكانی كۆرمۆرو خورمەڵەی تێدا كراوە یاخود نا.  بەپێی ئەو گفتوگۆیانەی (درەو) لەگەڵ ژمارەیەك بەرپرسی باڵای پارتی‌و یەكێتی‌و لایەنە عێراقییەكان كردویەتی سەبارەت بە دۆخی ئێستا، هێزەكانی حەشدی شەعبی بەنیازن پەلاماری كێڵگەی (خۆرمەڵە) بدەن، بەوپێیەی ئەم كێڵگەیە دەكەوێتە ناوچەی جێناكۆكی نێوان هەرێمی كوردستان‌و حكومەتی فیدراڵی عێراق، دوان لە گەورە دەسەڵاتدارانی ناو حەشد كە هەریەكە لە (هادی عامری‌و قەیس خەزعەلی)ن، جەخت لە دەستبەسەرداگرتنی ئەم كێڵگەیە دەكەن‌و لەگفتوگۆیاندا لەگەڵ هەندێك لە بەرپرسانی كورد بەراشكاوی باسیان كردووە.  بەگوێرەی ئەو سەرچاوانەی (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون، ئێستا چەند گروپێكی حەشدی شەعبی هێزیان بەرەو نزیكی مەخمورو خۆرمەڵە جوڵە پێكردووە. بەیاننامەی دوێنێ شەوی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كاریگەری ئەم بارودۆخە نوێیەی بەسەردا زاڵ بوو، كاتێك رایگەیاند" وەزیرانی كاروباری پێشمەرگەو ناوخۆم راسپاردووە هەموو رێكارێكی پێویست بگرنەبەر بۆ پاراستنی ژێرخانی گشتی‌و دامەزراوەكانی نەوت‌و گاز.. رێككەوتووین لەسەر ناردنی هێزی زیاتر بۆ ناوچەكە. لە ڕۆژانی داهاتووشدا ڕێكاری زیاتر دەگرینەبەر". دۆخەكە گەیشتوەتە ئاستی ئەوەی دوێنێ شەو، سەرۆكی حكومەتی هەرێم پەیوەندی بە (برێت مەكگۆرك) رێكخەری كۆشكی سپی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و باكوری ئەفریقاوە بكات‌و لە  چەند رۆژی داهاتووشدا بەنیازە پەیوەندی بە "دۆستە نێودەوڵەتییەكان"ەوە بكات‌و ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی لەبارودۆخی ئێستا ئاگادار بكاتەوە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، هێزێكی لەشكری (گوڵان)‌و زێرەڤانی پارتی دوێنێ شەو بەرەو كێڵگەی خورمەڵە جوڵەیان پێكراوە، لەبەرامبەردا بەشێوەیەكی نهێنی حەشدی شەعبیش هەندێك لە هێزەكانی خۆی گواستوەتەوە بۆ سنورەكە.  مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی ماوە تەواوبووی عێراق كە چاوی لەوەیە جارێكی تر لە پۆستەكەی دابنرێتەوە، چەند رۆژێكە هەوڵی لێكنزیككردنەوەی زیاتری ئێران‌و سعودیە دەدات، بەڵام لە جوڵەی هێزی حەشدی شەعبی بەرەو (خورمەڵە) خۆی بێئاگا كردووە‌و نایەوێت هیچ كاردانەوەیەك نیشان بدات.  حەشد كە بەشێكی سەرەكی پێكهێنەری لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییە، وا چاوەڕوان دەكرا دوای كشانەوەی سەدر لە پەرلەمان، بۆ گفتوگۆی پێكهێنانی حكومەت وەفدی دانوستانكار رەوانەی هەولێر بكات، بەڵام بەر لە دیپلۆماسیەت، هێزی چەكدار دەنێرێتە سنورەكانی هەولێرەوە.  16ی ئۆكتۆبەرێكی تر ! ئەوەی ئێستا روودەدات، بەلای هەندێك لەوانەی كە چاودێری بارودۆخەكە دەكەن، 16ی ئۆكتۆبەرێكی ترە، كە تێیدا حەشد سنوری دەسەڵاتی خۆی لە ناوچە جێناكۆكەكان فراوانتر دەكات، ئەگەر پاڵنەری روودانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 ئەنجامدانی ریفراندۆمی سەربەخۆیی كوردستان بێت، ئەوەی ئێستا روودەدات بەهانەكەی تەقاندنەوەی كێشەكانی ناو ماڵی شیعەیە بە هەرێمی كورستاندا لەبەر رۆشنایی رەتكردنەوەی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە سەبارەت بە هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێم.  بەلای ئێران‌و هێزەكانی چوارچێوەی هەماهەنگییەوە (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەبادی+ حەكیم)، بارزانی بەو رێككەوتنەی لەگەڵ سەدر كردویەتی، بوەتە هۆكاری پەرتەوازەبوونی ناو ماڵی شیعە، بەجۆرێك چیتر لەتوانایاندا نییە كابینەی نوێی حكومەت دروست بكەن، كابینەیەك كە لەناو ماڵی شیعە خۆیەوە (سەدر) هەڕەشەی كەوتنی لەسەر نەبێت.  ئەگەر حەشد دەست بەسەر كێڵگەی خورمەڵەدا بگرێت، جگە لەوەی شادەماری ئابوری هەرێم دەبڕێت، بوونی هێزەكانی لەم ناوچەیەدا لەڕووی ئەمنییەوە دەبێت بە مەترسی لەسەر دەسەڵاتی هەولێر، چونكە خورمەڵە تەنیا 25 كیلۆمەتر لە هەولێرەوە دوورە.  پارتی دوای كشانەوەی سەدر لە پەرلەمان، ئامادەیی بۆ گفتوگۆ لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی نیشاندا، بەڵام هەرزوو مەرجی خۆی بۆ پێكهێنانی حكومەت نیشاندا كە پەسەندكردنی یاسای نەوت‌و غازی عێراق‌و چارەسەركردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی بوو دژی هەرێم، رەنگە مالیكی‌و دۆستەكانی ئامادە نەبن لە بنەڕەتەوە بچنە ژێر باری هیچ مەرجێكی بارزانی، بۆیە بەر لە دانوستان، هێرشی سەربازی دەكەن.  خورمەڵە.. شادەماری ئابوری كوردستان بلۆكی خورمەڵە دەكەوێتە باشوری خۆرئاوای هەولێر، ئەم كێڵگەیە درێژكراوەی كێڵگەی كەركوكە، لەلایەن كۆمپانیای (كار گروپ)ەوە سەرپەرشتی دەكرێت.  ناوەڕاستی ئایاری رابردوو، كۆمپانیای نەوتی باكور كە سەربە وەزارەتی نەوتی عێراقە بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، تێیدا باسی لەوەكرد، حكومەتی هەرێم زیادەڕۆیی كردوەتەسەر كێڵگەی (خورمەڵە). حكومەتی عێراق گەورەترین كێڵگەی (غاز)ی هەرێمی كوردستان كە كێڵگەی كۆرمۆرە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی‌و گەورەترین كێڵگەی نەوتی هەرێم كە كێڵگەی (خورمەڵە)یە لە سنوری دەسەڵاتی پارتی بە هی خۆی دەزانێت، ئێستاو دوای بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێم، وەزارەتی نەوتی عێراق هەڕەشە لە كۆمپانیا نەوتییەكانی هەرێم دەكات‌و بە كۆنترۆڵكردنی كێڵگەی (خورمەڵە)ش دەیەوێت لە شادەماری ئابوری هەرێمی كوردستان بدات، چونكە: •    داهاتی فرۆشی نەوتی ئەم كێڵگەیە مانگانە (525 ملیۆن) دۆلار بۆ حكومەتی هەرێم دابین دەكات، لەكاتێكدا تێكڕای داهاتی مانگانەی ئێستای نەوتی هەرێم (ملیارێك‌و 260 ملیۆن) دۆلارە.  •    لەكۆی (421 هەزار) بەرمیل نەوت كە رۆژانە هەرێم هەناردەی دەرەوەی دەكات بڕی (175 هەزار) بەرمیلی بەتەنیا لە كێڵگەی (خورمەڵە) بەرهەم دەهێنرێت، بەمەش رێژەی 42%ی تێكڕای نەوتی هەناردەكراو و داهاتی نەوتی هەرێم لە (خورمەڵە)وە سەرچاوە دەگرێت.  سەرباری ئەمە، بۆری نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ توركیا لە كێڵگەی (خورمەڵە)ەوە دەستپێدەكات، رۆژانە (90 هەزار) بەرمیل نەوتی كەركوك دەچێتە خورمەڵە‌و لەرێگەی بۆری نەوتی كوردستانەوە رەوانەی توركیا دەكرێت، داهاتی ئەم نەوتە بۆ حكومەتی عێراقە، بەڵام كۆمپانیای كار كرێی بۆرییەكە لە عێراق وەردەگرێت‌و بۆ هەناردەكردنی هەر بەرمیلێك بڕی (10) دۆلاری دەستدەكەوێت، كە بەتێكڕا مانگانە داهاتەكەی دەگاتە (27 ملیۆن) دۆلار. 

خالد سلێمان بەیانیانێکی زوو، هێشتا تاریکیی شەو بەسەر هەموو شتێکەوە دیارە، خەڵکی لادێ لە خەودان. شەوەکە هەمووی نەخەوتووم و چاوەڕوانی چرکەساتی دەرچوونم بۆ هەردەیەک کە لە مناڵیمدا بە کانیاو و گیانەوەرە کێوییەکان بەناوبانگ بوو. دووانیوەڕوانی ڕۆژی پێشووتر لە شاری کەلارەوە بەڕێدەکەوین و بەدرێژایی ڕێگا لە سروشتی گەرمەسێر ورد ئەبمەوە، وەک ئەوەی لێرە لە دایک نەبووبێتم و بۆ یەکەمجار پێم دەکەوێتە ئەم خاکە. بەبێ چوونە ناو خەیاڵێکی شاعیرانەوە، هەستی سەردانی یەکەمجار بەسەر بیرەوەری و بینینی شتەکانەوە زاڵە. گەرمیان وەک چۆڵەوانیی دێتە بەرچاو، <ئاوایی>ەکان ئاوەدانییەکی کەم دەبەخشن و خامۆش دیارن. کێڵگەی گەنم و جۆکان وەک خۆیان ماون و دروێنە نەکراون، چونکە لەبەر بێبارانیی لە بستێک زیاتر بەرز نەبوونەتەوەو کۆکردنەوەتان مەحاڵە. پێم وابوو ئەوە هەژموونی گەرمای دووای نیوەڕوانە، بۆیە هیوایەکم هێشتەوە بۆ بەرەبەیانی ڕۆژی دوواتر. هیواکەم ئەوەبوو وەک جارانی مناڵیم گیانەوەرە کێوییەکان ببینم، ڕێوییەک، گورگێک، ئاسکێک یان ڕەوێلە سوێسکەکان.  پێشووتر زانیاری ئەوەم هەبوو کە دەشتاییەکانی گەرمیان وەک جاران نەماون و بەدەگمەن گیانەوەری کێوییان تیا بەدی دەکرێت. لە ڕێگادا، حەسەنی برام بەهاژووتنی ئۆتۆمبێلەوەو بەزمانێکی خامۆش و لەسەرخۆ، دەیوت: <وێرانیان کرد، هیچیان نەهێشت>. هیوا کە گەنجێکی خێزانەکەمانەو دیەەوێت لەم سەردانەدا هاوەڵم بێت و ئەو چەند ساتەی گەڕان کە ناوی لێدەنێم (ڕەنگدانەوەی ژینگەیی)، تۆمار بکات؛ بێدەنگەو هیچ ناڵێت. ئەویش وەک من ئومێدێکی هەیە وێنەی گیانەوەرەکان بگرێت. ئاوایی قەڵاچەرمەڵە، شوێنی مناڵیمەو لەوێ لەدایکبووم، وەک ئەندامێکی کۆمەڵگەی زەوی لەوێوە گیانەوەرەکانم ناسیوەو ئاشناییم لەگەڵدا پەیداکردوون. لەوێ لە ماڵی حەسەن دەمێنمەوە. کە شەو داهات و لەگەڵ خەڵکی ئاواییدا کەوتینە چاو خواردنەوەو قسەکردن، تارمایی کانیاو و سەرچاوە ئاوییەکان و گیانەوەرە کێوییەکان، بەسەر هەموو بابەتێکەوە بوو. کە پێم وتن بەرەبەیان دەچم بۆ دەشت، یەکسەر هەردەیان بۆ دەستنیشان کردم، چونکە هێشتا کانیاوێکی بچووکی تیا ماوەو گیانەوەرەکان ئاوی لێدەخۆنەوە. لەوە زیاتر ئاوێک دەمی گیانەوەری پێی بگات، لەهیچ شوێنێک بەدی ناکرێت؛ ئاوەهایان پێ وتم. کە نیوەشەو خەڵکی ئاوایی گەڕانەوە ماڵەکانی خۆیان، ژماردنی ئەستێرەکانی تاکە شتێک بوو بمباتەوە ناو فەنتازیای خەیاڵی مناڵییەوە، چونکە خەو نەچووە چاوم. لە بنەڕەتیشدا پەیوەندی مرۆڤ بە ئەستێرەکانەوە بەشێکە لەوەی کە مرۆڤ وەک ئەندامێکی کۆمەڵگەی زەوی، پێش هەموو ئەفسانەو فەلسەفەو ئاینێک، بوونەوەرێکی ژینگەییەو بەگوێرەی مەرج و دۆخە ژینگەییەکان لە ڕووی فیزیکی و هۆشیارییەوە پەرەدەسێنێت. من کە مناڵ بووم لە دایکمەوە فێر بووم چۆن ئەستێرە وەک پێوەری کات بەکار بهێنم، فیکرەی ژماردنیشیان هەر پەیوەستە بەکات و ماتماتیکەوە. مەسەلەکە تەنها فەنتازیای مناڵیی نیەو پەیوەستە بە دنیابینیی ژینگەییەوە. دەمەو بەیانی کە بەرەو کانیاوەکە بەڕێ کەوتین، ڕێگاکە بە تەنها بەشێک نەبوو لە یادەوەری، بەڵکو ئاماژەیەکیش بوو بۆ گۆڕانێکی بنەڕەتیی لە سروشتی ناوچەکەدا، ژمارەی ئەو باڵندانەی بەدی دەکران زۆر کەمبوون، تاکە ڕێوییەکیش نەبینرا، لە کاتێکدا هەردەکە لە ڕابوردوودا بەڕێوی دەناسرایەوە. پێش هەڵهاتنی هەتاو گەیشتینە سەر کانییەک بە(کانی شاواز) ناسراوە، مەزەندەم دەکرد بەو بەیانییە لەوێدا باڵندەو گیانەوەرە کێوییەکانی تر ببینم، بەڵام چی گیانەوەرێک ڕوو لە کانی شاوازێکی بێئاو دەکات! تەنها بیرێک ماوە لە گیانەڵاندایەو مەگەر دەمی باڵندەیەکی بچووکی پێ بگات؛ هیچ گیانەوەرێکی تر ناتوانێت ئاوی لێ بخواتەوە.  لەگەڵ هەڵهاتنی هەتاوداو دووای گەڕانێکی باش، گەیشتینە سەر ئەو کانییەی کەمێک ئاوی تیا مابوو. چۆڵ بوو!! ئیتر لەوێدا پرسیاری ئەوەم لە خۆم کرد، ئەگەر لە دەشتێکی بێ ئاوداو لەگەڵ خۆرکەوتندا، کانییەک چۆڵ بێت؛ کەواتە ئەم سروشتەی گەرمیان ڕووحی تیا نەماوە یان لە گیانەڵاندایە. سروشت بەبێ گیانەوەرەکان وەک جەستەی بێ ڕووح وایە.  خەڵکی ناوچەکە بەم چاوگە ئاوە ناڵێن کانی، بەڵکو ناویان لێناوە <زیچکاو>، لەوانەیە لەهەر ڕۆژێکدا وشک بکات و ئەوەش نەمێنێت. لەم دۆخەشدا هەر گیانەوەرێک مابێت یان ڕەو دەکات یان لە تینوێتی و برسێتیدا دەمرێت. ئەمە واقعێکی ژینگەیی تاڵەو بەرگە گرتنی ئاسان نیە، بەڵام باسکردنی گرنگیی خۆی هەیە، تا بتوانرێت ئەوەی ماوە بپارێزرێت. لەگەڵ هیوادا بڕیار دەدەین شۆڕ  بینەوە بۆ کەڵۆزێک، ناوی (کەڵۆز سوخن)ەو لە ناهەموارترین دۆخی بێئاویدا وشکی نەکردوەو ئاوی هەبووە؛ بەڵام ئێستا لە چەند تنۆکێک زیاتر چۆڕەی لێبڕابوو. لەوێدا کەمێک بەدیار مناڵیمەوە ڕادەوەستم و بیری ژینگەی 40 ساڵ پێش ئێستا دەکەم. تا ئەو چرکەیە جگە لە ژمارەیەکی کەمی باڵندە کێویەکان ئاسەواری هیچ گیانەوەرێکمان نەبینی.  جارێکی تر لە کەڵۆزەکەوە بەرەو خوارتر شۆڕ دەبینەوە، دەمانەێت بگەینە کۆتایی چەمێک بە ناوی (کانی کاگەل)، کە دەکەوێتە نێوان ئاوایی قەڵاچەرمەڵەو پیرەمۆنی. ئەم چەمە لە هەموو وەرزێکی بێئاویدا سەرچاوەی ئاوی خواردنەوەی هەردوولا بووە، پایزی ساڵی 2019 لەکاتی نووسینی کتێبی (پاسەوانانی ئاو)دا، سەردانم کردو تا ئەو دەمە چەمێکی شێدارو تەڕ بوو، بەڵام ئەمڕۆ چۆڕەی لەبەربڕاوەو تەنها لە کۆتاییدا چۆڕێک ئاوی تیاماوەو لە شوێنێکدایە، جگە لە باڵندە دەمی هیچ گیانەوەرێکی تری پێناگات، چونکە کەسێک لە دانیشتوانی ئاوایی پیرەمۆنی بەتەل چواردەوری گرتووە. پێش گەیشتنە سەر چەمەکە تاکە ڕێوییەکمان بینی بەبێ ئەوەی ئێمەی بینیبێت بەشێوەیەک ڕایدەکرد، هەستم کرد هێزێکی گەورە لە دوواوە ڕاوی دەنێت، بەمەرجێک چەم و شیوەکان هەموو چۆڵ بوون، مەزەندە دەکەم هاتبێت بۆ ئاوخواردنەوەو نەیتوانیبێت بگاتە ئەو چۆڕە ئاوەی کە کانی کاگەل ماوە. دەبێ چی گیانەوەرێکی کێوی هەبێت لەم چۆڵەوانییەدا هەست بەترس نەکات. گرفتەکە لێرەدایە، تەرازووی دانیشتوانی کۆمەڵگەی زەوی، بەجیا لە مرۆڤەکان، تێکچووەو زنجیرەی خۆراکیان نەماوە. ئەوەشی ماوە بەرەو نەمان دەچێت. گەرما دەست پێدەکات، لە چەمە وشکەی کانی کاگەلەوە دەگەڕێینەوە ئاوایی و جارێکی دەکەوینە ڕێ بەرەو چەمی کانی بامێ کە لە شوێنێکی تردا باسمکردوەو چۆن لەناوچوونی شەشەمی گیانەوەرەکان لەسەر زەوی لەوێوە دەست پێدەکات. جارێکی تریش ناچارم بگەڕێمەوە سەر مرۆڤی (ئەنترۆپۆژینیک) واتە مرۆڤی ژینگەیی و ڕۆڵی ئایکۆلۆژیا لە دروستبوونی کارەکتەری ئێمەدا. کانی بامێ ناوێکی گرێدراو بوو بە سیستمێکی ژینگەیی سروشتیی داهێنەرەوە، هەروەها بە هۆشیارییەکی خۆڕسکەوە دەربارەی گرنگیی پاراستنی هەمە-چەشنی کە باوکم پێی بەخشیم. کانی بامێ کە ئێستا بووەتە چەمێکی وشک دەکەوێتە باشووری ڕووباری ئاوەسپییەوە، هەمە-چەشنییەکی دەگمەنی تیا بوو: ئاوی سازگار، باڵندەی کۆچەریی ڕووی تێدەکردو هی تر بەجێی دەهێشت، بۆقی زۆرو جۆراجۆر، پونگەو نەعنا بەسەوزایی و بۆنی خۆشیانەوە، زۆر جۆری تریش لە ڕووەکی کێوی؛ گۆلە مەرەزەکانی مەنسووری خاڵیشم لەبیر ناچێت، کە سەرچاوەی دەرامەتی خێزانەکەی بوو. لە کانی بامێ، هەر جۆرێک سەرچاوەی خۆراکی جۆرێکی تر بوو. بۆقێک لەسەر بوونەوەرەکانی ناو ئاوەکەدا دەژیا، باڵندەیەکی لەق لەقیش لەسەر بۆقەکە دەژیا. برنج لەسەر ئاوە دەژیا، ئێمەش لەسەر برنجەکە. سیستمی ژینگەیی فێرمان دەکات کە برنجیش جۆرە، وەک گیانلەبەرێکیش جۆرە. زەوییەکانی چواردەوری چەمی کانی بامێ بۆ باپیرەم دەگەڕایەوە لەلای دایکمەوە. لە وەرزێکی زیاتری دروێنەی گەنمدا، باوکم لە لەو زەویانەدا جوتیاریی دەکردو گەنم و جۆی دەچاند. من و خوشکی لەخۆم گەورەترم، نەزیرە، هەموو چێشتەنگاوێکی هاوین خواردنمان بۆ باوکم دەبرد، دایکم چەند نانێکی گەرم و دۆو کەرەی تازە دەرچووی لە مەشکەی دەخستە ناو چاورۆکەیەکەوە؛ من و نەزیرەش هەڵمان دەگرت بەرەو کێڵگەکانی گەنمی لای کانی بامێ دەکەوتینە ڕێ. ساڵێکیان گەنمەکانی باوکم کەوتبوونە دیوی باکووری چەمەکەوە، ملەیەک هەبوو بەچاوی مناڵیمان بەرزو سەخت بوو، هەر لەو چەمەوە بۆ سەردەکەوتین و دەمانبڕی تا دەگەیشتینە لای باوکم . زۆرجار لە چەمەکدا دوادەکەوتین و باوکیشم لەگەڵ ئەوەی برسی و ماندووی ناو کێڵگەی گەنم بوو، لێی نەدەپرسین بۆ چی دواکەوتوین. دەیزانی مناڵین و شتێک لەسەر ڕێگە هەر دەبێت تا سەرنجمان ڕابکێشێت. لە راستیدا من و نەزیرە خواردنەکەمان دەخستە لاوەو لە چەمی کانی بامێدا بەدووای بەچکە لەق لەقدا ڕامان دەکرد، ڕۆژێکیان ڕاکردنەکەمان بە زایە نەچوو، بەچکەیەکمان گرت و  جارێکی تر، کەوتینەڕێ بۆ کێڵگەکەی باوکم.  لەق لەقی دایک وازی لێ نەهێناین و بەسەرسەرمانەوە لەشەقەی باڵی دەدا، ئێمەی دڵخۆش  بە بەچکەیەکەوە لە ناو دەستماندا هەنگاوەکانمان خێراتر دەکردو ئەویش زیاتر باڵەکانی بەیەکدا دەدا. پێش گەیشتنمان بەچەند هەنگاوێک، باوکم درکی بەوەکرد چی لە ئارادایەو لەق لەق بەدووای بەچکەدا نەبێت ئەوەندە لە کەس نزیک نابێتەوە. کە گەیشتین پێی وتین بەچکەکە بەرەڵا بکەین و وازی لێ بهێنین. بەزمانە سادەکەی خۆی باسی پەیوەندی نێوان ئێمەو گیانلەبەرانی بۆ کردین، زمانەکەی باوکم بەدەریش نەبوو لە جۆرێک لە ترساندن؛ باسی گرنگیی لەقلەقی بۆ کردین و مارەکان دەخوات و ژمارەیان کەم دەکاتەوە. ئەو دەیەویست پێمان بڵێت کە دەگەرێینەوە بۆ ماڵەوە، مار لەسەر ڕێگا پێمانەوە نادات، چونکە لەقلەقەکان دەیانخۆن، ئەمە وانەیەکی خۆڕسکیی بوو لەسەر هەمە-چەشنی کە باوکم بە ئێمەی پێدەناساند. ئێستا کانی بامێ وەک هەموو چەمەکانی تر وشک و برینگە.  هۆکارە مرۆییەکان ئەوەی تا ئێستا خرایەڕوو، ڕاستەوخۆ پەیوەستە بەکاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشەهەوا کە خۆی لە کەمیی دابارین و بەرزبوونەوەی پلەی گەرماو لەدەستدانی پۆشاکیی ڕووەکیدا دەبینێتەوە. لەپاڵ ئەمەدا کاریگەرییەکانی چالاکیی مرۆیی کەمتر نین و لەزۆر ڕووەوە پێش هۆکارەکانی سیستمی سروشتیی دەکەون لەتێکدانی سیستمی ژینگەییدا؛ بەتایبەت ئەوەی پەیوەستە بە لە دەستدانی ژیانی کێویانەو هەمە-چەشنییەوە. یەکەم چالاکیش لەم بوارەدا، ڕاوی بەردەوامی ئاسکەکانی گەرمیانە، نەک تەنها لەلایەن داینشتوانە لۆکاڵیەکانەوە، بەڵکو لە لایەن خەڵکی شارو دەسڕۆیشتووی ناو حزبەکانەوە.  ئەوەی گرنگە لەم میانەیەدا بووترێت ئەوەیە کە لەدەستدانی ژیانی کێویانەو هەمە-چەشنی لە گەرمیاندا پێش کاریگەرییەکانی گۆڕانکاری کەشوهەوا دەست پێدەکات. ئامانجیش لێی پێداویستی دانیشتوانە لۆکالییەکان نیە لە ڕووی خۆراکەوە، بەڵکو بازرگانیکردنە بە گیانەوەرەکانەوەو فرۆشتنیانە لە بازاڕی ڕەشدا لە پێناو بەخێوکردنیان لە باخی تایبەتدا. لە ئاستێکی تریشدا ئارەزووی ڕاوکردن و کوشتنی گیانەوەرەکانە. ڕاوچییەک باسی ئەوە دەکات کە چۆن بە تاکە گولەیەک دوو گورگی کوشتووە، ئەگەر ئەمە دەربڕی شتێک بێت، ئەوا لە ئارەزووی کوشتن زیاتر تێپەڕ ناکات. ڕاوچییەکە بە شانازییەکی زۆرەوە باسی پاڵەوانێتی خۆی دەکات. هەڵبەتە بەبێ کوشتنی گیانەوەرە گۆشتخۆرەکانی وەک گورگ و کەمتیار و چەقەڵ و ڕێوی، لەناوچونیان بووەتە فاکتێک، چونکە سەرچاوەی خۆراکیان، کە ئاسک و کەروێشک گیانەوەرە ڕووکخۆرەکانی ترن، لەناو براوە. ڕاوی بێ پەروا، بووەتە هۆی تێکدانی خەسڵەتێکی گرنگی سیستمی سروشتیی، ئەویش زنجیرەی خۆراکە. ژیانی گورگ کە ڕۆڵێکی گەورەی لە ڕاگرتنی سیستمی ژینگەییدا هەیە، بەبێ بوونی ئاسک و بەرازو گیانەوەرە ڕووەکخۆرەکانی تر، دەکەوێتە ژێر مەترسی و هەڕەشەی لەناوچوونەوە.  دووای ئەنفال و وێرانکردنی لادێکانی گەرمیان لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە، ناوچەکە لە ڕووی ژیانی کێویانەو هەمە-چەشنییەوە بووژایەوە، بەڵام جێگەی داخێکی گەورەیە باسی ئەوە بکەین کە لە دووای ساڵی (1991) و کرانەوەی ڕێگاکان بۆ ناوچەکەو بوونی ئۆتۆمبێلی وەک پاترۆل بەدەست ڕاوچییانەوە، کارەساتێکی ژینگەیی لەگەرمیاندا لەسەر دەستی مرۆڤ ڕوودەدات و ئێکۆ-ساید دەکرێت. لەلایەکی ترەوە، دەکرێ ئاوڕێک لە گۆڕانێکی سروشتی بدەینەوە کە بەسەر کانی و سەرچاوەکانی ئاودا هاتووە. هەر لەو ساڵانەی دووای ئەنفالدا کە ناوچەکە چۆڵکراو و کرایە خاکێکی سەربازی و (موحەڕەمە)، هەموو کانیاوەکان بەهۆی لافاوو داڕمانەوە، پڕبوونەوەو  خەسڵەتی سروشتیی خۆیان لەدەستدا. کاتێکیش بەشێک لە دانیشتوان دەگەڕێنەوە سەر زێدی خۆیان، جگە لە پاککردنەوەی بیرە کۆنەکانی خۆیان، زیاتر پشت بەبیری ئیرتیوازی دەبەستن و ناپەرژێنە سەر پاککردنەوەی کانیاوەکان.  ئێستا لە شوێنی هەموو ئەو کانی و سەرچاوە ئاویانەی کە پێش ساڵی 1988 هەبوون و خەڵک پشتی پێ دەبەستن، زەل و قامیش سەوز بوونە، لە کاتێکدا پاککردنەوەو گەڕاندنەوەی ژیان بۆیان، دەکرێ و شیاوە. هۆکارێکی تری تێکدانی ژیانی کێویانەو هەمە-چەشنی گەرمیان، وەک هەموو ناوچەکانی تری کوردستان نەبوونی ناوچەی سروشتیی پارێزراوە. بەمەرجێک بوونی ناوچەی پارێزراوی سروشتیی، هۆکارێکە بۆ بەگەڕخستنی تواناو کولتووری خۆڕسکی دانیشتوانە لۆکالییەکان و بەشداری پێکردنیان لە پاراستنی سیستمی ژینگەیی و ژیانی کێویانەدا.