(درەو): پارتی و یەكێتیی لە پێشەنگی هەڵبژاردندا دەمێننەوە، بەڵام پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو سەخت و كاریگەر دەبێت بە هاتنە ناوەوەی هێزی ئۆپۆزسیۆنی نوێ بۆ ناو گۆڕەپانەكە، لە دیارترینیان (بەرەی گەل) بە رێبەرایەتی لاهور شێخ جەنگی. رەنگە ئەنجامی هەڵبژاردن پارتی بخاتە بەردەم بژاردەیەكی قورس، كە ئەوەش دەستهەڵگرتنە لە سەرۆكایەتیی هەرێم یاخود سەرۆكایەتیی حكومەت، ئەمە پوختەی راپۆرتێكی شیكارییە كە (سەنتەری ئیمارات بۆ سیاسەت) لەبارەی دەرەنجامەكانی هەڵبژاردن لە كوردستان كردویەتی. چۆن پێناسەی حزبەكان دەكات؟ (سەنتەری ئیمارات بۆ سیاسەت) راپۆرتێكی شیكاریی لەبارەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بڵاوكردەوە كە رۆژی 20ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بەڕێوەدەچێت. راپۆرتەكە كورتەیەكی لەبارەی زۆرینەی هێزە سیاسییەكانی بەشدار لە هەڵبژاردنەكە خستوەتەڕوو، بەمشێوەیە باسی دۆخی هەریەكەیان دەكات: •    پارتی دیموكراتی كوردستان: پێشبینی دەكرێت ژماری كورسییەكان بەراورد بە پێشوو كە 45 كورسی بوو، دابەزین بەخۆوە ببینێت، بەهۆی دابەشكردنەوەی بازنەكانی هەڵبژاردن و كەمبوونەوەی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان كە هاوپەیمانی نەریتیی پارتین، هەروەها لەدەستدانی دەستكەوتەكان بەتایبەتی لە هەردوو پارێزگای نەینەواو كەركوك و لاوازبوونی كاریگەریی ئەم حزبە لە پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی ئەو دوو پارێزگایەدا، كە هاوپەیمانێتیی ركابەرەكەی (یەكێتیی نیشتمانی) لەگەڵ لایەنەكانی (چوارچێوەی هەماهەنگیی) لە بەغداد نەخشەی ئیداری ئەو ناوچانەیان یەكلاكردەوە، بەتایبەتیش پارێزگای كەركوك كە لە رۆشنبیری كوردیدا دۆخێكی تایبەتی هەیەو حكومەتە خۆجێییەكەی بە هاوپەیمانێی نێوان بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی و قەیس خەزعەلی رێبەری عەسائیبی ئەهلی حەق و رەیان كلدانی سەركردەی مەسیحی یەكلاكرایەوە، دور لە پارتی.  •    یەكێتیی نیشتمانی كوردستان: ئەم حزبە چەندین ساڵە بەدەست جیابوونەوەو ململانێی باڵەكانییەوە دەناڵێنێت، دواترینیان جیابونەوەی "بەرەی گەل" بوو بە سەرۆكایەتی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی پێشوو، كە هاوینی 2021 بافڵ تاڵەبانی ئامۆزای لە پۆستەكەی لایدا. ئەم هەڵبژاردنە ئاڵنگارییەكی گەورەیە بۆ سەركردایەتیی نوێی ئەم حزبە لە تێپەڕاندنی لێكەوتەكانی دابەشبوونی ناوخۆیی، بەتایبەتیش لە سلێمانی كە مەڵبەندی سەرەكی حزبەكەیە.  •     بزوتنەوەی گۆڕان: ئەم بزوتنەوەیە كە لەدوای 2009وە كێبركێی لەگەڵ دوو حزبە سەرەكییەكە دەكرد، ئێستا بەدەست پاشەكشێ و نەمانی هەژمونەوە دەناڵێنێت، بەتایبەتی لەدوای مردنی دامەزرێنەرە كاریگەرەكەیەوە (نوشیروان مستەفا) لە ساڵی 2017و بەشداربوونی لە دەسەڵاتدا بەبێ بەدیهێنانی گۆڕانكارییەك كە جێگای باس بێت وەكو ئەوەی بانگەشەی بۆ دەكرا، بزوتنەوەكە بەدەست كێشەی رێكخراوەیی و دابەشبوونی ناوخۆییەوە دەناڵێنێ، ئەمە لەپاڵ دەركەوتنی لیستی ركابەر كە گوتاری هاوشێوەی گۆڕانیان هەڵگرتووەو هەەڵ بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی ئۆپۆزسیۆن دەدەن. بزوتنەوەكە پشت بە كەلەپوری خۆی دەبەستێت وەكو یەكەمین ئۆپۆزسیۆنی عەلمانی خاوەن بنكەی فراوان و كەلەپوری سیاسی و رۆشنبیری رێبەرە كۆچكردووەكەی.  •    نەوەی نوێ: جوڵانەوەیەكی مەدەنییە كە خاوەنی باسكی میدیایی كاریگەرە، هەوڵ دەدات وەكو رەوتێكی هاوچەرخ دەربكەوێت لەبری ئەوەی وەكو هێزێكی حزبیی نەریتی كاربكات. جوڵانەوەكە 2017 دروستبووە، پشت بە ئامادەگیی و دەستكەوتەكانی رێبەرەكەی "شاسوار عەبدولواحید" دەبەستێت لە بواری كارگێریی و پرۆژەكانی وەبەرهێنانی بیناسازیی. جوڵانەوەكە لە هەڵبژاردنەكانی 2018و 2012دا قەڵەمبازێكی گەورەی بەخۆوە بینیوە، بەڵام دواتر توشی لێكترازان و هەژان هات، ئەم جوڵانەوەیە هەوڵ دەدات لە هەڵبژاردنی داهاتوودا رێبەرایەتیی ئۆپۆزسیۆن بكات و گرەو لەسەر دەنگی ئەو گەنجانە دەكات كە ئەم ساڵانەی داهاتوو مافی دەنگدانیان بەدەستهێناوە، ئەمە بە لەبەرچاوگرتنی بێبەشكردنیان لە دامەزراندن و كارو دەستكەوتەكانی دەسەڵات.  •    بەرەی گەل: لە هەناوی "یەكێتیی نیشتمانی كوردستان" هاتوەتە دەر، هاوسەرۆكی پێشوو "لاهور شێخ جەنگی" رێبەرایەتیی دەكات، سەرباری ئەوەی لیستەكە خۆی وەكو پرۆژەی جێگرەوەی هەردوو حزبە سەرەكییەكە نیشان دەدات، بەڵام ناوەندو تێڕوانینەكانی بە ئاڕاستەی شاری سلێمانییە وەكو بنكەیەكی هەڵبژاردن، هەوڵی بەدەستهێنانی پشتیوانی خەڵك دەدات بۆ ئەوەی جارێكی تر رێبەرەكەی "لاهور شێخ جەنگی" بگەڕێنێتەوە بۆ پێشەنگایەتی پرۆسەی سیاسی كوردی، پێدەچێت دوای هەڵبژاردن هاوپەیمانێتیی لەگەڵ "پارتی دیموكراتی كوردستان" بكات. كاكڵەی ئەم لیستە بنكە ناڕازییەكەی یەكێتیی نیشتمانییە، ئەم لیستە هەڵمەتی هەڵبژاردنی خۆی بەشێوەیەكی پێشوەخت و توند دژ بە یەكێتیی دەستپێكرد، لەگەڵ ئەمەشدا دەیەوێت لە هەولێرو دهۆك نوێنەرایەتیی هەبێت، بەجۆرێك لە قۆناغی ئایندەدا ببێت بە پێشەنگی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان.  •    بەرەی هەڵوێست: لەلایەن كۆمەڵێك كەسایەتیی سیاسییەوە دروستكراوە كە هەڵگری گوتاری ئۆپۆزسیۆنن، رێبەرەكەی "عەلی حەمەساڵح" ئامادەگییەكی بەرچاوی میدیایی هەیە، ئەمەش بەهۆی دەركەوتنە میدیایی و پەرلەمانییەكانی لە دوو خولی پێشوودا، ئەم بەرەیە بەوە تۆمەتبار دەكرێت كە گوتارو تێڕوانینێكی سیاسی گشتگیری نییە، بەشێوەیەكی سەرەكی پشت بە دەركەوتنی پەرلەمانی و میدیایی رەخنەگرانەی سەرۆكەكەی دەبەستێت لەگەڵ ئەو كاندیدە گەنجانەی كە سەربە رەوتەكەن، كە هەندێكیان لە رێگەی ئۆپۆزسیۆنبوونی دەسەڵاتی كوردییەوە لە هەولێر قوربانییان بە خۆیان داوە.  •    یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان: حزبێكی ئیسلامییە لە باڵی رێكخراوی ئیخوان موسلیمینی نێودەوڵەتی. لەم هەڵبژاردنەدا هەوڵی گەڕانجنەوەی رۆڵی خۆی دەدات دوای پاشەكشێی لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا. پشت بە لیستێك كاندیدی خاوەن پسپۆڕیی سیاسی و كاری حزبیی دەدات، هەروەك پشت بە ئامادەگیی لە فەزای كۆمەڵایەتیی و خێرخوازی دەبەستێت لەرێگەی مزگەوتەكانی خۆیەوە. •     كۆمەڵی ئیسلامی كوردستان (كۆمەڵی ئیسلامی): لە ساڵی 2003وە تێكەڵی سیاسەت بووە، خاوەنی بنكەیەكی دەنگدەری كۆنەپارێزو دیاریكراوە لە دهۆك و هەڵەبجەو هەندێك لە شارەكانی تر. ئەم حزبە بەدەست چەند بومەلەرزەیەكی سیاسی و میدیاییەوە دەناڵێنێ بەهۆی تۆمەتباركردنی هەندێ لە سەركردەكانی لە دۆسیە كۆمەڵایەتیی و داراییەكان، هەوڵ بۆ تێپەڕاندنی ئەم بابەتانە دەدات لەرێگەی پشتبەستن بە كەلەپورە ئاینییەكەی و ئامادەكردنی لیستێك كاندیدی ئیسلامی گەنج ئەمە جگە لە باسكە ئاینییەكەی.  •    بزوتنەوەی ئیسلامی: یەكەمین حزبی ئیسلامی چەكدارە لە گۆڕەپانی كوردیدا، بەڵام رووبەرووی چەند لێكترازانێك بوەتەوە كە بووەتە هۆی بچوكبوونەوەی قەبارە سیاسی و جەماوەرییەكەی، وەكو دامەزراندی "بزوتنەوەی پەیوەندی ئیسلامی" لەلایەن سەركردە جیابووەكانییەوە. گومان هەیە ئەم دوو بزوتنەوەیە بتوانن بگەنە پەرلەمان، ئەمەش بەهۆی سیستەمی فرەبازنەییەوە كە دەنگەكان پەرت دەكات، ئەمە جگە لەوەی بنكەی جەماوەرییان سنوردارەو پەرش و بڵاوبووەتەوە لەسەر ئەو هێزە ئیسلامییانەی لێی جیابووەتەوە. بزوتنەوەی ئیسلامی بۆ گەیشتن بە پەرلەمان سەرەنجی لەسەر بازنەی هەڵەبجەیە كە قەڵای سەرەكی خۆیەتی. •    حزبە بچوكەكانی تر: ژمارەیەم لە حزب و رەوتە چەپ و نەتەوەیی و فرە ناسنامەكان هەوڵی ئەوە دەدەن لەرێگەی ژمارەیەك لیستی سەربەخۆی هەڵبژاردنەوە بچنە ناو كێبركێكەوە، لەوانە حزبی شیوعی و پارتی سۆسیال دیموكرات و چەند پارتێكی تری بچوك. ئەم حزبانە بەدەست كاریگەریی دابەشبوونی بازنەكانەوە دەناڵێنن كە بنكەی دەنگدانیان لەبەریەك هەڵدەوەشێنێ، كە بە زەحمەت بنكەی دەنگدەرانیان ژمارەی ئەو كەسانە تێدەپەرێنێت كە لە موچەی ئەوان سودمەندد بووە، موچەیەك كە حكومەت دابینی دەكات، ئەوەشی ئەم ئەگەرە بەهێز دەكات، مانەوەی 13 لیستە لە دەرەوەی پەرلەمان لەكۆی 29 لیست لە دواین هەڵبژاردندا كە ساڵی 2018 بەڕێوەچوو، سەرباری ئەوەی دەنگدانەكە بەپێی سیستەمیی یەك بازنەیی بەڕێوەچوو.    •  كاندیدە تاكەكەسییەكان: ئەم هەڵبژاردنە بە كاندیدبوونی ژمارەیەك چالاكی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان جیادەكرێتەوە وەكو كاندیدی تاكەكەسیی، لەوانە ئەكتەرە كۆمیدییەكان و هونەرمەندو كەسایەتییە كاریگەرەكانی فەزای دیجیتاڵی (نزیكەی 120 كاندیدی تاكەكەسیی). دور نییە هەندێك لەمانە وەكو سوپرایزی هەڵبژاردن سەركەون بۆ پەرلەمان، ئەمەش مەترسی پەرەسەندنی دیاردەی پۆپۆلیزم لە پەرلەمانی داهاتوودا زیاتر دەكات، بەتایبەتیش كە شایستەیی سیاسی و ئەزموونی پێشووتریان نییە.   سیناریۆكان سەنتەری ئیمارات پشتبەست بە ئەزمونەكانی پێشوو هەروەها خوێندنەوەی سیاسیی بۆ دەرفەرتی بەردەم لیستە ركابەرەكان، چەند سیناریۆیەكی بۆ دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان داڕشتووە كە ئەمانەن:  سیناریۆی یەكەم: هەردوو پارتە سەرەكییەكە (پارتی و یەكێتیی) بەربەستی (50+1) تێپەڕێنن و زۆرینەی پەرلەمان ببەن، ئەمە لەپاڵ پەراوێزێك بۆ لیستەكانی ئۆپۆزسیۆن بۆ بردنی یەك لەسەر سێ و زیاتری ئەو كورسییانەی دەمێنێتەوە. ئەم سیناریۆیە دووبارەبوونەوەی ئەوەیە كە لە خولەكانی پێشتردا هەبووە، كە دوو حزبەكە دەسەڵات لەنێوان خۆیاندا بەش دەكەن و بوارێك دەهێڵنەوە بۆ بەشدارییكردنی بەهێزترینی ئەوانەی كە وەكو ئۆپۆزسیۆن سەركەوتوون بۆ پەرلەمان. لەبەر رۆشنایی ئەم سیناریۆیەدا پیشبینی دەكرێت پارتی (30 بۆ 35) كورسی یاخود تۆزێ زیاتر هەروەها یەكێتیی نیشتمانی (20 بۆ 25) كورسی یان تۆزێ زیاتر بەدەستبهێنن، بۆ ئەوەی بە پاڵپشتی هێزەكانی نزیك لەخۆیان یاخود تەنانەت بەبێ ئەوانیش حكومەت پێكبهێنن. سیناریۆی دووەم: سەرهەڵدانی بەرچاوی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان لەسەر بنەمای سوپرایزی هەڵبژاردن، كە پەراوێزێك بۆ ئەوانی تر بەجێدەهێڵێت و بنەما نەریتییەكەی گەمەكە دەگۆڕێ، بنەمایەك كە لەسەر دابەشكردنی جومگە سەرەكییەكانی دەسەڵات لەنێوان دوو حزبەكە راوەستاوە. ئەم سیناریۆیە پەیوەستە بە چەند فاكتەرێكەوە لەوانە زۆری بەشداریكردن لە پرۆسەی دەنگدان لەلایەن بنكە جەماوەرییە بێدەنگ و توڕەكان، بەپێچەوانەی ئەوەی لە هەڵبژاردنی پێشوودا لە 30ی ئەیلولی 2018 روویدا كە لە كۆی (3 ملیۆن و 85 هەزار) كەس لەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو (ملیۆنێك و 845 هەزار) دەنگدەر بەشدارییان كرد. هەروەك ئەم سیناریۆیە پشت بەوە دەبەستێت ئەكتەرە كاراكان كاریگەرییان لەسەر ئەندازەی هەڵبژاردن نەبێت، لەگەڵ ئەمەشدا، ئەم سیناریۆیە بەر چەندین ئاڵنگارییەك دەكەوێت، لەوانە بوونی تۆڕێك لە سودمەندبوانی هەردوو حزبە گەورەكەو توانایان بۆ دانانی كاریگەریی لەسەر هەڵبژاردنەكان لەرێگەی دامودەزگا  حكومییەكان و دەسەڵاتی داراییەوە، ئەمە جگە لەوەی بەدوردەزانرێت جوڵەیەكی كتوپڕ لەلایەن زۆرینە بێدەنگەكەوە لە بەرژەوەندی هێزە بچوكەكان رووبدات، سەرباری پەرتبوونی چاوەڕوانكراوی دەنگی ئۆپۆزسیۆن بەهۆی زۆری لیستە ركابەرەكانەوە.    سیناریۆی سێیەم: ئەم سیناریۆنە لەهەموو ئەوانی تر زیاتر چاوەڕوانكراوە، ئەمەش ئەوەیە هەردوو حزبە گەورەكە لە پێشەنگدا ماونەتەوەو پارتی هەندێك لە پێشەوەیە لە ژمارەی كورسییەكانیدا. هاوتەریب لەگەڵ دوو حزبەكەدا، دەرفەتێك هەیە بۆ سەركەوتنی پارتە تازە دروستبووەكان و ئۆپۆزسیۆن و هێزە نوێیەكان هەیە بۆ ئەوەی ببن بە "هێلكەی سەر قەپانەكە" لە كێبركێی نێوان دوو حزبەكەدا، لەگەڵ سەركەوتنی بەرچاوی حزبەكەی لاهور شێخ جەنگی. بەلەبەرچاوگرتنی ئاڵۆزی دۆخەكە، پێكهێنانی حكومەتی ئایندە ئاڵۆزتر دەبێت،  بەجۆرێك پارتی هەوڵی پێكهێنانی هاوپەیمانی دەدات بۆ فشاركردن لە یەكێتیی، كە بە پشتیوانی هاوپەیمانە شیعەكانی ئیدارەی كەركوكی و پۆستەكانی لە نەینەوا وەرگرتووە، بەجۆرێك كە سەرلەنوێ شەراكەتی نێوان دوو حزبەكە لە ناوەوەو دەرەوەی هەرێم دابڕێژرێتەوە.  لە دەرەنجامی شیكارییەكەیدا، سەنتەری ئیمارات ئاماژەی بەوەكردووە، هەڵبژاردنی پەرلەمانیی داهاتووی هەرێمی كوردستان لەبەر چەند هۆكارێك جیاوازتر دەبێت لە هەڵبژاردننەكانی پێشتر، لەوانە گۆڕانی یاساو رێساكانی سازدانی هەڵبژاردن كە ئەمەش بەواتای پاشەكشەی دەرفەتی قۆستنەوەی كورسییەكان دێت و پێشبینیكراوە نەخشەی سیاسی داهاتووە فرەرەنگتر بێت بەهۆی زۆریی لیست و كاندیدە تاكەكەسییەكان، ئەمە لەپاڵ مانەوەی هەژموونی دوو حزبە گەورەكە بەشێوەیەكی رێژەیی بەسەر زۆرینەی كورسییەكان و ئاڕاستەی پێكهێنانی حكومەتەوە.  راپۆرتەكە پێشبینی ئەوە دەكات، چانسی كۆبوونەوەی پارتی و یەكێتیی بەشێوەیەكی خێرا لەناو یەك ئیئتیلافی حكومیدا دوای هەڵبژاردن سەخت بێت، ئەمەش بەهۆی گەورەبوونی كەلێنی نێوانیان و نەمانی زەمینەی كاری هاوبەش بەهۆی چەند پاڵنەرێكەوە، لەوانە دابەشبوونیان بەسەر میحوەرە دەرەكی و ناوچەییەكان.  "گۆڕاوێكی دیاری تر لە قۆناغی ئایندەی ژیانی پەرلەمانی كورددا، خۆی لە ملكەچبوونی پەرلەمانی كوردستان بۆ چاوجێری دەستوریی دادگای فیدراڵی لە بەغداد دەبینێتەوە، ئەمەش شتێكە كە لە پێنج خولی رابردوو تاڕادەیەك بوونی نەبووە، چەند یاسایەك كە لە پەرلەمانەوە دەرچووە رووبەڕووی ڤیتۆو بڕیاری نادەستوریبوون بووەتەوە، ئەمەش وا لە پەرلەمانەكە دەكات خۆی لەگەڵ سیستەمی دەستوریی و یاسایی عێراقدا بگونجێنێت یاخود بكەوێتە ململانێیەكی ئاشكراوە لەگەڵ دەسەڵاتە ناوەندییەكان، لەوانە دەسەڵاتی دادوەریی لەبارەی دەسەڵاتەكانی هەرێمەوە، كە مافی ئەوەی هەیە دەستورێكی تایبەت بەخۆی پەسەند بكات هەروەها دادگای باڵا دروست بكات".  كاریگەریی دەرەكی راپۆرتەكە باس لەوە دەكات، ئایندەی یەكلاكردنەوەی هەڵبژاردنەكەی هەرێمی كوردستان و دانوستانەكانی پێكهێنانی حكومەت دوای هەڵبژاردن، بەدوور نابێت لە ململانێ ناوچەییەكان، كاریگەریی توركیاو ئێران بە بەهێزی ئامادەگی دەبێت، ئەمە لەپاڵ رۆڵی ئەمریكا. پارتی كە لە ئەنكەرەو واشنتۆنەوە نزیكە، لەوەی كە قبوڵی كردووە لەم قۆناغەدا بەشداری هەڵبژاردن بكات سەرباری ئەو پاشەكشێیەی لەبەرامبەر ركابەرەكەی (یەكێتیی نیشتمانی كە نزیكە لە ئێرانەوە) توشی بووە، مەبەست لێی هەوڵی حزبەكەی بارزانییە بۆ "كۆنترۆڵی زیانەكان"و رێگریكردن لە هەڵپەی ركابەرەكەی بۆ لێسەندنەوەی پۆستە ئیدارییەكان و پەیوەندییەكانی و دەسەڵاتەكان لە بەغدادو نەینەواو كەركوك، بەجۆرێك كە لە دەسەڵاتی پارتی بدات لەناوخۆی هەرێم. لەسەر ئەم بنەمایە، راپۆرتەكە پێشبینی ئەوەی كردووە پارتی دەست لە پۆستی سەرۆكایەتیی هەرێم یاخود سەرۆكی حكومەت هەڵبژگرێت، ئەمە لەپاڵ هەندێك پۆست و دۆسیەی تر، لەپێناو پێكهێنانی حكومەتی نوێ، بەجۆرێك بتوانێت سەرلەنوێ لە ناوخۆو لە هاوكێشە عێراقییەكەشدا یان تەنانەت لەسەر ئاستی هەرێمایەتیی و نێودەوڵەتیش پەیوەندییەكانی رێكبخاتەوە. ئەمەش بژاردەیەكی ئاسان نییە لەناو حزبەكەی بارزانیدا كە چەندین ساڵە بەشێوەیەكی بێدەنگ لەناو ململانێی باڵەكانی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمدایەو، تائێستا بوونی مەسعود بارزانی سەرۆكی حزبەكە هۆكار بووە بۆ پارسەنگ و رێگریكردن لە پەرەسەندن و تەقینەوەی ململانێكە. 

(درەو):  هێزێكی ئەمنیی چووە سەر بینای دەزگای (چاودێر)ی لە گردی ئەندازیارانی شاری سلێمانی، دەستی بەسەر بیناكەدا گرت، ئەمە نوێترین پەرەسەندنە لە پەیوەندییەكانی نێوان بافڵ تاڵەبانی و مەلا بەختیار. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، هێزە ئەمنییەكە پاسەوانەكانی دەزگاكەیان كردوەتە دەرەوەو دەستیان بەسەر بیناكەدا گرتووە، كاتێك چونەتە سەر بیناكە مەلا بەختیار لەوێ نەبووە. (تۆڕی ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر) دەزگایەكی رۆشنبیریەو لەلایەن مەلا بەختیار ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی باڵای سیاسی یەكێتییەوە سەرپەرەشتی دەكرێت، كە لەدوای كۆنگرەی پێنجەمەوە بەرادەیەكی زیاتر لە یەكێتیی دوركەوتوەتەوەو بەردەوام رەخنە لە سیاسەتەكانی ئێستای حزبەكەی دەگرێت. چەند رۆژی رابردوو ژمارەیەك لە پاسەوانەكانی مەلا بەختیار، راژەیان لەسەر پۆلیسی گەرمیانەوە گواسترایەوە بۆسەر پۆلیسی پاسەوانی پارێزگای هەولێر، ئەمە ناڕەزایەتیی ژمارەیەك لە بەرپرسانی یەكێتیی لێكەوتەوە، وا وێنایان كرد مەلا بەختیار هێزی یەكێتیی دەخاتە ژێر دەسەڵاتی پارتییەوە.  سەرچاوەیەكی نزیك لە مەلا بەختیار بە (درەو)ی راگەیاند" ئەو هێزەی چوەتە سەر بینای چاودێر هێزی كۆماندۆیەو بەبەهانەی ئەوە دەستیان بەسەر بیناكەدا گرتووە گوایە موڵكی یەكێتییە، بەڵام بیناكە موڵكی حكومەتە".  هەمان سەرچاوە ئاماژەی بەوەكرد، دەستبەسەرداگرتنی بینای چاوێری دوای هەوڵێكی بافڵ تاڵەبانی هاتووە بۆ كۆبوونەوەو گفتوگۆ لەگەڵ مەلا بەختیار بەمەبەستی چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی نێوانیان بە نێوەندگیری كەسایەتییەكی شیعەی عێراق، بەڵام بەوتەی ئەو مەلا بەختیار رەتیكردوەتەوە هیچ كۆبوونەوەیەك لەگەڵ بافڵ تاڵەبانیدا بكات و رایگەیاندووە، هیچ كێشەیەكی شەخسی لەنێوانیاندا نییە، بەڵام ئەو تەنیا رەخنەی لە سیاسەتەكانی یەكێتیی گرتووە.  

(درەو):  دوای نزیكەی سێ ساڵ لە دەستلەكاركێشانەوەی رێكخەری گشتیی و خانەی راپەڕاندن، هێشتا ناكۆكییەكان لەبارەی هەڵبژاردنی رێكخەرو خانە كۆتاییان نەهاتووە، دوو بەرە ناكۆكەكەی بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر ژمارەی ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی ناكۆكن، یەكێكیان دەڵێ (رێكخەری ژوورەكان) دەبێت دەنگ بدات، ئەوی تر دەڵێ "شەرعیەتیان نەماوە"، بەوهۆیەوە ئەمڕۆ یەكەم هەنگاوی هەڵبژاردنی رێكخەری گشتیی و خانەی راپەڕاندن ئەمڕۆ پەكخرا.  بڕیار بوو ئەمڕۆ بزوتنەوەی گۆڕان دەستەی بەڕێوەبەری (جڤاتی گشتی) خۆی هەڵبژێرێت، بەڵام هەڵبژاردنەكەی نەكرد. جڤاتی نیشتمانی ئۆرگانێكی راوێژكارییەو بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی بزوتنەوەی گۆڕان ئەو كەسە دەبێت بە سەرۆكی ئەم جڤاتە هاوكات دەبێت بە ئەندامی (خانەی راپەڕاندن)ی بزوتنەوەكە.  هەڵبژاردنی سەرۆكی جڤاتی گشتی كە ئەمڕۆ پەكخرا، ئەڵقەی یەكەمی ئەو زنجیرە رێوشوێنە بوو، كە رۆژی 26ی ئابی رابردوو ژوری هەڵبژاردنی بزوتنەوەی گۆڕان دیاریكرد بۆ سەرلەنوێ رێكخستنەوەی پەیكەری رێكخراوەیی بزوتنەوەكەو، بڕیاربوو دوای هەڵبژاردنی دەستەی بەڕێوەبەری جڤاتی گشتیی، رۆژی 7ی ئەم مانگە واتا شەممەی داهاتوو رێكخەری گشتیی و خانەی راپەڕاندن هەڵبژاردنیان بۆ بكرێت.  هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی په‌رله‌مانی عێراق كه‌ ئۆكتۆبه‌ری 2021 به‌ڕێوه‌چوو، سه‌ره‌تای قۆناغێكی نائومێدكه‌ری تر بوو بۆ بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان، بۆ ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ گۆڕان به‌ هاوپه‌یمانێتیی له‌گه‌ڵ یه‌كێتیی به‌شداری كرد، هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ به‌شێوه‌ی فره‌بازنه‌یی بوو، ده‌نگی گۆڕان توشی داڕمان هات و ته‌نیا (22 هه‌زارو 91) ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا، ئه‌مه‌ دواجار عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتیی و ئەندامانی خانەی راپەڕاندنی بزوتنەوەكەی ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كرد، لەوكاتەوە تائێستا بزوتنەوەی گۆڕان رێكخەرو دەسەڵاتی جێبەجێكردنی (خانەی راپەڕاندن)ی نەماوەو بەهۆی ناكۆكی بەرەكانی ناو بزوتنەوەكەوە چەندجارێك هەوڵی هەڵبژاردنی خانەو رێكخەری نوێ پەكیكەوتووە، واتا نزیكەی سێ ساڵە گۆڕان سەری نەماوە.  ئەوەی ئێستا لەناو بزوتنەوەی گۆڕان هەیە دوو بەرەیە، یەكێكیان كە ژمارەیەك لە ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی لەخۆدەگرێت و نزیكن لە عومەر سەید عەلییەوە خۆیانن ناو لێناوە "بەرەی دژە تەوریس" یاخود بەرەی "بەرێكخراوەییكردن"، لەمەشدا مەبەستیان لە كوڕانی نەوشیروان مستەفای رێكخەرو دامەزرێنەری بزوتنەوەكەیە. بەرەكەی تریش چیا نەوشیروان مستەفا سەرۆكایەتیی دەكات و خۆیان ناو لێناوە بەرەی "هەستانەوەی گۆڕان"، ئەم بەرەیە لەماوەی رابردوودا لەرێگەی بڵاوكراوەیەكەوە بەروونی بەرپرسیارێتیی شكستی بزوتنەوەی گۆڕانی خستە ئەستۆی عومەر سەید عەلییەوە.  ئێستا، هەردوو بەرەكە لەسەر ئەوە رێككەوتوون تەنیا یەك كاندیدیان بۆ پۆستی رێكخەری گشتیی هەبێت كە ئەویش (دانا ئەحمەد مەجید) پارێزگاری پێشووتری سلێمانییە، دانا ئەحمەد مەجید لەسەر كەیسێكی گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانی گشتیی فەرمانی دەستگیركردنی هەبوو، لە ئەوروپا دەژیا، بەمدواییانە بە ئاگاداری بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم و جێگری سەرۆكی پارتی، لەسەر داوای بزوتنەوەی گۆڕان كەیسەكەی لە دادگا بۆ داخراو گەڕایەوە بۆ سلێمانی، بەڵام هەردوو بەرەكە لەسەر ئەندامانی خانەی راپەڕاندن رێككەوتنیان نییەو ناكۆكن.  بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، دواخستنی هەڵبژاردنی دەستەی بەڕێوەبەری جڤاتی گشتیی بزوتنەوەی گۆڕان كە بڕیار بوو ئەمڕۆ ئەنجام بدرێت، بەهۆی ناكۆكی هەردوو بەرەكەوە بووە لەسەر ژمارەی ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی.  جڤاتی نیشتمانی بەگوێرەی دەستوری ناوخۆیی، بەرزترین دەسەڵاتی بڕیاردانە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا، ئەم جڤاتە بە دەنگدان رێكخەرو ئەندامانی خانە هەڵدەبژێرێت، بۆیە هەردوو بەرە ناكۆكەكەی گۆڕان لەسەر ژمارەی ئەندامانی جڤاتەكە ناكۆكن.  لایەنگرانی عومەر سەید عەلی رێكخەری پێشووی دەڵێن جڤاتی نیشتمانی لە (46) ئەندام پێكدێت، كە بەمشێوەیە دابەشبوون:  •    26 كەس لە باژێڕوان •    13 كەس كە رێكخەری ژورەكانن •    3 كەس وەكو نوێنەرانی رەوەندی كوردی •    سەرۆكی تیمی گۆڕان لە حكومەت •    3 كەس كە سەرۆكی فراكسیۆنەكانی گۆڕان لە ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڵام بەرەكەی چیا نەوشیروان مستەفا دژی ئەوەن رێكخەری ژوورەكان كە ژمارەیان (13) كەسە وەكو ئەندامی جڤات دەنگ بدەن، دەڵێن ئەمانە شەرعیەتیان نەماوەو لە كۆنفرانس هەڵوەشێندراونەتەوە، لەبەرامبەردا بەرەكەی تر جەخت لەسەر ئەوە دەكەن كە بەگوێرەی دەستورو پێشتریش لە عورفی بزوتنەوەكەدا رێكخەری ژوورەكان هەر ئەندامی جڤاتی نیشتمانی بوون و مافی دەنگدانیان هەیە.  دواخستنی هەڵبژاردنی دەستەی بەڕێوەبەری جڤاتی گشتیی بۆ ئەوە بوو تاوەكو سەرەتای هەفتەی داهاتوو هەردوولا لەسەر ژمارەی ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی بگەنە رێككەوتن و ئەوكاتە سەرەتا دەستەی بەڕێوەبەری جڤاتی گشتیی هەڵبژاردنی بۆ بكرێت و دواتریش رێكخەرو ئەندامانی خانەی راپەڕاندن هەڵبژێردرێن.  بزوتنەوەی گۆڕان لەكاتێكی توشی كێشمەكێشی ناوخۆیی بووە لەسەر چۆنیەتی هەڵبژاردن رێكخەرو ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی، كە رۆژی 20ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەدەچێت.  رێكخەری گشتیی بزوتنەوەی گۆڕان كە تائێستا بەپێی هەموو ئەگەرەكان (دانا ئەحمەد مەجید) دەبێت، لەبەردەم ئەركێكی سەختدا دەبێت، دوای ئەو نسكۆیەی كە لەدواین هەڵبژارندا (هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2021) توشی هات، بەرپرسیارێتی داڕمانی تەواوەتی یاخود هەستانەوەی سەرلەنوێی بزوتنەوەكەی دەكەوێتە ئەستۆ.  بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، دانا ئەحمەد مەجید هەستی بە هەستیاری دۆخی بزوتنەوەكە كردووە، بۆیە لە دیدارەكانیدا لەگەڵ ئەوانەی بەمدواییەی گفتوگۆی لەگەڵ كردوون، پێشنیاری ئەوەی كردووە بزوتنەوەی گۆڕان بەشدار هەڵبژاردنی 20ی ئۆكتۆبەری پەرلەمانی كوردستان نەكات و دەرفەتێك وەربگرێت بۆ بەخۆداچوونەوەو خۆڕێكخستنەوە، بەڵام ژوری هەڵبژاردنی بزوتنەوەی گۆڕان بەفەرمی لیستی كاندیدی بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكە پێشكەش كردووە. لە كاتێكدا هێشتا پرسی كشانەوە لە كابینەی نۆیەمی حكومەت لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا تاوتوێ دەكرا، لەم هەفتەیەدا بزوتنەوەكە چەند پۆستێكی تری (راوێژكار)ی لە حكومەت پڕكردەوە.  

(درەو):  یەكەم كاروانی كەلوپەلی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان "كۆمەڵەكان" ئەمڕۆ بە بارهەڵگر لە (زڕگوێز)ەوە دەگوازرێتەوە بۆ (سورداش)، هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی چونەتە ناو كەمپەكانەوە، یەكێك لە بەرپرسانی كۆمەڵە دەڵێ:" تەوافوقمان كردووە كاردانەوەمان نەبێت". هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی بە ژمارەیەك بارهەڵگرەوە چونە ناو هەرسێ ئۆردوگای (زڕگوێز- بانەگەورە- زڕگوێزەڵان). یەكەم كاروانی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەو كەمپانە، ئەمڕۆ رەوانەی (سورداش) دەكرێن، ئەمە جێبەجێكردنی تەواوەتی رێككەوتنی ئەمنیی نێوان عێراق و ئێرانەو دوای چۆڵكردنی تەواوەتیی كەمپی هێزەكانی رۆژهەڵات رادەستی هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی دەكرێت.  سەرچاوەیەكی بەرپرس لەناو هێزەكانی رۆژهەڵات بە (درەو)ی راگەیاند" هەرسێ لایەن (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان- كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران- كۆمەڵەی حزبی كۆمۆنیستی ئێران) تەوافوقمان كردووە كە هیچ كاردانەوەیەكمان لەبەرامبەر هێزەكانی ئەمنییەكانی سلێمانی نەبێت". ئەو سەرچاوەیە وتی:" نامانەوێت ئەمە بكەین بە بابەتێك كە كاریگەریی لەسەر ئەمنی قەومی كورد هەبێت لەنێوان رۆژهەڵات و باشور، بۆیە قبوڵمان كردووە ئەو شوێنانە بەجێبهێڵین". رۆژی 19ی ئازاری 2023، عەلی شەمخانی ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی پێشووی عێراق سەردانی بەغدادی كرد، لەگەڵ قاسم ئەعرەجی راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی عێراق رێككەوتنی ئەمنیی پاراستنی سنورەكانی ئیمزا كرد، ئەم رێككەوتنە ناوی لێنرا "كۆنوسی ئەمنیی"، ئامانجی سەرەكی رێككەوتنەكە پاككردنەوەی سنوری هەرێمی كوردستان‌و ئێران بوو لە هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان، بەشێكی تری رێككەوتنەكە جەخت لەسەر چەككردن‌و گواستنەوەی هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان بوو لەناو هەرێمی كوردستان بۆ ناو چەند كەمپێكی نوێ.  پارتی و یەكێتیی لەرێگەی نوێنەرە ئەمنییەكانی خۆیانەوە (رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆی هەرێم و هیوا ئەحمەد سەرۆكی دەزگای ئاسایشی گشتی هەرێم) هەرزوو پابەندبوونی خۆیان بە رێككەوتنە ئەمنییەكەی نێوان تاران و بەغداد نیشاندا. رۆژی 27ی ئەیلولی 2023، وەفدێكی ئێران كە بۆ بەشداری لە كۆنگرەی پێنجەمی یەكێتیی سەردانی سلێمانیان كردبوو، چونە زڕگوێزو بەناو كەمپی حزبەكانی رۆژهەڵاتدا سوڕانەوەو وێنەیان گرت، وەفدەكە دوو كەس بوون، یەكێكیان (حەسەن دانایی فەڕ)‌و ئەوی تر (ئاغای مسگریان) بوو، كە دوو فەرماندەن لە سوپای قودس، یەكێتیی بەم كارە ویستی دڵنیایی بە ئێران بدات كە كەمپەكەی چۆڵ كردووەو هێزی پێشمەرگەی تێدا نەماوە.‌ بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، جێبەجێكردنی رێككەوتنە ئەمنییەكەی نێوان عێراق و ئێران بۆ حزبی دیموكراتی كوردستان ئێران بە جۆرێكی تر ئەنجامدراوە. (درەو) زانیویەتی، حزبی دیموكرات لەگەڵ (قاسم ئەعرەجی) راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی عێراق رێككەوتنی كردووە لەسەر ئەوەی خانەوادەكانیان لە كۆیە، لە شوێنی خۆیان و لە ناوچەكانی (ئازادی و ئامریە)و چەند شوێنێكی تر بمێننەوە، بۆیە ئەم شوێنانە پەرژیزنیان بۆ كراوەو بوون بە كەمپ بۆ خانەوادەكانی دیموكرات. سەرەتای ئەم فشارە نوێیەی كۆماری ئیسلامی ئێران دژ بە هێزەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان بۆ سەردەمی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییە بەرفراوانەكەی ساڵی 2022 دەگەڕێتەوە كە بەهۆی كوژرانی كچە كوردێكەوە بە ناوی "ژینا ئەمینی" سەریهەڵدا، لەوكاتەوە بەرپرسانی ئێران دەستیانكرد بە تۆمەتباركردنی هەرێمی كوردستان بەوەی رێگە بە گواستنەوەی چەك دەدات بۆ ناو خاكی ئێران و ئەو چەكانە دژ بە هێزە ئەمنییەكان لەكاتی خۆپیشاندانەكاندا بەكاردەهێنرێن، سەرباری رەتكردنەوەی ئەم تۆمەتە لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە، هەر لەو ساڵەدا ئێران زنجیرەیەك هێرشی موشەكیی و درۆنی بۆسەر بارەگای حزبەكانی رۆژهەڵات لە كۆیەو زڕگوزێز دەستپێكرد.  ئاكامی ئەم هێرشانە، ئیمزاكردنی رێككەوتنی ئەمنیی بوو لەگەڵ بەغداد، كە ئێستا دواین قۆناغی بە چۆڵكردنی كەمپی حزبەكانی رۆژهەڵات جێبەجێ دەكرێت.    

راپۆرتی: درەو 🔻 کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن پترۆلیۆم (GKP)ی بەریتانی، بەرهەم و داهاتی گشتی بۆ نیوەی یەکەمی (2024) بڵاو کردەوەو ڕایگەیاند؛ 🔹 بە سەلامەتییەکی بەهێزەوە، بەبێ بەفیڕۆدانی کات (590) ڕۆژە بەردەوامین لە کارکردن. 🔹 تێکڕای بەرهەمهێنانی گشتی لە نیوەی یەکەمی (2024) بە ڕێژەی (69%) زیادیکردووە بۆ (39 هەزار و 252) بەرمیل نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی (2023)  تێكڕای بەرهەم گەیشتبووە (23 هەزار و 256) بەرمیل نەوتی رۆژانە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی خواستی بەهێزی بازاڕی ناوخۆییە بۆ نەوتی خاوی کێڵگەی شێخان. 🔹 بە تێکڕای (8) مانگی ڕابردوو، بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکە بەرزتربووەتە بۆ (41 هەزار و 400) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، چونکە خواستی بازاڕی ناوخۆیی لە مانگی شوبات بەدواوە زیادی کردووە، تێکڕای بەرهەمهێنانی گشتی لە مانگی تەمموزدا نزیکەی (47 هەزار و 900) بەرمیل و لە مانگی ئاب و تا ئێستا ڕۆژانە نزیکەی (48 هەزار و 200) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت. 🔹 ئەو نرخەی لە بەرمیلێک نەوت بەدەستهاتووە لە نێوان (25 بۆ 28) دۆلار بووە، لە ئێستادا هەر بەرمیلێک بە (27) دۆلار دەفرۆشرێت. بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە هەر بەرمیلێک نەوتدا (57.8) دۆلار داشکاندنمان بۆ کڕیاران کردووە. داهاتی گشتی کۆمپانیاکەش سەروو (71 ملیۆن) دۆلار بووە. بەرهەم و داهاتی کۆمپانیای (گۆڵف کیستۆن پترۆلیۆم) لە کێڵگەی نەوتی شێخان بۆ نیوەی یەکەمی 2024 کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن پترۆلیۆمی بەریتانی لە (29/8/2024) ڕایگەیاند، بە سەلامەتییەکی بەهێزەوە، بەبێ بەفیڕۆدانی کات (590) ڕۆژە بەردەوامین لە کارکردن، تێکڕای بەرهەمهێنانی نەوتی خاوی کێڵگەکە لە نیوەی یەکەمی (2024) بە ڕێژەی (69%) زیادیکردووە بۆ (39 هەزار و 252) بەرمیل نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی (2023)  تێكڕای بەرهەم گەیشتبووە (23 هەزار و 256) بەرمیل نەوتی رۆژانە، ئەم بەرزبونەوەیەش کاریگەری و ڕەنگدانەوەی خواستی بەهێزی بازاڕی ناوخۆییە بۆ کڕینی نەوتی خاوی کێڵگەی شێخان. کۆمپانیاکە ئەوەشی ڕاگەیاندووە کە، بە تێکڕا لە ماوەی (8) مانگی ڕابردوو، بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکە بەرزتربووەتە بۆ (41 هەزار و 400) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، چونکە خواستی بازاڕی ناوخۆیی لە مانگی شوبات بەدواوە زیادی کردووە، ئەم زیادکردنە لە ئاستی بەرهەمهێنان بەردەوام بووەو تێکڕای بەرهەمهێنانی گشتی لە مانگی تەمموزدا نزیکەی (47 هەزار و 900) بەرمیل و لە مانگی ئاب و تا ئێستا ڕۆژانە نزیکەی (48 هەزار و 200) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت. بەپێی ڕاپۆرتەکە ئەو نرخەی لەماوەی ڕابردوودا لە بەرمیلێک نەوت بەدەستهاتووە لە نێوان (25 بۆ 28) دۆلار بووە، لە ئێستادا هەر بەرمیلێک بە (27) دۆلار دەفرۆشرێت. وەک لە خشتەی ژمارە (1)دا هاتووە، لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی خاوی برێنت (84 دۆلار و سەنتێک) بووە، بەڵام بەرمیلێک نەوتی کێڵگەی شێخان بە تێکڕا دراوە بە (26 دۆلار و 3 سەنت)، واتە بۆ هەربەرمیلێک (57 دۆلار و 8 سەنت) داشکاندن کراوە. کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن پترۆلیۆم ئەوەشی ئاشکرد کردووە، کە کۆی داهاتی کۆمپانیاکە لە کێكگەی نەوتی شێخا (71 ملیۆن و 200 هەزار) دۆلار بووە. خشتەی ژمارە (1)     تێکڕای بەرهەمی کێڵگەی نەوتی شێخان لە مانگەکانی ساڵی (2024) وەک لە چارتەکەدا هاتووە، لە (1/1/2024 بۆ 27/8/2024) تێکڕای ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو لە کێڵگەی نەوتی شێخان بەردەوام ڕووی لە بەرزبوونەوەیە، بە جۆرێک؛ -    مانگی کانونی دووەم؛ تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (21.9 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. -    مانگی شوبات؛ تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (39 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. -    مانگی ئازار؛ تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (43.8 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. -    مانگی نیسان؛ تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (39.1 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. -    مانگی ئایار؛ تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (48.3 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. -    مانگی حوزەیران؛ تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (43.6 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. -    مانگی تەموز؛ تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (47.9 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. -    مانگی تا ڕۆژی 27ی مانگی ئاب؛ تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (48.2 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. چارت کێڵگەی نەوتی شێخان کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن پترۆلیۆمی بەریتانی وەبەرهێنان لە کێڵگەی نەوتی شێخان دەکات، کێڵگەکە دەکەوێتە سنوری پارێزگای دهۆک، قه‌زای شێخان ده‌گرێته‌وه‌ بە (60) کم لە پارێزگای هەولێرەوە دوورە، ڕووبه‌ری کێڵگەکە نزیکەی (283) کیلۆمەتر دووجایە، کۆمپانیاکە گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمهێنانی لەگەڵ حکومەتی هەرێم هەیە و 80%ی پشکی کارکردنی لە چوارچێوەی گرێبەستی شێخان هەیە. گرێبەستی هاوبەشکردنی بەرهەمهێنانی کێڵگەی شێخان لە ساڵی 2007 لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بەخشراوە، ساڵی (2009) لە یەکەم بیر لە کێڵگەدا بەناوی (SH-1) دۆزرایەوە، بۆ یەکەم جاریش تەمموزی ساڵی (2013) کێڵگەکە گەیشتە قۆناغی بەرهەمهێنان. لەو کاتەوە، زیاتر لە (100 ملیۆن) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە. بەجۆرێک کۆی گشتی تێکڕای بەرهەمهێنان لە ساڵی (2013)دا بریتی بووە لە (هەزار و 361) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا، کێڵگەکە بەردەوام لە گەشەسەندندا بووە تا ساڵی (2021) تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە گەیشتووە بە  (43 هەزار و 440) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا. کێڵگەکە (18) بیری تێدایە بەرهەمەکانیان دەگوزارێنەوە بۆ دوو وێزگەی عەمبارکردنی نەوتی کێڵگەو لەوێوە بە بۆری نەوتی کوردستان دەگوزارێتەوە.  

درەو: موچەی بەشێك لە خانەنشینان لە (200) هەزار دینارەوە بۆ (600) هەزار دینار زیاد دەكات واتا (400) هەزار دینار زیاد دەكات، بەڕێژەی (200%). وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێمی کوردستان بڵاویكردەوە ، مووچەی مانگی تەمووزی خانەنشینانی هەرێمی کوردستان، بەپێی یاسای خانەنشینی یەکگرتوو و بەهاوتاکراوی هاوشێوەی عێراق سبەینێ دابەش دەکرێت. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) خانەنشینێك ئەگەر پێش 2014 خانەنشین بووبێت و موچەكەی (200) هەزار دینار بووبێت، ئەوا موچەكەی دەبێتە (500) هەزارو (100) هەزار دیناری مەعیشەش دەچێتە سەر موچەكەی، ئەوا كۆی موچەكەی دەبێتە (600) هەزار دینار واتا موچەكەی لە (200) هەزار دینارەوە بۆ (600) هەزار دینار زیاد دەكات بەڕێژەی ( 200%) زیاد دەكات . لە هەرێمی كوردستان كۆی ژمارەی خانەنشینی سەربازی و مەدەنی نزیكەی (227) هەزار موچەخۆرەو كۆی موچەكانیان نزیكەی (115) ملیار دینارە، لە سنوری سلێمانی (47) هەزار خانەنشینی  هەیە كۆی موچەی مانگانەیان ( 19) ملیار دینارەو بە هاوتاكردنی بۆ ئەم مانگە كۆی موچەكانیان نزیكەی (34) ملیار دینارە، واتا (15) ملیار دینار زیادیكردووە بەرێژەی ( 80%)ی موچەی خانەنشینی زیادیكردووە.  

دوای كۆبوونەوەی لەگەڵ وەزیری نەوتی عێراق، د. بڕیار رەشید ئەندامی پەرلەمانتاری عێراق بڵاویكردووەتەوە: رۆژانە هەرێمی كوردستان (286) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنن لەكاتێكدا بەپێی رێككەوتنی نێوان وەزارەتی نەوتی عێراق و سامانەسروشتییەكان دەبێت هەرێم (46) هەار بەرمیل نەوت بەرهەمبهێنێت. د. بڕیار ڕەشید, ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق: هەر لە درێژەی گفتوگۆکانمان لەگەڵ وەزیری نەوتی عێراقی :- وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم ڕۆژانـە ٢٨٦ هەزار بەرمیل نــەوت بەرهەم دەهێنێت، بەپێ ڕێکـەوتنی نێوان حکومەتی فیدڕاڵ و هەرێم پێویست بوو وەزارەتی سامانە سروشتییەکان تەنها ٤٦هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت بۆ پێداویستی ناوخۆ بەڵام سامانە سروشتیەکان پابەندی ئەم ڕێکەوتنـە نەبووە، ئەمەش گرفتی بۆ وەزارەتی نەوتی عێراق دروستکردووە لەگەڵ ڕێکخراوی ئۆپیک. بۆ جاری سێهەم ئۆپیک وەزارەتی نەوتی عێراق ئاگـادار کردۆتەوە کە بەرهەم هێنانی نەوت کەم بکەنەوە. ئەو بڕە زیادەیەی هەرێم بەرهەمی دەهێنێت ئیحراجی زۆر و کێشەی بۆ حکومەتی عێراق دروستکردوە. هەموو ئەمانە لە کاتێکدایە کە کێشەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق و سامانە سروشتییەکانی هەرێم وەک خۆی ماون و چارەسەر نەبوون.  

راپۆرت: درەو بڕیارێك كە گومانی ئەوەی لەسەر بوو پرۆسەی پارەداركردنی كۆمپانیا نەوتییەكان لە عێراق بە (مەركەزیی) بكات، رووبەڕووی بەربەست بووەوە، وەزارەت نەوت و لیژنەی نەوت لە پەرلەمان رێككەوتن داوا لە محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیران بكەن پێداچوونەوە بە بڕیارەكەدا بكات، كۆمپانیا نەوتییەكان لە عێراق چۆن پرۆژەكانیان پارەدار دەكەن؟ وردەكاری بڕیارەكەو لێكەوتەكانی لە حاڵی جێبەجێكردنیدا لەم راپۆرتەدا. بڕیارەكە چی دەڵێ ؟ رۆژی 13ی مانگی ئابی رابردوو، ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاری ژمارە (24600) دەركرد، بەپێی ئەم بڕیارە پشكی خەزێنەی دەوڵەت لە قازانجی كۆمپانیا گشتییەكان لە رێژەی (45%) بۆ (75%) بەرزكرایەوە. سەرباری ئەوەی حكومەت هۆكاری دەركردنی بریارەكەی بۆ چاكسازی ئابوری و پشتیوانیكردن لە خەزێنەی دەوڵەت گەڕاندەوە، بەڵام  یەكسەر بڕیارەكە لە ناوەندی سیاسی و ئابوری عێراقدا مشتومڕێكی توندی دروستكرد، بەهۆی گریمانەكردنی ئەوەی بڕیارەكە كاریگەری لەسەر كۆمپانیا گشتیی و تایبەتەكانی نەوت دەبێت و دواجاریش لەسەر موچەی كارمەندانی كەرتی نەوت رەنگدانەوە بەجێدەهێڵێت.  ئەم ناڕەزایەتییە وایكرد، رۆژی 21ی ئاب ئەمیندارێتیی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بەپەلە رونكردنەوەیەك بڵاوبكاتەوەو دڵنیایی بدات لەوەی بڕیارەكە بۆ ئەوە نییە سیستەمی پارەداركردنی كۆمپانیاكان بە مەركەزی بكرێت، چونكە كۆمپانیا گشتییەكان هێشتا مەحكومن بە یاسای كۆمپانیا گشتییەكان (ژمارە 22ی ساڵی 1997)، ئەمەش بەو واتایە دێت هەر گۆڕانكارییەكی ریشەیی پێویستی بە دەركردنی یاسای نوێ لە ئەنجومەنی نوێنەران هەیە.  هەر لەو رونكردنەوەیەدا ئەمیندارێتیی ئەنجومەنی وەزیران دڵنیایی دا كە بەرزكردنەوەی پشكی خەزێنەی گشتی لە قازانجی كۆمپانیا گشتییەكان كاریگەریی لەسەر خەرجی كۆمپانیاكان و موچەی كارمەندەكانیان نابێت، چونكە ئەم زیادكردنە لەسەر پوختەی قازانجی كۆمپانیا دادەنرێت دوای پاكتاوی هەموو خەرجییەكانی كۆمپانیاكە لەناویشیاندا موچەو دەرماڵەو هاندانی كارمەندان. ئەمیندارێتیی ئەوەی بە بیرهێنایەوە كە ئەمە یەكەمجار نییە پشكی خەزێنەی دەوڵەت لە قازانجی كۆمپانیا گشتییەكان زیاد دەكرێت، پێشترو لە حكومەتەكانی پێشوودا هەمان هەنگاو جێبەجێكراوە بەمەبەستی پشتیوانیكردنی خەزێنەی دەوڵەت.  سەرباری ئەم روونكردنەوە، رۆژی 27ی ئاب كارمەندی كۆمپانیا نەوتییەكان دەستیان بۆ خۆپیشاندان كردو دەرگای كۆمپانیاكانیان داخست، رایانگەیاند، بڕیاری ژمارە (24600)ی لەبری قازانج، حكومەت كۆمپانیاكان وا لێدەكات زیان بكەن، پێیانوابوو بڕیارەكە شایستە داراییەكان لە كۆمپانیا نەوتییەكان وەردەگرێتەوەو دەیباتەوە بۆ خەزێنەی دەوڵەت، ئەمەش وا دەكات كۆمپانیاكان خۆیان نەتوانن پرۆژەكانی خۆیان پارەدار بكەن و بەمەش رەوڕەوەی ئابوری وڵات رادەوەستێ و رێگر دەبێت لەوەی كۆمپانیاكان شایستەی بەرهەمهێنان بۆ كارمەندەكانیان خەرج بكەن.  نەبیل مەرسومی كە شارەزای ئابورییە لەبارەی بڕیارەكەوە بۆچوونی بەوشێوەیە كە، لەبەر ئەوەی كۆمپانیا نەوتییەكان پشت بە سیستەمی خۆتەمویلكردن دەبەستن و لەم رێگەیەوە دەتوانن بەشێك لە داهاتی خۆیان گلبدەنەوە بۆ پارەداركردنی كارو خەرجییەكانیان بە موچەی فەرمانبەرانیشەوە، بۆیە بڕیارەكەی حكومەت ئەو ئەگەرە بەهێز دەكات كە سیستەمی پارەداركردنی كۆمپانیاكان بە مەركەزیی بكرێن، ئەمەش لەرێگەی گواستنەوەی بەشێك لە داهاتی فرۆشیان بۆ وەزارەتی دارایی، سەرباری ئەمەش زیادكردنی پشكی خەزێنەی دەوڵەت بەو بڕە زۆرە كاریگەریی نەرێنیی لەسەر سەرمایەی بەردەستی كۆمپانیاكان و توانایان بۆ فراوانكردن و پەرەپێدان دروستدەكات، ئەمە جگە لە كاریگەرییەكانی ئەو خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتییانەی كە كۆمپانیاكان پێشكەشی دەكەن لەگەڵ قازانی تەرخانكراو بۆ كارمەندان. عەلا حەیدەری ئەندامی پەرلەمانی عێراق باسلەوە دەكات، سەرباری ئەوەی بریارەكەی حكومەت هەندێك بڕگەی یاسایی تێدایە بەگوێرەی ماددەی (11/ پێنجەم) لە یاسای كۆمپانیا گشتییەكان، بەڵام لە هەمان كاتدا هەندێك بڕگەی نایاسایشی تێدایە، بەتایبەتیش ئەوەی كە وەزارەتی نەوت ناچار دەكات بەشێوەیەكی راستەوخۆ داهاتی فرۆشی خۆی رەوانەی  وەزارەتی دارایی بكات، ئەمە بەوتەی حەیدەری پێچەوانەی چەمكی كۆمپانیا گشتییەكانە وەكو یەكەیەكی ئابوری كە خۆی تەمویلی خۆی دەكات.  دیمەنێك لە خۆپیشاندانی كارمەندانی كەرتی نەوت لە بەسرە دژی بڕیارەكە دروستكردنی لیژنە ئیتر دوای ئەو هەڵایەی لەسەر بڕیارەكە دروستبوو، دوێنێ 31ی ئاب، محەمەج شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بە ناچاری بڕیاریدا لیژنەیەك دروست بكرێت بۆ لێكۆڵینەوەو پێداچوونەوە بە هەموو ئەو تێبینییە دارایی و یاساییانەی لەسەر بڕیارەكە هەیە.  لەسەر ئەم بنەمایە، دوێنێ لیژنەی نەوت و غازو سامانە سروشتییەكان لە پەرلەمانی عێراق بە سەرۆكایەتیی پەرلەمانتار (هەیبەت حەلبوسی) كۆبووەوە. لە كۆبوونەوەكەدا ئەندامانی لیژنەكە رێككەوتن لەسەر ئەوەی بۆ رێككەوتن لەسەر كارنامەیەك و دواتر گفتوگۆكردن لەگەڵ سەرۆك وەزیران، سەرەتا لەگەڵ وەزیری نەوت كۆبوونەوە بكەن و گوێ لە تێڕوانینی وەزارەت بگرن لەبارەی بڕیارەكەوە.  هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكە لیژنەی نەوت و غاز ئەمڕۆ لەگەڵ حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوت كۆبوونەوە، دوای كۆبوونەوەكە هەیبەت حەلبوسی سەرۆكی لیژنەكە رایگەیاند، لەسەر چەند راسپاردەیەك رێككەوتوون كە هۆشداریدانە لەبارەی جێبەجێكردنی بڕیاری (24600)ی ئەنجومەنی وەزیران، لەمەشدا ستایشی رۆڵی بەرپرسانەی ئەندامانی لیژنەی دارایی و وەزارەتی نەوتی كرد كە بەوتەی ئەو بەرپرسیارێتیی یاسایی و ئەخلاقییان هەڵگرتووە بۆ بەرگریكردن لە پەرەپێدانی پیشەسازی نەوت لە وڵات و دەست نەبردن بۆ ماف و دەرماڵەی توێژێك لە فەرمانبەران، كە بەهۆی كارەكانیانەوە رووبەڕووی مەترسی دەبنەوە.  سەرۆكی لیژنەی نەوت لە پەرلەمان ئاشكرایكرد، لەسەر ئەم بنەمایانە بڕیاریانداوە راسپاردەیەك بۆ سەرۆك وەزیران دەربكەن بۆ راستكردنەوەی بڕیارەكە.   كۆبونەوەی لیژنەی نەوتی پەرلەمان و وەزارەتی نەوت لەبارەی لێكەوتەكانی بڕیارەكەی حكومەتەوە كورتەیەك  كرۆكی مەترسییەكان لەبارەی بڕیاری ژمارە (24600)ی ئەنجومەنی وەزیران لەلایەن پسپۆڕانی نەوتەوە تەنیا پرسی دەستبردن نەبوو بۆ موچەی كارمەندانی كەرتی نەوت، بەڵكو مەترسییە گەورەكە ئەوە بوو، ئەم بڕیارە وابكات سیستەمی پارەداركردنی كەرتی نەوت لە عێراق بە مەركەزی بكرێت، سیستمێك كە وەكو (نەبیل مەرسومی) شارەزای ئابوری ئاماژەی بۆ دەكات وڵاتانی رێكخراوی "ئۆپێك" لە سەدەی رابردووەوە بەجێیان هێشتووە.  لە عێراق (15) كۆمپانیای نەوتی هەیە كە بە سیستەمی (خۆتەمویلكردن) بەڕێوەدەچن، واتا خۆیان دارایی بۆ پرۆژەكانی خۆیان دابین دەكەن، ئەمانە ئەگەر بۆ هەموو بابەتێكی دارایی بگەڕێنەوە بۆ وەزارەتی دارایی، بەڕای ئەوانەی دژی بڕیارەكەن، كارەكانیان پەكی دەكەوێت، یاخود لانی كەم ئەگەر ناچار بكرێن بچنە ناو پرۆسەیەكی رۆتینی ئیدارییەوە ئەوا ئاستی بەرهەمهێنانیان كەمدەبێتەوە.  رێژەی 90%ی داهاتی عێراق لە پرۆسەی هەناردەو فرۆشتنی نەوتەوە سەرچاوە دەگرێت، بۆیە مەترسی هەبوو بڕیارەكە كاردانەوەو ناڕەزایەتی زیاتری لێبكەوێتەوەو ببێتە هۆی راوەستانی ئەم كەرتە هەستیارەی وڵات.  هاوكات لەگەڵ ناڕەزایەتییەكان لەبارەی بڕیارەكەی حكومەتەوە، چەند رۆژی رابردوو دەنگۆی دەستلەكاركێشانەوەی (حەیان عەبدولغەنی) وەزیری نەوت بڵاوبووەوە، ئەمە وەزارەتی ناچاركرد راگەیەندراوێك بڵاوبكاتەوەو دەستلەكاركێشانەوەكە رەتبكاتەوە.  وەزیری نەوت سەربە ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسای نوری مالیكییە، هەر لە سەرەتای كابینەكەوە قسەوباس هەبوو لەبارەی ناڕەزایەتیی مالیكی دژ بە وەزیرەكەی و هەوڵدان بۆ گۆڕینی، ئەمەش بە گومانی ئەوەی نزیكبوونەوەی وەزیرەكەی لە (قەیس خەزعەلی) ئەمینداری گشتیی (عەسائیبی ئەهلی حەق)و تێپەڕاندنی پرۆژەكانی ئەو لە وەزارەتی نەوت. 

راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاو زانیارییەکانی هەردوو وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان و بانکی ناوەندی عێراقی لە ماوەی ساڵانی (2012 - 2023)؛ 🔹 داهاتی گشتی باج لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەردەوام ڕووی لە هەڵکشانە. 🔹 داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2012) بڕی (128 ملیار و 796 ملیۆن) دیناربووەو (5%) داهاتی گشتی باجی پێکهێناوە لە (عێراق هەرێم)، لە ساڵی (2022) گەیشتووە بە (912 ملیار و 558 ملیۆن) دینار بە ڕێژەی (19%) داهاتی گشتی باجی (هەرێم و عێراق)ی پێکهێناوە. 🔹 داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق لە ساڵی (2012) بڕەکەی (2 ترلیۆن و 633 ملیار و 357 ملیۆن) دینار بووە. بەڵام لە ساڵی (2023) گەیشتووە بە (5 ترلیۆن و 913 ملیار و 188 ملیۆن) دینار. 🔹 بە تێکڕا ڕێژەی داهاتی باج لە ماوەی 12 ساڵی ڕابردوودا لە عێراق (13%) و لە هەرێم (25%) گەشەی کردووە.   سەرەتا بەشێوەیەکی گشتی (باج) بەشدارییەكی دارایی ناچارییە، حكوومەتە  ناوچەیی، هەرێمییەكان دەیسەپێنێت  بە سەر كەس و كۆمپانیاكاندا، ئامانجەکەشی پاەدارکردنی حکومەتە بۆ ڕاییکردنی چالاكییە داراییەکانی، لە پێناسەیەکی کوردتیشدا دەکرێت ئاماژە بەوە بدەین کە باج؛ بڕێكی نەختینەیە حكومەت بە مەبەستی دابینكردنی پارە بۆ خەرجییه‌كانی دەوڵەت لە دامەزراوەو كەسەكانی وەردەگرێت، وەک داهات لە كەرتە گشتییەکانی؛ وەك کشتوکاڵ، پەروەردە، پیشەسازی، ڕێگاوبان، وەبەرهێنان و خزمەتگوزارییە گشیییەکان و ژێرخانی دەوڵەتدا خەرجی دەکات. کەواتە باج هۆكارێكە بۆ پارەداركردن یان دابینكردنی سامان بۆ گشت كەرتەكانی حكومەت كە خەرجیان لە ئەستۆی دەوڵەتیدایە و سەرچاوەیەكی گرنگی داهات و بەدیهێنانی گەشەی ئابوورییە لە وڵاتدا. دەکرێت ئاماژە بەوەش بدرێت کە لە چوارچێوەی گشتییەکەیدا دەیان جۆری جیاواز (باج) هەیە، وەک؛ (باجی داهات و سەرمایە، باجی وەبەرهێنان، باجی کرێ، باجی خانوبەرە، باجی بەکاربردنی سەر خۆراک و شمەک،  باجی فڕۆشتنی کاڵاو شمەک، باجی مامەڵە و باجی گومرگی هەناردەو هاوردەکردن...هتد) گرنگترین تایبەتمەندییەکانی باج بریتین لە؛ 1.    ئەو پڕە پارەیەیە کە كەس یان كۆمپانیاكان بەپێی یاسا دەیدەن بە حكومەت. 2.    ئەو باجەی وەردەگیرێت و بێ‌ بەرانبەر و ناچارییە. 3.    کەس یان دامەزراوەی باجدەر بەو پێودانگەی لە كۆمەڵگادا دەژی و چالاکی هەیە بڕێک لە بەرپرسیارێتی دەكەوێتە ئەستۆ، پابەندبوون بە باجدانیش بەشێكی ئەو بەرپرسیارێتییەی لە ئەستۆ لا دەبات. 4.    ئەو بڕە باجەی دەدرێت بە دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەت لە موڵكی تاكەوە دەگوێزێتەوە بۆ موڵكی گشتی و نابێت بۆ مەبەستی تایبەت بەکاربهێنرێت. یەکەم؛ داهاتی باج لە عێراق و هەرێمی کوردستان (2012 - 2023) پاڵپشت بە داتاو زانیارییەکانی هەردوو وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بانکی ناوەندی عێراقی لە ماوەی ساڵانی (2012 - 2023) داهاتی گشتی باج لە عێراق و هەرێمی کوردستان بەم شێوەیەبووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1))؛ 1.    لە ساڵی (2012) داهاتی گشتی باج بڕی (2 ترلیۆن و 762 ملیار و 153 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (128 ملیار و 796 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (5%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (95%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (2 ترلیۆن و 633 ملیار و 357 ملیۆن) دینار بووە. 2.    لە ساڵی (2013) داهاتی گشتی باج بڕی (3 ترلیۆن و 38 ملیار و 407 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (161 ملیار و 551 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (5%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (95%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (2 ترلیۆن و 876 ملیار و 856 ملیۆن) دینار بووە. 3.    لە ساڵی (2014) داهاتی گشتی باج بڕی (2 ترلیۆن و 97 ملیار و 827 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (212 ملیار و 700 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (10%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (90%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (ترلیۆنێک و 885 ملیار و 127 ملیۆن) دینار بووە. 4.    لە ساڵی (2015) داهاتی گشتی باج بڕی (2 ترلیۆن و 205 ملیار و 174 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (190 ملیار و 164 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (9%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (91%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (2 ترلیۆن و 15 ملیار و 10 ملیۆن) دینار بووە. 5.    لە ساڵی (2016) داهاتی گشتی باج بڕی (4 ترلیۆن و 40 ملیار و 911 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (179 ملیار و 14 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (4%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (96%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (3 ترلیۆن و 861 ملیار و 897 ملیۆن) دینار بووە. 6.    لە ساڵی (2017) داهاتی گشتی باج بڕی (6 ترلیۆن و 504 ملیار و 969 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (206 ملیار و 697 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (3%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (97%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (6 ترلیۆن و 298 ملیار و 272 ملیۆن) دینار بووە. 7.    لە ساڵی (2018) داهاتی گشتی باج بڕی (5 ترلیۆن و 991 ملیار و 746 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (308 ملیار و 535 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (5%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (95%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (5 ترلیۆن و 686 ملیار و 211 ملیۆن) دینار بووە. 8.    لە ساڵی (2019) داهاتی گشتی باج بڕی (4 ترلیۆن و 641 ملیار و 955 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (627 ملیار و 424 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (14%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (86%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (4 ترلیۆن و 14 ملیار و 531 ملیۆن) دینار بووە. 9.    لە ساڵی (2020) داهاتی گشتی باج بڕی (5 ترلیۆن و 296 ملیار و 277 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (578 ملیار و 87 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (11%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (89%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (4 ترلیۆن و 718 ملیار و 190 ملیۆن) دینار بووە. 10.    لە ساڵی (2021) داهاتی گشتی باج بڕی (5 ترلیۆن و 332 ملیار و 529 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (796 ملیار و 287 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (15%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (85%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (4 ترلیۆن و 536 ملیار و 242 ملیۆن) دینار بووە. 11.    لە ساڵی (2022) داهاتی گشتی باج بڕی (4 ترلیۆن و 823 ملیار و 955 ملیۆن) دینار بووە. لەو بڕەش (912 ملیار و 558 ملیۆن) دیناری بە ڕێژەی (19%) داهاتی گشتی باجی هەرێم و ڕێژەی (81%) داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بووە کە بڕەکەی (3 ترلیۆن و 911 ملیار و 397 ملیۆن) دینار بووە. 12.    لە ساڵی (2023) تەنها داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بەردەستە و بڕەکەی (5 ترلیۆن و 913 ملیار و 188 ملیۆن) دینار بووە.   دووەم؛ گەشەی داهاتی باج لە عێراق و هەرێمی کوردستان (2012 - 2023) پاڵپشت بەو داتاو ئامارانەی لە بەشی پێشوودا خراونەتە ڕوو، داهاتی گشتی باج لە عێراق هەرێمی کوردستان لە ماوەی ساڵانی (2012 - 2023) بەرزو نزمی زۆریان بەخۆ بینیوە، بەڵام بەتێکڕا لەسەر ئاستی هەردوو حکومەتی هەرێم و عێراق ڕێژەی گەشەی داهاتی باج زیاترە لە پاشەکشە و وەک لە (خشتەی ژمارە (2))دا رونکراوەتە، لە هەرێمی کوردستان بە تێکڕای (25%) و لە عێراقیش (13%) داهاتی باج گەشەی کردووە؛ 1.    لە ساڵی (2012) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان (128 ملیار و 796 ملیۆن) دینار و داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕەکەی (2 ترلیۆن و 633 ملیار و 357 ملیۆن) دینار بووە. 2.    لە ساڵی (2013) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (32 ملیار و 755 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (25%) گەشەی کردووە، هاوکات داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (243 ملیار و 499 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (9%) گەشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2012). 3.    لە ساڵی (2014) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (51 ملیار و 148 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (32%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (991 ملیار و 729 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (34%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2013). 4.    لە ساڵی (2015) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (22 ملیار و 535 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (11%) پاشەکشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (129 ملیار و 883 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (7%) بەرزبووەتەوە بەراورد بە ساڵی (2014). 5.    لە ساڵی (2016) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (11 ملیار و 150 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (6%) پاشەکشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (ترلیۆنێک و 846 ملیار و 887 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (92%) زیادی کردووە بەراورد بە ساڵی (2015). 6.    لە ساڵی (2017) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (27 ملیار و 683 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (15%) گەشەی کردووە، هاوکات داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (2 ترلیۆن و 436 ملیار و 375 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (63%) گەشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2016). 7.    لە ساڵی (2018) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (101 ملیار و 837 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (49%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (612 ملیار و 61 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (10%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2017). 8.    لە ساڵی (2019) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (308 ملیار و 888 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (103%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (ترلیۆنێک و 671 ملیار و 680 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (29%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2018). 9.    لە ساڵی (2020) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (49 ملیار و 337 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (8%) پاشەکشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (703 ملیار و 659 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (18%) گەشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2019). 10.    لە ساڵی (2021) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (218 ملیار و 200 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (38%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (181 ملیار و 948 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (4%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2020). 11.    لە ساڵی (2022) داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان بڕی (116 ملیار و 271 ملیۆن) دینار و بە ڕێژەی (15%) گەشەی کردووە، لە کاتێکدا داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بڕی (624 ملیار و 845 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (14%) پاشەکشەی کردووە بەراورد بە ساڵی (2021). 12.    لە ساڵی (2023) تەنها زانیاری لەبارەی داهاتی گشتی باجی حکومەتی عێراق بەردەستەو بڕی (2 ترلیۆن و 1 ملیار و 791 ملیۆن) دینار بەڕێژەی (51%) گەشەی کردووە بەراورد بە داهاتی گشتی باج لە ساڵی (2022).   سەرچاوەکان -    البانک المرکزي العراقي، الارادات الضریبیة؛ https://www.cbiraq.org/SeriesChart.aspx?TseriesID=423 -    درەو میدیا، داهاتی گشتی باج لە هەرێمی کوردستان (2012 - 2022)، 25/12/2023؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=14402 -     وەهاب حەسیب محەمەد، كاریگەری باج لە سەر داهاتی حكومەت، چاوی کورد، 27 ئایاری 2023؛ https://shorturl.at/aerOf    

سۆران عومەر- ئەندامی پەرلەمانی عێراق  عێراق داوا دەکات بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم کەمبکرێتەوە بۆ ١٥٠ هەزار بەرمیل و تەسلیمی سۆمۆی بکەن بۆ هەر بەرمیلێکیش ٧٠ دۆلار حساب دەکەن و لەناوخۆ بەکاریدەهێنن. عێراق دەڵێ ئەو نەوتەی مانگانە تەسلیمی سۆمۆ بکە بە ٦٠٠ ملیۆن دۆلار حسابی دەکەین، هەرێم ئەمە ناکات و دەیفرۆشێ بە ١٧٠ ملیۆن دۆلارو ١٢٠ ملیۆن دۆلاری دەدات بە کۆمپانیا بیانییەکان! بەپێی نوسراوی ژمارە (٣٦٥٤٨)ی وەزارەتی نەوتی عێراق، ئاماژە بە نوسراوی ژمارە (١٨٨٩)ی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان ڕۆژانە (٢٨٦٩٤٦) بەرمیل نەوتی خام بەرهەم دەهێنێت، بەڵام هیچی تەسلیم بە کۆمپانیای سۆمۆ ناکەن وەک وەزیری نەوتی عێراق ئاماژەی پێدەکات بەپێی (مادەی ١٢/دووەم/ب ) لەیاسای بودجەی فیدراڵی عێراق هاتووە: لەکاتێکدا نەوتی هەرێمی کوردستان بە بۆری نەڕوات بۆ بەندەری جیهانی تورکی، یان هەر دەروازەیەکی ڕەسمی تر کە وەزارەتی نەوت دیاری دەکات، هەرێمی کوردستان پابەندە بە پێدانی ئەو نەوتە بەپێی (مادەی ١٢/دووەم/أ) بە وەزارەتی نەوتی عێراق تاکو لە ناوخۆ بەکاریبهێنێت. بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی ژمارە (٥٩/اتحادیە/ ٢٠١٢ و موحدتها ١١٠/ اتحادیە/٢٠١٩) هەرێمی کوردستام بۆی نیە نەوت هەناردە بکات بەبێ ڕەزامەندی وەزارەتی نەوتی عێراق. لەنوسراوەکەدا هاتووە: بەپێی یاسای (ادارە المالیە والدین العام) ژمارە (٦)ی ساڵی ٢٠١٩ پێویستە سەرجەم داهاتەکانی کە لە نەوت دەستی دەکەوێت ڕادەستی خەزێنەی گشتی عێراق بکات. وەزارەتی نەوتی عێراق بەفەرمی بە حکومەتی هەرێمی وتووە گرێبەستە نەوتییەکانتان کە بە گرێبەستی هاوبەشی کراوە لەگەڵ لایەنە دەرەکییەکان لە وڵاتان و کۆمپانیا بۆ گەڕان بەدوای نەوت و دۆزینەوەی و هەڵکەندنی بیرەکان و بەرهەمهێنان و فرۆشتنی نەوت بەپێی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی یاسایی نیە، پێویستە هەمووی ڕادەستی سۆمۆ بکرێت و داهاتەکەشی بخرێتە ئەو هەژمارەی لەبانکی ناوەندی بۆ ئەو مەبەستە کراوەتەوە. داوا دەکات هەرێمی کوردستان بەرهەمهێنانی نەوت کەمبکاتەوە بۆ ١٥٠ هەزار بەرمیل و تەسلیمی سۆمۆی بکات.  وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان بەنوسراوی ژمارە (١٨٨٩) وەزارەتی نەوتی ئاگادارکردوەتەوە کە ڕۆژانە ( ٢٨٦٩٤٦) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت (٢٠٠) هەزار بەرمیلی دەدات بەکرێی دەرهێنانی نەوت بە کۆمپانیاکان و خەرجییەکانی دیکەی نەوت کە مانگانە (١٢٠) ملیۆن دۆلارەو (٤٦) هەزار بەرمیلیش دەدات بە پاڵاوگەکان و ئەوی دیکەشی دەدات بەکرێی غازی کارەبا، بۆ هەر بەرمیلێکیش (٢٠ $)ی داناوە. وەزارەتی نەوتی عێراق سەرسوڕمانی خۆی دەردەبڕێ لەوەی بەرمیلی نەوت بە (٢٠$) دەفرۆشن، بۆیە هەرێم ئاگادار دەکاتەوە نەوتەکە ڕادەستی سۆمۆ بکەن چونکە نرخی نەوت بەپێی یاسای بودجە بە (٧٠) دۆلار دانراوە! ئەوان بەو نرخە وەریدەگرن لەهەرێم و بۆ ناوخۆ بەکاریدەهێنن. عێراق بەنوسراوی فەرمی دەڵێ نەوتەکەمان رادەست بکەن لەناوخۆ بەکاریدەهێنین مانگی (٦٠٠ ) ملیۆن دۆلار دەکات، هەرێم ئەمە ناکات خۆی دەیفرۆشێ بە (١٧٠) ملیۆن دۆلار! گوایە لەو پارە (١٢٠) ملیۆن دۆلاری دەداتەوە بە کۆمپانیا بیانییەکان و (٥٠) ملیۆن دۆلاریشی بۆ خۆی هەڵدەگرێ!

 درەو: لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا و پەیمانگای واشنتۆن گفتوگۆكرا لەسەر راپۆرت و بڵاوكراوەكانی (درەو) تایبەت بە (رەوسی رۆژنامەوانی و ئازادی رادەربڕین لە هەرێم, پرسی نەوت و قاچاغی نەوتی هەرێم, پرسی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و پێگەی حزبەكان) محەمەد رەئوف سەرنوسەری دامەزراوەی میدیایی درەو لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە واشنتۆن لەگەڵ ژمارەیەك بەرپرسی تایبەت بە كاروباری عێراق و هەرێمی كوردستان لە وەزارەتی دەرەوە، گفتوگۆی لەسەر بڵاوكراوەو راپۆرتە تایبەتەكانی (درەو) كرد بەتایبەت (پرسی هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان، پرسی نەوت و قاچاخی نەوتی هەرێم، پرسی رۆژنامەوانی وتیرۆری رۆژنامەنووسان بەتایبەت تیرۆركردنی دوو رۆژنامەنووس لە لایەن تركیاوە). لە گفتۆگۆكەدا ( Jacob D.Surface) لە دیكس سیاسی عێراق، (Jeffrey D. Zimmer) لە پرۆگرامی گشتی وەزارەتی دەرەوە، (Michael Day ) لە دیسكی هەرێمی كوردستان لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاو چەند بەرپرسێكی دیكە بەشداربوون لە گفتوگۆكەدا. لە پەیمانگای واشنتۆن (Washington Institute ) لە واشنتۆنی پایتەختی ئەمریكا  راون تەیبڵێك رێكخرا لەگەڵ ژمارەیەك لە توێژەرو لێكۆڵەری تایبەت بە كاروباری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق و هەرێمی كوردستان و میسرو فەلەستین، تایبەت بە (رەوشی رۆژنامەوانی، پرسی نەوتی هەرێم، هەڵبژاردنی كوردستان) لە پەیمانگای واشنتۆن سەرنوسەری (درەو) راپۆرت و بنكۆڵكاریی و كتێب و بڵاوكراوەكانی (درەو)ی  لەگەڵ توێژەرانی پەیمانگای واشنتۆن گفتوگۆكرد. لە بارەگای سەرەكی رێكخراوی (NED) لە واشنتۆن لەگەڵ بەرپرسانی رێكخراوەكە گفتوگۆكرا لەسەر پرسی رەوشی رۆژنامەگەری و میدیا لە هەرێمی كوردستان, رێكخراوی ( NED) فەندی رێكخراوو دامەزراوە میدیاییە ئازادەكان دەكات, (دامەزراوەی میدیایی درەو) و بەشێك لە میدیا و رێكخراوەكانی هەرێمی كوردستان لەلایەن رێكخراوی (NED)ەوە فەند دەكرێن. سەرنوسەری دامەزراوەی میدیایی درەو بەفەرمی بانگهێشتی كۆڕبەندی سەركردە نێودەوڵەتییەكان (ILF) كراوە كە لە ١٩ بۆ ٢٢ی ئاب لە شیكاگۆ بەڕێوەچوو.   تەلاری وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا.  پەیمانگای واشنتۆن    كۆڕبەندی سەركردە نێودەوڵەتییەكان (ILF) لە شیكاگۆ  

(درەو): 165 كارمەندی پۆلیسی گەرمیان/ بەشی پۆلیسی خانەقین بە فەرمی گواسترانەوە بۆسەر پۆلیسی پارێزگای هەولێر، بەرپرسانی یەكێتیی دژی بڕیارەكەن و دەڵێن پۆلیسەكان لەسەر داوای مەلا بەختیار لە هەولێرەوە بڕیاری گواستنەوەیان بۆ دەرچووە, سەرچاوەیەكی نزیك لە مەلا بەختیار دەڵێت هەوڵێك هەبووە لەلایەن لایەنێكەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەو سریەیەی خانەقین بۆیە گواستراونەتەوە بۆسەر وەزارەتی ناوخۆ و هیچ پەیوەندی بەلایەنی سیاسی و زێرەڤانییەوە نیە.  بەگوێرەی نوسراوێك كە رۆژی 26ی ئەم مانگە لەلایەن لیوا (تاریق ئەحمەد ئیبراهیم) بەڕێوەبەری گشتیی پۆلیسی هەرێمی كوردستان ئیمزای لەسەر كردووە، (165) كارمەندی بەرێوەبەرایەتی پۆلیسی گەرمیان بەشی پۆلیسی (خانەقین) گواستراونەتەوە سەر پۆلیسی پارێزگای هەولێر (بەشی پاسەوانی). بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئەم بڕیارە نیگەرانیی بەرپرسانی یەكێتیی لێكەوتوەتەوەو دژی گواستنەوەی ئەو كارمەندانەی پۆلیسی خانەقین وەستاونەتەوە. سەرچاوەیەكی ئەمنیی لە یەكێتیی كە خۆی داوایكرد ناوەكەی بڵاوەنەكرێتەوە بە (درەو)ی راگەیاند، ئەو كارمەندانە لەسەر داوا (مەلا بەختیار) ئەندامی پێشووی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی لەلایەن پۆلیسی هەرێمە گواستراونەتەوە بۆسەر پۆلیسی پاسەوانی پارێزگای هەولێرو پۆلیسەكان بەشێكیان پاسەوانی تایبەتی مەلا بەختیارن و بەوتەی ئەو ئەمە "گواستنەوەی هێزی یەكێتییە بۆ لای پارتی لەلایەن مەلا بەختیارەوە".  هەفتەی رابردوو بەرپرسی سریەی پاسەوانی خانەقینی كە لەو (165) كەسە پێكهاتوون، گواستراوەتەوە بۆسەر هێزی زێرەڤانی، بەڵام  بەڕێوەبەری سریەكە لەلایەن بەڕێوەبەری پۆلیسی گەرمیانەوە بانگهێشتراوەو بەهۆی ناڕەزایەتیی یەكێتییەوە بڕیارەكە راگیراوە، تاوەكو دواجار رۆژی 26ی ئەم مانگە بە فەرمی كارمەندەكان گواستراونەتەوە بۆسەر پۆلیسی پارێزگای هەولێر.  سەرچاوەیەكی نزیك لە مەلابەختیار بە (درەو)ی راگەیاند: گواستنەوەی ئەو سریەیە لەبەرامبەر ئەوەدا بووە هەوڵێك هەبووە ئەم سریەی فریاكەوتنی خانەقین لەلایەن لایەنێكەوە هەلبوەشێندرێتەوە كە بیست ساڵە خزمەتی خانەقین دەكات, لە بەرامبەر تیرۆرو ئەو هەوڵانەی بۆ تێكدانی ئارامی خانەقین دەدرا. بەڵام ئێستا خراوەتە سەر وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان و هیچ پەیوەندییەكی بە لایەنی پارتی و زێرەڤانییەوە نیە.   

یادگار سدیق گەڵاڵی دوای وەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لەڕێی بۆرییەوە لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٣ لە ئەنجامی بڕیاری دادگای بازرگانی پاریس، بۆ ماوەیەکی کەم بەرهەمهێنان بەردەوام بوو تاوەکو ئەمباری نەوتی کێڵگەکان پڕ بوون. زۆربەی  کێڵگە نەوتییەکان دوای چەند هەفتەیەکی کەم لە بەرهەمهێنان وەستان، تەنها کێڵگەی (تەق تەق) نەبێت کە چەند مانگێک بەردەوام بوو. بەڵام هەر (تەق تەق) تائێستا نەکەوتووەتەوە بەرهەمهێنان.  لە مانگی نیسانەوە کێڵگەکانی (سەرسەنگ)و پاشان (تاوکی)و (هەولێر)و (سەرقەڵا)و پاشتریش (شێخان) کەوتنەوە بەرهەمهێنان و لە کۆتایی ساڵیشدا کێڵگەی ئەتروش کەوتەوە بەرهەمهێنان.  سەرەتا بە ئاستی نزم و پاشان لە کۆتایی ساڵدا زۆربەی کێڵگەکان بەئاستی نزیک لە پێش هەناردەی و هەندێکیش بگرە زیاتر دەسیان بە بەرهەمهێنان کردەوە. تا ئەوە بوو لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٣دا ئاستی بەرهەمی کێڵگەکانی هەرێم گەشتە سەرو (٣٢٠ هەزار) بەرمیل نەوت. (سەیری راپۆرتی ژمارە ١١ی روونبین بکە "چالاکییە نەوتییەکانی هەرێم لە ساڵی ٢٠٢٣دا).  هەموو ئەو ماوەیە هەرێم نەوتی بە نرخ داشکاو فرۆشتووە بە پاڵاوگەکانی (کار، لاناز و قەیوان) لەگەڵ هەندێ بازرگان. نرخی نەوتی  کێڵگەکان جیاوازە، لەنێوان (٢٧ دۆلار) بۆ بەرمیلێک لە کێڵگەی شێخان و (٤٠ دۆلار) کە بەرزترینە لە کێڵگەی سەرسەنگ. کێڵگەی  تاوکی بە (٣٤ دۆلار)و ئەتروش بە (٣٢ بۆ ٣٣ دۆلار)... تێکڕای نرخی نەوت بە (٣٥ دۆلار) بووە. ئەمە لە کاتێکدا نرخی جیهانی بە ماوەی ساڵ و نیوی رابردوو لەسەرووی (٨٠ دۆلار)ەوە بووە.  لە ساڵی نوێشەوە بەهەمان شێوە بەرهەمهێنان بەردەوام بووە، بەڵکو ئاستی بەرهەم زیادی کردووەو پەرەپێدان لە هەندێ کێڵگە بە لێدانی بیری نوێ دەستیپێکردووە. بەڵام نرخی نەوت گۆڕانێکی وای بەسەردا نەهاتووە لە هەندێ کێڵگەدا تەنها (١ دۆلار) زیادی کردووە. گەر لانی کەمی بەرهەمی رۆژانەی نەوت ئەژمار بکەین کە (٣٢٠ هەزار) بەرمیلە، لەکاتێکدا لە چەند مانگی رابردوودا بۆ (٣٣٠ تا ٣٤٠ هەزار) بەرمیل بەرزبووەتەوە. ئەوکات بەرهەمی مانگانەی نەوت دەکاتە (٩ ملیۆن و ٦٠٠ هەزار) بەرمیل. کۆی ئەو داهاتەی لە فرۆشی نەوت  بەو نرخەی لەهەرێم دەفرۆشێت کە بەتێکڕا (٣٥ دۆلار)ێکە دەکاتە (٣٣٦ ملیۆن) دۆلار، لەم بڕە ڕێژەی ٣٦٪ بۆ٤٠٪ی دەڕوات بۆ خەرجی کۆمپانیاکان و ئەوەی دەمێنێتەوە ٦٠٪ بۆ ٦٤ ٪ پوختەی داهاتی هەرێمە. واتە مانگانە حکومەتی هەرێم لانیکەم لەنێوان (٢٠١ ملیۆن) بۆ (٢١٥ ملیۆن) دۆلار  داهاتی نەوتی هەیە. کە بە دینارو بەنرخی فەرمی دەکاتە (٢٦٦ بۆ  ٢٨٨ ملیار) دینار. کۆمپانیاکانی نەوتیش کۆی داهاتیان لەنێوان (١٢١ ملیۆن بۆ ١٣٤ ملیۆن) دۆلار بووە.  لەسەر ئەو بنەمایە لەماوەی حەوت مانگی رابردوودا  کۆی داهاتی نەوت بریتی بووە لە (٢ ملیار  ٣٥٢ ملیۆن) دۆلار. پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستان بریتی بووە لە (١.٤ بۆ ١.٥ ملیار) دۆلار. لەکاتێکدا لەماوەی هەموو ئەمساڵدا نرخی نەوتی برێنت بەردەوام لەسەروو (٨٠ دۆلار)وە بووە.  داهات هەر داهاتە، جا ئەگەر ١ دۆلار بێت یان ملیارێک دۆلار، دەبێت ئاشکرا بکرێت. گەر هەر کۆمپانیایەک سەرچاوەی داهات و قازانجی بشارێتەوە بەپێی یاسا تاوانەو ڕەوبەڕووی لێپێچینەوەی یاسایی دەبێت. ئێستا هەرێم بەو نرخە؛ داشکاو نا، هەڕاج کراوەی نەوت لەم ماوەیەدا نزیکەی (١ ملیارو نیو) دۆلار داهاتی بووە، کە نزیکە لە (٢ ترلیۆن) دینار دەكات، بۆ کوێ و کێ چووەو چۆن و لە چیدا خەرج کراوە؟  باسی ئەوە ناکەین کە دەکرا زیاد لە دوو هێندە داهاتی هەبوایە بۆ هەرێم و باسی ئەوەش ناکەین کە کڕیارەکان و پاڵاوگەکان چەند هێندەی هەرێم سودمەند بووون لە نەوتی هەرێم، چونکە بەنرخی هەڕاجکراو کڕیویانەو بە نرخی جیهانی فرۆشتویانە.

راپۆرت: درەو 6 هەزار ناوی دووبارەو نزیكەی 30 ملیار دیناری خەرجی كەركوك و خانەقین لەگەڵ گرفتی لیستی موچەی هێزە ئەمنییەكان و خانەنشینی پێشمەرگەو 100 هەزار موچەخۆر كە بایۆمەترییان نەكردووە، بەرۆكی لیستی موچەی مانگی تەموزی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستانی گرتووە، وەزارەتی دارایی عێراق پێیوایە ئەمساڵ نزیكەی 600 ملیار دینار زیاتر لە حەقی خۆی پارەی بۆ موچەی هەرێم ناردووە. دوای زیاتر لە شەش مانگی لە دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق هێشتا موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە كێشمەكێش و وردبینی رزگاری نەبووە، وردەكاری ناكۆكییە داراییەكانی هەولێرو بەغداد لەسەر لیستی موچە لەم راپۆرتەدا.  موچەی ئاب لەبری تەموز مانگی (ئاب) لە كۆتا رۆژەكانیدایە، موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان هێشتا موچەی مانگی (تەموز)یان وەرنەگرتووە. وەفدێكی وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان ئەم ئێوارەیە گەیشتە بەغداد بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنوسی موچەی مانگەكانی (7و 8)، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) وەفدەكەی وەزارەتی دارایی بەرپرسانی ژمیركاریی و بودجەن و دەیانەوێت رونكردنەوە بە وەزارەتی دارایی عێراق بدەن سەبارەت بەو تێبینییانەی كە بەغداد لەبارەی لیستی موچەخۆرانی هەرێم هەیەتی. هاوكات لەگەڵ گەیشتنی وەفدەكەدا، وەزارەتی دارایی عێراق بڕی (549 ملیارو 572 ملیۆن) دیناری خستەسەر حسابی وەزارەتی دارایی هەرێم، وەكو رێباز حەملان یاریدەدەری مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەڵێ:" ئەم پارەیە بۆ موچەی مانگی هەشتە، لەكاتێكدا وەزارەتی دارایی هەرێم لیستی موچەی مانگی هەشتی رەوانەی بەغداد نەكردووەو چاوەڕوانی موچەی مانگی حەوتی كردووە".  وەزارەتی دارایی هەرێم لە رۆژی 21ی تەموزەوە لیستی موچەی مانگی تەموز (7)ی رەوانەی وەزارەتی دارایی فیدراڵ كردووە، لەم مانگەوە حكومەتی هەرێم لەبەر رۆشنایی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراقدا، موچەی خانەنشینانی بە هاوتاكراوی لەگەڵ یاسای خانەنشینیی یەكگرتوو رەوانەی بەغداد كرد، ئەم هاوتاكردنە بڕی (54 ملیارو 208 ملیۆن) دینار خەرجی موچەی مانگانەی هەرێمی بەرزكردەوە، ئەمە یەكێك لەو بابەتانە بوو كە وەكو كێشە لە لیستی موچەی هەرێمی كوردستان باسدەكرا. وەزارەتی دارایی هەرێم 37 رۆژە لیستی موچەی مانگی 7ی بۆ بەغداد ناردووە، بەڵام هێشتا چارەنوسی موچەی ئەو مانگە نادیارە، هەندێك سەرچاوە باسلەوە دەكەن، وەزارەتی دارایی عێراق وتویەتی، لە مانگەكانی 2 بۆ 6ی ئەمساڵدا، زیاتر لە خەرجی راستەقینەی موچە پارەی بۆ وەزارەتی دارایی هەرێم ناردووە، بۆیە دەبێت هەرێمی كوردستان لەو پارە زیادانە كە لەو مانگانەدا وەریگرتووە خۆی خەرجی موچەی مانگی 7 پڕ بكاتەوە.  بەگوێرەی دواین داتاكانی وەزارەتی دارایی هەرێم، تێكڕای ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان (بە مەدەنی و سەربازی و خانەنشینانەوە) لە لیستی مانگی 7دا بریتی بووە لە (ملیۆنێك و 132 هەزارو 390) موچەخۆر، تێكڕای خەرجی موچەی ئەم مانگە بریتییە لە بڕی (956 ملیارو 876 ملیۆن) دینار لەگەڵ بڕی (54 ملیارو 208 ملیۆن)ی خەرجی زیادەی هاوتاكردنی موچەی خانەنشینان. ناوی دووبارە !  یەكێك لەو كێشانەی كە پەرلەمانتاران و تەنانەت وەزارەتی دارایی هەرێم و بەغداد سەبارەت بە لیستی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان باسی لێوە دەكەن، بابەتی دووبارە بوونەوەی ناوی موچەخۆرە لە لیستی موچەخۆراندا، بۆ ئەمە وەزارەتی دارایی هەرێم پێیوایە دووبارەبوونەوەی ناوی موچەخۆران شتێكی ئاساییەو كێشەیی یاسایی نییە، چونكە ئەوانەی ناویان دووبارە بووەتەوە (واتا دوو موچە وەردەگرن) ئەوانەن كە لە یەك كاتدا لە حكومەتی هەرێم كارمەندن و هاوكاتیش لە حكومەتی عێراق لە هاوكاری چاودێری كۆمەڵایەتیی سودمەندن. بەهانەی وەزارەتی دارایی بۆ ئەم بابەتە ئەوەیە " هەندێک حاڵەتی بوونی موچەو هاوکاری لەیەک کاتدا بەپێی یاسا لە هەرێمی کوردستان ڕێگە پێدراوە"، بۆیە پێشنیازی حكومەتی هەرێم ئەوەیە ئەگەر بەدەر لە حاڵەتە یاساییەكان، ناوی دووبارە لە لیستی موچەدا هەبوو، حكومەتی عێراق هاوكاری چاودێریی كۆمەڵایەتیی ئەو كەسە رابگرێت كە هاوكات لە هەرێمی كوردستانیش موچەی هەیە، نەك موچەی كەسەكە لە هەرێم رابگرێت.  وادیارە دوای 6 مانگ لە دەرچوونی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بۆ "تەوتینكردن"ی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان، هێشتا وەزارەتی دارایی هەرێم و حكومەتی فیدراڵ ئەم بابەتانەیان یەكلانەكردوەتەوە، شاخەوان عەبدوڵا كە لەسەر پشكی پارتی دیموكراتی كوردستان جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراقە، بەقسەی خۆی دوێنێ لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق قسەی كردووە، لەبارەی بابەتی ناوی دووبارە لە لیستی موچەخۆراندا پێشنیاری ئەوەی بۆ كردووە ئەوانەی لە هەرێمی كوردستان فەرمانبەرن و موچەی چاودێری كۆمەڵایەتییان هەیە، موچەكانیان لەلایەن وەزارەتی كاری عێراقەوە ببڕدرێت.  بەشێكی تری ناڕوونی لەبارەی لیستی موچەی هەرێمی كوردستانەوە كە بەغداد وردبینی تێدا كردووەو بۆی دەركەوتووە، بوونی ناوی دووبارەیە (جگە لەو ناوە دووبارانەی كە هاوكاری چاودێری كۆمەڵایەتیی وەردەگرن)، تیمی وردبینی عێراق ئەمەی لەرێگەی بەراوردكردنی لیستی موچەخۆرانی هەرێم و لیستی موچەخۆرانی خۆی، بۆدەركەوتووە. بۆ ئەمەش وەزارەتی دارایی هەرێم قسەی خۆی هەیەو دەڵێ:" بەشێك لەم كەسانە ناوی چوارییان دووبارەیە، ناوی دایک و تەمەنیان جیاوازە (واتە تەنیا لێكچوون لە ناوەكانیاندا هەیە)و ئەمەش یاساشكێنیی نییە".  بۆ چارەسەری ئەم حاڵەتە، وەزارەتی دارایی هەرێم پێشنیاری ئەوەیە وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە بەراوردكارییەكەیدا بۆ لیستی موچەخۆران تەنیا پشت بە سیستەمی (بایۆمەتری) نەبەستێت، چونكە ئەم پرۆسەیە تەواو نەبووە، بەڵكو لەبری ئەوە پشت بە كارتی نیشتمانی ببەستێت.  بەپێی قسەی (سۆران عومەر) ئەندامی پەرلەمانی عێراق:" بایۆمەتری 50 هەزار موچەخۆری وەهمی و دوو موچەی بە لیستی موچەخۆرانی هەرێمدا ئاشكرا كردووە! بەڵام بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بە تێكڕا لە لیستی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستاندا كە (ملیۆنێك و 132 هەزارو 390) موچەخۆر لە خۆدەگرێت، نزیكەی (6 هەزار) ناوی دووبارە هەیە كە گرفتی دروستكردووە.  گرفتی بایۆمەتری هاوكات لەگەڵ پەنابردنی وەزارەتی دارایی عێراق بۆ سیستەمی بایۆمەتری موچەخۆران، وەزارەتی دارایی هەرێم فشارەكانی لەسەر ئەو موچەخۆرانە توندكردوەتەوە كە تائێستا تۆماری بایۆمەترییان نییە، ماوەی دوو هەفتە مۆڵەتی بۆ دیاریكردوون و، لیستی بنكەكانی تۆماری بایۆمەتری لە سنوری پارێزگان راگەیاندووە.  چیرۆكی تۆماركردنی موچەخۆرانی هەرێم لەناو سیستەمی بایۆمەتری دەگەڕێتەوە بۆ كابینەی هەشتەمی حكومەت، بەدیاریكراوی لەوكاتەی كە حكومەتەكە توشی قەیرانی دارایی بوو بوو، ئیتر بە ناچاری بڕیاریدا لەسەر ئەنجامدانی چاكسازیی، بەپێی دانپێدانانی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی كابینەی هەشتەم و كابینەی نۆیەم، تا ئەوكاتەش حكومەت نەیزانیوە ژمارەی موچەخۆرەكانی چەندەو چۆن دابەشبوون بەسەر فەرمانگەكاندا، تەنیا بەشێوەیەكی گریمانەیی پێی وابووە (ملیۆنێك و 400 هەزار) موچەخۆری هەیە،  بۆیە لە رۆژی 3ی شوباتی 2016دا بە بڕیاری ژمارە (71) بڕیاردراوە لەسەر ئەوەی هەموو موچەخۆران لە سیستەمێكی ئەلیكترۆنیدا تۆماربكرێن، ئەمە دواتر ناوی لێنرا تۆماری "بایۆمەتری". قۆناغی یەكەمی تۆماری بایۆمەتری لە هەرێمی كوردستان لە 10ی ئۆكتۆبەری 2016 دەستیپێكرد، قۆناغی دووەم و سێیەمی پرۆسەكە لە تەموزی 2020 بەڕێوەچوو، بەپێی ئەوەی بڕیاری لەسەر درابوو دەبوو ناوی (ملیۆنێك و 250 هەزار) فەرمانبەرو موچەخۆر لەم سیستمەدا تۆماربكرێت، بەڵام بەگوێرەی زانیارییەكان دوای نزیكەی هەشت ساڵ لە دەستپێكردنی پرۆسەكە، تاوەكو سەرەتای ئەمساڵ هێشتا (600 هەزار) موچەخۆر هەبوون كە لە سیستەمی بایۆمەتری تۆمارنەكراون، لەسەرەتای ئەمساڵەوە تاوەكو ئێستا (500 هەزار) موچەخۆر بایۆمەتری بۆ كراوەو ئەوەی ئێستا ماوەتەوە نزیكەی (100 هەزار) موچەخۆرە كە دەبێت ئەوانیش پرۆسەكە تەواو بكەن.  وەزارەتی دارایی هەرێم تۆمار نەكردنی هەموو موچەخۆران لە سیستەمی بایۆمەتری بۆ هەندێك هۆکاری جیاواز دەگەڕێنێتەوە لەوانە (بوونی وارسی خانەنشین، بەشێك لە موچەخۆران لە دەرەوەی وڵات ژیان بەسەردەبەن و هتد). كێشەی هێزە ئەمنییەكان سەرباری ئەوەی وەزارەتی دارایی هەرێم لە هیچ یەكێك لە روونكردنەوەكانی ئەمدواییەدا باسی لە كێشەی لیستی موچەی هێزە ئەمنییەكان نەكردووە، بەڵام بەپێی قسەی پەرلەمانتار سۆران عومەر "لیستی ئەمنی کێشەی زۆری تێدایە، هەزاران کەس لە لیستەکەدایە بەبێ زانیاری بەبێ ناو، دامەزراوی تازە، دەیان هەزار ناو نەنێردراوە.. لیژنەی چاودێری دارایی و وەزارەتی دارایی عێراق ئەڵێن بۆچی لە لیستی هێزی ئەمنی بە نمونە پلەی ملازم موچەکەی لەهەر شوێنێک مەبلەغێکە بەچی پێوەرێک؟ چۆن یەکەی سەربازی خانەنشین و کەم ئەندامی هەیە؟ سەدان کەموکوڕی و تێبینی هەیەو وەزارەتی دارایی هەرێم ئامادە نیە چارەسەریان بکات، بۆیە وەزارەتی دارایی فیدراڵ ناچێتە ژێرباری ناردنی پارە بەو کەموکوڕیانەوە".  ئەوەی لەسەر موچەی هێزە ئەمنییەكان هەیەو وەزارەتی دارایی هەرێم دانی پێدا ناوە موچەی (خانەنشینیی هێزەكانی 70ی سەربە یەكێتیی نیشتمانی كوردستانە). رۆژی 22ی تەموزی رابردوو، ژمارەیەك لە نوێنەری خانەنشینانی هێزەكانی یەكەی (70) لە سلێمانییەوە چونە هەولێرو ئاوات شێخ جەناب وەزیری داراییان بینی، لەم دیدارەدا وەزیری ئاشكرایكرد" خانەنشینانی هێزەكانی 70 ژمارەیان زیاتر لە 9 هەزار كەسە كە موچەی مانگانەیان بە تێكڕا نزیكەی 4 ملیار دینارە، ئەمانە نەخراونەتە سەر بەڕێوەبەرایەتی گشتیی خانەنشینیی لە وەزارەتی دارایی". كەركوك و خانەقین لە لیستی موچەدا یەكێكی تر لە كێشەكانی لیستی موچەی موچەخۆرانی هەرێم، كە لە راپۆرتی رۆژی 18ی ئەم مانگەی وەزارەتی دارایی عێراقدا ئاماژەی بۆ كراوە، خەرجكردنی موچەی فەرمانبەرو مامۆستایانە لە كەركوك و خانەقین لەچوارچێوەی خەرجی موچەی هەرێمی كوردستاندا، كە  مانگانە بە تێكڕا بریتییە لە زیاتر لە (29 ملیارو 879 ملیۆن) دینار، وەزارەتی دارایی ئەم خەرجییەی بڕیوە بەبەهانەی ئەوەی كەركوك و خانەقین هەردووكیان لەچوارچێوەی سنوری ئیداریی حكومەتی فیدراڵدان و نابێت حكومەتی هەرێم موچەیان بۆ دابین بكات. راگرتنی ئەم خەرجییە لەچوارچێوەی تەرخانكراوی موچەی حكومەتی هەرێمدا گرفتی دروستكردووە، وەزارەتی دارایی هەرێم دەڵێ:" ئەمە کێشەیەکی کۆنەو لەدوای ساڵی 2003وە بەردەوامە تائێستا لەنێوان هەرێم و بەغداد بەردەوامە، ئەمە پێویستی بە چارەسەری بنەڕەتی هەیە واتە رێکەوتنی سیاسی"، بەتایبەتیش لە ماوەكانی رابردوودا چەندین هەوڵی لایەنە كوردییەكان بۆ گواستنەوەی موچەی ئەم توێژانە لە كەركوك و خانەقین بۆسەر حكومەتی فیدراڵ شكسی هێناوە. راپۆرتەكە خەرجی موچەی كەركوك و خانەقینی لە لیستی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بەگوێرەی لیستی موچەی مانگی ئایاری ئەمساڵ بەمشێوەیە، دیاریكردووە:  كەركوك •    بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی كەركوك (مەبەستی لە خوێندنی كوردییە لە پەروەردەی كەركوك)، كە (7 هەزارو 453) فەرمانبەری هەیەو مانگانە حكومەتی هەرێم بڕی زیاتر لە (6 ملیارو 821 ملیۆن) دینار موچەی بۆ تەرخان دەكات. •    لە بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی كەركوك (49) كارمەند هەن كە حكومەتی هەرێم موچەیان بۆ دابین دەكات و بە تێكڕا خەرجی موچەكەیان مانگانە بڕی (41 ملیۆن و 993 هەزار) دینارە.  •    لە بەڕێوەبەرایەتی كارەبای كەركوك (135) كارمەند موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە بڕەكەی مانگانە (107 ملیۆن و 970 هەزار) دینارە.  •    لە خەزێنەی وەزارەتی دارایی عێراق لە كەركوك (67) كارمەند موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (51 ملیۆن و 682 هەزار) دینارە، سێ كارمەندی تر بە گرێبەست دانراون و موچەكەیان (ملیۆنێك و 50 هەزار) دینارە.  •    لە ئەوقافی كەركوك (85) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمەو بە تێكڕا مانگانە (49 ملیۆن و 704 هەزار) دیناریان بۆ تەرخان دەكرێت، ئەمە جگە لە بوونی (8) فەرمانبەری گرێبەست كە تێكڕای موچەكەیان بریتییە لە (3 ملیۆن و 405 هەزار) دینار.  •    لە كشتوكاڵی كەركوك (30) فەرمانبەر موچەكانیان لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە دابین دەكرێت كە مانگانە بە تێكڕا بڕی (25 ملیۆن و 746 هەزار) دینارە. •    لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاوەدانكردنەوەی كەركوك (251) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە بڕەكەی مانگانە زیاتر لە (203 ملیۆن) دینارە، ئەمە جگە لە موچەی (3) فەرمانبەری گرێبەستی بە بڕی (ملیۆنێك و 425 هەزار) دینار. •    لە دادگای تێهەڵچوونەوەی كەركوك (180) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمە بە بڕی (266 ملیۆن و 181 هەزار) دینار، ئەمە لەگەڵ خەرجی موچەی (22) فەرمانبەری گرێبەست بە بڕی (9 ملیۆن و 425 هەزار) دینار.  خانەقین •    لە بەڕێوەبەرایەتی پەروەردەی خانەقین (3 هەزارو 481) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە مانگانە بڕەكەی زیاتر لە (3 ملیارو 236 ملیۆن) دینارە. •    لە دادنوسی خانەقین (6) فەرمانبەر موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە بە تێكڕا (6 ملیۆن و 615 هەزار) دینارە. •    لە شارەوانی خانەقین (183) فەرمانبەر بەبڕی زیاتر (139 ملیۆن و 304 هەزار) دینار، لەگەڵ (76) فەرمانبەری گرێبەست كە موچەكەیان بە تێكڕا بریتییە لە (30 ملیۆن و 75 هەزار) دینار.  •    لە تەندروستی خانەقین (54) فەرمانبەر موچەیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (52 ملیۆن و 98 هەزار) دینارە.  •    لە بەڕێوەبەرایەتی دابەشكردنی كارەبای خانەقین (95) فەرمانبەر موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمە كە بەتێكڕا مانگانە بڕەكەی (102 ملیۆن و 787 هەزار) دینارە، ئەمە لەگەڵ (1) فەرمانبەری گرێبەست كە موچەكەی (300 هەزار) دینارە.  •    لە بەڕێوەبەرایەتی چاككردنەوەی رێگاوبان و پردەكان لە خانەقین (170) فەرمانبەر موچەكانیان لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە مانگانە بە تێكڕا بڕەكەی (136 ملیۆن و 680 هەزار) دینارە. چارەنوسی موچەی تەموز ! 21 شوباتی ئەمساڵ كاتێك دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەسەر بنەمای سكاڵای ژمارەیەك سكاڵاكاری كورد، حكومەتی فیدراڵی پابەندكرد بەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم دابین بكات، بەهانەی بڕیارەكەی ئەوە بوو موچەو بژێوی موچەخۆران لە ململانێی نێوان هەولێرو بەغداد دوربخرێتەوە، بەڵام زیاتر لە 6 مانگ دوای بڕیارەكەی دادگا، موچەی موچەخۆرانی هەرێم هێشتا لەناو كێشمەكێشی لیست و وردبینی و ژمارە جیاوازەكاندایەو هێشتا وەكو ناوچەكانی تری عێراق نەكراوە بە حساب بانكیی.  وەزارەتی دارایی عێراق، دوای وردبینی لە لیستی موچەخۆرانی هەرێم و بڕینی موچەی ئەوانەی ناویان دووبارەیە لەگەڵ خەرجی هەرێم بۆ موچەی كەركوك و خانەقین، پێی وایە بۆ مانگەكانی (2-3-4-5-6)ی ئەمساڵ بڕی نزیكەی (600 ملیار) دینار زیاتر پارەی موچەی بۆ حكومەتی هەرێم ناردووە، ئێستا دەیەوێت ئەو پارە زیادەیە بخاتە بری خەرجی موچەی مانگی (تەموز)ی موچەخۆران، حكومەتی هەرێم ئەم هاوكێشەیە رەتدەكاتەوە.  دۆخەكە بە شوێنێك گەیشتووە تەنانەت (مەسعود حەیدەر) بریكاری وەزارەتی دارایی عێراقیش لەسەر پشكی پارتی نازانێت چارەنوسی موچەی مانگی تەموز چی بەسەر دێت، مەسعود حەیدەر رۆژی 18ی ئەم مانگە دوای ماوەیەكی زۆر بێدەنگی شكاندو وتی:" دوای تەواوکردنی زۆربەی کارەکانی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی، ئەمڕۆ وەزارەتی دارایی عێراق بەشێک لە موچەی فەرمانبەرانی ھەرێم بۆ مانگی حەوت خەرج دەکات و لەم حەفتەیە ھەموو مانگی حەوت خەرج دەکرێت" حەفتەكەش تەواو بوو، لەو وادەیەی كە ئەو وتی پارەكە نەگەیشت. ئێستا كە ئیتر وەزارەتی دارایی عێراق پارەی موچەی مانگی هەشت دەنێرێت لەبری مانگی حەوت، رێباز حەملان یاریدەدەری سەرۆك وەزیرانی هەرێم دەڵێ:" لەكاتێكدا وەزارەتی دارایی عێراق تێبینیی هەبوو لەسەر لیستی موچەی مانگی حەوت، چۆن لەسەر لیستی ئەو مانگە موچەی مانگی هەشتی ناردووە؟!". وادیارە ئەم قوڕە ئاوی زۆر دەكێشێت، بەڵام رەنگە وەڵامەكەی وەزارەتی دارایی هەرێم بۆ ئەم دۆخە گونجاو بێت كە دەڵێ:" پێویستە هەموو لایەک ئاگادار بن حکومەتی هەرێم لەدوای ساڵی 1992وە تا دەرچونی بڕیاری دادگای فیدراڵی لە شوباتی ئەمساڵ تایبەت بەموچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی هەرێمی کوردستان، دابڕانێکی دورو درێژی لەبواری سیستەمی کارگێڕی و دارایی و ژمێریاری هەبووە لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی" واتا بەم خێراییە كێشە داراییەكان چارەسەر نابن و هێشتا ماویەتی. 

راپۆرت: درەو  لە حاڵەتی ئامادەباشیدا بوو بۆ پاراستنی زیارەتكارانی چلەی ئیمام حوسێن، بەڵام بەرەبەیانی ئەمڕۆ بیرە نەوتێك سەرەنجی راكێشاو بەبێ ئاگاداری سوپاو پێشمەرگە، لە بۆشایی ئەمنیدا هێزێكی زۆری كۆكردەوەو مەترسی درستبوونی شەڕ سەریهەڵدا. بیرە نەوتێك كە سەری هەڵنەدراوەتەوەو هیچ گرێبەستێكی پەرەپێدان و بەرهەمهێنانی بۆ نەكراوەو هیچ یەكێك لە حكومەتی هەرێم و وەزارەتی عێراق نایانەوێت لەم دۆخەدا دەستی بۆ ببەن. بیرە نەوتەكەو پەیوەندی یەكێتیی و حەشدی شەعبی لەم راپۆرتەدا.   حەشدو لە سنوری نێوان سوپاو پێشمەرگەدا ناوچەی بۆشایی ئەمنیی نێوان هێزی پێشمەرگە (یەكێتیی نیشتمانی كوردستان)و هێزەكانی سوپای عێراق لە سنوری گەرمیان، بەرەبەیانی ئەمڕۆ درزی تێكەوت، درزی ئەمجارە داعش نەبوو، حەشدی شەعبی بوو.   كاتژمێر 4ی بەرەبەیانی ئەمڕۆ، هێزێكی زۆری حەشدی شەعبی چوە ناو گوندی (عەلی خەڵەف)، ئەم گوندە سەربە ناحیەی (كۆكس)ە یان "كوڵەجۆ"یە، لە سەرەتای وا بڵاوكرایەوە هێزەكەی حەشدی شەعبی چونەتە ناحیەی (كوڵەجۆ)و دواتر لەوێوە چونەتە ناو گوندی (عەلی خەڵەف)، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، تائێستا یەكلانەبووەتەوە ئایا هێزەكەی حەشد لە ناحیەی (كوڵەجۆ) بەرەو گوندی (عەلی خەڵەف) بەرێكەوتووە یاخود راستەوخۆ چوەتە ناو گوندەكەوە.  كوڵەجۆ دەكەوێتە نێوان قەزای (كەلار)ی ناوەندی ئیدارەی گەرمیان و ناحیەی (گوڵاڵە)و زیاتر لەسەردەمی شەڕی پێشمەرگەو داعشدا ناوبانگی پەیدا كردو دەروازەی دەسەڵاتی كوردە بەڕووی ئەو ناوچە كێشە لەسەرانەی كە سوپای عێراق كۆنترۆڵی كردون.   چەند سەرچاوەیەكی ئەمنیی كە (درەو) قسەی لەگەڵدا كردن باسیان لەوەكرد، دانیشتوانی گوندی (عەلی خەڵەف) زۆربەیان عەرەبن، بەڵام دۆستی خەڵكی كوردی ناوچەكەن و زۆربەیان پێشمەرگەن، هێزەكەی حەشدی شەعبی بەرەبەیانی كە چوەتە ناو گوندەكە، گەمارۆی بارەگایەكی هێزە پۆلیسی پاسەوانی نەوتی و غازی گەرمیانی داوە، كە ژمارەیان چەند پێشمەرگەیەك بووە، ئاگاداریان كردوون لەوەی دەتوانن وەكو پێشمەرگە لە شوێنی خۆیان بمێننەوە، بەڵام حەشدی شەعبیش لەناو گوندەكەدا بارەگایەك دروست دەكات.  هێزەكەی حەشدی شۆفڵی لەگەڵ خۆی هێنابوو، ئامادەكارییەكان بۆ دروستكردنی ساترو بارەگا دەستپێكرد، بەبێ ئەوەی بە فەرمی هیچ ئاگاداركردنەوەیەك بە هێزی پێشمەرگە لە سنورەكە بدات سەبارەت بەو جوڵەی كە دەستیپێكردووە.  سەرچاوەیەكی ئەمنیی لە سنورەكە بە (درەو)ی وت: هێزەكەی حەشدی شەعبی نەك پرسیان بە هێزی پێشمەرگەو ئیدارەی كورد لە سنورەكە نەكردووە، تەنانەت بەبێ ئاگاداریی سوپای عێراقیش جوڵەیان كردووەو بۆشایی ئەمنییەكەی نێوان پێشمەرگەو سوپایان قۆستوەتەوە.  نەوت و جوڵەی حەشد! سەرباری بانگەشەی فەرماندەكانی حەشدی شەعبی سەبارەت بە جوڵەی چەكدارانی داعش لە ناوچەی بۆشایی ئەمنیدا، بەڵام هاوكات لەگەڵ جوڵەی هێزەكەی حەشدی شەعبیدا، هەموو سەرەنجەكان چونە سەر بیرە نەوتێك لە سنوری گوندی (عەلی خەڵەف) كە بە كێڵگەی (چاڵاو خالید) ناسراوە.  ئەم بیرە نەوتە نە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و نە لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقیەوە وەبەرهێنانی تێدا ناكرێت و هیچ گرێبەستێكی بۆ نەكراوەو سەری داپۆشراوە، هێزێكی پۆلیسی نەوت و گازی گەرمیان پاسەوانی دەكەن. بەڵام لە ناوچەیەكی نزیكی سنوری دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگە لە گەرمیان، بەدیاریكراویش باكورو وباكوری رۆژهەڵاتی پارێزگای دیالە كە لەژێر كۆنترۆڵی سوپای عێراق و حەشدی شەعبی شیعەدان، چەند كێڵگەیەكی نەوت و غاز هەن كە بریتین لە كێڵگەكانی (گلابات- گمر- خشم الاحمر- انجانە). ئەمساڵ و لەچوارچێوەی گەڕی پێنجەم و شەشەمی مۆڵەتپێدانی وەزارەتی نەوتی عێراقدا، دوان لەم بیرانە سنوری دیالە كە یەكێكیان نەوتیی و ئەوی تر غازییە بۆ كۆمپانیای (هیلال)ی ئیماراتی دەرچوون. فەرماندەكانی حەشدی شەعبی لەسەرەتای جوڵەكەی ئەمڕۆیانەوە بۆسەر گوندی (عەلی خەڵەف) بانگەشەی ئەوەیان دەكرد، لە سنورەكەدا چەند بیرە نەوتێك هەن كە لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە دراون بە كۆمپانیا بیانییەكانی و دەبێت ئەمان (واتا حەشد) دۆخی ئەمنیی سنورەكە بۆ كاركردنی ئەو كۆمپانیایانە بپارێزن.  واتا بەهانەی هاتنی هێزەكەی حەشد بۆ ناو بۆشایی ئەمنیی نێوان سوپای عێراق و هێزی پێشمەرگە، بوونی چەكدارانی داعش و كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت بوو، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، لە رۆژی 23ی نیسانی ئەمساڵدا قۆناغی یەكەمی پلانی ئاسایشی كێڵگە نەوتییەكان (ئەوانەی لە گەڕی پێنجەمی مۆڵەتپێداندا بۆ كۆمپانیاكان دەرچوون) دەستیپێكردووەو (محەمەد سەعدی) راوێژكاری كۆمپانیا ئیماراتییەكە ئاگاداری رێوشوێنەكان بووە، ئەم قۆناغەش زیاتر خۆی لە پاككردنەوەی كێڵگە نەوتییەكان بینیوەتەوە لە هەر پاشماوەیەكی گوماناویی یاخود مین و تەقەمەنیی، بەتایبەتیش بەهۆی ئەوەی ناوچەكە ماوەیەكی زۆر شوێنی رووبەڕووبونەوەی هێزە عێراقییەكان بووە لەگەڵ رێكخراوی داعش. كۆمپانیای (هیلال) گرێبەستی پەرەپێدان و بەرهەمهێنانی نەوت و غازی لە دیالە وەرگرتووە، چاوی لەوەیە تا كۆتایی ئەمساڵ دەست بە وەبەرهێنان لەو دوو كێڵگەیە بكات. لایەنی راسپێردراو بە دابینكردنی ئاسایشی كێڵگە نەوتییەكانی لە دیالە هێزەكانی حەشدی شەعبی نین، بەڵكو تیمەكانی هەڵگرتنەوەی مین و تەقەمەنین، مەترسی جوڵەی داعش لە سنورەكە بە سوپای عێراق سپێردراوەو حەشد دەبێت بە هەماهەنگیی لەگەڵ سوپاو پێشمەرگە جموجوڵەكانی بكات.  ناكۆكی پارتی و یەكێتیی رووداوەكە لەكاتێكدا روویدا، هەرێمی كوردستان لەبەردەم هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستاندایە (20ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ)، سەرباری ئەوەی بڕیارە ناوەڕاستی مانگی داهاتوو بەفەرمی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن دەستپێبكات، بەڵام لەئێستاوە دۆخی بانگەشە بەسەر هەموو هێزە سیاسییەكاندا زاڵە.  لەسەرەتای هاتنی هێزەكەوە، میدیاكانی پارتی دیموكراتی كوردستان بانگەشەی ئەوەیان كرد هێزەكەی حەشد بە رێككەوتن لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانی چونەتە سنورەكە، میدیای فەرمی یەكێتیش وەڵامی دایەوە كە "دوای هەڵوێستی راشکاوانەی یەکێتیی لەسەر ئەو سنوربەزاندنە، هێزەكەی حەشدی شەعبی لە كێڵگەی چاڵاو خالید كشاوەتەوە".  سەرچاوەیەكی ئاگادار لە یەكێتیی نیشتمانی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند" پێشتر بە روونی رێككەوتنمان لەگەڵ جەنابی سەرۆك وەزیرانی عێراق كردووە كە لەو ناوچانەی دەكەونە نێوان هێزی پێشمەرگەو سوپای عێراقەوە نابێت بەبێ رەزامەندی هەردوولا هیچ هەنگاوێك هەڵبگیرێت، بەڵام بەداخەوە حەشدی شەعبی بەبێ ئەوەی ئێمە ئاگادار بكاتەوەو بەناوی داعشەوە هێزێكی ناردە ئەو ناوچەیە". "ئەگەر وەكو یەكێتیی لەم جموجوڵەی حەشد بێدەنگ بوینایە زۆر مەترسیدار دەبوو، چونكە ئەوكاتە هێزەكە نەك تەنیا بیرە نەوتەكە، دەستیان بۆ هەموو شتێكی تر دەبرد، بۆیە ئێمەش هێزەكانمان كۆكردەوەو رەوانەی ناوچەكەمان كرد، هاوكات پەیاممان بۆ ناردن كە دەبێت بەزووترین كات چۆڵی بكەن" بەرپرسەكەی یەكێتیی وات وت. سەرچاوەیەكی تر لە یەكێتیی نیشتمانی باسی لەوەكرد" هاتنی هێزەكەی حەشد بۆ سنوری كوڵەجۆ هیچ پەیوەندی بە بوونی داعشەوە نەبووە، بەڵكو بۆ ئەوە بووە ناوچەكە كۆنترۆڵ بكەن و دواتر ئەو كۆمپانیایانە بهێنن كە خۆیان شەریكن لەگەڵیاندا بۆ ئەوەی نەوتەكەی دەربهێنن". یەكێتیی و حەشدی شەعبی حەشدی شەعبی هێزێكی نزیك لە كۆماری ئیسلامی ئێرانە، بۆ كۆماری ئیسلامی پارێزگای (دیالە) كە هاوسنورە لەگەڵ ئێران بەردەوام گرنگییەكی ستراتیژی هەیە، هێزە عێراقییەكانی نزیك لە تاران بەدیاریكراویش حەشدی شەعبی بەردەوام لەناو خۆیاندا لە ناكۆكیدان لەسەر كۆنترۆڵكردنی ئەم پارێزگایە كە رێگای هاتوچۆی زیارەتكارانی ئێرانییە بۆ مەزارە پیرۆزەكانی عێراق، سەرباری ئەمە مەڵبەندێكی گرنگی بازرگانی و كاری قاچاخچێتییە لەگەڵ ئێرانی دراوسێ، بایەخی ئەم پارێزگایە بۆ ئێران، هاوشێوەی كەركوك ماوەی چەند مانگێك پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی لە دیالە دواخست، هێزە شیعەكان لەناو خۆیاندا لەسەر دابەشكردنی پۆستەكانی پارێزگاكە ناكۆك بوون.  یەكێتیی نیشتمانی كوردستان لەم پارێزگایە كە ناوچەی جێناكۆكی تێدایە، لەدواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان كە 18ی كانونی یەكەمی 2023 بەڕێوەچوو، (28 هەزارو 648) دەنگی بەدەستهێناو یەك كورسی ئەنجومەنی پارێزگای بردەوە، بەڵام پارتی دیموكراتی كوردستان (7 هەزارو 790) دەنگی هێناو هیچ یەكێك لە كاندیدەكان بۆ ئەنجومەنی پارێزگاكە سەرنەكەوت، ئەمانیش هاوشێوەی شیعەكان لەسەر پێگەی كورد لە پارێزگاكە ناكۆكن و هەریەكەیان دەیەوێت كارتێكی مامەڵەكردنی لەگەڵ ئێران لەم پارێزگایە بەدەستەوە بێت.  رووداوی جوڵەی ئەمڕۆی هێزەكەی حەشدی شەعبی و ئەگەری بەریەككەوتنیان لەگەڵ هێزی پێشمەرگە لەكاتێكدایە، بەهۆی زیارەتی چلەی ئیمام حوسێنەوە ئەم رۆژانە لە عێراق هەموو هێزە ئەمنییەكان خراونەتە حاڵەتی ئامادەباشی و پارێزگای دیالەش سەرەرێگایەكی هاتوچۆی زیارەتكارانی شیعەی ئێرانە.   یەكەمجار نییە، حەشدی شەعبی و گروپە چەكدارەكانی شیعە ژێرخانی نەوت و غازی ناوچەی دەسەڵاتدارێتیی یەكێتیی دەكەنە ئامانج، ئەمە لەكاتێكدایە یەكێتیی وەكو یەكێك لە لایەنە دۆستەكانی ئێران لە كوردستان و عێراق دەناسێندرێت، ئەم گروپانە پێشتر نزیكەی 10 جار بە موشەك كێڵگەی غازی كۆرمۆریان بە ئامانج گرتووە كە تاكە سەرچاوەی غازی ماڵان و وێستگەكانی كارەبایە لە هەرێمی كوردستان، بەتایبەتیش لەو كاتانەدا كە باس لە هەناردەكردنی غازەكەی كۆرمۆر دەكرێت بۆ توركیا. ئێرانییەكان سەرباری ئەوەی بە راشكاوی لەسەر ئەم بابەتە قسە ناكەن، بەڵام خۆیان هەناردەكاری غازی سروشتین بۆ توركیاو لەرێگەی لایەنە عێراقییەكانەوە دژی هەر جۆرە هەناردەكردنێكی غازی كۆرمۆرن بۆ توركیا، بۆیە هەر كاتێك بەرپرسانی یەكێتیی دەستیان بە گفتوگۆ لەگەڵ توركیا كردبێت بۆ هەناردەی غاز، كێڵگەكە لەلایەن گروپە چەكدارەكانەوە رووبەڕووی هێرش بووەتەوە.  ئەم جۆرە مامەڵەی گروپە چەكدارەكانی نزیك لە ئێران لەگەڵ یەكێتیی لەكاتێكدایە لەدوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقەوە كە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، یەكێتیی چووە بەرەی لایەنەكانی نزیك لە ئێران، ئەمەش لەكاتێكی هەستیاردا كە ماڵی شیعە لەنێوان موقتەدا سەدرو بەرە ئێرانییەكە (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ عەبادی+ حەكیم) دابەش بوو بوو، موقتەدا براوەی هەڵبژاردن بوو، پرۆژەی پێكهێنانی حكومەتی "زۆرینەی نیشتمانی" خستبووەڕوو، كە ئێران و لایەنە هاوپەیمانەكانی لەعێراق نیگەران كردبوو، ئەوكات بۆ یەكلاكردنەوەی ململانێكەی ناو ماڵی شیعە لەناو پەرلەمانەوە، دەنگی پەرلەمانتارانی یەكێتیی كاریگەر بوو پشتیوانیكردنی بەرە ئێرانییەكەدا.  جوڵەی ئەمڕۆی هێزی حەشدی شەعبی لە سنوری پێشمەرگەی یەكێتیی لەكاتێكدا بوو، چەند رۆژێكە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان كە دۆستی نزیكی ژمارەیەك لە سەركردە سیاسییە دیارەكانی شیعەیە، بەسەردانێك لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە.