درەو: لیستی موچەی مانگی یەكی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان گەیشتووەتە (1 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار، بە لیستی موچەو پاداشتی ئەوانەی خانەنشین دەبن. سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی هەرێم بە (درەو)ی راگەیاند: باسی موچەی مانگی 12ی 2024 نەماوە ئەوەی لە ئێستادا تەركیزی لەسەرە موچەی مانگی یەكە چونكە دەكرێتە بنەما بۆ موچەی مانگەكانی تر لە 2025دا. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد: بۆ لیستی موچەی مانگی یەكی 2025ی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان خەرجی موچە زیاد بووە و گەیشتووەتە زیاتر لە (1 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار چونكە زیاتر لە (30) هەزار فەرمانبەر خانەنشین دەبن و چاوەڕوان دەكرێت (12) موچەی كۆتاییان پێبدرێت كە ئەمە پارەیەكی زۆرە، بۆیە خەرجی موچە گەیشتووەتە زیاتر لە (ترلیۆنێك و 100 ملیار) دینار، چاوەڕوان دەكرێت ئەمڕۆ كارەكانی وەفدی تەكنیكی نێوان هەردوولا تەواو بێت و رۆژی هەینی لە بەغداد وەفدی هەرێم و بەغداد كۆدەبنەوە، بۆ چارەسەری كێشەی موچە.   لەماوەی (11) ساڵی رابردوودا لەگەڵ ەوەی دامەزراندن نیە، بەڵام بەردەوام خەرجی موە زیادیكردوە: خەرجی موچە چەند زیادیكردووە: -    ساڵی 2014 :بڕی (850) ملیار دینار -    ساڵی 2019 : بڕی (892) ملیار دینار -    ساڵی 2020 : بڕی (895) ملیار دینار -    ساڵی 2022: بڕی (913 )ملیار دینار -    ساڵی 2023: بڕی (930) ملیار دینار -    ساڵی 2024: بڕی (1 ترلیۆن) دینار   واتا لە ساڵی 2014 تا 2024 خەرجی موچە لە (850) ملیار دینارەوە بۆ (1 ترلیۆن) دینار زیادی كردووە بڕی زیادكردنەكە (150) ملیار دینارە واتا بەرێژەی (15%) خەرجی موچە زیادی كردووە، سەرەڕای جێبەجێكردنی یاسای چاكسای و ساڵانەش (5 -6) هەزار كەس خانەنشین دەبن.  

      مەعرووف مەجید، سەرۆکی ڕێکخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە (هەر کەسێک ئەو کارە ئەنجام بدات، سزا دەدرێ بە بڕی،( ٢٥٠،٠٠٠) تا (١,٠٠٠,٠٠٠) یەک ملیۆن دینار.‌) لە ئێستادا لە بەشێک لە ناوچەکانی هەرێمی کوردستان دیاردەیەکی نامۆ بە کۆمەڵگەی کوردەواری و بنەماکانی ئاینی پیرۆزی ئیسلام و یاسای ڕێکخستنی مامەڵەکردن لەگەڵ ئاژەڵە ماڵی و بێ لانەکان ئەنجام دەدرێت. لە کاتێکدا چەندین فەرموودەی پیرۆز لە ئاینی ئیسلامدا هەن کە موسوڵمانان هاندەدات بەزەییان بە ئاژەڵ و باڵندەکاندا بێتەوە و چەندین چیرۆک و بەسەرهاتیش لەو بارەیەوە باس کراوە، کەواتە ئەمە بۆ کۆمەڵگەیەکی زۆرینە موسوڵمان کارێکی نەشیاو و قێزەونە.  لە کوردستان یاسایەکی تایبەت بەو بابەتە بونی هەیە بەناوی، یاسای ژمارە (۱٤)ساڵی (۲۰۲۲)یاسای ڕێکخستنی مامەڵەکردن لەگەڵ ئاژەڵە ماڵی و بێ لانەکان، کە لە (۲٤)مادە پێکهاتووە، بە واژۆی سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە وەقایعی کوردستان لە ٥/۲/۲۰۲۳ بڵاو بۆتەوە. وەک لە کۆتایی یاساکەدا ئاماژەی پێکراوە، هۆیه‌كانی ده‌رچوواندن لە پێناو پاراستنی ئاژەڵان و ڕێکخستنی شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵیاندا، و بۆ ڕێکخستنی ئەو بوارانەی لە یاسا بەرکارەکانی هەرێمدا ڕێک نەخراون، و بۆ چەسپاندنی کلتوری ئاژەڵدۆستی، ئەم یاسایە دەرچوێندرا. ماددەی (۷):ی یاساکە بە چەند خاڵێک باس لە ئازاردانی ئاژەڵ و باڵندەکان دەکات کە ئێمە ئەم چەند دانەیەمان مەبەست بوو دیاریمان کردووە. یەکەم: -١- ئەم کردارانە دەرهەق بە ئاژەڵە ماڵی و بێلانەکان قەدەغەیە: أ- ئەنجامدانی هەر ڕەفتارێکی بە ئەنقەست کە ببێتە هۆی ئه‌شكەنجە دانی ئاژەڵ یان زیان پێگەياندنی. د- سازدانی شەڕ لە نێوان ئاژەڵێک و ئاژەڵێکی دیکە یان پەلەوەر و پەلەوەرێکی دیکە، بە شێوەیەک ببێتە مایەی زیان پێگەياندن یان کوشتنی یەکێکیان. و- بڵاوکردنەوەی وێنە و گرتەی ڤیدیۆیی تایبەت بە کردارەکانی هاتوو لەم بڕگەیەدا لە دەزگاکانی ڕاگەیاندن و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان. ۲- أ- هەر کەسێک یەکێک لەو کردارانەی هاتوو لە بڕگەی (یەکەم)ی ئەم ماددەیە، دەرهەق بە ئاژەڵی ماڵی یان ئاژەڵی بێلانە ئەنجامبدات، بە پێبژاردنێک کە لە (٢٥٠،٠٠٠) دووسەد و پەنجا هەزار دینار، کەمتر نەبێت و لە (١,٠٠٠,٠٠٠) یەک ملیۆن دینار زیاتر نەبێت، سزا دەدرێت. لە مادده‌ی (۱۷)ی ئەم یاسایەدا مافی سکاڵا تۆمارکردنی داوە بە چەند لایەنێکی تایبەتمەند کە دەتوانن سکاڵا لەسەر ئەو کەس و دەزگا ڕاگەیاندنانە تۆمار بکەن کە ئەو سەرپێچییانە ئەنجام دەدەن. کۆمەڵە و ڕێکخراوە تایبەتمەندەکانی پاراستنی ئاژەڵان و چالاکوانانی بواری ئاژەڵدۆستی و ژینگەپارێزى دەتوانن دەربارەی هەر سەرپێچییەک لە حوکمەکانی ئەم یاسایە، سکاڵا تۆمار بکەن. بە مافی خۆمان دەزانین، لە ئێستا بە دواوە، وەکو ڕێکخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە، هەر کەس و دەزگایەکی ڕاگەیاندن، بەو کارانە هەستن و ئەو دیاردە نەشیاوە بڵاو بکەنەوە سکاڵایان لەسەر تۆمار دەکەین، و دەبێ لەبەرامبەر ئەو کارەیان سزابدرێن... داواش لە حکومەتی هەرێمی کوردستان و لایەنە پەیوەنیدارەکان و پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆکان دەکەین،  سکاڵا لەسەر ئەو کەس و کەناڵ و دەزگا ڕاگەیاندنانە تۆمار بکەن کە بەم کارە هەڵدەستن، کە بە داخەوە لە ئێستا و لە ڕابردووشدا بە ئاشکرا بەشەڕدانی ئاژەڵ و باڵندەکان لە بەشێک لە شار و شارۆچکەکان گۆڕەپانی تایبەتیان هەیە و بانگەشەی بۆ دەکرێ و دواتر نمایش دەکرێ لە کەناڵەکانی ڕاگەیاندن، پێویسته ئەو شوێنانە دابخرێن و ڕێگەیان پێنەدرێت.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لە ساڵانی رابردودا، لە زۆرێک لە پارێزگا و ناوچە جیاوازەکانی عێراق و کوردستاندا نارەزاییەکی بەرفروان و فرەجۆر بەرامبەر پلانی هەموارکردنەوەی یاسای باری کەسێتی ساڵی ١٩٥٩، هاتەکایەوە. چەندان رێکخراو و هێزی مەدەنی، هەزارەها چالاکەوانی بواری پاراستنی مافی ژنان، چەندان ڕێکخراوی جیهانی، لەناویاندا رێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان و پەرلەمانی ئەوروپا و رێکخراوی «چاودێریکەری مافەکانی مرۆڤ»، هیومان رایتس ۆچ، بەگژ پلانی هەموارکردنەوەکەدا چوونەوە و رەخنەی قورس و وێرانکەریان لێگرت. هەموو ئەم لایەنانە هەوڵی هەموارەکردنەوەکەیان وەک پاشکشەیەکی بەرچاو وهەوڵدان بۆ  ژێرپێنانی مافەکانی ژنان و مافی کچانی منداڵ نرخاند، لەراستیدا وەک عەیب و عارێکی یاسایی و ئەخلاقی گەورە مامەڵەیان کردوە. لەسەر ئەو بنەماوانەش زیاد لە جارێک   رێ لە تێپەڕاندنی پلانی هەموارکردنەوەکە لەناو پەرلەمانی عێراقدا، گیرا. بەپێی هەندێک راپرسیش، لەناویاندا ڕاپرسیەکی ئەلکترۆنی کە ساڵی پار لەگەڵ 61 هەزار و 648  هاووڵاتی عێراقیدا ئەنجامدراوە، 73.2٪ بەشداربووانی راپرسییەکە بەتوندیی دژی هەموارکردنەوەی یاساکە بوون، لەبەرامبەردا تەنها 23.8٪ بە توندیی پاڵپشتیی هەموارکردنەوەی یاساکەیان کردوە. بەگوێرەی هەمان راپرسی 81.6٪ی بەشداربووان دەیانەوێت یاسای باری کەسێتیی مەدەنی و ناتائیفی بێت، لەبەرامبەردا تەنها 18.4٪ بەشداربووان یاسایەکی ئاینیی و تایفەگەرییانەیان دەوێت. کەچی سەرەرای ئەو ڕاستییە سادانەی سەرەوە، هەفتەی رابردوو پەرلەمانی عێراق، لەناو کەش و هەوای سازشکردنێکی سیاسیی ناشیریندا، یاساکەیان هەموارکرد و سەرجەمی نارەزایبوونەکانیان فڕێدایە ناو تەنکەی خۆڵی پەرلەمانەکەیانەوە. تێپەڕاندنی ئەم یاسایە یەکێک لە رووداوە هەرە ناشیرینەکانی دونیای دوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەینە. هێماش بۆ یەکێک لەو غەدرە گەورانەش دەکات کە نوخبە سیاسییە گەندەڵ و نوخبەی دینییە هەلپەرستەکە، لە ولاتەکەدا لە کۆمەڵگاکەی دەکەن. ئەوەی روویدا پیادەکردنی چەند گۆڕانکاریەکی ترسناکە لە یاسای باری کەسێتیدا لە پەیوەندیاندا بە مافەکانی ژنان و منداڵانەوە لەو وڵاتەدا. لەپێش هەمووانەوە ئەنجامدانی هاوسەرگیریی نەک لەسەر بنەمایەکی یاسایی مەدەنیی، بەڵکو لەسەر بنەمای کۆمەڵێک ئەحکامی مەزهەبی، جا چ لای شیعە یان لای سونەکان بێت. خۆ ئەگەر ژن و پیاوەکەش مەزهەبیان جیاوازبوو مەزهەبی پیاوەکە بەسەر ژنەکەدا دەسەپێندرێت. هاوکات یاساکە ڕێ بەوە دەدات کچی تەمەن ٩ ساڵان هاوسەرگیربکات. لە دۆخی جیابوونەوەشدا پیاوان لەو پەیوەستبوونانە ئازاددەکات کە لە بەرامبەر هاوسەر و منداڵەکانیاندام پێویستە هەیانبێت.  یاسا تازەکە بەشێوەیەکی گشتی مافەکانی ژنان لەزیاد لە بوارێکدا پێشێلدەکات. ئەمەش هەم لە دابەزاندنی تەمەنی پێکهێنانی ژیانی هاوسەرییەوە بۆ تەمەنێکی هێجگار منداڵ، هەم لە بێبەشکردنی ژنان لە زۆرێک لە مافەکانیان لە دۆخی جیابوونەوەیاندا. بەبۆچونی من لانی کەم چوار کێشەی سەرەکیی لە ئەنجامدانی ئەم هەموارکردنەیەوە دەکەوێتەوە. یەکەمیان، تۆخکردنەوەیەکی ترسناک و هەمەلایەنەی شوناسی تائیفیی و مەزهەبی کە بە تائیفکردنی زیاتر و زیاتری ژیانی کۆمەڵایەتیی و مەدەنی کۆمەڵگای عێراقی لێدەکەوێتەوە. شیعەکان پێیانوایە زیاد لە هەزار ساڵە سیاسەتی بێبەشکردن و چەوساندنەوە لە دژی شیعە هەیە، بۆیە بە مافی خۆیانی دەزانن بگەڕێنەوە بۆ فیقی جەعفەری، سونەش بگەرێتەوە بۆ هەر فیقێک کە دەیەوێت. بەبێ گوێدانە ئەو راستییە سادەیە کە ئەم بە مەزهەبیکردنەی یاسای بواری کەسایەتی، ئەو چەند رایەڵە لاوازەش وێران دەکات کە عێراق دەکاتە وڵاتی هەموو دانیشتیوانەکەی. کۆتاییش بە بیرۆکەی هاوڵاتیبوون لەم وڵاتەدا دەهێنێت و ئەو درزە گەورەتر و قووڵتر دەکاتەوە کە رێ لەوەدەگرێت دانیشتیوانی ئەو وڵاتە ببن بە نەتەوە یان میلەتێک بەلانی هەرەکەمی یەکگرتن و هەبوونی هاوبەشەوە. لانیکەم هاوبەش لە ئاستی یاساییدا لە بوارێکی گرنگی وەک بواری دروستکردنی خێزاندا، وەک یەکەیەکی سەرەکی دروستکردنی کۆمەلگایەکی هاوبەش .   دووهەمیان، لاوازکردنی دەوڵەت و دەزگاکانی لەبەردەم دەسەڵاتی دینیی گروپ و بکەرە دینییەکاندا، ئەمەش لە ڕێگای دروستکردنی دەسەڵاتێکی تەریب بە دەسەڵاتی دەوڵەت و بە دەزگا دەوڵەتییەکان. ئەمە لە وڵاتێکدا کە چەندان فۆرمی ترسناک لە دەسەلاتی تەریب بە دەسەڵاتی دەوڵەت لەو وڵاتەدا هەیە و کاردەکات. لەم رووەوە وەکچۆن «حەشدی شەعبی» دروستکردنی دەسەڵاتێکی سەربازیی تەریبە بە دەسەڵاتی سەربازیی دەوڵەت و سوپا لە عێراقدا، ئاواش ئەم هەموارکردنەوەیە سەندەنەوەی دەسەڵاتە لە دەوڵەت و دەزگاکانی، بە تایبەتی لە دەزگاکانی دادوەریی و بەخشینی بە کۆمەڵێک بکەری دینی کە وەک مەرجەع و موفتی و وەقف دەناسرێن. هەموارکردنەوەکە پەراوێزخستنی تەواوی دادگا و بەهێزکردنی دەسەڵاتی دینیی و مەزهەبی بکەرە دینییەکانی لێدەکەوێتەوە، لەوانەش بەهێزبوونی دەسەڵاتی وەقفی شیعە و وەقفی سونە و مزگەوت و حوسەینییەکان و ئەو مەلا و کەسایەتییە دینیانەش کە وەک مەرجەعی دینیی خۆیان دەناسێن. ئەم یاسا تازەیە ڕێگا بە پیاوانی ئاینی شیعە و سوننە دەدات بڕیار لەسەر کاروباری هاوسەرگیری و جیابوونەوە و میرات بدەن، کە پێویستە بریارەکانی ئەو بوارانە بڕیاری دادگابێت، نەک ئەم یان ئەو بکەری دینیی. ئاوسانی دەسەڵاتی دینیی لاوازبوون و پەراوێزخستنی دەسەڵاتی یاسایی و مەدەنیی، دەرنجامی ئەم هەموارکردنەوەیە. سێهەم، بەهێزکردن و سەپاندنی پیاوسالاریی لە فۆرمە هەرە دەسەڵاتگەر و بێمافکەرەکەیدا. یاسا تازەکە بە پیاوان دەسەڵاتێکی گەورە دەبەخشێت و بە ژنان و منداڵان بێمافییەکی گەورە. بۆ نموونە لە دۆخی ئەنجامدانی هاوسەرگیری دوو کەسی سەربە دوو مەزهەبی جیاوازدا، مەزەهەبی پیاوەکە پیادەدەکرێت و مەزهەبی ژنەکە پشتگوێدەخرێت. هەروەها لە ئازادکردنی پیاواندا لەو پابەستەبوونە ماڵیی و داراییەی لە هاوسەرگیریدا بەرامبەر بە ژنان دەکەوێتە سەریان. لە کۆمەڵگایەکدا ئیشکردنی ژنان لە ئاستێکی تەواو نزم و پڕ لە هەڵاوێردنی جێندەریانەدایە، لابردنی ئەو بەرپرسیاریە ماڵییە لەسەر پیاوان، بێبەشکردنی ژنانە لەو لانی هەرەکەمە لە بژێو کە مرۆڤ پێویستی پێیەتی. ئەمەش هەم تاوانێکی یاساییە، هەم تاوانێکی ئەخلاقیی و ئینسانییە. ئەمە جگە لە گەیاندنی دۆخی پیاوسالاری بەئاستێکی تەواو نابەرپرسیارتر لەوەی لە ئێستادا هەیە و کاردەکات.  چوارهەم، گرێدانی پیاوبوون بە حەز و خواستی سێکسرکردن لەگەڵ کچانی زۆر منداڵدا، کە یەکسانە بە گرێدانی چەمکی پیاوبوون بە تاوانی پیدۆفیلییەوە. تاریکترین بەشی یاسا هەموارکراوەکە دابەزاندنی تەمەنی بەشودانی کچانە لە تەمەنی ٩ ساڵیدا. ئەمەش بە هەموو مانایەک ئەنجامدانی تاوانێکی هێجگار گەورەیە بەرامبەر بە منداڵیی و منداڵبوون. بەیاسایکردنی ئەنجامدانی تاوانی سێکسکردنە لەگەڵ منداڵێکدا، کە پێویستە، بە هەموو رێگایەک، لەناویاندا رێگای یاسایی، لەو حەز و خواستە سێکسییە نائینسانییە توندوتیژە، بپارێزرێت. سێکسکردن  لەگەڵ کچێکی ٩ ساڵیدا یەکێکە لە تاوانە گەورەکانی دونیای ئەمرۆ.   گرێدانی ژیانی سێکسی نێرینە، «پیاو» بە سێکسکردن لەگەڵ منداڵێکی ٩ ساڵاندا، گرێدانی پیاوەتیی و پیاوبوونە بە تاوانێکی  گەورەوە. بەمەش خودی یاساکە ناشیرینکردنێکی کەم وێنەی چەمکەکانی «پیاو» و «پیاوبوون»ە و دابەزاندنیانە بۆ ئاستی گرێدانیان بە خواستێکی وەحشییانەی تەواوەوە. یاسا کۆنەکە تەمەنی هاوسەرگیریی بە ١٨ ساڵ دیاریکردوە. هەموارە تازەکە ئەم تەمەنە بۆ ٩ ساڵی دادەبەزێنێت. ئەمەش تەنها یەک ناوی هەیە بەیاساییکردن و بەدینیکردنی لاقەکردنی منداڵان. ئەوە چ یاسا و چ دینێکە سێکسکردن لەگەڵ کچێکی ٩ ساڵاندا وەک کردەیەکی شەرعی مامەڵەدەکات. بە کورتییەکەی، ئەم هەموارکردنە یاساییە هەم گیانی مەزهەبی لە عێراقدا تۆختر و تۆختر دەکاتەوە، هەم بە کردەوە دەوڵەت دەگۆرێت بۆ دەوڵەتێکی مەزهەبیی، هەم ژنان و منداڵانی وڵاتەکە دەخاتە ژێر دەستی عەقڵیەتێکی کۆنەپارێز و دواکەوتوی سەر بە هەزاران ساڵ لەمەوبەر. هاوکات ئەم هەموارکردنە رێ لە دروستبوون و بڵاوبوونەوەی چەمکی هاوڵاتیبوونی یەکسان دەگرێت، عێراق وەک دەوڵەت زیاتر لەوە دووردەخاتەوە  خاوەنی میلەتێکی یەکگرتووبێت. ئینجا پیاوسالاریی لە فۆرمە هەرە دەسەڵاتگەر و بێمافکەر و ئابرووبەرەکەیدا بەهێز و بەهێزتردەکات، تا ئەو شوێنەی جەمکی پیاوبوون بە لاقەکردنی کچانی تەمەن ٩ ساڵەوە گرێئەدات. ئەم فۆرمەش لە پیاوبوون رێگا لەبەردەم بە یاساییکردنی لاقەکردنی منداڵاندا دەکاتەوە.  

لە 11 ساڵی رابردوودا هێندەی ساڵی 2024 پارە لە بەغدادەوە نەهاتووە لە 11 ساڵی رابردوودا هێندەی ساڵی 2024 پارە لەبەردەست حكومەتدا نەبووە درەو: لە (11) ساڵی رابردوودا هێندەی ساڵی 2024 پارە لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان نەنێردراوە كە (10 ترلیۆن و 26 ملیار) دینار بووە، لە (11) ساڵی رابردوودا هێندەی ساڵی 2024 داهات و پارە لە بەردەستی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا نەبووە كە (16 ترلیۆن و 966 ملیار) دینار بووە بە پارەی بەغداد و داهاتی نەوت و ناوخۆ، بەبێ داهاتی نەوتیش (14 ترلیۆن و613 ملیار) دینار داهاتی ساڵی 2024ی عێراق بووە،  داهاتی هەرێمی كوردستان بە درێژایی (11) ساڵی رابردوو (2014 – 2024) هیچ ساڵێك هێندەی ساڵی 2024 پارە لەبەغدادەوە نەهاتووە، هیچ ساڵێكیش وەك ساڵی 2024 داهات و پارە لەبەردەستی حكومەتی هەرێم نەبووە، (بۆ هەمو ژمارەو داتاكانی ناو ئەم راپۆرتە پشت بە سەرچاوەكانی وەزارەتی دارایی هەرێم بەشتراوە): یەكەم/ پارەی هاتوو لە بەغدادەوە بەپێی راەیەندراوی رەسمی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2024دا بڕی (10 ترلیۆن و 753 ملیار و 879 ملیۆن) دینار بۆ موچەی موچەخۆران نێدراوە بەڵام (726 ملیارو 995 ملیۆن) دیناری خانەنشینی و باجی موچەی لێبڕدراوە كە دەكاتە (10 ترلیۆن و 26 ملیارو 883 ملیۆن ) دینار بە سافی لە بەغدادەوە گەیشتووەتە دەست وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان كە بۆ موچە تەرخانكراوە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە ماوەی (10) ساڵی رابردوودا لە (2014 – 2024) هێندەی ساڵی 2024 پارە لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان نەنێردراوە: ساڵی 2014: 2 ترلیۆن و 280 ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2015: 2 ترلیۆن و 476 ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2016: هیچ بڕە پارەیەك لە بەغدادەوە نەنێردراوە ساڵی 2017: هیچ بڕە پارەیەك لە بەغدادەوە نەنێردراوە ساڵی 2018: 3 ترلیۆن و 175  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2019: 5 ترلیۆن و 439  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2020: 1 ترلیۆن و 359  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2021: 1 ترلیۆن و 200  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2022: هیچ بڕە پارەیەك لە بەغدادەوە نەنێردراوە ساڵی 2023: 4 ترلیۆن و 298  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە ساڵی 2024: 10 ترلیۆن و 26  ملیار دینار پارە لە بەغدادەوە نێردراوە واتا بە كۆی ئەو (11) ساڵە لە (2014 – 2023) بڕی ( 29 ترلیۆن و 53 ملیار) دینار لە بەغدادەوە هاتووە لەو بڕە ( 10 ترلیۆن و 26 ملیار) دیناری تەنیا لە 2024 دا بۆ هەرێم هاتووە -     لە 2014 – 2023  بڕی (19 ترلیۆن و 27 ملیار) دینار لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان نێردراوە، -    تەنیا لە 2024 دا بڕی (10 ترلیۆن و 26 ملیار دینار ) بۆ هەرێمی كوردستان نێردراوە دووەم:  داهاتەكانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2024 دا حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2024دا بە چوار رێگە داهاتی هاتووەتە بەردەست، (بۆ ژمارەكان پشت بە ئامارە رەسمییەكان بەستراوە) حكومەتی هەرێم بە چەندین رێگای جیاواز داهاتی كۆكردووەتەوەو هاتووەتە بەردەستی: یەكەم: پارەی بەغداد بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم كۆی ئەو پارەیەی لە بەغدادەوە گەیشتووەتە هەرێم بۆ موچە: (10 ترلیۆن و 26 ملیار ) دینار بووە. بەڵام بەپێی راپۆرتی بڵاوكراوەی وەزارەتی دارایی عێراق (10 ترلیۆن و 901 ملیار) دینار بۆ هەرێمی كوردستان نێردراوە. دووەم: داهاتی ناوخۆ بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی هەرێم كۆی داهاتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە لە 2024 دا بریتی بووە لە (4 ترلیۆن و 347 ملیار) دینار بە (كاش و چەك و مقاسە)ەوە واتا مانگانە (362 ملیار) دینار بەڵام لەو ژمارەیە (652) ملیار دیناری چەك و مەقاسە بووە سێیەم: پارەی هاوکاری هاوپەیمانان مانگانە هاوپەیمانان بڕی (20 ملیار) دینار دەدەنە هەرێمی كوردستان پێشتر دەدرایە موچەی لیوا هاوبەشەكان ئێستا وەك مینحە پێیان دەدرێت، كۆی ئەو پارەیەی هاوپەیمانان خەرجیان كردووە (240 ملیار) دینارە. چوارەم: داهاتی نەوت لە 25ی ئازاری 2023ەوە نەوتی هەرێمێكی كوردستان بە بۆری راگیراوە، لە ئێستادا كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم نەوت بەرهەمدەهێنن و دەیفرۆشن بە پاڵاوگەكان و بەشێكیشی بۆ دەرەوە، بەپێی چاوپێكەوتنەكەی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی لەگەڵ رۆژنامەنووسان وتی (بەرمیلێک نەوت بە تێكڕا بە (31.3) دۆلار دەفرۆشرێت (55%)ی داهاتەكەی بۆ حكومەتەو (45%)ی داهاتەكەی بۆ كۆمپانیاكانە) لەبەر ئەوەی كۆمپانیاكان خەرجی گواستنەوە نادەن راستەوخۆ دەیفرۆشن. ئێستا رۆژانە بە تێكڕا لەسەرجەم كێڵگەكانەوە (310 – 320 هەزار) بەرمیل نەوت دەفرۆشرێت، بە پێی لێكدانەوەكانی (درەو) لە ساڵی 2024دا بڕی (111 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە، بەرمیلی بە (31.3) دۆلار، كۆی داهاتەكەی دەكاتە (3 ملیارو 493 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (4 ترلیۆن و 610 ملیار) دینار (ئەگەر 1 دۆلار بەرامبەر هەزار و 320 دینار بێت)، لەو پارەیە (55%)ی بۆ حكومەت بووە (ملیارێك و 921 ملیۆن) دۆلار واتا (2 ترلیۆن و 535 ملیار) دینار، رێژەی (45%)ی داهاتی نەوت بۆ كۆمپانیاكان بووە بە بڕی (1 ملیار و 571 ملیۆن) دۆلار بەرامبەر بە (2 ترلیۆن و 74 ملیار) دینار. كۆی داهاتەكانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2024)دا -    پارەی بەغداد: 10 ترلیۆن و 26 ملیار دینار -    داهاتی ناوخۆ: 4 ترلیۆن و 347 ملیار دینار -    پارەی هاوپەیمانان: 240 ملیار دینار -    داهاتی نەوت بۆ حكومەت: 2 ترلیۆن و 353 ملیار دینار كۆی گشتی داهاتی هەرێم لە 2024 دا دەکاتە  16 ترلیۆن و 966 ملیار دینار خۆ ئەگەر بەتەواوی داهاتی نەوتیشی لێدەربكرێت واتا بەبێ داهاتی نەوت كۆی داهاتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان (14 ترلیۆن و 613 ملیار) دینار كۆی ئەو پارەیەی بۆ موچەی (11) مانگ لە 2024دا خەرجكراوە دەكاتە: (10 ترلیۆن و 26 ملیار) پارەی بەغداد لەگەڵ (960) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ كە دەكاتە (10 ترلیۆن و 986 ملیار) دینار، لەكاتێكدا كۆی داهاتەكانی هاتووەتە بەردەستی حكومەتی هەرێم ( 16 ترلیۆن و 966 ملیار) دینار بووە. واتا 16،966،000،000،000 – 10،986،000،000،000 = 5 ترلیۆن و 980 ملیار دینار  زیاتر لە پارەی خەرجكراوی موچە بووە، بەڵام حكومەتی هەرێمی كوردستان موچەی (11) مانگی دابەشكردووە.   خەرجی موچە چەند زیادیكردووە: -    ساڵی 2014 :بڕی (850) ملیار دینار -    ساڵی 2019 : بڕی (892) ملیار دینار -    ساڵی 2020 : بڕی (895) ملیار دینار -    ساڵی 2022: بڕی (913 )ملیار دینار -    ساڵی 2023: بڕی (930) ملیار دینار -    ساڵی 2024: بڕی (1 ترلیۆن) دینار   واتا لە ساڵی 2014 تا 2024 خەرجی موچە لە (850) ملیار دینارەوە بۆ (1 ترلیۆن) دینار زیادی كردووە بڕی زیادكردنەكە (150) ملیار دینارە واتا بەرێژەی (15%) خەرجی موچە زیادی كردووە، سەرەڕای جێبەجێكردنی یاسای چاكسای و ساڵانەش (5 -6) هەزار كەس خانەنشین دەبن.   راپۆرتی پەیوەندیدار: پارە كەمە یان خراپ ئیدارە دەدرێت؟ دۆخی دارایی هەرێم لە سەردەمی "هەناردەکردنی نەوت"دا ژمارەی موچەخۆران و خەرجی موچە لە 2023 ڕونکردنەوەیەک لەوەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێمی کوردستانەوە رونكردنەوەی وەزارەتی دارایی عێراق لەسەر موچەی هەرێم وەزارەتی دارایی هەرێم وەڵامی وەزارەتی دارایی عێراق دەداتەوە    

درەو: مەسعود بارزانی، سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، لە چاوپێكەوتنێكی تەلەفیزیۆنی شەمس: 🔹سەرەڕای هەموو ئەو پیلانانەی دژی پارتی دیموكراتی كوردستان ئەنجامدرا، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان سەركەوتنی گەورەمان بەدەستهێنا. 🔹هەندێك لە هێزەكانی بەغدادو ئۆپۆزسیۆنی ناوخۆ بەشداربوون لەو پیلانە، ئامانجیان ئەوەیە پارتی بشكێنن و دووچاری شكست و دابەشكردنی بكەن. 🔹لەسەرەتاوە وتومانە ڤیتۆمان لەسەر كەس نیەو شایستەی هەڵبژاردن دەكرێتە پێوەر، بۆ پێكهێنانی كابینی نوێی حكومەت. 🔹لەدواین دیداری وەفدی پارتی لەگەڵ یەكێتی هەنگاوی گەورەیان بڕیوە، ئومێد دەكەین بەمزوانە بگەنە رێككەوتن و حكومەت پێكبهێنن. 🔹 جێگەی قبوڵكردن نیە پێكهێنانی حكومەتی نوێی هەرێمی كوردستان بگاتە هەڵبژاردنی عێراق لە مانگی 10 وەك هەندێك وا دەڵێن پێویستە و چاوەڕێ دەبین لەماوەی دوو مانگی تر حكومەت پێكبێت. 🔹بەداخەوە لە بەغداد یەك لایەن بڕیار نادات، كۆمەڵێك لایەنن، هەندێك لەو لایەنانە نیەتیان خراپە بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان و، تەنانەت بەرامبەر عێراقیش. 🔹ئەو لایەنانە رێگرن لە چارەسەركردنی كێشەكان كە نەیانتوانیوە شەقامێك لە ناوەڕاست و باشوری عێراق دروست بكەن. 🔹سودانی ئاستەنگی زۆری لەبەردەمدایە، لەگەڵ سەرۆكی حكومەتی هەرێم رێككەوتووە لەسەر زۆرێك لە پرسەكان، بەڵام رێگەنادەن رێككەوتنەكان جێبەجێبكات. 🔹زۆرجار بیرمان لە كشانەوە كردووەتەوە لە پرۆسەی سیاسی، ئێمە عەوداڵی پۆست نین و بابەتەكە پۆست نیە، بەڵكو پرسی مافی نەتەوەیی و شكۆی گەلەكەمان و هاوبەشی راستەقینەیە. 🔹رێككەوتنمان لەسەر سێ‌ بنەما كردووە، سازان و هاوسەنگی و هاوبەشی، عێراق دەبێت لەسەر ئەم سێ‌ بنەمایە ئیدارە بدرێت، بەبێ‌ ئەمانە كێشەكان چارەسەرناكرێت. 🔹ئەگەر بگەینە قەناعەتی تەواو نائومێدی بەوەی ئەو سێ بنەمایە كۆتایی هاتووە، هیچ پێویست ناكات لە حكومەتێكدا بەشداربین كە هیچ راو دەسەڵاتێكمان نەبێت تیایدا. 🔹لە كەناڵی فەرمییەوە هەڕەشە لە عێراق كراوە لەلایەن ئیسرائیل و ئەمریكاوە، بەوەی ئەگەر گروپە چەكدارەكان لە هێرشكردن بۆ سەر ئیسرائیل نەوەستن، عێراق روبەڕوی هێرش دەبێتەوە. 🔹من هیچ گومانێكم نیە لەوەی لەئایندەدا نەتەوەیی كورد مافی خۆی بەدەستدەهێنێت، بەڵام ئەوە لەسەر مەسەلەی كات وەستاوە، بەڵام من دژی ئەوەم كورد پەنا بەرێت بۆ توندوتیژی و چەك لە هیچ بارودۆخێكدا. 🔹 ئەگەر پارتی كرێكاران دەیەوێت بمێنێتەوەو رۆڵی هەبێت لە ئایندەدا پێویستە واز لەشەڕكردن بهێنێت، چونكە شەڕ بەردەوام ناكۆكییەكان دەوروژێنێت، ئەگەر یەكێك ناچاربێت بەرگری لەخۆی بكات ئەوە شتێكی ترە. 🔹 من ئامۆژگاری مەزڵوم عەبدیم كرد كە نائومێد نەبێت و پەنا بۆ دیالۆگ بەرێت، ئامۆژگاریم كرد بە ئاراستەی یەكخستنی گوتاری كورد و یەك هەڵوێستی هەنگاو بنێت 🔹پەیوەندییەكی باشمان هەیە لەگەڵ توركیا، ئومێد دەكەین بتوانین ئەو پەیوەندییە لە بەرژەوەندی سەقامگیری ناوچە بەكاربهێنین، دەكرێت رۆڵ لە كێشەكانی سوریاش ببینین. 🔹دەسەڵاتدارانی توركیا زمانیان گۆڕاوە، لە رابردودا بە ناوی كوردستان توڕە دەبوون، بەڵام ئێستا باس لە برایەتی كوردو تورك دەكەن.

 درەو 🔹  تێکڕای هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە ساڵی 2024دا بە بەراورد بە ساڵی 2023 (90 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیادیکردووە. 🔹  (چین و هند) ئەو دوو وڵاتەن زیاتر لە نیوەی ئەو کەشتییە نەوتییانەیان کڕیوە کە عێراق هەناردەی بازاڕەکانی جیهانی کردووە. 🔹  تێکڕای بەرهەمهێنانی نەوتی خاوی عێراق لە ساڵی ڕابردوودا دابەزیوە و گەیشتووەتە (4.19 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. 🔹  لە سەرەتای ساڵی 2024ەوە، بەغدا بە بڕی (220 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کەمکردنەوەی خۆبەخشانەی زیادەی لە بەرهەمهێناندا لەگەڵ 7 وڵاتی هاوپەیمانی ئۆپێک پڵەس جێبەجێکردووە. ڕاپۆرتی یەکەی توێژینەوەی وزە داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە (کە بارەگاکەی لە واشنتۆن)ە، دەریدەخەن کە تێکڕای هەناردەکردنی نەوتی خاو و بەهەمە نەوتییەکان دەریایی عێراق لە ساڵی 2024 بۆ (3.64 ملیۆن) بەرمیل نەوت بووە لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە ساڵی (2023)دا (3.55 ملیۆن) بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا. بەرزبوونەوەی ئاستی هەناردەکردن لە کاتێکدایە کە عێراق بە تەواوی پابەند نەبووە بە کەمکردنەوەی خۆبەخشانە لە بەرهەمهێنانی نەوت، بە هاوکاری وڵاتانی هاوپەیمانی ئۆپێک پڵەس، لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی 2024، بەڵام عێراق لە مانگی تەمموزی ڕابردوودا بەڵێنیدا قەرەبووی ئەو زیادە بەرهەمە بکاتەوە تا مانگی شوباتی 2025. تێکڕای بەرهەمهێنانی نەوتی خاوی عێراق لە ساڵی ڕابردوودا دابەزیوە و گەیشتووەتە (4.19 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە ساڵی 2023دا (4.28 ملیۆن) بەرمیل نەوت بووە لە ڕۆژێکدا بووە. جێگای سەرنجە هاوپەیمانی ئۆپێک پڵەس بڕیاریدا سیاسەتی کەمکردنەوەی بەرهەمهێنان بە بڕی (2 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا درێژ بکاتەوە، کە لە تشرینی دووەمی 2022ەوە جێبەجێ دەکرێت، تا کۆتایی ساڵی 2026. تێکڕای هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە ساڵی 2024 لەسەر بنەمای ساڵانە، تێکڕای هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە ساڵی 2024 (بارکردنی نەوتی خاو و لێگیراوەکانی نەوت لە دەریاوە) لە ماوەی چارەکی یەکەم و دووەم و سێیەمدا زیادیکردووە، لەکاتێکدا لە چارەکی کۆتاییدا کەمیکردووە، بەم شێوەیە: چارەکی یەکەم: (3 ملیۆن و 650 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. چارەکی دووەم: (3 ملیۆن و 680 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. چارەکی سێیەم: (3 ملیۆن 690 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. چارەکی چوارەم: (3 ملیۆن 540 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. وەک لە ئامارەکانی سەرەوەدا دەرکەوتووە، تێکڕای هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە ساڵی 2024 دا لە ماوەی چارەکی سێیەمدا بەرزترین ڕێژەی هەناردەی چارەکی تۆمارکردووە، کە (3.96 ملیۆن) بەرمیل بووە لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە هەمان چارەکی ساڵی 2023دا (3.6 ملیۆن) بەرمیل بووە، کە بە ڕێژەی (90 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیادیکردووە. لە کاتێکدا هەناردەی عێراق لە چارەکی کۆتاییدا دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە، بۆ ئەوەی کەمترین ئاستی لە ساڵی 2024دا هەبێت، بە تێکڕا (3.54 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە بەرامبەردا (3.72 ملیۆن) بەرمیل، کە بە ڕێژەی (180 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کەمیکردووە. دابەزینی ئاستی بەرهەمهێنان لە چارەکی کۆتاییدا هاوکات بووە لەگەڵ جێبەجێکردنی پلانەکەی بۆ قەرەبووکردنەوەی دابینکردنی زیادە، کە دابەشکراوە بەسەر 3 قۆناغدا: کەمکردنەوەی بەرهەمهێنان بە بڕی 70 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا لە مانگی تەمموزەوە تا ئەیلولی 2024، پاشان 80 هەزار بەرمیل لە مانگی تشرینی یەکەم، و 90 هەزار لە تشرینی دووەمی 2024 تا  شوباتی 2025. عێراق کەمکردنەوەی خۆبەخشانە بە بڕی (211 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا جێبەجێ دەکات، کە لە مانگی ئایاری 2023 دەستپێدەکات، لەگەڵ 8 وڵاتی هاوپەیمانی ئۆپێک پڵەس کە کۆی گشتی بڕی (ملیۆنێک و 650 هەزار) بەرمیل نەوتە لە ڕۆژێکدا، بڕیارە تا کۆتایی مانگی کانوونی دووەمی 2026 درێژبکرێتەوە. هەروەها لە سەرەتای ساڵی 2024ەوە، بەغدا بە بڕی (220 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا کەمکردنەوەی خۆبەخشانەی زیادەی لەگەڵ 7 وڵاتی هاوپەیمانی جێبەجێکردووە، کە کۆی گشتی (2.2 ملیۆن) بەرمیل  نەوتە لە ڕۆژێکدا، و بڕیاردرا درێژبکرێتەوە تا کۆتایی مانگی ئازاری 2025. بەڵام بەپێی داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە، هەناردەکردنی نەوتی عێراق لە ساڵی 2024 بەرزترین ڕێژەی مانگانەی خۆی لە مانگی تەمموزدا تۆمارکردووە کە (3.86 ملیۆن) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بووە. لەکاتێکدا هەناردەکردن لە ماوەی مانگی تشرینی یەکەمدا (3.48 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا و کەمترین ڕێژەی مانگانە بووە لە مانگی ئایاری 2023 (3.42 ملیۆن) بەرمیل نەوت بووە لە ڕۆژێکدا. ئەم چارتەی خوارەوە کە لەلایەن یەکەی توێژینەوەی وزەوە ئامادەکراوە، هەناردەکردنی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتییەکانی عێراق لە نێوان ساڵانی 2022 بۆ 2024 لە دەریاوە نیشان دەدات: چارت هەناردەکردنی نەوتی خاو و بەرهەمە نەوتییەکانی عێراق لە نێوان ساڵانی 2022 بۆ 2024   گەورەترین وڵاتانی هاوردەکاری نەوتی عێراق لە ساڵی ٢٠٢٤ داتاکانی یەکەی توێژینەوەی وزە دەریدەخەن کە چین و هیندستان لە ساڵی 2024دا هاوردەی (59.6%)ی هەناردەی نەوتی عێراقیان پێکهێناوە و لیستی 5 وڵاتی سەرەکی هاوردەکار بەم شێوەیەبووە: •    چین: (ملیۆنێک و 19 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. •    هیندستان: ڕۆژانە (979 هەزار) بەرمیل. •    کۆریای باشوور: (328 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. •    ئیمارات: ڕۆژانە (287 هەزار) بەرمیل. •    ئەمریکا: (242 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا. چین لە پلەی یەکەمی لیستی هاوردەکارانی نەوتی عێراق لە ساڵی ڕابردوودا بوو، تێکڕای نەوتی عێراق بۆ یەک ملیۆن و (19 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزبووەتەوە، لە کاتێکدا لە ساڵی 2023دا (1.09 ملیۆن) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بوو. لە پلەی دووەمدا هیندستان دێت، لە ماوەی ساڵی 2024دا بە تێکڕای ڕۆژانە (979 هەزار) بەرمیل نەوتی عێراق لە ڕێگەی دەریاوە گواستراوەتەوە، لەکاتێکدا لە ساڵی ڕابردوودا ڕۆژانە (945 هەزار) بەرمیل نەوتی عێراق گواستراوەتەوە بۆ هندستان. کۆریای باشوور لە پلەی سێیەمدایە، هاوردەکردنی نەوتی عێراق بۆ (328 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرزبووەتەوە، لە کاتێکدا لە ساڵی 2023دا (289 هەزار) بەرمیل بووە. هەروەها هەناردەی نەوتی عێراق بۆ ئیمارات لە ساڵی 2024 زیادی کردووە و بە تێکڕا (287 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا تۆمارکراوە، لە کاتێکدا لە ساڵی ڕابردوودا (177 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا بووە، ئەمەش ڕیزبەندییەکەی لە لیستەکەدا بەرەو پێشەوە بردووە و لە پلەی چوارەمدایە. زیادبوونی هاوردەکردنی نەوتی عێراق لەلایەن ئیماراتەوە دەگەڕێتەوە بۆ کارپێکردنی سەرەتایی فراوانکردنی پاڵاوگەی ڕوەیس، ئەمەش وایکردوە کە لەبری نەوتی خاوی موربان، نەوتی خاو و نەوتی سووتەمەنی لە بەغداوە هاوردە بکات بۆ ئەوەی لە پاڵاوگەکەدا پاڵاوتە بکرێت. لەبەرامبەردا هاوردەکردنی نەوتی عێراقی لەلایەن ئەمریکاوە دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە و لە پلەی پێنجەمدایە، بە تێکڕا (242 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە ساڵی 2023دا (251 هەزار) بەرمیل نەوت بووە لە ڕۆژێکدا. چارت   سەرچاوە -    وحدة أبحاث الطاقة - أحمد عمار، ارتفاع صادرات النفط العراقي في 2024.. ودولتان تستحوذان على 60%، 21/1/2025؛ https://attaqa.net/2025/01/21/%d8%a7%d8%b1%d8%aa%d9%81%d8%a7%d8%b9-%d8%b5%d8%a7%d8%af%d8%b1%d8%a7%d8%aa-%d8%a7%d9%84%d9%86%d9%81%d8%b7-%d8%a7%d9%84%d8%b9%d8%b1%d8%a7%d9%82%d9%8a-%d9%81%d9%8a-2024-%d9%88%d8%af%d9%88%d9%84%d8%aa/  

(پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان لە هەندێک لە بڕیارەکانی ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕش(ی هەڵوەشاوە)) د. یوسف محەمەد سادق پوختە: -    لە دوای روخانی رژێمی پێشوی عێراق، پرسی هەڵوەشاندنەوەی سیاسەت و یاسا و بڕیارەکانی ئەو رژێمە لەبواری گۆڕینی دیموگرافی، یەکێک بوە لەو بابەتانەی کە لە ماوەی جیاوازدا کاری لەسەر کراوە، بەڵام دەرەنجامێکی ئەوتۆی لێنەکەوتۆتەوە. -    لەچوارچێوەی گرنگی دان بەم کێشە گەورەیە وەک پرسێکی نیشتیمانی و، بەتایبەت لە پرسی گەڕاندنەوەی موڵکایەتیی هەزاران دۆنم زەوی بۆ هاوڵاتییانی کوردی دانیشتوی ڕەسەنی کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکان، لەچوارچێوەی تیمێکدا زیاتر لە ١٨ مانگە ئەم دۆسییەیەمان بردۆتە دادگای باڵای فیدڕاڵی و کاری لەسەر ئەکەین. -    پاش ئەو هەنگاوە و تا رادەیەکی زۆریش لەژێر فشاری وروژاندنی ئەو دۆسیەیە لە دادگای فیدراڵی، پڕۆژە یاسایەک سەبارەت بەم بوارە لە حکومەتی ئیتیحادییەوە ئاڕاستەی ئەنجومەنی نوێنەران کرا کە کۆمەڵێک (مین)ی لەخۆ گرت بو بۆ لەباربردنی گەڕاندنەوەی تەواوی موڵکەکان بۆ خاوەنەکەنیان. هەر بۆیەش هاوکاریی نوێنەرانی کوردی ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانمان کرد بۆ ئەوی کێشەکانی پڕۆژە یاساکە چارەسەر بکرێن. -    پاش ململانیەکی زۆر و بە چەند دانیشتنێک دەنگ لەسەر پڕۆژەکە دراو و بو بە یاسا، بەڵام هێشتا دڵنیایی تەواو سەبارەت بە ناوەرۆکەکەی نییە. -    ئەگەر ئەم یاسایە لەسەر بنەمای پێشنیارەکانی لیژنەی یاسایی ئەنجومەنی نوێنەران دەنگی لەسەر درابێت، ئەوا بە هەمو پێوەرێک مێژوییە و، ئەتوانین بڵێین کە بەشێکی برینی جینۆساید و ئەنفال سارێژ ئەکات، چونکە سەرەتای جینۆسایدی گەلی کورد لە (تەرحیل) و (تەعریب)ەوە دەستی پێکرد. لە هەمان کاتدا بەشێکی دادپەروەریی راگوزەر بەدی دێنێت و، دەرفەتی پێکەوەژیانی ئاشتییانە لە ناوچە جێناکۆکەکان زیاتر ئەکات. خۆ ئەگەر یاساکە بەو شێوەی لە حکومەتەوە هاتوە دەنگی لەسەر درابێت، ئەوا ئەبێتە برینێکی قوڵی تری بەردەوامیی سیاسەتەکانی رژێمی پێشو و، چارەسەر نەکرنی کێشەکان لە ناوچە جێناکۆکەکان. -    ئێستا ئیتر دوای پەسەند کردنی ئەم یاسایە، ئەرکی بەرپرسەکانی کوردە لە دەوڵەتی ئیتیحادی کە وەک یەک تیم رێوشوێنەکانی جێبەجێ کردنی یاساکە دەستنیشان بکەن و جێبەجێی بکەن، بەتایبەت کە وەزارەتی دادی عێراق لای کوردە. پێشینەی مێژویی: رژێمی پێشوی عێراق لە چوارچێوەی سیاسەتی گۆڕینی دیموگرافی و  راگواستنی هاوڵاتییانی کوردی دانیشتوی کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر و، تەعریبی ئەو ناوچانە، لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەکانی رابردوەوە دەستی کرد بە دەرکردنی چەندین یاسا لە شێوەی بڕیاری ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕشی هەڵوەشاوە (ئە. س. ش) بۆ داگیرکردنی زەوی و زاری هاوڵاتییانی کورد و تورکمان و، دابەش کردنی بەسەر  عەرەبی هاوردە کە لە ناوچە جیاجیاکانی دیکەی عێراقەوە هێنرانە سنوری پارێزگای کەرکوک و سەرجەم شارە کوردنشینە جێناکۆکەکانی تر. دەستوری عێراقی بەرکار لە مادەی (٢٣) دا موڵکی تایبەتی بە پارێزراو (مصون) ناساندوە و رێی لە داگیرکردنی گرتوە تەنها بۆ بەرژەوەندیی گشتی نەبێ و لە بەرامبەر قەرەبوی دادپەروەرانە و بەپێی یاسا. هەروەها لێسەندنەی موڵکایەتی بە ئامانجی گۆڕینی دیموگرافیی قەدەغە کردوە. دەوڵەتی عێراق لە مادەی (٥٨)ی یاسای ئیدارەدانی دەوڵەت و، لە مادەی (١٤٠)ی دەستور دا، دانی بەوەدا ناوە کە پێویستە دامەزراوە و دەسەڵاتەکانی عێراق کار بکەن بۆ هەڵگرتنی ئەو ستەمەی رژێمی پێشوی عێراق بۆ گۆڕینی دیموگرافی لە کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر پەیڕەوی کردوە. بەڵام حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق دوای روخانی رژێمی پێشو، خۆیان دزیوەتەوە لە جێبەجێ کردنی ئەو بەرپرسیارێتییەی دەستور لەم بوارەدا بۆی دیاری کردون. هەڵبەت دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان و، ئەوانەی پۆست و بەرپرسیارێتییان هەبوە لە ماوەی رابردو لە بەغدا، ئەوانیش کەمتەرخەم بون لە فشارکردنی کاریگەر بۆ جێبەجێ کردنی ئەو مادە دەستورییانە. هەنگاوی یاسایی و دادوەری: وەک یەکەم هەنگاوی یاسایی بۆ چارەسەری ئەم ستەمە مێژوییە، حکومەتی ئیتیحادی لە ساڵی ٢٠١٤ دا پڕۆژە یاسای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی (ئە. س. ش)ی پەسەند کرد و رەوانەی ئەنجومەنی نوێنەرانی کرد بۆ تەشریع کردنی. ئەم پڕۆژەیە لە خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران تا خوێندنەوەی دوەم رۆشت، بەڵام دواتر تەشریع کردنی وەستا (بڕوانە دەقی پڕۆژەکە لە هاوپێچی ژمارە ١). ئەو پڕۆژە یاسایە پڕۆژەیەکی گشتگیر و رون و زۆر باش بو و، ئەگەر پڕۆسەی تەشریع کردنی تەواو ببوایە، ئەوا تا رادەیەکی زۆر کێشەکانی چارەسەر ئەکرد. بەڵام وا دیارە بە هۆی ململانێ سیاسیی و ئیتنییەکانی ناو ئەنجومەنی نوێنەران نەبو بە یاسا. هەر بۆیەش لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠٢٢ەوە دەستمان کرد بە لێکۆڵینەوە لەم دۆسییەیە و، دواجاریش لە کارێکی پێکەوەیی نیشتیمانی و بەدور لە هەر لایەندارییەکی حیزبی، لەگەڵ پەرلەمانتاری کوردی کەرکوک خاتو دیلان غەفور و پارێزەری راوێژکار م. زەردەشت خالد محەمەد و چەند کەسایەتییەکی ناوچەکانی داقوق و سەرگەڕان، بەتایبەت بەڕێزان شێخ نەجات تاڵەبانی، شێخ عیزەدین غازی، محەمەد حەمەدئەمین سادق، مامۆستا غەفور و دەشتی خزر جەمیل، لە ڕۆژی (١٩- ٦- ٢٠٢٣) دو داوامان لە دادگای باڵای فیدڕاڵی سەبارەت بەم دۆسیەیە تۆمار کرد و، لەو کاتەوە بە رەچاو کردنی هەستیاریی ئەم دۆسییە گەورەیە، بە هێمنی و دور لە هەڵای راگەیاندن و سۆشیال میدیا و زۆر بە وردی، لە میانی سیانزە دانیشتنی دادبینی لە دۆسییەکەدا، پێکەوە بە گیانی یەک تیم، سوپاس بۆ خوا بەسەر هەمو ئاڵنگارییەکان دا سەرکەوتو بوین (چیرۆکی ئەم دو داوایە هەڵدەگرین بۆ دەرفەتێکی تر). هەر لە کاتی بەڕێوەچونی دانیشتنی دادبینیی ئەو دو داوایەی ئێمە، حکومەتی ئیتیحادی پڕۆژە یاسایەکی ناردە ئەنجومەنی نوێنەران بە ناوی (پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان لە هەندێک لە بڕیارەکانی ئەنجومەنی سەرکردایەتیی شۆڕش(ی هەڵوەشاوە))  کە جیاواز بو لە پڕۆژە یاساکەی ساڵی ٢٠١٤. ئەنجومەنی نوێنەران لە (٢٧- ٤- ٢٠٢٤) خوێندنەوەی یەکەمی بۆ ئەم پڕۆژەیە کرد و، لە (٩- ٥- ٢٠٢٤)یش خوێندنەوەی دوەمی بۆ کرد . سەرباری ئەوەی بەردەوامیی دانیشتنەکانی دادبینی لە دۆسیەی داواکانی ئێمە لە دادگای باڵای فیدڕاڵی فشارێکی جدیی دروست کرد بو بۆ تێپەڕاندنی ئەو پڕۆژە یاسایە بە پێچەوانەی چارەنوسی پڕۆژە یاساکەی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران، بەڵام ئەو پڕۆژە یاسایەی کە ئەم جارە ئاڕاستەی پەرلەمان کرا بو، کۆمەڵێک کێشە و کەمورتیی جەوهەریی تێدا بو کە وەک (مین) لە پڕۆژەکەدا چێنرا بون و لە حاڵەتی پەسەند کردنی بەو شێوەیە، لە ناوەڕۆکەکەی خاڵی دەبوە و، گەڕاندنەوەی زەوییەکانی بۆ خاوەنەکانیان زۆر ئەستەم ئەکرد. بۆ نمونە لەم پڕۆژە یاسایەدا بڕیارەکانی (ئە. س. ش) هەڵنەدەوەشێنرانەوە و، هەر کەسێک بیویستایە زەوییەکەی وەربگرێتەوە دەبو بیسەلمێنێت کە هەڵاوێردەکانی مادەی (٢)ی پڕۆژەکە بەسەریدا ناچەسپێت. بەم شێوەیەش بۆ هەمو موڵکێک پێویست بو مامەڵەی یاسایی و دادوەری بکرێت، چونکە بنچینەی داگیر کردنی موڵکەکان کە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) بو، هەڵنەدەوەشێنرانەوە. پەسەند کردنی ئەو پڕۆژەیە و بەو شێوەیە رێک دەبوە هاوشێوەی بەندی یازدەیەم لە مادەی (٧)ی یاسای دەستەی داواکانی موڵکایەتی ژمارە (١٣)ی ساڵی ٢٠١٠ کە گەڕاندنەوەی هەر موڵکێکی بەستۆتەوە بە داوا نەکردنی لە لایەن ئەو وەزارەتەی کە بە ناوییەوە کراوە و، بەو شێوەیەش ئەو بەندە ناوەڕۆکی یاساکەی پوچەڵ کردۆتەوە، چونکە هەمو وەزارەتە پەیوەندیدارەکان گشتاندنیان کردوە بۆ بەڕێوەبەرایەتییەکانیان کە دەستبەرداری هیچ موڵکێک نەبن جا ئەگەر پێویستیان بێ یان نا! هەر بۆیەش لە دوای دەرچونی ئەو یاسایەوە ئیتر هێندەی بەدواداچونم کردبێت هیچ موڵکێک لە ناوچە جێناکۆکەکان لەڕێی ئەو دەستەیەوە بۆ خاوەنەکەی نەگەڕاوەتەوە. پاش راوێژ لەگەڵ شارەزایان، وەک دامەزراوەی (MASS) لە ١١- ٥- ٢٠٢٤  پەڕاوێکمان ئاڕاستەی هەر دو جێگرانی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و گشت فراکسیۆنە کوردستانییەکان و سەرۆکی لیژنەی یاسایی ئەنجومەنی نوێنەران کرد بۆ چارەسەری ئەو کەموکورتی و (مین)انەی لە پڕۆژە یاسای گەڕاندنەوەی موڵکەکان بۆ خاوەنەکانیان لە هەندێک لە بڕیارەکانی (ئە. س. ش) هەبون و، زیاد کردنی ئەو بڕیارانەی لەبیر کرا بون بەتایبەت لە ناوچەکانی خانەقین و مەندەلی (بڕوانە دەقی پەڕاوەکە لە هاوپێچی ٣). خۆشبەختانە و بە سوپاسەوە سەرۆکی لیژنەی یاسایی و ئەندامانی کورد لە لیژنەی یاسایی و سەرجەم فراکسیۆنە کوردستانییەکان و فراکسیۆنی بەرەی تورکمانی و جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران هەوڵێکی گەورەیان دا بۆ چارەسەری کەموکورتییەکانی پڕۆژە یاساکە و چێکردنەوەی زۆربەی پێشنیارەکانی ئێمە و کەسانی تریش لە راپۆرتی کۆتایی لیژنەی یاسایی (بڕوانە هاوپێچی ژمارە ٤). هەڵبەت هەندێک لە وەزیرەکان و بەشێک لە کوتلە عەرەبییەکان زۆر هەوڵیان دا کە پڕۆژە یاساکە بگەڕێننەوە سەر پڕۆژە حکومییەکە، بەڵام پێداگریی لیژنەی یاسایی و جێگری سەرۆکی پەرلەمان و پەرلەمانتارانی کورد بە گشتی رێگر بو لەبەردەم ئەمە تا ئاستی دروست بونی شەڕ لەناو ئەنجومەنی نوێنەران. دواتر دەنگدان لەسەر ئەم پڕۆژە یاسایە بەسترایەوە بە دەنگدان لەسەر (پڕۆژە یاسای پشوە فەرمییەکان) و (پڕۆژە یاسای لێبوردنی گشتی). پاش تێپەڕاندنی یاسای پشوە فەرمییەکان ئەو دو پڕۆژەیەی تر بەسترانەوە بە دەنگدان لەسەر (پڕۆژە یاسای هەمواری یاسای باری کەسی)، دواجاریش بە چەند دانیشتنێک دەنگ لەسەر بڕگەکانی هەر سێ پڕۆژە یاساکە درا و پەسەند کران. هێشتا زانیاریی پشتڕاست کراوە نییە لەوەی کە داخۆ لە کاتی دەنگدان لەسەر مادەکانی پڕۆژە یاساکە، پێشنیارەکانی لیژنەی یاسایی خراوەتە دەنگدانەوە یان دەقە حکومییەکە، چونکە تا ئێستا دەقی یاساکە بەو شێوەیەی کە دەنگی لەسەردراوە بڵاو نەبوەتەوە. هەروەها چەند جارێک دەنگدان لەسەر پڕۆژەکە دواخرا و بە چەند دانیشتنێک دەنگدان لەسەر مادەکان و کۆی پڕۆژە یاساکە ئەنجام درا. تەنانەت لە یەکێک لە دانیشتنەکان (دانیشتنی ٢٩- ١٠- ٢٠٢٤) تەنها دەنگ لەسەر گۆڕینی ناونیشانی یاساکە درا و دوای ئەوە دانیشتنەکە تێکدرا و دواخرا، دواتر لە دانیشتنی ٢- ١٢- ٢٠٢٤ دەنگ لەسەر مادەکانی پڕۆژە یاساکە درا و، لە دانیشتنی ٢١- ١- ٢٠٢٥ دەنگدان لەسەر هۆکارەکانی دەرچواندن و کۆی پڕۆژە یاساکە بە یەک پاکێج لەگەڵ هەر دو پڕۆژە یاسا کێشەدارەکەی تر ئەنجام درا . ئەوەی وای کرد کە چارەنوسی ئەم یاسایە هاوشێوەی پڕۆژە یاساکەی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران نەبێ، دو فاکتەری سەرەکی بون کە یەکەمیان ئەو دو داوایە بو لە دادگای باڵای فیدڕاڵی سەبارەت بە دو بڕیاری (ئە. س. ش) کە قۆناغی باشی بڕیوە و بەرەو کۆتایی ئەڕوات، ئەوەش فشارێکی زۆری دروست کرد کە هەر لە بنچینەوە پڕۆژە یاساکە بنێردرێت بۆ ئەنجومەنی نوێنەران. هەرچەندە ئەویسترا لەڕێی ئەو (مین)انەی کە لە پڕۆژە یاسا حکومییەکەدا هەیە لە لایەکەوە دۆسییەکەی ئێمە لە دادگای باڵای فیدڕاڵی پەک بخرێ، لە لایەکی تریشەوە داگیر کردنی زەوییەکان و بڕیارەکانی (ئە. س. ش) بەردەوام بێت! تەنانەت لە بری پشتگیری و هاوکاری کردن،  هەوڵی ساردکردنەوەی هەندێکیشمان ئەدرا لە درێژەدان بە دۆسییەکەی دادگای باڵای فیدڕاڵی! فاکتەری دوەم بەستنەوەی پڕۆژە یاساکە بو بە دو پڕۆژە یاسای تر کە لە لایەن دو پێکهاتە سەرکییەکەی تری عێراقەوە گرنگن. هەرچەندە یاسای هەمواری یاسای باری کەسی کە داواکاریی لایەنی شیعە بو، یاسایەکی خراپ و دواکەوتوە و، پشێوییەکی گەورە بۆ دادگاکان و سەقامگیریی خێزان دروست ئەکات، بەڵام پرسی خاک بۆ ئێمە زۆر گرنگترە و، بۆ چارەسەری ئەو یاسا خراپەی باری کەسی ئەکرێ پەنا ببرێت بۆ تۆمار کردنی داوای دەستوری لە دادگای باڵای فیدراڵی و، لە هەمان کاتیش دا پێویستە لە پەرلەمانی کوردستان، یاسایەکی باری کەسیی تایبەت بە هەرێم تەشریع بکرێت کە بە شێوەیەکی سەردەمییانە سەقامگیریی خێزان و مافەکانی سەرجەم ئەندامانی خێزان دەستەبەر بکات. دەرنجام: هیوادارین کە لە کاتی دەنگدانی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر مادەکانی یاسای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی (ئە. س. ش) پێشنیارەکانی لیژنەی یاسایی پەسەند کرابن، بەتایبەت کە لە دەنگدان لەسەر کۆی پڕۆژە یاساکە بە (یاسای هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەکانی ئە. س. ش) خوێندرایەوە. هەڵوەشاندنەوەی ئەو بڕیارانە بەو شێوەیە، بە هەمو پێوەرێک مێژوییە و، ئەبێتە هۆی گەڕاندنەوەی ماف بۆ خاوەن ماف و لەم رێیەشەوە بەشێکی دادپەروەریی راگوزەر بەدی دێت کە ئەمە دەرفەتی پێکەوەژیانی ئاشتییانە لە ناوچە جێناکۆکەکان زیاتر ئەکات. لە هەمان کاتیشدا سەرەتای کۆتایی هێنانە بە سیاسەتی گۆڕینی دیموگرافی و جینۆسایدی گەلی کورد کە پەنجا ساڵە درێژەی هەیە و بەچارەسەر نەکراوی هێڵراوەتەوە. ئەگەر ئەم یاسایە بەو شێوەیەی کە پێویستە دەنگی لەسەر درابێت، ئەوا ئەتوانین بڵێین کە بەشێکی برینی جینۆساید و ئەنفال سارێژ ئەکات، چونکە نابێ بیرمان بچێت کە سەرەتای جینۆسایدی گەلی کورد لە (تەرحیل) و (تەعریب)ەوە دەستی پێکرد. خۆ ئەگەر یاساکە بەو شێوەی لە حکومەتەوە هاتوە دەنگی لەسەر درابێت، ئەوا ئەبێتە برینێکی قوڵی تری بەردەوامیی سیاسەتەکانی رژێمی پێشو و، چارەسەر نەکرنی کێشەکان لە ناوچە جێناکۆکەکان. ئێستا ئیتر دوای پەسەند کردنی ئەم یاسایە، ئەرکی بەرپرسەکانی کوردە لە دەوڵەتی ئیتیحادی کە بەدوای بەزوویی جێبەجێ کردنی یاساکەوە بن. بڕوانن چۆن سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران هەر رۆژێک دوای پەسەند کردنی یاسای لێبوردنی گشتی و تەنانەت پێش بەرکار بونی چوە لای سەرۆکی ئەنجومەنی دادوەری بۆ باس کردنی رێوشوێنەکانی جەبەجێ کردنی ئەو یاسایە . هەر بۆیەش ئەرکی بەرپرسانی کوردە لە بەغدا کە کەمتەرخەمی نەکەن و، وەک یەک تیم رێوشوێنەکانی جێبەجێ کردنی یاساکە دەستنیشان بکەن و جێبەجێی بکەن، بەتایبەت کە وەزارەتی دادی عێراق لای کوردە. هەڵبەت هێشتا ململانێ دادوەرییەکەش هەر بەردەوام ئەبێ، بەتایبەت کە ژمارەیەک لە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران ئەیانەوێت تانە لە دانیشتنی (٢١- ١- ٢٠٢٥)ی ئەنجومەنی نوێنەران بدەن . بۆ بینینی هاوپێچەكانی ئەم بابەتە، كلیك لەسەر (PDF) بكە پەراوێزەکان: [1] . بڕوانە دەقی پڕۆژەکە لە سایتی ئەنجومەنی نوێنەران لەم لینکە: https://iq.parliament.iq/law/frm_file/aWQ6MjI4MXxmaWxlbmFtZTpvX2hfYmFja18yMDI0LnBkZg== یان بڕوانە هاوپێچی ژمارە (٢)   [2] . بڕوانە دەقی گفتوگۆی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر پڕۆژە یاساکە لەم لینکە: https://youtu.be/rqyhi78p56U?si=uUJ8nHA99ku3bX_j   [3] . بڕوانە کۆی دانیشتنی ٢١- ١- ٢٠٢٥ی ئەنجومەنی نوێنەران، کە شەش خولەکی خایاندوە، لەم لینکە: https://www.youtube.com/watch?v=fx-zRyKxQUY   [4] . بڕوانە لینکی هەواڵەکە: https://iq.parliament.iq/blog/رئيس-مجلس-النواب-يبحث-مع-رئيس-مجلس-القض/   [5] . بڕوانە: https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=pfbid0CEifRg4VJDv8GooKrApidjbhAb4b4o7KvKwmsCdaaK6saU8QU5574n7WbwordrpWl&id=100086751675647&mibextid=wwXIfr

درەو: لە بەڕێوەبەرێتی گشتی پەروەردەی سلێمانی لەكۆی (45 هەزارو 145) مامۆستا و فەرمانبەر، (1473) مامۆستا و (1025) فەرمانبەر خانەنشین دەبن، لەناویاندا (120) بەڕێوەبەری قوتابخانەو (89) یاریدەدەر و (116) سەرپەرشتیارو جێگری بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی سلێمانی و بەڕێوەبەری پەروەردەی رۆژهەڵات و پەروەردەی قەرەداغ خانەنشین دەبن. لەدوای جێبەجێكردنی فەرمانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە خانەنشینكردنی موالیدەكانی (1962،1963،1964) بەشێكی زۆر لە فەرمانبەران لە فەرمانگەو دامو دەزگاكان خانەنشین دەبن. (درەو) تەنیا نمونەی بەڕێوەبەرێتی گشتی پەروەردەی سلێمانی وەردەگرێت كە لە (10) بەڕێوەبەرێتی لەخۆ دەگرێت لە سنوری سلێمانی، چەند مامۆستا و فەرمانبەر خانەنشین دەبن:  لەكۆی : (45 هەزارو 145) مامۆستا و فەرمانبەر لە سنوری بەڕێوەبەرێتی گشتی پەرورەدەی سلێمانی (2 هەزارو 823) مامۆستا و فەرمانبەر خانەنشین دەبن بەڕێژەی (6%) بەم شێوەیە: •     (1473) مامۆستا  لەكۆی (32868) واتا بەڕێژەی (5%) •     (1025) فەرمانبەر لە (باخەوان و پاسەوان و شۆفێر و  كارگوزر) لەكۆی (12,277) فەرمانبەر دەكاتە رێژەی (8%) -    (120) بەڕێوەبەری قوتابخانە   -     (89) یاریدەدەری قوتابخانە -     (116) سەرپەرشتیار لەو پۆستانەی خانەنشین دەبن : -    مامۆستا عومەر رەزا جێگری بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی سلێمانی -    مامۆستا تریفە بەڕێوەبەری پەروەردەی رۆژهەڵات -    مامۆستا ئازاد بەڕێوەبەری پەروەردەی قەرەداغ -    سەرپەرشتیاری یەكەمی (دوكان، چەمچەماڵ، شارەزوور...) -    لەناو بەرێوەبەریتی گشتی سلێمانی بەڕێوەبەری (پرۆگرامەكان، كۆگاكان، كارگەی دارتاشی ...)  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) زۆرینەی ئەوانەی خانەنشین بوون لە مامۆستایان لە قۆناغی (1-6)ی بنەڕەتین و لەناوشاردان و كەمترینیان لە گوندەكان و دەرەوەی شارن، سەبارەت بەوەی بەشێك لە مامۆستایان و بەڕێوەبەرەكان ئاماژە بە درووستبوونی فشار و بۆشایی دەكەن لە ناوەندەكانی خوێندندا، بەڵام (درەو) قسەی لەگەڵ چەند بەرپرسێك پەروەردەكرد ئەوان دەڵێن بۆ ئەمساڵ كێشە درووست نابێت لەبەر ئەوەی وەرزی یەكەم تەواو بووەو بە زیادەی میلاك و وانەبێژان ئەو بۆشاییەی ەگەر هەبوو پڕ دەكرێتەوە، بۆ سەرپەرشتیاریش نزیكەی (هەزار) شەرپەرشتیاری ئیحتیات هەیەو تاقیكردنەوەیان كردووە و بەوان پڕ دەكرێتەوە،    

  درەو: ئاژانسی هەواڵی "بلۆمبێرگ"ی ئەمریكی: سەرۆك وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەڵێت: ئەو گۆڕانكارییانەی رویداوە لەو پلانەی بریاربووە جێبەجێبكرێت بۆ تێچوی بەرهەمهێنانی نەوت و، دەنگنەدانی پەرلەمانی عێراق لەسەری لەم هەفتەیەدا، بەلایەوە شتێكی "كتوپڕبوو" بووە،  ئەوەش رەنگە ببێتە ئاستەنگێكی نوێ لەبەردەم دەستپێكردنەوەی نەوتی هەرێم، كە نزیك دەبێتەوە لە دوو ساڵ راگیراوە. ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، لە مانگی تشرینی دووەمدا، دەنگیدا لەسەر پلانێك بۆ پێدانی (16) دۆلار بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوت لە هەرێمی كوردستانەوە. مەسرور بارزانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێم ئاماژە بەوە دەكات، دوو خوێندنەوە بۆ یاساكە كرا، بڕیاربوو پەرلەمان رۆژی سێ‌ شەممە، دەنگ لەسەر یاسای بودجە بدات، بەڵام دواخرا دوای ئەنجامدانی هەندێك گۆڕانكاری بەشێوەیەكی چاوەڕواننەكراو. ئاسۆ فەرەیدون، كە پەرلەمانتارێكی كوردە لە لیژنەی نەوت و غازی پەرلەمان، رایگەیاند: دەنگدان لەسەر یاساكە دواخراوە بۆ رەحساندنی دەرفەت بۆ گفتوگۆی سیاسی زیاتر، بەتایبەت كە هەندێك لە پەرلەمانتاران لەسەر تێچووەكە تێبینیان وروژاندووە. بارزانی، لە چاوپێكەوتنێكدا لەمیانی كۆڕبەندی ئابوری جیهانی لە داڤۆس رایگەیاند: چاوەڕوانمان دەكرد پەرلەمان دەنگ لەسەر ئەو رەشنوسە بدات كە لەسەری هەموومان رێككەوتوین ، حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمی كوردستان و كۆمپانیا نەوتیە جیهانیەكان. وتیشی: بەڵام بوونی رەشنوسێكی جێگرەوە بەبێ‌ گفتوگۆكردن لەگەڵمان، زۆر كتوپڕبووە بەلامەوە. وتەبێژی فەرمی حكومەتی عێراق تائێستا هیچ لێدوانێكی نەداوە، پێشهاتەكانی پەرلەمانی عێراق رۆشنایی دەخاتە سەر ئەو ململانێیانەی لەبارەی تێچوی بەرهەمهێنان هەیە، كە بووەتە ئاستەنگ لەبەردەم دووبارە خستنەوەگەڕی هێڵی بۆری سەرەكی و، دەتوانێت رۆژانە نیو ملیۆن بەرمیل نەوت لە كوردستانەوە رەوانەی بەندەری جەیهانی توركی بكات لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست. حكومەتی فیدراڵی و ئیدارەی هەرێمی كوردی و كۆمپانیا نەوتیەكان لەناوچەكە ئۆباڵی دواكەوتنی دەخنە ئەستۆی یەكتر. رەنگە دووبارە خستنەوەگەڕی هێڵی بۆرییەكان كێشە بێت بەلای بەغدادیشەوە، كە پابەندبووە بە كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو وەك بەشێك لە رێككەوتنی لەگەڵ ئۆپێك، بەڵام لەهەوڵدایە بۆ پابەندبون بەو كەمكردنەوەیەی بەڵێنیداوە.

هاوڕێ تۆفیق- شارەزایی یاسایی  بەگوێرەی قانونی خانەنشینی فیدراڵی هەموارکراوی ژمارە (٩)ساڵی ٢٠١٤  فەرمانبەر کە تەمەنی ٦٠ ساڵی تێپەراند خانەنشین ئەکرێت. ئەمە لە کاتێکدا بەپێی قانونی هەرێم لە باتی تەمەنی ٦٠ ساڵی بە تەمەنی ٦٣ ساڵی فەرمانبەر هەواڵەی خانەنشینی ئەکرێت. بەو هۆیەی موچەی خانەنشینی فیدراڵی باشتر و زیاترە لە موچەی هەرێم ، کاتی خۆی فشارێکی جەماوەریی لەسەر حکومەتی هەرێم دروستکرا کە پەیرەوی قانونی خانەنشینی فیدراڵ بکات کە بەهۆیەوە موچەی خانەنشینانی کوردستان ،هاوشێوەی عێراقی لێ بکرێت و موچەی  خانەنشینان  زۆر زیادی کردو  ئەمەش کارێکی باش بوو، بەڵام لە پەیرەوکردنی قانوندا ئەبێ هەموو بڕگەکانی قانونەکە جێبەجێ بکەیت، ناکرێ بەشێکی جێ بەجێ بکەیت و بەشێکی تری فەرامۆش بکەیت،هەرێم ئێستا قانونی خانەنشینی فیدراڵی پەیرەو ئەکات و هەر فەرمانبەرێک تەمەنی بوو بێت بە ٦٠ ساڵ خانەنشین ئەکرێت . لە عێراق ئێستا پرۆژە یاسای هەموارکردنی قانونی خانەنشینی ئامادەکراوەو نێردراوە بۆ پەرلەمان ، جەوهەری هەموارکردنە دووبارە گەرانەوەیە بۆ خانەنشینکردنی فەرمانبەر لە بری ٦٠ ساڵی، بکرێتەوە بە ٦٣ ساڵی هاوشێوەی قانونی هەرێم. بەڵام پرۆژە قانونەکە هێشتا پرۆسەی دەنگدانی تەواو نەکراوەو هەر پرۆژەیەو نەبوە بە قانون . ئێستا لە کوردستان بە تایبەتی و لە عێراق بەگشتی لەسەر ئەم بابەتە بێنەوبەرەو هەڵایەکی گەورە دروست بوە، نوێنەری ئەنجومەنی نوێنەران لە حکومەتی فیدراڵ نوسراوی فەرمی بە ناوی پەرلەمانەوە بۆ حکومەتی فیدراڵ کردوەو داوا ئەکات حکومەتی بڕگەی تێپەراندنی قانونی( جەوازی قانونی)  کە لە ناو قانونی خانەنشینی هەیە جێبەجێ بکەن، کە رێگەدەدات بە دواخستنی خانەنشنی بۆ ماوەی(٣) مانگ پەیرەو بکرێت و بۆ هەموو فەرمانبەرێک دەرفەتی (٣) سێ مانگی پێ بدرێ کە  تەمەنی ٦٠ ساڵیان تێپەرکردوە و خانەنشینکردنەکەیان رابگرن( تەرەیوس) بکەن، هەتاوەکو لەو ماوەیەدا مەسەلەی هەمواری قانونەکە یەکلایی دەبێتەوە. تارادەیەک ئاماژەکان بۆ ئەوە دەچن کە قانونەکە تێدەپەڕێندرێت و تەمەنی خانەنشینی دەبێتەوە بە ٦٣ ساڵ. بۆیە هەقی خۆیەتی حکومەتی هەرێم هاوشێوەی فیدراڵ پرۆسەکە رابگرێت ، هەتاوەکو چارەنوسی هەموارەکە یەکلایی دەبێتەوە، چونکە ئەگەر ئێستا راستەوخۆ تەمەنی ٦٠ ساڵیی خانەنشین بکەیت و پاش چەند هەفتەیەکی تر ،قانونی تازە دووبارە تەمەنی خانەنشینی لە (٦٠) ساڵیەوە بیکاتەوە بە ٦٣ ساڵی،  دووبارە دەبێت فەرمانبەری خانەنشینکراوی ٦٠ ساڵ بگەرێنیتەوە!!

  راپۆرت: درەو یەكەم بیری نەوت لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا لە كێڵگەیەكی سنوری گەرمیاندایە، ئەم كێڵگەیە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدایە، لە 2009وە گرێبەستی بۆ كراوە، بەڵام تاوەكو 2022 بەرهەمی رۆژانەی 2 هەزار بەرمیلی رۆژانە بووە، لە تەموزی 2024وە بەیەكجاری كێڵگەكە داخراوە، نەم لەم كێڵگەیە شكستی هێناوە، كۆمپانیایەكی سلێمانی ئێستا دەیەوێت پشكەكانی كێڵگەكە لە كۆمپانیا توركییەكە بكڕێتەوەو وێستگەیەكی كارەبا پشتبەست بە غازی كێڵگەكە دروستبكات، ئەمە كێڵگەی (چیاسورخ)ە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. لەبارەی چیاسورخەوە ئەم كێڵگەیە دەكەوێتە سنوری ناحیەی (قۆرەتوو)، ئەم ناحیەیە لەبنەڕەتەوە سەربە قەزای (خانەقین)ە، بەڵام لەدوای ئازادی ناوچە كوردستانییەكان لە راپەڕینی بەهاری 1991دا، كەوتوەتە ناوچەی ئیدارەی كوردستانەوەو بە ئیدارەی گەرمیانەوە بەستراوەتەوە كە لەژێر كۆنترۆڵی یەكێتیی نیشتمانی كوردستاندایە. رووبەری ئەم كێڵگەیە (985 كیلۆمەتر) چوارگۆشە، لەم بلۆكەدا (12) بیری نەوت هەیە، بەگوێرەی خەمڵاندنی (سكۆتیا كاپیتاڵ) بڕی (5.656 ملیار) به‌رمیل نه‌وت لەم بلۆكەدا هەیە. كورتەیەكی مێژوویی لە (تشرینی دووەمی 2013)دا واتا چەند مانگێكی كەم بەر لە دەستپێكردنی پرۆسەی "ئابوری سەربەخۆ"و هەناردەی نەوتی كوردستان بەشێوەی راستەوخۆ بۆ توركیا، وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان لە دووەم راپۆرتی خۆیدا بە شكۆوە باسی لە كێڵگەی (چیاسورخ) كردووەو نوسیویەتی:" ئایا ئەزانیت یەكەم بیری نەوت كە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا هەڵكەندراوە، لە هەرێمی كوردستاندا بووە لە ساڵی 1902 لە ناوچەی چیاسورخ". لەماوەی ساڵانی دورودرێژی 1902 تاوەكو 1954 كۆمپانیای (ئەنگلۆ- پێرژەن) كە كۆمپانیایەكی هاوبەشی ئێرانی بووە، كار لەم كێڵگەیەدا كراوە. كۆتاییەكانی ساڵی 2009، كۆمپانیای (GGFZ)ی چینی كاری بەدواداگەڕانی نەوتی بۆ ئەم كێڵگەیە كردووە، لە كۆتایی 2013دا بەسەپەرەشتی كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرجی) توركی بیرەكانی ژمارە (10-11-12) لێدراون، لەدوای ساڵی 1954ەوە بیری ژمارە (10)ی چیاسورخ یەكەم بیر بوو كە لەم كێڵگەیە لێبدرێت. یەكەم گرێبەستی ئەم كێڵگەیە لە رۆژی 11ی حوزەیرانی 2009دا ئیمزاكراوە، گرێبەستەكە دراوە بە كۆمپانیای (لۆنگفۆرد ئینێرجی)، دواترو لە حوزەیرانی 2009دا (گەنێڵ ئەنێرجی) توركیش هاتە ناو پشكەكانی كێڵگەكەوە. تاوەكو ساڵی 2011 پشكەكانی ئەم كێڵگەیە بەمشێوە دابەشبووە: •    كۆمپانیای (لۆنگفۆرد): 40% •    كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرجی) توركی: 20% •    كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی توركی: 20% •    كۆمپانیای (كیپكۆ)ی حكومەتی هەرێم: 20% دواتر جارێكی تر كۆمپانیاكان كڕین و فرۆشتیان بە پشكەكانەوە كردوەو تاوەكو ساڵی 2013 پشكەكانی ئەم كێڵگەیە بەمشێوەیە دابەشكرایەوە: •    (گەنێل ئەنێرجی) توركی: 60% •    (پیت ئۆیڵ)ی توركی: 20% •    حكومەتی هەرێم: 20% جارێكی ترو لە 2016دا پشكەكان گۆڕانكارییان بەسەردا هاتوەو كۆمپانیای (لۆنگفۆرد) لە پشكەكان دەرچووەو ئەمجارە بەمشێوەیە دابەشبووەتەوە: •    گەنێڵ ئەنێرجی: 40% •    پیت ئۆیڵ: 40% •    حكومەتی هەرێم: 20% مامەڵەی پشكەكان لە تەموزی 2017 گۆڕانكارییەكی تری بەسەردا هات، كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ) رێژەی 40%ی پشكی كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرجی) كڕییەوە، ئیتر لێرەوە (پیت ئۆیڵ) بووە بە خاوەنی (80%)ی پشكەكانی كێڵگەی (چیاسورخ). كێشەكانی چیاسورخ بەرهەمی ئەم بلۆكە نەوتییە لە كۆتاییەكانی 2022دا بریتی بووە لە (2 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، ئیتر لەوكاتەوە كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی توركی رێژەی 80%ی پشكەكانی كێڵگەكەی وەرگرت.   تاوەكو راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆریی بۆ توركیا لە 25ی ئازاری 2023، دۆخی كێڵگەكە بەمشێوەیە بەردەوام بوو، لەدوای راوەستانی هەناردەوە زۆربەی كۆمپانیاكان بەرهەمهێنانی نەوتیان راگرت، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بەرهەمهێنان لە (چیاسورخ) رانەوەستاوە، ئەمەش بەهۆی ئەوە بووە لە بنەڕەتەوە بەرهەمی كێڵگەكە هەناردەی دەرەوە نەكراوەو بۆ ناوخۆ بووە، رۆژی 29ی ئازاری 2023 واتا چوار رۆژ دوای راگرتنی هەناردەی نەوتی كوردستان بۆ بەندەری جەیهانی توركیا بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریسەوە، یادگار خالید بەرپرسی پەیوەندییەكانی كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ) قسەی بۆ (رادیۆ دەنگ) لە گەرمیان كرد، وتی: كارەكانمان رانەگیراوە، رۆژانە 6 بۆ 8 تانكەر نەوت بەرهەمدەهێنین، رەوانەی پارێزگای سلێمانی دەكرێت. بەڵام سەرباری ئەمەش راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆریی كاریگەریی لەسەر كاركردن لەم كێڵگەیە بەجێهێشت، كۆتاییەكانی تەموزی 2023 كە ئەوكات بەرهەمی رۆژانە كێڵگەكە لەنێوان (1500 بۆ 2000) بەرمیلی رۆژانە بوو، كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ) هەڕەشەی راگرتنی كارەكانی كرد بەهۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم شایستە داراییەكانی بۆ خەرج نەكردبوو، ئەوكات حكومەت لە قەیرانی داراییدا بوو، بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتەوە رێژەی نزیكەی 80%ی داهاتی خۆی لەدەستدا بوو. بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، لەو سەردەمەدا بۆ دەرهێنانی شایستە داراییەكانی، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان رێگەی بە كۆمپانیای (پیت ئۆیل) داوە بەرهەمی نەوتی كێڵگەكە بە پاڵاوگەی قەیوان بفرۆشێت و داهاتەكەی بۆ خۆی وەربگرێت. چەند رۆژێك بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاری 2023دا، حازم کەریم، بەڕێوبەری گشتی کارەبای گەرمیان پشتڕاستیكردەوە "وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و وەزارەتی کارەبا پلانیان هەیە وێستگەیەکی کارەبا بە پشتبەستن بە گازی کێڵگەی نەوتی چیاسورخ دابنێن، کە دەتوانێت 30 بۆ 40  مێگاوات کارەبا بەرهەمبێنێت".  ئەوكات بەڕێوەبەرایەتی كارەبای گەرمیان دەرخستەی بۆ پرۆژەی كارەباكە كردبوو، رەوانەی وەزارەتی كارەبای كردبوو، بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بڕیار بووە جێبەجێكردنی پرۆژەی وێستگەی كارەباكەی چیاسورخ بدرێت بە كۆمپانیای (قەیوان)، بەڵام دەسەڵاتدارانی سنورەكە قایل نەبوون و بەوهۆیەوە پرۆژەكە تائێستا پەكیكەوتووە. ئاو كۆنترین كێڵگەی نەوت رادەگرێت لە ناوەڕاستی ساڵی 2023وە، كێشەی بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەی (چیاسورخ) سەریهەڵدا؛ كۆمپانیا خاوەن پشكەكان نیگەران بوون لە بوونی غازو تێكەڵبوونی زۆری ئاو لەگەڵ نەوتی كێڵگەكەدا، لەسەرەتاوە بۆ چارەسەری ئەم گرفتە، بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، ماوەیەك كۆمپانیای (پیت ئۆیل) نەوتی خاوی كڕیوەو تێكەڵی نەوتەكەی كێڵگەی (چیاسورخ)ی كردووە بۆ ئەوەی بتوانێت كوالیتییەكی بەرزبكاتەوەو وای لێ بكات بە كەڵكی هەناردەكردن بێت، بەڵام دواجار توانای لەبەر بڕاوە درێژە بەم شێوازە چارەسەرە بدات. كۆتاییەكانی 2023، كۆمپانیا توركییەكە كارەكانی لە (چیاسورخ) راگرت، كۆتایی بە گرێبەستی كاركردنی كارمەندەكانی هێنا كە ژمارەیان (27) كەس بوو، بەڵام داخستنی یەكجاری كێڵگەكە بۆ 27ی تەموزی 2024 دواكەوت، لە كۆبوونەوەیەكی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمدا بڕیار درا لەسەر داخستنی كێڵگەكەو رادەستكردنی بە پۆلیسی نەوت و غاز. بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، كۆمپانیایەكی ناوخۆیی سنوری پارێزگای سلێمانی لە هەواڵی كڕینی پشكەكانی كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی توركیدایە لە كێڵگەی چیاسورخ، ئەم كۆمپانیایە دەیەوێت كێڵگەكە وەربگرێتەوەو ئەو وێستگە كارەبایە دروست بكات كە بڕیاربوو پێشتر كۆمپانیای (قەیوان) جێبەجێی بكات. ناڕەزایەتیی لە چیاسورخ وەكو هەندێك لە كێڵگە نەوتییەكانی تری كوردستان، كێڵگەی چیاسورخ بەدەر نەبووە لە ناڕەزایەتی دانشتوانی ناوچەكە. رۆژی 11ی ئۆكتۆبەری 2020 خەڵكی گوندی (چیاسورخ) رێگرییان لە ئۆتۆمبێلەكانی كۆمپانیای كارپێكەری كێڵگە نەوتەكە كرد، خەڵكەكە كاتێك قسەیان بۆ میدیاكان دەكرد، داوای دامەزراندن و رەخساندنی هەلی كاریان بۆ دانیشتوانی سنورەكە دەكرد، باسیان لەوەدەكرد كۆمپانیاكە پۆستەكانی كەمكردوەتەوەو دانیشتوانەكەی لە دەرفەتی كار بێبەش كردوەو ئەمە پێچەوانەی گرێبەستی كاركردنی كۆمپانیاكەیە لە كێڵگەكە.   دیمەنێك لە خۆپیشاندانەكەی 11ی ئۆكۆتبەری 2020 ئەمە دواین ناڕەزایەتیی نەبوو، 25ی تەموزی 2024دا ناڕەزایەتییەكی تری هاوشێوە لە ناوچەكە روویدا، ئەمەش لەكاتێكدا بوو كە كۆمپانیاكە بەتەواوەتی كێڵگەكەی رادەستكردەوەو بەرهەمهێنان بە یەكجاریی راگیرا. سەرچاوەكان: •    سایتی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان https://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/index.php/en.html •    سایتی كۆمپانیای (گەنێڵ ئەنێرجی) https://genelenergy.com/about-us/who-we-are/snapshot-of-genel-energy/ •    سایتی كۆمپانیای (پیت ئۆیڵ) https://www.petoil.com.tr/en/briefhistory.html •    چالاكییە نەوتییەكانی هەرێم لە 2023دا، راپۆرتی رێكخراوی (روونبین بۆ شەفافیەت لە پرۆسەی نەوت)، 2024 https://www.roonbeen.org/roonbeen-reports/ •    هەناردەکردنی نەوتی چیاسورخ رانەگیراوە، هەواڵی (رادیۆی دەنگ) لە گەرمیان https://dengnet.net/details.aspx?kodtech=31556 •    ئاو كۆنترین كێڵگەی نەوت لە گەرمیان رادەگرێت، راپۆرتی (درەو) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=15433 •    هەواڵی (Genel Energy gauges Kurdistan Chia Surkh oil, gas discovery) لە سایتی (www.ogj.com) https://www.ogj.com/exploration-development/discoveries/article/17259473/genel-energy-gauges-kurdistan-chia-surkh-oil-gas-discovery  

سەرتیپ جەوهەر – بەشی یەكەم دۆخی ناوخۆی سوریا رۆژ دوای رۆژ ئالۆزتر دەبێت. هەموو ئەگەرەكان بەئاراستەی تێكچوونی دۆخی ئابوریی و سیاسیە. حوكمڕانانی نوێ‌ هیچ بەرچاوروونیەكیان نەداوەتە خەڵكی سوریاو كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لەبارەی چارەنوس و ئایندەی حوكمڕانی و ژیان لەو وڵاتە. لەدوای رووخانی ئەسەد، گرانیەكی گەورە رووی لەسوریا كردووە. باری ژیانی خەڵك زۆر گرانترو زەحمەتتر بووە. نرخی لیرە كەمێك بەرزبۆتەوە، بەڵام نرخی كاڵاو پێداویستیەكانی ژیان بەجۆرێك بەرزبۆتەوە، كورد وتەنی خەریكە لەگرێژنە دەردەچێت (كارلەكاردەترازێت). نرخی بەستەیەك نان (12 نان) پێشتر لەلایەن نانەواخانەكانی حكومەت بەكارتی زیرەك بەتەنها 400 لیرەی سوری بوو، بەڵام ئێستا نانەواخانەكانی حكومەت نەماون و نرخی یەك بەستەی نان لەنێوان 4 هەزار بۆ 4500 لیرەی سوریە. بەر لەرووخانی رژێمی سوریا، دەوڵەت بوتڵی غازی ماڵانی بە 19 هەزار لیرە بۆ یەك مانگ بەهاوڵاتیی دەدا، ئێستا حكومەت هیچ دابەشناكات و لەبازاڕی رەشیش لەنێوان 225 بۆ 250 هەزار لیرەیە واتە زیاتر لە 20 دۆلار كە زیاترە لەموچەی مانگێكی فەرمانبەرێك. لیترێك بەنزین لە 10هەزار لیرە گران بووە بۆ 18 هەزار لیرەی سوری. نرخی گواستنەوەی خوێندكاران لە هەزار لیرەوە بووە بە 3 هەزار لیرە. بەستەیەك مەكەڕۆن لە 3 هەزار لیرەوە بووە 12500 لیرە..تد سەرباری گرانیی ژیان لەسوریا، بەڵام نرخی ئەو پێداویستیانە لەناوچەكانی ژێر ركێفی رێڤەبەری خۆسەر بەنزیكەی لە 50% هەرزانترە. بۆنمونە نانی نانەواخاكانی حكومەت بە 1500 لیرەیە، بوتڵێكی غازیش بە نزیكەی 7 دۆلارە. بەهۆی لەكاركەوتنی زۆربەی هەرەزۆری فەرمانگەكانی دەوڵەت، بازاڕی خانوبەرەو كڕین و فرۆشتنی ئۆتۆمبێل و زۆربەی ئیشوكارەكانی پەیوەندیدار وەستاوە. لەوەخراپتر حكومەت دوو مانگە تەنها موچەیەكی دابەشكردووە، بەڵام نەدراوەتە هەموو موچەخۆران. بۆنمونە هێزی سەربازیی و خانەنشینانی سەربازیی هیچ موچەیەكیان پێنەرداوە هەروەك فەرمانبەرانیش بەپێی خواستی خۆیان دابەشیان كردووە. ئەوەی زۆر جێی سەرنجە، هیچ رۆژنامەو گۆڤارو تەلفزیۆنێك لەدیمەشق نەماوە، لەكاتێكدا پێشتر دەیان بڵاوكراوەو ناوەندی راگەیاندن و تەلفزیۆنی سەر بەرژێمی سوریا هەبوون. لەگەڵ ئەم بارودۆخە خراپەی ئابوریی، بازاڕەكانی سوریا پڕبووە لەكاڵای توركی هەرزان و خراپ، ئەمەش لەداهاتوویەكی مەترسیەكی زۆر گەورە بۆسەر ئابوریی ئەو وڵاتە دروستدەكات، چونكە بەرهەمی ناوخۆ دەرەقەت هەرزانیی كاڵای خراپی توركی نایەت و سەرئەنجام دەبێتەهۆی لەناوبردنی بەرهەم و پیشەسازیی ناوخۆ. ئێستا حەلەب شارێكی پیشەسازیی و بازرگانیی گەورەیە لەسوریاو ناوچەكە، ئەگەر بەمشێوەیە كاڵای توركیا روو لەسوریا بكات ئەوا كاڵای ناوخۆ دادەپۆشێت و لەناوی دەبات. روون نییە ژمارەی هێزە میلیشیاكەی دەستەی تەحریری شام چەندن، بەڵام پێشبینی دەكرێت ژمارەیان لەنێوان 20 بۆ 25 هەزار چەكدار بێت. ئەو هێزانە زیاتر لە 10 گروپی جیاوازن، هەر گروپێك لەناوچەیەك دابەشبوون یاخود رۆڵیان پێدراوە. لەناو شاری دیمەشق و دەوروبەری بەسواری ماتۆڕ سكیل و بەڕیشی درێژەوە دەناسرێنەوە. یەك یەك یاخود دوو دوو دەبینرێن. ئەو هێزەی حوكمڕانانی نوێ‌، تەنها چەكی سوك و مامناوەندیان هەیە. دەوڵەتی ئیسرائیل تەواوی هێزە سەربازییەكەی سوریای لەناوبرد هەر لەفرۆكەوە بگرە تادەگاتە كەشتی و موشەك و هەلیكۆپتەرو هەموو جبەخانەكانی سوپای سوریا. بەر لەچەند رۆژێك شوێنی دوو هەلیكۆپتەری سوریا لەسوەیدا ئاشكرابوو، هەمانڕۆژ ئیسرائیل موشەكبارانی كردن و لەناویبردن. هەموو پێكهاتە نەتەوەیی و مەزهەبی و ئاینیەكانی سوریا ترسیان لەچارەنوس و ئایندەی سوریا لێ نیشتووە. چەكدارانی تەحریری شام دەستیانكردووە بەجۆرێك لەپێشاندانی خواستی بەئیسلامیی كردنی سیماكانی ژیان. دوكان و شوێنەكانی فرۆشتنی مەی دانەخراون، بەڵام ئەوان لەترسی كێشەو گرفت جامخانەی شوێنەكانیان بەكاغەز داپۆشیوە تا دەرنەكەوێت. لەماوەی چەند رۆژی رابردوو، لەچەند شوێنێكی جیاواز چەكدارانی تەحریری شام داوایان لەخاوەن پاسەكانی گواستنەوە كردووە لەناو پاسدا ژن و پیاو هەریەكەیان لەریزێكی جیاواز دانیشن. سەیدە زەینەب كەمەزارێكی پیرۆزی شیعەكانە، دانەخراوە، بەڵام رێنادرێت مەراسیمی شین و لەخۆدان بگێڕن. بۆ هاوڵاتیانی شیعەی عیراق رێوشوێنی توندتریان گرتۆتەبەر كەبەمەبەستی سەردانیكردنی سەیدە زەینەب سەردانی دیمەشق دەكەن. دەسەڵاتدارانی نوێی دیمەشق فەرمانگەیەكی نوێیان دامەزراندووە بەناوی فەرمانگەی یەكلاییكردنەوە (دائرة تسویة) رۆژانە ئەندام و هەوادارانی بەعس و پیاوانی رژێم و كاربەدەستانی پێشووی حكومەت بانگ دەكەن و هەریەكەیان ژمارەیەكیان پێدەدەن، دواتر یەك یەك بانگیان دەكەن بۆ لێكۆڵینەوە. لێكۆڵینەوەكانی لێیان دەكەن جگە لەكارەكانی رابردوویان، هاوكات پرسیاری موڵك وماڵیشیان لێدەكەن. بەهەندێكیان گووتوە دەبێت بەشێك لەموڵك و ماڵەكانتان رادەستی دەستەی تەحریری شام بكەن. ماوەی هەفتەیەكیش دەبێت چەكدارانی گروپە جیاوازەكان لەناو دیمەشق دەچنە سەر ماڵان، بەتایبەتیش ئەوانەی كاربەدەستی حكومەت یان حزبی بەعس بوون داوای چۆڵكردنی خانووبەرەیان لێدەكەن تا دواتر خۆیان لێی نیشتەجێ بن. ئەم دیاردەیە خەریكە تەشەنە دەستێنێت، چونكە بەشێك لەوانەی چوونەتە سەر ماڵان حكومەت و دەزگا ئەمنیەكانی دەستەی تەحریری شام دەڵێن پەیوەندیان بەئێمەوە نییە.

درەو: ئەحمەد عەبدولزەهرە فەتلاوی، نوێنەری حكومەت عێراق لە ئەنجومەنی نوێنەران، لە نوسراێكدا كە ئاڕاستەی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران و پەرلەمانتارانی كردووە، سەبارەت بە رای حكومەت لەبارەی هەمواری یاسای بودجەی ژمارە (13) بۆ ساڵی (2023)، دەڵێت: دەمانەوێت ئەمەی خوارەوە روونبكەینەوە: "حكومەتی فیدراڵی پشتیوانی هەمواری پێشنیازكراو ناكات، چونكە داهاتەكانی خەزێنەی گشتی كەمدەكاتەوە بەراورد بە دەقی حكومی، پێچەوانەی ئەوەشە كە جێبەجێدەكرێت لە ناوچەكانی تری عێراق بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی بەركار و، ناگونجێت لەگەڵ میكانیزمەكانی فرۆشتنی نەوت لەلایەن كۆمپانیای سۆمۆوە، كە تەواوی داهاتەكانی رادەستی هەژماری نەوت و غازی سەربە وەزارەتی دارایی دەكات. بەگوێرەی ئەو هەموارەی كە حكومەتی عێراق پێشنیازكردبوو لەبارەی مادەی (12) لە یاسای بودجە ،كە تایبەت بە تێچوی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم: "هەمواری مادەی 12/دووەم/ ج لە یاسای بودجەی سێ ساڵەی فیدڕاڵی، تایبەتە بە تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم، تێیدا لەبری (6 دۆلار)، بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك لە نەوتی هەرێم بڕی (16 دۆلار) دیاریكراوە، ئەمە تا ئەوكاتەی لەماوەی 60 رۆژدا كۆمپانیایەكی پسپۆری نێودەوڵەتی؛ خەمڵاندنێكی راستەقینەو دادپەروەرانە دەكات بۆ تێچووی بەرهەمهێنان لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم و لەسەر ئەم بنەمایە نرخێكی نوێ دەچەسپێندرێت. لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاری 2023وە، یەكێك لە ناكۆكییە سەرەكییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد بریتی بوو لە نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت، كە لە یاسای بودجەی عێراقدا بڕی 6 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك دیاری كرابوو، حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا بیانییەكان بەم نرخە قایل نەبوون". لەسەر بنەمای ئەم رێككەوتنەو هەمواری یاسای بودجە، وەكو كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم بە وەكالەت ئاماژەی بەوەكردبوو، پێشبینی دەكەن لەسەرەتای ئەمساڵەوە هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا دەستپێبكاتەوە. نوێنەری حكومەت لە پەرلەمان دەڵێت: ئەگەر ئەنجومەنی نوێنەران خوازیاری زیادكردن بوو بۆ ئەو هەموارە، باشترە دەقەكەی بەمشێوەیەبێت: " پێویستە تەواوی داهاتەكانی نەوت و پێكهاتەكانی و غازی ناوخۆ و دەرەوە بەتەواوی رادەستی خەزێنەی گشتی بكرێن بەبێ‌ هیچ لێبڕینێك  و،  بەگوێرەی ئەو رێوشوێنانەی لەناوچەكانی تری عێراق دەگیرێتەبەر، نرخی تێچوش لەسەر بنەمای هەڵسەگاندنێكی دادپەروەرانە دەستنیشان بكرێت. لە ئەگەری شكستهێنانی رێككەوتنی نێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێم بۆ هەمواری یاسای بودجەی و چارەسەری نرخی تێچوی بەرهەمهێنانی نەوت (كە سەرچاوەی سەرەكی ناكۆكییەكانە لە دوای راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە بە بۆری بۆ توركیا)، ناكۆكییەكانی نێوان  بەغدادو هەرێم دەگەڕێتەوە چوارگۆشەی یەكەم و راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ دەرەوە بەردەوام دەبێت، لەم حاڵەشدا حكومەتی هەرێم ناچارە وەك ئەوەی لەدوای ئازاری (2023)وە دەستیپێكردووە، بەردەوامبێت لە بەرهەمهێنانی نەوت و بەمەبەستی فرۆشتنی بەپاڵاوتگەكانی ناوخۆو هەناردەكردنی بە تانكەر بۆ دەرەوە، ئەوەش پرۆسەیەكە تائێستا داهاتەكەی نادیارەو ناگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی عێراق وەك ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، بەوەش پێشبینی دەكرێت كێشەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم ئەمساڵیش بەردەوامبێت، بەوپێیە رادەستكردنی داهاتە نەوتی و نانەوتیەكان بەشێكە لە یاسای بودجەو بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی.  

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق، دۆزینەوەی یەدەگێكی نەوتیی زەبەلاح لە ناوەڕاستی وڵات ئاشكرادەكات، كە بڕەكەی بە دوو ملیار بەرمیل نەوت مەزەندە دەكرێت، ئەوەش بە گەورەترین پرۆسەی دۆزینەوەی دادەنرێت لەم دە ساڵەی دوایدا. كۆمپانیای نەوتی ناوەڕاست، كە لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە خاوەنداری دەكرێت، لەبەیەننامەیەكدا رایگەیاندووە: بەهاوكاری لەگەڵ كۆمپانیای (EBS)ی چینی، توانیویانە دۆزینەوەیەكی نەوتیی گەورە بەدیبهێنن لە كێڵگەیەك لە رۆژهەڵاتی بەغداد، كە بایەخێكی ستراتیجی هەیە بەوپێیەی دەچێتە سەر باڵانسی یەدەگی نەوتی عێراق. عێراق بە خاوەنی پێنجەم گەورەترین یەدەگی نەوتی سەلمێنراو دادەنرێت لەسەر ئاستی جیهان، كە بڕكەی دەگاتە (140) ملیار بەرمیل، تێكڕای مامناوەندی هەناردەكردنی رۆژانەشی (3) ملیۆن و (640) هەزار بەرمیلە. پسپۆڕانی بواری وزە دەڵێن، ئەو دۆزینەوەیە بەشدار دەبێت لە پشتیوانیكردنی پلانەكانی عێراق بۆ زایدكردنی بەرهەمی نەوتی بۆ (6) ملیۆن بەرمیل نەوتی رۆژانە لە ساڵی (2027)، كە ئەوەش رەنگدانەوەی دەبێت لەسەر داهاتی نیشتمانی و هاوكاری دابینكردنی دارایی دەكات بۆ پرۆژەكانی گەشەپێدان كە وڵاتەكە پێویستی پێیەتی.

درەو: ئەمشەو سەرجەم كارێگێڕی دامو دەزگاو فەرمانگەكانی حكومتی هەرێم بانگراونەتەوە بۆسەر كارەكانیان بۆ ئامادەكردنی لیستی ئەوانەی خانەنشین دەبن كە دەبێت سبەینێ پێش تەواوبوونی دەوامی رۆژی پێنج شەمە ئامادەبكرێت. بڕیارە ئەمشەو تا سبەی سەرجەم ئەو تەمەنەكانی (62،63،64) موالیدی (65) ئەوەی مانگی یەك لەدایك بووبێت، ئەمشەو لیستەكانیان تەواو دەبێت و لە موچەی مانگی یەك نابێت ئەو تەمەنانە لە لیستی موچەدا هەبێت بۆیە ژمارەیان نزیكەی (35) هەزار كەس دەبێت. لەگەڵ خانەنشین بوونیاندا پاداشتی خانەنشینینی (ئیكرامیە) كە دەكاتە (12) موچەی دوا موچەیان ئەوانەی (25) ساڵ خزمەتیان هەیە، ئەگەر كەسێك موچەكەی (3) ملیۆن دینار بێت ئەوا (36) ملیۆن دینار وەردەگرێت.لەگەڵ (6) موچەی مۆڵەتی كۆكراوەی فەرمانگەكەی خۆی، كە كۆی ئەو موچەیەی وەری دەگرێت دەكاتە (18) موچە. ژمارەیەكی زۆر لە بەڕێوەبەر و بەرپرسی فەرمانگە مەدەنییەكان و فەرماندەو بەرپرسی وەزارەتی ناوخۆ و پێشمەرگە دەگرێتەوە كە دەبێت ئەمشەو و سبەی ئەستۆپاكی خۆیان بكەن. ئەمشەو زیاتر كارگێڕییەكان تەركیزیان لەسەر سێ بابەتە: -    بەرواری دامەزراندن و خزمەت -    بڕوانامە -    باری خێزانی ئەمرۆ وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان گشتاندنی بۆسەرجەم وەزارەت و دام و دەزگاكانی هەرێم كرد بە ژمارە ( ١ ) ی ساڵی ( ٢٠٢٥ )،  تایبەت بە جێبەجێکردنی یاسای خانەنشینی یەکگرتوو ژمارە ( ٩ ) ی ساڵی ( ٢٠١٤ ) عێراق.