راپۆرت: درەو كۆمپانیای (بریتش پترلیۆم)ی بەریتانی، كە بەهۆی كشانەوەی سوپای عێراق و كۆنترۆڵكردنی كەركوك لەلایەن هێزی پێشمەرگەوە گرێبەستەكەی بۆ كاركردن لە نەوتی كەركوك كێشەی تێكەوت، جارێكی ترو بە گرێبەستێكی نوێوە دەگەڕێتەوە، گرێبەستی ئەمجارە لە بنەڕەتەوە بۆ پەرەپێدانی چوار كێڵگەیە، بەڵام لە داهاتوودا دەتوانرێت فراوان بكرێت بۆ پرۆسەی گەڕان بەدوای نەوتدا، كشانەوەی ئەم كۆمپانیایە لە كەركوك بە یەكێك لە هۆكارەكانی رووداوی 16ی ئۆكتۆبەر لە 2017 ئەژماردەكرێت. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  (BP) گەڕایەوە بۆ نۆژەنكردنەوەو پەرەپێدانی (4) كێڵگەی نەوت لە كەركوك، محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەرپەرەشتی ئیمزاكردنی یاداشتێكی لێكتێگەیشتنی كرد لەگەڵ كۆمپانیای بریتش پترلیۆم (BP)ی بەریتانی. وەزارەتی نەوتی عێراق دەڵێ: یاداشتە نەوتییەكەی لەگەڵ كۆمپانیای BP یاداشتێكی گشتگیرە بۆ پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكانی كەركوك و بەرهەمهێنانی نەوت و غازە.  لەلایەنی عێراقەوە، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوت كە هاوكات جێگری سەرۆك وەزیرانیشە بۆ كاروباری وزە ئیمزای لەسەر یاداشتەكە كرد، لەلایەنی كۆمپانیای بریتش پترلیۆمی بەریتانیشەوە (مۆرای ئۆشینكلۆس) بەرێوەبەری جێبەجێكاری كۆمپانیاكە ئیمزای كرد.  یاداشتەكە نۆژەنكردنەوەو پەرەپێدانی چوار كێڵگەی نەوتی كۆمپانیای نەوتی باكور لە كەركوك لەخۆدەگرێت، كە بریتین لە كێڵگەی كەركوك بە هەردوو قوبەی (باباگوڕگوڕ- ئاڤانا)و كێڵگەكانی (بای حەسەن- جمبور- خەباز). هەر بەگوێرەی یاداشتەكە، وەزارەتی نەوتی عێراق و كۆمپانیای BPی بەریتانی دەتوانن رێككەوتن بكەن لەسەر كێڵگەو ناوچەی تری دۆزینەوەی نەوت، ئەمە وەكو وەزارەتی نەوت دەڵێ  "لەبەر رۆشنایی هەوڵی حكومەت بۆ باشترین وەبەرهێنان لە بواری وەزە، بە ئامانجی زیادكردن و بەهێزكردنی بەرهەمی نەوت و وەبەرهێنانی غازو وزەی خۆر لە سنوری كەركوك".  دەستی بەریتانیا لە نەوتی كەركوكدا چیرۆكی كاركردنی بەریتانییەكان لە نەوتی عێراق و بەدیاریكراویش لە نەوتی كەركوكدا نوێ نییە، مێژووەكەی بۆ بەر لە یەك سەدە دەگەڕێتەوە.  كۆمپانیای BP ساڵی 2013 گرێبەستی كاركردنی لە كێڵگە نەوتییەكانی كەركوك لەگەڵ حكومەتی عێراق ئیمزا كرد، ئەم گرێبەستە بەهاكەی (100 ملیۆن) دۆلار بوو، گرێبەستی دۆزینەوەی نەوت بوو.  بەڵام هەندێك لە سەرچاوەكانی تر باسلەوە دەكەن گرێبەستەكە راوێژكاریی بووە، بۆ ئەوە بووە كۆمپانیا بەریتانییەكە یارمەتی كۆمپانیای نەوتی باكور بدات لە پەرەپێدانی هەردوو كێڵگەی هاڤاناو بابەگوڕگوڕ. هەرچۆنێك بێت، ساڵێكی نەیاخاند دۆخەكە تێكچوو، بەهۆی هێرشی كتوپڕی داعشەوە، حكومەتی عێراق لە 2014دا كۆنترۆڵی بەسەر كێڵگە نەوتییەكانی كەركوك لەدەستداو پێشمەرگە سنورەكەی كۆنترۆڵ كرد، ئەمە وایكرد وەزارەتی نەوتی عێراق نەتوانێت رێككەوتنەكەی لەگەڵ كۆمپانیا بەریتانییەكە جێبەجێ بكات.  دوای كشانەوەی سوپا، هێزی پێشمەرگەی پارتی و یەكێتیی چونە كەركوك و شارەكەیان كۆنترۆڵ كرد، 17ی حوزەیرانی 2014 ئاشتی هەورامی وەزیری ئەوكاتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بەستنەوەی كێڵگەكانی كەركوكی بە بۆری نوێی نەوتی كوردستانەوە راگەیاند.  ئیتر لەوكاتەوە كۆنترۆڵكردنی هەردوو بیرە نەوتی (ئاڤاناو بای حەسەن) لەلایەن پێشمەرگەی پارتییەوە، یەكێتیی نیشتمانی نیگەران كرد، پارتی دیموكراتی كوردستان ئەوكات لەو دوو بیرەوە رۆژانە زیاتر لە (260 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە دەكرد، وەكو باسدەكرێت یەكێك لە هۆكارەكانی رێككەوتنی یەكێتیی لەگەڵ حكومەتی عێراق لەبارەی كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك لە رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017دا پەیوەندی بەو بیرە نەوتانەوە هەبووە. چاودێرانی بواری وزە، بەشێكی تری هۆكاری روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بۆ ئەوە دەگەڕێندرێتەوە پارتی كە دەستی بەسەر نەوتی ئەو دوو بیرەی كەركوكدا گرتبوو، رێككەوتنی لەگەڵ كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسی كردووە، لە حاڵێكدا حكومەتی عێراق رێككەوتنی لەبارەی نەوتەوە لەگەڵ كۆمپانیای (بریتش پترلیۆم)ی بەریتانی هەبووە، بۆیە هەر دوای كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك، لەدوای 16ی ئۆكتۆبەر، كۆمپانیا بەریتانییەكە رێككەوتنی لەگەڵ راكان سەعید پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت كردو هەرزوو رێككەوتنەكەش چووە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەمەش بە ئاگاداری باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق. سەرەتای 2018، سەرلەنوێ كۆمپانیای BP سەرلەنوێ گرێبەستی ئیمزا كردەوە بۆ كاركردن لەو كێڵگە نەوتییانەیانەی كە هێزە عێراقییەكان لە كەركوك لە پێشمەرگەیان وەرگرتبووەوە، مایكڵ تاونسەند بەڕێوەبەری كۆمپانیاكە لە بارەگای كۆمپانیای نەوتی باكور لە بابەگوڕگوڕ كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی هاوبەشی لەگەڵ جەبار لعێبی وەزیری نەوتی ئەوكاتەی عێراق رێكخست.  وەزارەتی نەوت راگەیانج، ئامانج لە رێككەوتنەكە ئەوەیە ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە كەركوك لە رۆژێكدا بۆ 750 هەزار بەرمیل بەرزبكرێتەوە، ئەوكات بەرپرسانی بەغداد دەیانوت كەركوك رۆژانە توانای بەرمهێنانی 420 هەزار بەرمیل نەوتی هەیە، بەڵام جگە لە هاڤاناو بای حەسەن، بەرهەمهێنانی نەوت لە هەموو كێڵگەكان راوەستاوە، بۆیە بەرهەمهێنان 120 هەزار بەرمیل تێناپەڕێنێت كە ئەمەش بۆ پڕكردنەوەی پێداویستی ناوخۆ بەكاردەهێنن.  ئەوكات، بەپێی قسەی بەرپرسانی كۆمپانیای نەوتی باكور، توانای بەرهەمهێنانی كێڵگەی بابەگوڕگوڕ (50 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانەو توانای كێڵگەی ئاڤانا (60 هەزار) بەرمیل بوو. هەر لەو سەردەمەو لەدوای كشانەوەی پێشمەرگە لە كەركوك، وەزیری ئەوكاتی نەوت لە عێراق بیری لەوە كردەوە بۆری نەوتی كەركوك- جەیهان بەگەڕبخاتەوە، بۆ ئەوەی چیتر نەوتی كەركوك بە بۆری كوردستاندا نەچێتە ناو خاكی توركیا، جەبار لعێبی وەزیری نەوت ئەوكات وتی بۆ گەیشتن بە رێككەوتن لەمبارەیەوە سەردانی توركیا دەكات، لەوكاتەوە تائێستا دەسەڵاتدارانی عێراق خەونیان ئەوە بوو نەوتی كەركوك بە هەرێمی كوردستاندا نەچێتە توركیا، بەمدواییە خەونەكەیان بەدی هێنا، بۆرییەكە كۆنەكەیان بۆ هەناردەی نەوت بەشێوەی راستەوخۆ لە كەركوكەوە بۆ بەندەری جەیهان تاقی كردەوەو ئامادەكرد، بەڵام هێشتا نەوتی پێدا هەناردە نەكراوە.  سەرەتای 2020 ئەم كۆمپانیا بەریتانییە لە كێڵگە نەوتییەكانی كەركوك كشایەوە، كارەكانی گەشەپێدانی كێڵگەی نەوتی كەركوك كە كۆمپانیا بەریتانییەكە ئەنجامی دابوو، رادەستی كۆمپانیای نەوتی باكور كرا، بەڵام ئەوكات ئاژانسی (رۆیتەرز) لەزاری چەند سەرچاوەیەكەوە باسی لەوەكرد، كشانەوەی كۆمپانیا بەریتانییەكە بۆ بەرپرسانی عێراقی چاوەڕوان نەكراو بووە‌، هۆكاری كشانەوەكە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ئەنجامی توێژینەوەكە هاندەر نەبووە بۆ ئەوەی كۆمپانیاكە لە كەركوك بمێنێتەوە‌و بەردەوامی بدات بە كارەكانی. دوای كشانەوەی كۆمپانیا بەریتانییەكە لە 2020دا، لە ناوەڕاستی 2020دا جارێكی تر راكان جبوری لە سەردانێكدا بۆ بەریتانیا هەوڵی گەڕاندنەوەی كۆمپانیاكەی دا بۆ كەركوك.   ئەمڕۆ سودانی بە ئیمزاكردنی یاداشتە نوێیەكە، جارێكی تر دەستی بەریتانیای گەڕاندەوە بۆ ناو نەوتی كەركوك. 

(درەو): چاودێریی دارایی عێراق وردبینی خۆی لەبارەی موچەی فەرمانبەران و داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستان تەواو كردووەو راپۆرتی خۆی ئاڕاستەی سەرۆك وەزیرانی عێراق كردووە.  عەممار سوبحی مەشهەدانی سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی عێراق رایگەیاند، دیوانی چاودێری دارایی ئەو ئەركەی تەواو كردووە كە بۆ وردبینی و لێبڕینی داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێمی كوردستان پێی سپێردراوە.  لە لێدوانێكدا بۆ كەناڵی (العراقیە)، سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی وتی:" چاودێری دارایی راپۆرتی خۆی لەبارەی داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێم رەوانەی سەرۆك وەزیران و لایەنە پەیوەندیدارەكان كردووە". باسی لەوەكرد" وردبینی لە خەرجی و داهاتەکان کرا، هەروەها ڕاپۆرتی پەیوەندیدار بە داهاتی نەوت و نانەوتیی دوای پێدانی داتا لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی لە هەرێمی کوردستان، دەرچووە". "دیوانی چاودێریی ئەو بەربەستانەی تێپەڕاند كە لەبەردەم وردبینی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان هەبوو، ئەمەش پاش وردبینیكردنی بەشێوەیەكی تاكلایەنەو جیاكردنەوەی داتای داهات و خەرجییەكان و دەرهێنانی دەرەنجامەكان و ئاگاداركردنەوەی لایەنە پەیوەندیدارەكان لەم بابەتە" سەرۆكی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ وا دەڵێ.  عەممار مەشهەدانی ئاماژەی بەوە دەكات، پرۆسەی وردبینیكردن لە موچەی فەرمانبەران و داهاتەكانی هەرێمی كوردستان ئامانج لێی راستكردنەوەیە.. هەندێك زانیاری لە سەرجەم دامەزراوەكانی دەوڵەت بەشێوەیەكی زۆر ورد نەگەیشتوەتە دیوانی چاودێری دارایی بۆ گەیشتن بە دەرەنجامێكی ورد كە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان پشتی پێ ببەستتن.  21ی شوباتی ئەمساڵ، لەسەر بنەمای سكاڵای ژمارەیەك لە فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵی عێراقی پابەند كرد بەوەی موچەی فەرمانبەران و خانەنشینان و سودمەندانی تۆڕی چاودێری كۆمەڵایەتی هەرێم لە بانكە فیدراڵییەكان "تەوتین" بكەن. دادگای فیدراڵی هەر لەو بڕیارەدا، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانی پابەندد كرد بەوەی سەرجەم داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێم بەپێی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ رادەستی بەغداد بكات، لە پاڵ ئەمەدا رێگە بدات دیوانی چاودێریی دارایی عێراق وردبینی لە لیستی موچەخۆرانی هەرێمدا بكات. لە شوباتی ئەمساڵەوە تا ئێستا واتا ماوەی پێنج مانگە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام هێشتا موچەخۆرانی هەرێم لەكاتی خۆیدا موچەكانیان لەلایەن حكومەتی فیدراڵەوە پێناگات، حكومەتی هەرێم و بەغداد لەبارەی پرۆسەی تەوتینی موچە ناكۆكییان هەبوو، بەڵام دواییە ناكۆكییەكە چارەسەر كراو بەغداد قایل بووە بە "هەژماری من" وەكو سیستەمی پێدانی موچەی فەرمانبەران.   

(درەو): (هەولێر و تاران ..بەرەو پتەوکردنی دۆستایەتی و دراوسێتی)، (دوێنێ لە پاریس ئەمڕۆ لە تاران ) ئەمانە چەند دروشمێكن كە ئەمڕۆ سەرۆكایەتیی هەرێم بەبۆنەی سەردانەكەی نێچیرڤان بارزانی بۆ تاران بڵاویكردوەتەوە.  لەماوەی دوو مانگی رابردوودا ئەمە جاری دووەمە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم دەچێتە تاران، جاری یەكەم لە 5ی ئایاردا سەردانی كۆماری ئیسلامی كردو چاوی بە ئیبراهیم رەئیسی سەرۆكی ئەو وڵاتە كەوت، دوو هەفتە دواتر سەرۆكی ئێران هێلیكۆپتەرەكەی كەوتەخوارەوەو گیانی لەدەستدا، ئەمڕۆش كە جارێكی تر سەردانی تاران دەكاتەوە، سەردانەكەی بەمەبەستی بەشداریكردنە لە مەراسیمی دەستبەكاربوونی مەسعود پزیشكیان سەرۆكی نوێی ئێران و كە لە شوێنی سەرۆكی كۆچكردوو، لە هەڵبژێردنێكی پێشوەختەدا هەڵبژێردرا.  نێچیرڤان بارزانی و میوانەكانی تری ئێران دوای گەیشتنیان بە تاران، بەرەو بینای ئەنجومەنی شورای ئیسلامی (پەرلەمان) دەچن، پزیشكیان لەوێ و لەبەردەم پەرلەماندا وەكو نۆیەمین سەرۆك كۆماری ئێرانی ئیسلامی سوێند دەخوات.  هەندێك لەو میوان و بەرپرسە باڵایانەی كە بۆ بەشداری لە مەراسیمەكە گەیشونەتە تاران، پێشوەختە دیداریان لەگەڵ ئاغای پزیشكیان كردووە.  پزیشكیان ئەمڕۆ سوێند دەخوات "پارێزەری مەزهەبی فەرمی، سیستەمی كۆماری ئیسلامی و دەستوری وڵات" بێت و "ئازادی و كەرامەتی تاكەكان و مافێك كە دەستور بۆ میللەت دانی پێداناوە" بپارێزێت. لەماوەی سێ ساڵی رابردوودا ئەمە جاری دووەمە نێچیرڤان بارزانی دەچێتە تاران، جاری یەكەم لەپیگەی سەرۆكی هەرێمەوە بەستەڵەكی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی و كۆماری ئیسلامی تواندەوەو ئەمەش كاریگەریی لەسەر پەیوەندییەكانی پارتی و بەغداد بەجهێشت و دوای گەڕانەوەی لە تاران، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەسەر بنەمای سكاڵایەكی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم و لەبەرژەوەندی پارتی دیموكراتی كوردستان، هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانی دواخست و هاوكات دەستەی دادوەریی هەڵبژاردنەكانی عێراق 5 كورسی "كۆتا"ی بۆ پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان گەڕاندەوە كە پارتی جەختی لەسەر دەكرد.  سەردانی ئەمڕۆی نێچیرڤان بارزانی لە سەردانی یەكەمی جیاوازترە، ئەمجارە ئەو وەكو دۆستێكی كۆماری ئیسلامی چووەتە تاران، بۆ ئەوەی جەخت لەسەر ئەو پەیوەندییە نوێیە بكاتەوە كە لە 5ی ئایارەوە بنەماكەی داناوە، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت سەرۆكایەتی هەرێم دروشمی " هەولێر و تاران ..بەرەو پتەوکردنی دۆستایەتی و دراوسێتی" بۆ سەردانەكەی ئەمڕۆ بەرزكردوەتەوە.  لەدوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراقەوە لە ئۆكتۆبەری 2021، پەیوەندییەكانی هەولێرو تاران بەرەو ئاڵۆزی چوون، پارتی بە سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی لە ناكۆكی ناو ماڵی شیعەی عێراقدا دژی بەرە ئێرانییەكە راوەستاو رێككەوتنی لەگەڵ موقتەدا سەدر كرد، ئەمە بەرپرسانی ئێرانی توڕەو نیگەران كرد، بەبەهانەی بوونی "مۆساد"ی ئیسرائیل دووجار كۆماری ئیسلامی بەشێوەی راستەوخۆ هەولێری موشەكباران كردو چەندجارێكی تریش گروپە شیعەكانی عێراق بە درۆن و موشەك پایتەختی هەرێمی كوردستانیان بە ئامانج گرت، بەڵام بەمدواییانە حكومەتی هەرێم و هەردوو حزبی دەسەڵاتداری هەرێم (پارتی و یەكێتیی) لەچوارچێوەی رێككەوتنی ئەمنیی عێراق و ئێراندا پابەندبوونی خۆیان بە چەككردنی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانەوە نیشانداوەو ئەمەش ئێرانییەكانی تاڕادەیەك هێوركردوەتەوە.  

راپۆرت: درەو "سەردەمی كەنیزەك بەسەرچوو" یەكێك لەو دروشمانەیە كە ئەمڕۆ ژنان لەبەغداد دژی هەوڵێكی شیعەكان بۆ هەمواری یاسای باری كەسێتیی بەرزیان كردەوە، هەموارێك كە ئەگەر پەسەند بكرێت ئیتر كچانی منداڵیش بەبێ هیچ بەربەستێكی یاسایی دەكرێت بە شو بدرێن. ئەمە یەكەمجار نییە شیعەكان هەوڵی هەمواری یاسای باری كەسێتیی دەدەن، لەدوای كەوتنی رژێمی سەددامەوە دوو جاری تر هەوڵیانداوەو سەركەوتوو نەبوون، جاری یەكەم لە 2014دا كاتێك سوننەكان دژی حوكمڕانی نوری مالیكی راپەڕین، جاری دووەمیش لەكاتێكدا كە كورد ریفراندۆمی كرد بۆ جیابوونەوە لە عێراق. بۆچی لەم كاتەدا شیعە جارێكی تر پرسی  هەمواری یاسای باری كەسێتیی جوڵاندووە؟ وردەكاریی لەم راپۆرتەدا.  سەردەمی كەنیزەك ! "سەردەمی كەنیزەك بەسەرچوو.. نا بۆ بەشودانی منداڵان" ئەمانە چەند دروشمێك بوون كە ئەمڕۆ لە گۆڕەپانی تەحریری شاری بەغدادی پایتەختی عێراق بەرزكرانەوە.  دەیان ژن هاتنە سەر شەقام بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتیی دژ بە پێشنیارێك بۆ هەمواری یاسای باری كەسێتیی عێراقی ژمارە 881ی ساڵی 1959، هەموارێك كە رێگە خۆشدەكان بۆ بە شودانی كچانی منداڵ.  رۆژی چوارشەممەی رابردوو، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كۆبوونەوەی خۆی هەڵگرت، ئەمە بەهۆی دروستبوونی ناكۆكی لەنێوان ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی لەبارەی ژمارەیەك یاسا، لەوانە پرۆژە یاسای هەمواری یاسای باری كەسێتیی و یاسای لێبوردنی گشتیی.  یاسای لێبوردن لەبەرامبەر هەمواری باری كەسێتیی ! ژمارەیەك پەرلەمانتاری پێكهاتەی شیعە پێشنیاری هەمواری یاسای باری كەسێتییان كردووە، هێزە مەدەنییەكان دژی هەموارەكەن، بەتایبەتیش حزبی شیوعی عێراقی كە هۆشداری دەدات لەبارەی دەنگدان بەم هەموارەو بە پەرەپێدانی تایفەو مەزهەبگەرێتیی ناوی دەبات.  لە دەرەوەی حزبی شیوعیش، زۆر كەس هەن دژی هەموارەكەن، یەكێك لەوان عالیە نسەیف ئەندامی پەرلەمانی عێراقە، ئەم ژنە دەڵێ هەمواری یاسای باری كەسێتیی رەوایەتی بە هاوسەرگیری رێپێدراو دەدات، ئەمەش هۆكارە بۆ بڵاوبوونەوەی چەندین نەخۆشی بۆماوەیی و شێوانی جەستەیی و ڤایرۆسی ئایدز. لە وتاری هەینی رابردوودا، عەبدولستار عەبدولجەبار وتارخوێن و ئیمامی مزگەوتی ئەبی حەنیفە بە توندی دژی هەموارەكە قسەی كرد، وتی:" ئەم هەموارە لە گیانی رق و كینەی تائیفییەوە داڕێژراوە".  "ژمارەیەك لە پەرلەمانتارانی شیعە خەڵكانی بێتاوان بەكاردەهێنن بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندیی تەسكی تائیفیی، ئەمانە شایستەی ئەوە نین ئەندامی پەرلەمان بن، ئەمانە بۆ هەمواری یاساكە دوو لیستیان ئامادە كردووە، یەكێكیان سوننەو ئەوی تری شیعەیە، ئینجا دەشڵێن ئێمە تائیفەگەرێتیی ناكەین، ئەمانە كە نەیانتوانی هەمواری یاسای باری كەسێتیی تێپەڕێنن، كەوتنە دژایەتی یاسای لێبوردنی گشتیی" ئیمامی مزگەوتی ئەبی حەنیفە وای وت.  جوڵاندنی هەمواری یاسای باری كەسێتیی لەلایەن پەرلەمانتارانی شیعەوە لەكاتێكدایە، پەرلەمان تاوتوێی دەركردنی یاسای لێبوردنی گشتیی دەكات، یاسایەك كە لەسەرەتای دروستكردنی كابینەی محەمەد شیاع سودانییەوە سوننەكان كردوویانە بە مەرجی بەشداربوونیان لە حكومەتەكەدا. بەهۆی ئەوەی زۆرێك لە راگیراوان لەسەر دۆسیەی تیرۆر، لە پێكهاتەی سوننەن، لایەنە سیاسییەكانی سوننە دەركردنی ئەم یاسایە بە گرنگ دەزانن، چونكە بەگوێرەی راپۆرتەكان، بەشێكی زۆری ئەوانەی لەسەر پرسی تیرۆر راگیراون یاخود حوكم دراون، بەڵگەی تێوەگلانیان لە كردەوە تیرۆرسییەكان لەلایەن دادگاكانەوە پشتڕاست نەكراوەتەوەو تەنیا لەسەر راپۆرتی هەواڵدەری نهێنیی حوكیمان بۆ دەركراوە، ئازادكردنی هەزاران كەس لە چوارچێوەی ئەم یاسایەدا، دەستكەوتی سیاسی گەورەیە بۆ لایەنە سوننەكانی بەشدار لە كابینەی سودانیدا.  كابینەی سودانی كە دەستبەكرابوو، بەڵێنی دا بە كورد (بەدیاریكراوی پارتی دیموكراتی كوردستان)، لەماوەی شەش مانگ دوای دەستبەكاربوونی حكومەت، یاسای نەوت و غازی فیدراڵی دەربكات بۆ چارەسەری كێشەی نەوتی هەرێم و بڕیاری ناوەڕاستی شوباتی 2022ی دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێم، حكومەتی سودانی لە شوباتی 2022وە دەستی بە گفتوگۆ كرد لەگەڵ حكومەتی هەرێم بۆ ئامادەكردنی رەشنوسی یاسای نەوت و غازی فیدراڵ، بەڵام بەهۆی ناكۆكی هەولێرو بەغداد، ئامادەكردن و دەنگدانی پەرلەمان بە رەشنوسەكە شكستی هێنا، بەمجۆرە حكومەتی سودانی بەڵێنەكەی بۆ پارتی نەبردە سەر.  بۆ پێكهاتەی سوننەش كە داواكاری سەرەكییان دەركردنی یاسای لێبوردنی گشتیی بوو، ئێستا هەمان بارودۆخی یاسای نەوت و غازی كورد دروستبووەو پێناچێت لێبوردنەكە دەربچێت، یاخود ئەگەر پەرلەمانیش پەسەندی بكات بەو شێوەیە بێت كە سوننەكان داوای دەكەن.  هەوڵی سێیەمی شیعە بۆ هەمواری باری كەسێتیی لەدوای كەوتنی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2003 ئەمە جاری سێیەمە لایەنە شیعەكان هەوڵی هەمواركردنی یاسای باری كەسێتیی عێراقی دەدەن. هەوڵی یەكەم لە ساڵی 2014دا بوو، كاتێك شەقامی سوننە دژی حوكمڕانیی "تاكڕەویی" نوری مالیكی هەستاو دواجار "داعش" پارێزگا سوننەنشینەكانی كۆنترۆڵكرد، هەوڵی دووەمیش لە 2017دا بوو كاتێك كورد ریفراندۆمی كرد بۆ سەربەخۆیی و جیابوونەوە لە عێراق، هەوڵی سێیەمیش كە ئەم رۆژانە دەركەوتووە، لەكاتێكدایە سوننەكان نیگەرانن لە حوكمڕانی شیعەو سەرلەنوێ باسی دروستكردنی هەرێمی سەربەخۆی سوننە دەكەن.  ساڵی 2014 حەسەن شەمەریی وەزیری دادی ئەوكاتەی عێراق پرۆژە یاسای (باری كەسێتیی جەعفەریی) پێشكەش كرد، ئەمە مشتومڕێكی زۆری دروستكرد، رێكخراوەكانی ژنان بە توندی لەدژی وەستانەوە، بە پێشێلكردنێكی مەترسیداری مافەكانی منداڵان ناویان برد، بەوپێیەی رێگە بە هاوسەرگیری كچانی تەمەن (9 ساڵ) دەدات، ناڕەزایەتییەكان شكستی بە هەوڵەكەی وەزیری داد هێنا.  پرۆژە یاسای باری كەسێتیی جەعفەریی بنەماكانی میرات و هاوسەرگیریی و جیابوونەوەو نەفەقەی دیاری دەكرد، ئەوكات ئەوانەی پشتیوانی پرۆژەكەیان دەكرد دەیانوت ئەم پرۆژەیە هیچ نییە جگە لە رێكخستنی كاروباری رۆژانەی ئەو كەسانەی كە شوێنكەوتەی مەزهەبی جەعفەرین.  بەڵام نەیارانی پرۆژەكە، بەدیاریكراویش رەوتە مەدەنییەكانی عێراق باسیان لەوە دەكرد پرۆژەكە هەنگاونانە بەرەو دواوە، پێشێلكردنی مافەكانی ژنان و پەرەپێدانی تائیفەگەرییە لە وڵاتێكدا كە خۆی لە بنەڕەتەوە بەدەست ناكۆكی بەردەوامیی سوننەو شیعەوە دەناڵێنێت. ناڕەزایەتییەكان شكستیان بە هەوڵەكەی وەزیری دادی ئەوكات هێنا لە ساڵی 2014دا، بەڵام شیعەكان ساڵی 2017 سەرلەنوێ بابەتەكەیان جوڵاندەوە، لەم ساڵەدا ژمارەیەك پەرلەمانتاری شیعە داوای هەمواری یاسای باری كەسێتیی عێراقیان كرد، یاسایەك كە هاوسەرگیریی بەر لە تەمەنی 18 ساڵیی قەدەغە دەكات و بەدیاریكراویش رێگری لە پیاوانی ئاینیی دەكات ماف لە كەسوكاری كچان و كوڕان بسەننەوە لە پەنابردن بۆ دادگا مەدەنییەكانی دەوڵەت بۆ پرۆسەی هاوسەرگیریی.  ئەوكات هەمواری یاساكە داوای ئەوە دەكرد، رێگە بە شوێنكەوتوانی هەردوو مەزهەبی (شیعەو سوننە) بدرێت هەریەكەیان بەگوێرەی مەزهەبی خۆی گرێبەستی هاوسەرگیریی بكات، لەلایەن ئەو كەسانەی كە هەریەكە لەو فەقیهەكانی دوو مەزهەبە بە جائیزیان داناوە گرێبەستی هاوسەرگیریی ئەنجام بدەن. ئەوكاتیش ئەوانەی پێشنیازی ئەم جۆرە هەموارەیان كردبوو لە یاسای باری كەسێتیی، روبەڕووی ناڕەزایەتی توندی شەقام بوونەوە، بۆیە بە ناچاری پاشەكشێیان كرد.  یاسای باری كەسێتیی كارپێكراوی ئێستای عێراق كە ساڵی 1959 دەرچووە دەڵێ: مەرجە ئەو كچ و كوڕەی كە هاوسەرگیری دەكەن تەمەنیان گەیشتبێتە 18 ساڵ یاخود 15 ساڵ بن، بەڵام بە مۆڵەتی دادوەرو بەگوێرەی تەمەنی شەرعیی پێگەیشتن و توانای جەستەییان".  ئەو پرۆژە یاسایەی كە چوار شەممەی رابردوو لەناو پەرلەماندا ناكۆكی دروستكرد، لەلایەن پەرلەمانتارێكی شیعەوە بەناوی (رائد مالیكی) پێشكەش كراوە، پرۆژەی هەموارەكە رێگا بە پیاوانی ئاینیی شیعەو سوننە دەدات بڕیار لەسەر كاروباری هاوسەرگریی و جیابوونەوەو میرات بدەن.  ئەم پرۆژە هەموارە لەلایەن هەردوو لیژنەی یاسایی و، لیژنەی ژنان و خێزان و منداڵانەوە بەرزكراوەتەوە بۆ سەرۆكایەتیی پەرلەمان بۆ ئەوەی خوێندنەوەی بۆ بكرێت و دواتر دەنگی لەسەر بدرێت، رۆژی چوار شەممە كاتێك ناڕەزایەتیی لەسەر دروستبوو، سەرۆكایەتیی پەرلەمان ناچار بوو لەسەر داوای ژمارەیەك لە پەرلەمانتاران خوێندنەوەی پرۆژەی هەموارەكە دوای بخات.  پێناچێت چارەنوسی ئەم هەوڵەی شیعەكان بۆ هەمواری یاسای باری كەسێتیی لەوانی تر باشتر بێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە ئیتر رایگشتیی ناوخۆو دەرەوەش ئاگاداربوون لەوەی هەموارەكە رێگە بە هاوسەرگیری كچان دەدات بەبێ دیاریكردنی تەمەنیان، كە ئەمەش جۆرێكە بە شەرعیەتدان بە هاوسەرگیری كچانی منداڵ. 

راپۆرت: درەو  دوای زیاتر لە ساڵێك مشتومڕو راگرتنی كاركردن بەهۆی تێكەڵبوونی ئاو لەگەڵ نەوتدا، دواجار كۆمپانیا توركییەكە بە یەكجاری و لەسەر فەرمانی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بەرهەمهێنانی نەوتی لە كێڵگەی (چیاسورخ) لە گەرمیان راگرت، ئەمە كۆنترین كێڵگەی ناوچەكەیە كە دەكەوێتە سنوری دەسەڵاتدارێتیی یەكێتیی نیشتمانی كوردستانەوە، بەر لە راوەستانی پێشتر بەرهەمی ئەم كێڵگەیە گەیشتوەتە (1500 بۆ 2000) بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا.. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  بەتەواوەتیی راوەستا! دواجار تێكەڵبوونی ئاو لەگەڵ نەوتدا، بەیەكجاری بەرهەمهێنانی نەوتی لە كێڵگەی (چیاسورخ)ی گەرمیان بەتەواوەتی راگرت.  ئەم كێڵگەیە دەكەوێتە دەکەوێتە ناحیەی (قۆرەتو) لە ئیدارەی گەرمیان، هەریەکە لە کۆمپانیای (پیت ئۆیڵ)ی توركی بە رێژەی (60٪)و كۆمپانیای (جینه‌ڵ ئینرجی) بەرێژەی (20٪)و حكومه‌تی هه‌رێم بەرێژەی (20٪) خاوەندارێتیی پشکەكانی ئەم کێڵگەکەیان دەكرد. لە ناوەڕاستی ساڵی رابردووەوە، كێشەی بەرهەمهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە سەریهەڵدا، كۆمپانیا خاوەن پشكەكان نیگەران بوون لە بوونی غازو تێكەڵبوونی زۆری ئاو لەگەڵ نەوتی كێڵگەكەدا، لەسەرەتاوە بۆ چارەسەری ئەم گرفتە، بەپێی زانیارییە نافەرمییەكان، ماوەیەك كۆمپانیای (پیت ئۆیلی)ی توركی نەوتی خاوی كڕیوەو تێكەڵی نەوتەكەی كێڵگەی چیاسورخی كردووە بۆ ئەوەی بتوانێت كوالیتییەكی بەرزبكاتەوەو وای لێ بكات بە كەڵكی هەناردەكردن بێت، بەڵام دواجار توانای لەبەر بڕاوە درێژە بەم شێوازە چارەسەرە بدات. كۆتاییەكانی ساڵی رابردوو، كۆمپانیا توركییەكە كارەكانی لە كێڵگەی چیاسورخ راگرت، كۆتایی بە گرێبەستی كاركردنی كارمەندەكانی هێنا كە ژمارەیان (27) كەس بوو، بەڵام داخستنی یەكجاری كێڵگەكە بۆ دوێنێ دواكەوت، لە كۆبوونەوەیەكی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمدا بڕیار درا لەسەر داخستنی كێڵگەكە. بڕیارە هەفتەی داهاتوو بە یەكجاری كەمپی كێڵگەی نەوتی چیاسورخ بە یەكجاری دابخرێت و رادەستی پۆلیسی نەوت و غاز بكرێتەوە.  لەبارەی چیاسورخەوە ئەم كێڵگە نەوتییە كە دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان، یەكەم بیری ئەم كێڵگەیە ساڵی 1902 هەڵكەندراوە، بۆیە ئەم كێڵگەیە بە یەكێك لە كۆنترین كێڵگە نەوتییەكانی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ئەژمار دەكرێت، كێڵگەكە (12) بیرە نەوت لەخۆدەگرێت. پێشتر بەرهەمی رۆژانەی لەنێوان (1500 بۆ 2000) بەرمیل نەوتدا بوو، ڕووبه‌ری ئەم كێڵگەیە (938) كیلۆمه‌تر دووجایه،‌ به‌پێی راپۆرتی (سكۆتیا كاپیتاڵ) بڕی (5.656) ملیار به‌رمیل نه‌وت لەم كێڵگەیەدا هەیە كە ئێستا بەتەواوەتی كاركردنی تێدا راگیراوە.  لەم ساڵانەی دوایدا هەندێك ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانی خەڵكی سنورەكە دژی كۆمپانیای وەبەرهێن لەم كێڵگەیە سەریهەڵدا، خەڵكی ناوچەكە داوایان دەكرد وەكو كارمەند لە كێڵگەكە دابمەزرێن.  راوەستانی بەرهەمهێنانی نەوت لەم كێڵگەیە لەكاتێكدایە لە 25ی ئازاری ساڵی رابردووەوە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەرێگەی بۆرییەوە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا راوەستاوە، ئەمەش بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریسەوە، كە مافی بە توركیا نەدا بەبێ رەزامەندی حكومەتی عێراق نەوتی هەرێم بە بۆری هاوبەشی نێوان عێراق و توركیا هەناردەی دەرەوە بكات.  سەرباری راوەستانی هەناردوی نەوت لەرێگەی بۆرییەوە، بەرپرسانی باڵای عێراق و رێكخراوی ئۆپێك ئاماژە بەوە دەكەن رۆژانە 220 هەزار بەرمیل نەوت لە كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێنرێت و بەشی زۆری ئەم نەوتە لەرێگای تانكەرەوە بە نرخێكی زۆر كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهانی، رەوانەی توركیاو ئێران دەكرێت. بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی تائێستا بێدەنگییان هەڵبژاردووەو ئامادە نین قسە لەسەر بڕی نەوتی هەناردەكراو لەرێگەی تانكەرەو داهاتەكەی بكەن.  هەناردەی نەوت لەرێگەی بۆرییەوە كە بەر لە راوەستانی رێژەی نزیكەی 80%ی داهاتی حكومەتی هەرێمی پێكدەهێنا، بەشی زۆری ئەم پارەیە بۆ خەرجی موچەی فەرمانبەران تەرخان دەكرا، بەڵام لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتەوە، حكومەتی هەرێم خەرجی موچەی فەرمانبەرو موچەخۆرەكانی لەو پارەیە دابین دەكات كە بەغداد لەچوارچێوەی یاسای بودجەدا بۆی دەنێرێت، داهاتی نەوتی هەناردەكراوی هەرێم لەرێگەی تانكەرەوە هێشتا نەزانراوە. بلۆکە نەوتییەکانی سنوری گەرمیان لەکۆی (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و غاز)، (10) بلۆکی نەوتی و (2) بلۆکی غازی، دەکەونە سنوری ناوچەی گەرمیانەوە، کە (10) کۆمپانیای بیانی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت و غاز، ناسنامەی کۆمپانیاکان دەگەڕێتەو بۆ (6) وڵاتی جیاوازی هەریەک لە (روسیا، کەنەدا، تورکیا، ئیمارات، کۆریا و ئوسترالیا). * بلۆكی باكوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ باكوری ناحیه‌ی سه‌نگاو له‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ، ڕووبه‌ری (492) كیلۆ مه‌تر دووجا ده‌گرێته‌وه‌ و به‌پێ ی زانیارییەکان بڕی (6.163) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی ئه‌م بلۆكه‌ سه‌ته‌ر لینگ ئینه‌رجی ئه‌مریكی (40%) و ئه‌داكس هاوبه‌شی كه‌نه‌دی و سویسری (20%و20%) (كه‌ی ئێن ئۆ سی) كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ *  بلۆكی تۆپخانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، ڕۆژهه‌ڵاتی ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م و ناوچه‌ی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (945) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بەپێی زانیارییەکان بڕی (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایە سه‌ره‌ڕای بڕێكی زۆری غاز. لە ناوچەی گەرمیان، پشكه‌كانی (60%) دراوه‌ته‌ (تالیسمان ئینه‌رجی) كه‌نه‌دی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. * بلۆكی تازه‌: لە ناوچەی گەرمیان، به‌شێك له‌ سنووری ناحیه‌ی نه‌وجول و خۆرئاوای ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م ده‌گرێته‌وه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه، پێشبینی بڕی (3) ملیار یه‌ده‌گی نه‌وت و بڕێكی زۆر غاز ده‌كرێت. پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆیڵ سێرچ)ی ئوسترالی و پشكی (20%) دراوه‌ته‌ تۆتاڵی فه‌ڕه‌نسی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. *   بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.58) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (شاماران پیترۆلیۆم) و (20%) پشكی (پیت ئۆیڵ)ی توركیه‌ و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. *  بلۆكی باشوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، سه‌نته‌ری ناحیه‌ی سه‌نگاو و ده‌وروبه‌ری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (846) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت و بڕی یه‌ك تریلیۆن مه‌تر سێجا غازی سروشتی تێدایه. پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. *   بلۆكی كورده‌میر: لە ناوچەی گەرمیان، خوارووی ناحیه‌ی سه‌نگاو و باكوری قه‌زای كه‌لار ده‌گرێته‌وه‌ و تا سه‌ر ڕووباری سیروان و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (620) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ وبڕی (5.129) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (ویسترۆن زاگرۆس)ی كه‌نه‌دی و (40%)ی پشكی (تالیسمان ئێنێرجی) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. *  بلۆكی گه‌رمیان: باكوری قه‌زای كه‌لارو ناحیه‌كانی باوه‌نورو سه‌رقه‌ڵاو شێخ ته‌ویل ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (2120) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی زیاتر له (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (40%)ی كۆمپانیای (غاز پرۆم) له‌ كۆمپانیای (تالیسمانی كڕیوه)‌ و پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ویسترۆن زاگرۆس) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ *  بلۆكی شاكه‌ل: لە ناوچەی گەرمیان، خواروی قه‌زای كه‌لار و ناحیه‌ی ڕزگاری و قه‌زای كفری ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (832) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، نزیكه‌ی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه‌. پشكی (80%)ی كۆمپانیای (غاز پرۆم) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ *    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (5.656) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. لە ناوچەی گەرمیان، كۆمپانیای (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (60%) پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (لۆنگفۆرد ئێنێرجی) كڕیوه‌ و (پیت ئۆیڵ) خاوه‌نی (20%)ی پشكه‌كانه‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ *  بلۆكی كۆرمۆر: ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی قادركه‌ره‌می سه‌ر به‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵه‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (510) كیلۆمه‌تر دووجایه، بڕی زیاتر له‌ (2 تریلیۆن) مه‌تر سێجا غازی تێدایه‌، له‌ ئێستا دا به‌ بۆڕیه‌كی (181) كیلۆمه‌تری تیره‌ (24) ئینج غاز ده‌گه‌یه‌نرێته‌ وێستگه‌ كاره‌بایه‌كانی چه‌مچه‌ماڵ و هه‌ولێر و دهۆك. *  بلۆكی چه‌مچەماڵ: له‌زێ ی بچوكه‌وه‌ تا سه‌ر ڕووباری باسه‌ڕه‌ درێژ ده‌بێته‌وه‌ و شاری چه‌مچه‌ماڵ له‌ سه‌ر ئه‌م بلۆكه‌یه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1169) كیلۆمه‌تر دووجایه، جگه‌ له‌ نه‌وت كێڵگه‌یه‌كی گه‌وره‌ی غازی تێدایه‌ كه‌ درێژیه‌كه‌ی نزیكه‌ی (80) كیلۆمه‌ترو پانی پتر له‌ (10) كیلۆمه‌تره‌ بڕی (3) تریلیۆن مه‌تر سێ جا غازی تێدایه‌،هه‌ریه‌ك له‌ دانه‌ غازو كریسنت ئۆیڵ پشكی 40%یان هه‌یه‌. *   بلۆكی قه‌ره‌هه‌نجیر: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ نێوان چه‌مچه‌ماڵ و كه‌ركوكه‌وه‌، ناوچه‌ی شوان و ناحیه‌ی قه‌ره‌هه‌نجیرو ناحیه‌ی ته‌كێی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1200) كیلۆمه‌تردووجایه، پێشبینی بڕی (5 بۆ 10) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت. (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 

بەرەو ھەڵبژاردن: بەشی یەکەم مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)     هەڵبژاردن یەکێک لە ئامرازە ھەرە سەرەکیی و بنەرەتییەکانی سیستمی دیموکراسییە، ئەم ئامرازە بە رادەیەک گرنگ و بنەڕەتییە، ناکرێت بەبێ ھەڵبژاردن بیر لە دیموکراسییەت بکەینەوە. ئەگەرچی کەسانێک هەن تا ئەو شوێنە دەڕۆن دیموکراسیەت بە هەڵبژاردن یەکسان بکەن، بەڵام، سەرەڕای گرنگییە گەورەکەی، یەکسانکردنی دیموکراسیەت بە هەڵبژاردن هەڵەیەکی فیکریی و مەنهەجییە. ڕاستە، سیستمێک بۆ ئەوەی بکرێت بە دیموکراسیی ناوببرێت، پێویستی بە هەڵبژاردنە، ھەڵبژاردنی بەردەوام، بەڵام دیموکراسییەت تەنھا ھەڵبژاردن نییە. دیموکراسیەت بۆئەوەی بتوانێت وەک دیموکراسیەت کاربکات پێویستی بە چەندان ڕەهەندی دیکەی گرنگ و سەرەکیی هەیە. لەوانەش، بۆ نموونە،  جیاکردنەوەیەکی راستەقینەی دەسەڵاتەکان لەیەکتری، سەروەریی یاسا، لێپرسینەوەی سیاسی، دەستپاکیی بیرۆکراسیی، دەستگۆڕکێی دەسەڵات، پرس و ڕا کردنی گشتیی،  بوونی دەستورێکی دیموکراسیی یان جۆرێک لە رێکەوتنی دەزگایی، کە ھیچ ھێز و کەسێک نەتوانێت پێشێلی، بکات. ھاوکات ھەموو سیستمێکی دیموکراسیی پێویستیی بە بکەری سیاسیی دیموکراس ھەیە، ھێز و کەسایەتی نادیموکراس ناتوانن دیموکراسیەت بەرقەراربکەن.   لە بەرامبەر دیموکراسیەتدا چەندان مۆدێل لە سیستمی سیاسیی ھەن، کە نادیموکرسن، سیستمی ستەمکار و دەسەڵاتگەرن، سیستمی تاکحیزبیین، سیستمی سەربازیی و ئەمنیین، سیستمی شەخسیی و نوخبەیی داخراون، ھتد.. سەردەمانێکی درێژ ھەموو ئەم سیستمە نادیموکراسییانە دژ بە ھەڵبژاردن بوون و لەرێگای خۆسەپاندنی سەربازیی و ئەمنیی و حیزبییەوە حوکمڕانیان دەکرد. ھەڵبژاردنیان بە داھێنانێکی خۆرئاوایی دەزانیی و گاڵتەیان پێدەکرد. بەڵام لە دوای ھەڵوەشاندنەوەی بلۆکی سۆسیالیستیی، بە تایبەتی لە نەوەدەکانی سەدەی بیستەمەوە، بەشێکی زۆری ئەم ڕژێمە نادیموکراسیانەش، ھەڵبژاردنیان کردوە بە دیاردەیەکی سیاسیی ناو سیستمەکانیان و بۆ نیشاندانی شەرعیەتی خۆیان، پەنا بۆ ڕێکخستنی ھەڵبژاردن دەبەن. لە ساڵانی نەوەد بەدواوە هەڵبژاردن چۆن یەکێک لە ئامرازە سەرەکییەکانی سیستمێکی دیموکراسییە و لە چۆنەیتی دروستبوون و کارکردنی دیموکراسیتەدا بەشدارە، بەهەمان شێوە توانراوە بکرێت بە یەکێک لە ئامرازە سەرەکییەکانی سیستمە ستەمکار و دەسەلاتگەرە داخراوە نادیموکراسییەکانیش. ھەڵبژاردن لە سیستمە ستەمکارەکانەدا بە جۆرێک رێکخراوە، بووە بە ئامرازێکی گرنگیی بەخشینی شەرعیەت بە بوون و مانەوە و تازەکردنەوەی ئەو سیستمە نادیموکراسانە. لەم دۆخەدا هەڵبژاردن گۆڕاوە بۆ ئامرازێکی گرنگیی مانەوە و خۆبەرهەمهێنانەوەی سیستمە ستەمگەر و دەسەڵاتگەرە داخراو و توندوتیژ و خێزانیی و سەربازیی و ئەمنییەکان. سیستمە ستەمکار و دەسەڵاتگەرە کلاسیکییەکان، سیستمی تاکحیزبیی یان سەربازیی یان تاکەکەسیی دیکتاتۆرییانە بوون، کە لە ڕێگای توندتیژیی و گرتن و کوشتن و بێدەنگکردن و چەوساندنەوەی بەردەوامەوە، حوکمڕانیان دەکرد. بەڵام ”دەسەڵاتگەرە تازەکان“ جیاوازن، ئەمان دەتوانن هەڵبژاردنیش ئەنجامبدەن، ڕێگە بەبوونی زیاد لە پارتێکی سیاسییش بدەن، شتێک لە ئازادی میدیاش دەستەبەرکەن، جۆرێک لە پلورالیزمی سیاسیی سەرەتایی ڕێپێبدەن. ڕێگە بە هەندێک ململانێی حیزبیش بدەن، بەڵام هاوکات سیستمێکی تەواو دەسەڵاتگەر و داخراو و ستەمگەریی نادیموکراسیش، بن. بە مانایەکی دیکە سیستمە سیاسییە ”دەسەڵاتگەرە تازەکان“، دەتوانن خۆیان لە هەڵبژاردن مارەبکەن، ڕێگە بە دروستبوونی چەندان حیزبی لاواز و پەراوێزیی بدەن، پەراوێزێکی بچووک بۆ قسەکردنی جیاواز دەستەبەربکەن، بەڵام ھاوکات سیستمەکەیان نەک سیستمێکی دیموکراسی نەبێت، بەڵکو تەواو دەسەڵاتگەر و ستەمگەر و دژەماف و دژەھاوڵاتیان، بێت.  لەم جۆرە ئەزموونانەدا هەڵبژاردن نەک ئامرازیی دەستگۆڕکێی دەسەڵات و دەسکاریکردنی سیستمە سیاسییەکە نییە، بەڵکو ئامرازێکی گرنگیی بەخشینی شەرعیەتە بە سیستمە سیاسییە دەسەڵاتگەر و داخراو و ستەمگەرەکە.   رژێمە ”دەسەڵاتگەرە تازەکان“ رژێمی دیموکراسیی نین، بەڵکو ”رژێمی هەڵبژاردنن“، لە دیموکراسیەتدا تەنھا ھەڵبژاردن وەردەگرن و بەشێوەیەکی زۆر تایبەتیش بەگەڕیدەخەن. لە زانستە سیاسییەکاندا چەندان ناوی جیاواز بۆ ئەم جۆرە سیستمە دەسەڵاتگەرە تازە نادیموکراسانە ھەیە، یەکێک لەو ناوانە ”سیستمی دەسەڵاتگەری ڕکابەرکار“ە، competitive authoritarian systems. ئەم ناوە بۆ ئەو سیستمە سیاسییانە بەکاردێت کە شتێک لە ململانێ و کێبەرکێیان تێدایە، بەڵام لە سنوورێکی دیاریکراو و ئاراستەرکراو و کۆنترۆڵکراودا، بە جۆرێک ھەڵبژاردن نەتوانێت وەک ئامرازێک بۆ گۆڕینی پەیوەندییەکانی دەسەڵات و شێوازی کارکردنی سیستمە سیاسییەکە، کاربکات. کەسنێکی دیکە ھەن باس لە ”سیستمی دەسەڵاتگەرێتی هەڵبژاردن“، الاستبداد الانتخابي electoral authoritarianism، دەکەن، ئەمەشیان بەو سیستمانە دەگوترێت کە ھەڵبژاردنی دابڕاو لە ململانێی تیادا ئەنجامئەدرێت، بە مەبەستی تازەکردنەوەی دەسەڵات و شەرعیەتی دەسەڵاتداران، خۆیان. کەسانێکی دیکە باس لە ”سیستەمی حزبی قائیدی هەیمەنەخواز“ دەکەن، ھەندێکی دیکە باس لە  ”سیستمی تێکەڵاو“، هەجین، دەکەن، کە تیایدا تێکەڵێک لە هەندێک رەگەزی دیموکراسییانە و ھەندێک رەگەزی دەسەڵاتگەر و ستەمگەرانە ئامادەیە. بە کورتییەکەی، لە چل ساڵی ڕابردوودا ژمارەیەکی گەورە لە سیستمی سیاسیی دەسەڵاتگەر و داخراو و نادیموکراس دروستبوون، ھەموویان ھەڵبژاردن ڕێکدەخەن و هەڵبژاردن بەشێکی گرنگ و سەرەکیی تازەکردنەوەی ڕەوایەتی سیاسیی خۆیان و پاراستنی جەوهەرە نادیموکراس و داخراو و دەسەڵاتگەرەکەی، خۆیانە. ئەوەی لەم جۆرە لە ”هەڵبژاردنی دەسەڵاتگەرانە“دا غائیبە ئەو نادڵنیاییە گەورەیەیە کە لە هەڵبژاردنی دیموکراسیانەدا هەیە و کاردەکات. ھەڵبژاردنی دیموکراسییانە شێوازێکی تایبەتی نادڵنیایی تێدایە و ئەم نادڵنیاییە خۆیشی. یەکێک لەو رەگەزە سەرەکییانەیە کە ئاکارێکی دیموکراسییانە بە ھەڵبژاردن، دەبەخشێت. لە دیموکراسیەتدا تا کۆتایی ژماردنی هەموو دەنگەکان لایەنە رکابەرەکان نازانن و دڵنیا نین لەوەی کێ براوەی هەڵبژاردنەکەیە.  بەڵام لە ”هەڵبژاردنی دەسەلاتگەرانە“دا ئەم نادڵنییایە بەشێوازی جیاواز پێشوەخت لە گۆڕنراوە و دەسەڵاتداران دەزانن و دڵنیان لەوەی هەڵبژاردن، نەک تەنھا دەسەڵاتیان لێناسێنێتەوە، بەڵکو شەرعیەتی سیاسی بەمانەوەی خۆیان و دەسەڵاتەکەشیان، ئەبەخشێت. لە ”هەڵبژاردنی دەسەڵاتگەرانە“دا، هەڵبژاردن بەشێوەیەک رێکدەخرێت و ئاراستە دەکرێت، کە دەسەڵاتدارن هیچ ترس و دوودڵییەکیان لە ئەنجامەکانی نییە و مەسەلەی دۆڕاندنیان بە مەحاڵ کراوە. نەبوونی ئەم ترس و دوودڵییەیە ھەڵبژاردنی دەسەڵاتگەرانە دەگۆڕێت بە نمایشێکی شانۆیی بێتام، کە زۆرجار بەشێکی زۆری کۆمەڵگاکە ئارەزو و خواستی بەشداریکردنی لە شانۆگەریەکەدا نییە، مەگەر لەژێر فشار و زۆرلێکردن و ھەرەشەی ھەمەجۆردا نەبێت. ئێستا گەر سەرنجێکی خێرا لە دیاردەی ھەڵبژاردن لە ئەزموونی سیاسیی ھەرێمدا بدەین، بە ئاسانی بەو ئەنجامە دەگەین ئەو سیستمە سیاسییەی لە هەرێمدا دروستکراوە، بەھیچ مانایەک، فۆرمێک لە دیموکراسیەتی ساوا یان پێنەگەیشتوو، نییە، سیستمێکیش نییە لەقۆناغی گواستنەوەدابێت بۆ دیموکراسیەت، بەڵکو سیستمێکی سوڵتانی دەسەڵاتەگەریی خێزانییە، کە سەرجەمی میکانیزمە سیاسییەکانی ناوی، بە هەڵبژاردنیشەوە، لە خزمەتی پاراستن و درێژەداندان بە ئاکارە سوڵتانییە خێزانییە دەسەڵاتگەرەکەی سیستمەکە. ئەوەی لە ھەرێمدا ھەیە ئەو شێوازەیە لە دەسەڵاتگەریی تاکڕەوانەی کە بەناو بوونی هەڵبژاردن و بوونی چەند حیزبێکی پەراوێزیی و بوونی پەرلەمان و بوونی پەراوێزێکی بچووکی میدیای ئازاددا، تێدەپەڕێت. بە کورتییەکەی، هەڵبژاردن لە ھەرێمدا میکانیزمێکە بۆ ھێشتنەوەی پاوانخوازیی شەخسیی و حیزبیی، بۆ سەپاندنی دەسەڵاتی چەند خێزانێکی سیاسیی سوڵتانیی، بۆ سەپاندنی جۆرێک لە ئیمارەتی سیاسیی و دروستکردنی سوپایەک لە رەعیەتی بێماف و بێداخوازیی. ھەڵبژاردن لەناو ئەم سیستمەدا، بە پلەی یەکەم، پەیامێکە بۆ دونیای دەرەوە، ڕازیکردنی جیھان بە حوکمی ئەو خێزانە سیاسییە سوڵتانیانە. ئەو ھێزانەی لە ھەرێمدا حوکمڕانن، نەک تەنھا ھێزی دیموکراس نین، بەڵکو ھەڵگری ھیچ خەونێکی بونیادنانی سیستمێکی دیموکراسییش نین. ئەوەی لەھەرێمدا ھەیە سەر بەو جۆرە سیستمانەیە کە دەچێتە خانەی ”دەسەڵاتگەرێتی ھەڵبژاردنەوە“. ئەمانەش تەنها لە ڕێگای سەرکوتکردنی رووتەوە حوکمناکەن، بەڵکو دەمامکێکی دیموکراسیانەشیان ھەڵگرتوە و ئەو دەمامکە میکانیزمێکی سەرەکیی حوکمڕانییەکەیانە. کەی ئەم دەمامکە کاری نەکرد، سڵ لەوە ناکەنەوە پەنا بۆ هەموو جۆرەکانی سەرکوتکردن  ببەن.    

(درەو):  سایتێكی نزیك لە پارتی باس لە كۆبوونەوەی ئەندامانی گروپی عەرەبی كەركوك دەكات لەگەڵ مەسعود بارزانی، دەڵێ" بەپێی رێككەوتنی پارتی و عەرەب و توركمان پۆستی پارێزگار هەر چوار مانگ جارێك لای یەكێك لە پێكهاتەكان دەبێت".  سایتی (شەفەق نیوز)ی نزیك لە پارتی دیموكراتی كوردستان لەزاری سەرچاوەیەكەوە لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك رایگەیاند، ئێوارەی دوێنێ مەسعود بازرانی سەرۆكی پارتی لەگەڵ ژمارەیەك لە ئەندامانی گروپی عەرەبی لە كەركوك كۆبووەتەوە، بەمەبەستی ئاڵوگۆڕی پۆستی پارێزگار لەنێوان پارتی و پێكهاتەكانی تری كەركوكدا.  سەرچاوەكەی باسی لەوەكردووە" كۆبوونەوەكە بۆ گفتوگۆ بووە لەبارەی رێككەوتنی سیاسی نێوان پارتی و عەرەب و بەرەی توركمانی، بەپێی رێككەوتنەكە پۆستی پارێزگار بۆ ماوەی 4 مانگ لای پارتی دەبێت و دواتر هەمان ماوە لای پێكهاتەكانی تر دەبێت". ئەم هەواڵە لەكاتێكدایە، ئەمڕۆ دەنگۆی رێككەوتنی پارتی و لایەنە عەرەبییەكان و بەرەی توركمانی لە ماڵی (خەمیس خەنجەر)ی سەرۆكی هاوپەیمانی سیادە بڵاوبووەتەوەو تائێستا هەموو لایەنەكانی بێدەنگییان لێكردووەو هیچیان ئامادە نین دەنگۆی رێككەوتنەكە پشتڕاست یان رەتبكەنەوە.  قەحتان وەنداوی وتەبێژی بەرەی توركمانی لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، رەتیكردەوە هیچ رێككەوتنێكی نوێ لەبارەی پێكهێنانی حكومەتی خۆجێیی لە كەركوك كرابێت، بەڵام جەختی كرد لەسەر ئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان ئێستا هاوڕایە لەگەڵ عەرەب و توركمان سەبارەت بەوەی پۆستی پارێزگار بە (نۆرە) بێت.  زیاتر لە حەوت مانگە هەڵبژاردن كراوە، بەڵام هێشتا حكومەتی خۆجێی لە كەركوك پێكنەهێنراوە، كورد كە پارتی و یەكێتیی نوێنەرایەتی دەكەن، لەنێوان خۆیاندا ناكۆكن، پارتی كە لە كۆی (16) كورسی ئەنجومەنی پارێزگا (2) كورسی هەیە لەگەڵ یەكێتیی لە ناكۆكیدایەو داوای پارێزگارێكی "كوردی بێلایەن" دەكات، یەكێتیش كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنەو خۆی بەتەنیا (5) كورسی ئەنجومەنی پارێزگای بردووە، دەیەوێت پۆستی پارێزگار وەربگرێتەوە، كە لە ساڵی 2017و لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو ریفراندۆمەوە لەدەستی داوە، رێككەوتنی یەكێتیی لەگەڵ لایەنە عەرەبەكان لە پارێزگای نەینەوا لەسەر دابەشكردنی پۆستەكانی ئەو پارێزگایە بە بێ پارتی، ئێستا زیاتر دەستی پارتی بۆ هەنگاوێكی لەوشێوەیە لە كەركوك كردوەتەوە. لایەنە عەرەبییەكانیش كە بە تێكڕا (6 كورسی) ئەنجومەنی پارێزگایان هەیە، هەمان ناكۆكیی ناوخۆییان هەیە، بەڵام بەمدواییە كۆبوونەوەكیان كردو رایانگەیاند، پێكەوە دەبن و دەیانەوێت پۆستی پارێزگار وەربگرنەوە، پێكهاتەی عەرەب لە دوای 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە پۆستی پارێزگاری بەوەكالەت بەدەستەوەیە، عەرەبەكان سەرباری ناكۆكی ناوخۆییان، لەسەر ئاستی شەقام هەموان سەردەمی حوكمڕانییەكەی (راكان جبوری)یان لەسەردەمی دەسەڵاتی كورد لە شارەكەدا پێ باشترە. لەنێوان كوردو عەرەبدا، پێكهاتەی توركمان تەنیا (2) كورسی بردووە، هەردوو كورسییەكەش لای (بەرەی توركمانی)یە، ئەم بەرەیە كە زۆر لە توركیاوە نزیكە، هەر لە سەرەتاوە جەختی لەسەر ئەوە كردووە پۆستی پارێزگار دەبێت بە (نۆرە) بێت، واتا هەر چەند مانگ جارێك لای یەكێك لە پێكهاتەكان بێت.  محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، بۆ كۆتایهێنان لە ناكۆكییەكانی كەركوك، سێ جار لایەنە براوەكانی بانگهێشتی بەغداد كردو كۆبوونەوەی پێكردن بۆ ئەوەی لەسەر پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی و دابەشكردنی پۆستەكان بگەنە رێككەوتن، لایەنەكان نەگەیشتنە رێككەوتن. بۆ دروستكردنی فشار لەسەریان، سودانی رۆژی 11ی ئەم مانگەی وەكو وادەی دانیشتنی یەكەمی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك دیاریكرد، لایەنەكان چونە ناو كۆبوونەوە، بەڵام بەبێ رێككەوتن، بۆیە كۆبوونەوەكەیان تاوەكو ئێستا بە (كراوەیی) بەجێهێشتووە.  بەپێی یاسای بەركار دەبوو لە یەكەم كۆبوونەوەی ئەنجومەنی پارێزگادا سەرۆك و جێگری سەرۆكی ئەنجومەن هەڵبژێردرێت و دواتر لە ماوەی 30 رۆژدا پارێزگارێكی نوێ بۆ كەركوك هەڵبژێردرێت، یەكێتیی كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردنە لە كەركوك، هەر لەسەرەتاوە دوودڵ بوو لە كۆبوونەوە كتوپڕەكەی ئەنجومەنی پارێزگا، ترسی هەبوو پارتی دیموكراتی كوردستان لە پشتەوە رێككەوتنی لەگەڵ عەرەب و توركمان كردبێت بۆ پێكهێنانی حكومەتی خۆجێیی، بۆیە رۆژی 11ی ئەم مانگە یەكێتیی بەو مەرجە بەشداری كۆبوونەوەی ئەنجومەنی پارێزگای كرد، كۆبوونەوەكە تەنیا بۆ دەستبەكاربوونی ئەندامانی نوێی ئەنجومەنی پارێزگا بێت نەك دەنگدان بە سەرۆكی ئەنجومەن و جێگرەكەی، چونكە لەم حاڵەدا ئیتر كۆبوونەوەی یەكەمی ئەنجومەن كۆتایی دەهات و ماوەی 30 رۆژ مۆڵەت دەكەوتە بەردەم لایەنەكان بۆ هەڵبژاردنی پارێزگاری نوێ.   

  د. سەروەر حەمە ئەحمەد، مامۆستای زانکۆ لە سێشەممەی هەفتەی یەكەمی نۆڤەمبەری ئەمساڵ ‌و، بەدروستی لە ڕێكەوتی 5ی نۆڤەمبەر/ تشرینی دووەمی 20٢٤، ئەمریكییه‌كان چل ‌و حەوتەمین سەرۆكی وڵاتەكەیان لەنێوان هەریەك لە بەربژێری دیموكراتەكان و بەربژێری كۆمارییەكان هەڵدەبژێرن. هەر چوار ساڵ جارێك هەڵبژاردن بۆ سەرۆكی‌ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‌ و جێگرەكەی،‌ یەكێكە لە هەڵبژاردنە زۆر گرنگەكان، هەم لەسەر ئاستی ناوخۆی ئەو وڵاتە ‌و هەم لەسەر ئاستی جیهانیش بەگشتی. ئەم گرنگییە، بۆ قورسایی‌ و پێگەی ئەمریكا لەنێو وڵاتانی جیهان ‌و گرنگی دەسەڵاتە كردەیییەكانی سەرۆك لە ناوخۆی ئەو وڵاتە دەگەڕێتەوە؛ بە جۆرێك هەڵبژاردنی هەر یەكێك لەو بەربژێرانە بۆ پۆستی سەرۆكایەتی لە چوار ساڵی ئاییندە، ڕەنگدانەوەی بەرچاوی لەسەر داڕشتنی سیاسەت ‌و ستراتیژیەت ‌و ئامرازەكانی جێبەجێكردنی سیاسەتی ناوەوە ‌و دەرەوەی ئەو وڵاتە دەبێت. دەستووری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لە بڕگەی یەك، لە ماددەی دوو، باسی لە هەڵبژاردنی‌ سەرۆكایەتیی ئەو وڵاتە كردووە، كە شێوازێكی ناڕستەوخۆی وەرگرتووە. واتە هاونیشتیمانیانی ئەمریكی، ڕاستەوخۆ دەنگ بە بەربژێرانی‌ سەرۆكایەتی نادەن، بەڵكو دەنگ بە نوێنەرانی‌ دەستەی دیاریكردن ‌و هەڵبژاردنی‌ سەرۆك دەدەن‌. کە بە (دەستەی هەڵبژاردن/ الهیئة أو المجمع الانتخابیة/ Electoral College) ناسراوە. دواتر، ئەم نوێنەرانە سەرۆكی‌ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەڵدەبژێرن. بەگشتی دەکرێت بڵێین، هەڵبژاردنی‌ سەرۆكایەتیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە چەند قۆناغێكدا تێ دەپەڕێت، ئەوانیش بریتین لە: قۆناغی یەكەم؛ ئەم قۆناغە سەرەتای پرۆسەكەیە‌ و بە قۆناغی هەڵبژاردنی حزبی‌ و هەڵبژاردنی سەرەتایی دەناسرێت، كە لە سەرەتای مانگی شوبات/ فبرایرەوە لە ویلایەتی ئایوا دەست پێ دەكات ‌و لە ناوەڕاستی حوزیران/ یونیە لە واشنتۆن دی سی پایتەخت لە ویلایەتی كۆلۆمبیا كۆتایی پێ دێت، كە تیایدا هەڵبژاردنی بەرایی بۆ دیاریكردنی كاندیدەكانی سەرۆكایەتی لەنێوان بەربژێرەكانی هەریەك لە پارتی كۆماری‌ و دیموكراتی لە هەر پەنجا ویلایەتەكە بەڕێوە دەچێت. ئەمریكییه‌كان لەم قۆناغەدا ئەو بەربژێرە دەستنیشان دەكەن كە دڵسۆزی ‌و ئینتیمایان بۆی هەیە. پاش ئەم پرۆسە پێنچ مانگییە، هەڵبژاردنەكان پێ دەنێنە قۆناغی دووەمەوە؛ دوای ئەوەی بەربژێری هەردوو پارته‌كه‌ زۆرترین دەنگ بەدەست دەهێن ‌و بەسەر ڕاكابەرەكانیان لە هەمان پارتەكەی خۆیاندا سەردەكەون. قۆناغی دووەم؛ دەكرێت ئەم قۆناغە بە قۆناغی كۆنگرەی نیشتیمانیی هەر دوو پارتی سەرەكی ‌و ڕكابەری یەكدی "پارتی كۆماری ‌و دیموكرات" ناوزەد بكەین. ئەم قۆناغ ‌و هەنگاوەیش پاش ئەوە دێت كە بەربژێری هەر دوو پارت لە هەڵبژاردنە سەرەتایییەكاندا توانیویانە سەركەوتن لە ویلایەتەكان بەدەست بهێنن ‌و بەشی پێویست، دەنگ لەو ولایەتانە كۆ بكەنەوە بۆ ئەوەی بەفەرمی لە كۆنگرەی نیشتیمانیی پارتەكەیان دەنگی پێویست بەدەست بهێنن ‌و ببن بە كاندیدی فەرمیی پارتەكەی خۆیان بۆ هەڵبژاردنی‌ سەرۆكایەتیی وڵاتەكەیان. لێرەدا بەربژێرانی‌ هەر دوو پارتی‌ كۆماری ‌و دیموكرات، هەوڵی‌ بردنەوەی‌ دەنگی زۆرترین ئەندامانی‌ كۆنگرە دەدەن تاوەكو متمانەی‌ پارتەكانیان بەدەست بهێنن. لە كۆنگرەی‌ دیموكراتەكان بەربژێری‌ براوە، پێویستە لە كۆی‌ چوار هەزار ‌و سەد ‌و سی ‌و شەش ئەندامی‌ كۆنگرە، دەنگی دوو هەزار ‌و سێ سەد و هەشتا ‌و سێ ئەندام بەدەست بهێنێت. هەروەها، لە كۆنگرەی‌ كۆمارییەكان بەربژێری‌ براوە، پێویستە لە كۆی دوو هەزار ‌و چوارسەد و حەفتا ‌و دوو ئەندامی‌ كۆنگرە، دەنگی هەزار ‌و دوو سەد ‌و سی ‌و حەوت ئەندام بەدەست بهێنێت. قۆناغی سێیەم؛ ئەم قۆناغە، كە لە ڕووی كاتەوە سێ مانگ دەخایەنێت‌ و لە مانگەكانی ئاب/ ئۆگەست‌، ئەیلوول/ سێپتەمبەر ‌و تشرینی یەكەم/ ئۆكتۆبەر بەردەوام دەبێت، بە قۆناغێكی هەستیار ‌و گرنگ ‌و پڕكێشمەكێش ‌و بانگەشەی ڕاستەقینە‌ و توندی هەر دوو بەربژێر دادەنرێت، كە تیایدا چەندین دیبەیت پێكەوە پێشكەشی هەوادار ‌و لایەنگرەكانیان دەكەن ‌و بەرنامە‌ و كارنامەی خۆیان لە تەواوی سێكتەرەكان بۆ چوار ساڵی ئاییندەی سەرۆكایەتی، بۆ هاونیشتیمانیانی ئەمریكی دەخەنە ڕوو. بەگشتی لە کۆتایی ئەیلوول/ سێپتەمبەر، یەكەم دیبەیتی ڕاستەوخۆی هەردوو بەربژێر لە زانكۆی ڕایت ستەیت لە ئۆهایۆ بەڕێوە دەچێت. پاشان لە سەرەتا و ناوەڕاست و کۆتایی تشرینی یەكەم/ ئۆكتۆبەر، سێ دیبەیتی دیكە لە زانكۆكانی لۆنگود لە ویلایەتی ڤێرجینیا ‌و زانكۆی واشنتۆن لە ویلایەتی میزوری ‌و زانكۆی نیڤادا لە ویلایەتی نیڤادا بەڕێوە دەچێت. قۆناغی چوارەم؛ ئەم قۆناغە لە ڕێكەوتی 5ی تشرینی دووەم/ نۆڤەمبەر دەست پێ دەكات، كە بە ڕۆژی دەنگدانی گشتی ناسراوە، تیایدا ئەمریكییه‌كان لە ڕێگەی دەنگدان بە بەربژێری دیموكرات ‌و كۆمارییەكان ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی هەڵدەبژێرن كە ژمارەیان 538 كەسە؛ ئەم ژمارەیەیش یەكسانە بە ژمارەی‌ ئەندامانی‌ كۆنگرێس (435ی ئەنجوومەنی‌ نوێنەران‌ و 100ی ئەنجوومەنی‌ پیران ‌و 3 نوێنەری‌ واشنتۆن دی‌ سی پایتەخت لە ویلایەتی كۆڵۆمبیا)، واتە هاووڵاتیان لە هەموو ویلایەتەكانەوە دەنگ بە كەسانێك دەده‌ن كە پێیان دەگوترێ ئیلیكترۆس. دواتر ئەوانیش دەنگی خۆیان لە بەرژەوەندیی یەكێك لە بەربژێرەكانی سەرۆكایەتی، یەكلایی دەكەنەوە. ئەم هەڵبژاردنە، بەپێی سیستەمی (براوە، هەموو دەنگەكان دەبات/ الفائز یحصل علی كل شيء) بەڕێوە دەچێت، واتە لە هەر ویلایەتێك، كام لایەن زۆرینە بهێنێت ئەوا هەموو دەنگی ئەو ویلایەتە لە بەرژەوەندیی بەربژێری ئەو پارتە تەواو دەبێت كە زۆرترین دەنگی لێ هێناوە. ئەو كەسانەی دەبنە نوێنەر لە دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی، ئەندامی باوەڕپێكرا و ناسراوی پارتەكانن. له‌ هەندێ ویلایەت، ئەو كەسانە دوای دەرچوونیان، دەبێت لە بەرژەوەندیی ئەو بەربژێرە دەنگ بدەن كە پێشتر بانگەشەیان بۆ كردووە نەك بەربژێرێكی دیكە؛ یان پارتەكان بەڵێننامە بەو نوێنەرانە واژوو دەكەن كە دوای دەرچوونیان دەنگ لە بەرژەوەندیی پارتەكەیان بدەن. بە پێچەوانەیشه‌وە، لە هەندێك ویلایەتی دیكە، ئەو نوێنەرانە هیچ كۆتوبەندێكیان لەسەر نییە ‌و دەتوانن لە بەرژەوەندیی بەربژێری پارتێكی دیكە دەنگ بدەن؛ هەر چەندە ئەم حاڵەتە، لە مێژووی هەڵبژاردنەكانی ئەمریكادا زۆر دەگمەنە. لە ماوەی كەمتر لە 12 كاتژمێریشدا، ئەنجامی ئەم قۆناغە ڕادەگەینرێت و، بەو پێیەی كە ڕێژەی سەدیی هەردوو بەربژێرەكان ڕادەگەینرێت ئیدی وا دەزانرێت هەڵبژاردن تەواو بووە ‌و بەربژێری براوە دیاری كراوە؛ بەڵام لەڕاستیدا وا نییە و لەم قۆناغەدا ئەمریكییه‌كان لە ڕێگەی دەنگدان بە بەربژێری دیموكرات‌ و كۆمارییەكان تەنیا ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتییان هەڵبژاردووە ‌و دواتر، ئەوان بە دەنگدانی خۆیان یەكێك لە بەربژێرەكانی سەرۆكایەتی یەكلایی دەكەنەوە. دەشگونجێ بەربژێرێك لەم قۆناغەدا زۆرینەی دەنگ بهێنێت‌، بەڵام لە قۆناغی دەنگدانی ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی دەرنەچێت ‌و دەنگی پێویست بەدەست نەهێنێت. وەك چۆن لە ساڵی 2000 لەنێوان "جۆرج بۆشی كوڕ ‌و آ‌ل جور" ڕووی دا. بە جۆرێك كە جۆرج بۆش لەم قۆناغەدا لە دوای بەربژێری دیموكراتەكانەوە بوو، بەڵام لە قۆناغی دواتر ‌و دەنگدانی ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتیدا، توانیی 271 دەنگ بەدەست بهێنێت‌ و بكەوێتە پێش ڕكابەری دیموكراتەكان‌ و ببێت بە سەرۆكی ئەمریكا. قۆناغی پێنجەم؛ پاش ئەوەی لە قۆناغی چوارەمدا هاونیشتیمانیانی ئەمریكا، لە ڕێگەی دەنگدان بە بەربژێری دیموكرات‌ و كۆمارییەكان، یان لە ڕێگەی دەنگدان بە ناو و لۆگۆی هەردوو پارتی سەرەكی، ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتییان هەڵبژارد، ئەوانیش لە دووشەممەی یەکەمی دوای چوارشەممەی دووەمی مانگی دیسەمبەر/ كانوونی یەكەم، كۆبوونەوەی هەڵبژاردنی سەرۆك ‌و جێگرەكەی ئەنجام دەدەن ‌و دەنگ لەسەر هەڵبژاردنی بەربژێرەكانی دیموكرات‌ و كۆمارییەكان دەدەن. پاشان، ئەنجامی دەنگدانەكەیان بۆ سەرۆكی ئەنجوومەنی پیران دەنێرن. كۆنگرێسیش بۆ ئەم مەبەستە لە سەرەتای ینایەر/ كانوونی دووەمی 20٢5 كۆبونەوەیەك ساز دەكات بۆ ڕاگەیاندنی ئەنجامی دەنگدانی ئەندامانی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی لە هەڵبژاردنی سەرۆك ‌و جێگرەكەی. هەر بەربژێرێكی سەرۆكایەتیش، پێویستی بە دەنگی 270 لەو نوێنەرانەی دەستەی دەنگدەرانی سەرۆكایەتی هەیە بۆ ئەوەی ببێتە سەرۆك، واتە (50+1). قۆناغی شەشەم؛ پاش ئەوەی بەربژێری سەركەوتووی پۆستی سەرۆكایەتیی ئەو وڵاتە، ئەو قۆناغ ‌و هەوراز ‌و نشێوە ماراسۆنییانەی بڕی ‌و، متمانەی بوون بە سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكای وەرگرت، لە ئاهەنگی دانانی سەرۆكی نوێ لە ڕێكەوتی 20ی ینایەر/ كانوونی دووەمی 2025 کە بە (ڕۆژی دەستبەکاربوون/ Inauguration Day) ناسراوە، سەرۆكی هەڵبژێردراو بە سەرپەرشتیی سەرۆكی دادگای باڵا، سوێندی دەستووری دەخوا ‌و بەفەرمی پۆستی سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەردەگرێت ‌و لە كۆشكی سپی، دەست بەكارەكانی دەكات. لە كۆتاییدا، ئەم هەڵبژاردنە، لەسەر ئاستی ناوخۆ ‌و دەرەوەی ئەو وڵاتە، گرنگی تایبەتی‌ خۆی‌ هەیە. ئەو جۆرە سیستەمەیش كە هەڵبژاردنی پێ ئەنجام دەدەن، یەكێكە لە هەرە ناوازە ‌و ئاڵۆزترین سیستەمەكانی هەڵبژاردن لە جیهاندا لە ڕووی بانگەشە‌ و تێچووی دارایی ‌و مەرج ‌و ڕێكارە یاسایییەكانه‌وه‌. بەشێوازێكی ناڕاستەوخۆیش بەڕێوە دەچێت ‌و، لە ساتی دەستپێكردنییه‌وه‌ تاكو ئاهەنگی سوێندخواردنی سەرۆكی نوێ، زیاتر لە یازدە مانگ دەخایەنێت.  

درەو: 🔻 ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، ئامارەکانی لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق، تایبەت بە ژمارەی (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) مانگانە بڵاو دەکاتەوە، پاڵپشت بە کۆی ئەو ئامارانە کە لە (6) مانگی ڕابردوودا بۆ ساڵی (2024) بڵاوی کردوونەتەوە؛ 🔹 لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024)دا ئامارەکان دەگاتە (157 هەزار و 872) حاڵەتی هاوسەرگیری تۆمارکراو، کە (140 هەزار و 391) گرێبەستیان بە ڕێژەی (89%) لە دادگاکان و (17 هەزار و 391) حاڵەتیان بە ڕێژەی (11%) لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. 🔹 (36 هەزار و 981) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە. (74%)ی جیابوونەوەکان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلاکراونەتەوە! کە (27 هەزار و 315) کۆی حاڵەتەکان بوە! تەنها (26%)ی جیابوونەوەکان بە بڕیاری دادگا یەکلاکراونەتەوە کە ژمارەیان (9 هەزار و 666) کەیس بووە. 🔹 دادگای تێهەڵچوونەوەی رەسافە لە پارێزگای بەغداد زۆرترین رێژەی هاوسەرگیری و دادگای تێهەڵچوونەوەی کەرخ هەر لە پارێزگای بەغداد، بەرزترین رێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە. 🔹 دادگای تێهەڵچوونەوەی پارێزگای موسەننا لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق کەمترین رێژەی هاوسەرگیری و کەمترین رێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە.    یەکەم؛ ئامارەکانی هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە (15) پارێزگاکەی عێراق بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 رۆژی (21/7/2024) ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، داتاکانی خۆی لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق تایبەت بە ژمارەی (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) بۆ مانگی؛ # حوزەیرانی (2024) بڵاو کردەوە، تێیدا هاتووە؛ (23 هەزار و 324) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (21 هەزارو 168) گرێبەستیان لە دادگاکان و (2 هەزار و 156) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات کەمترین ڕێژەی جیابوونەوە بەراورد بە مانگەکانی پێشتر لەم مانگەدا تۆمار کراوە کە بریتی بووە لە (4 هەزار و 779) حاڵەتی جیابوونەوە، کە (هەزارو 251) حاڵەتیان لە دادگاکان و (3 هەزار و 528) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. بە هەڵدانەوەی ئامارەکانی مانگەکانی پێشووتری ساڵی 2024 حاڵەتەکان لە نیوەی یەکەمی ساڵەکەدا دەگاتە (157 هەزار و 782) هاوسەرگیری تۆمارکراو و (36 هەزار و 981) حاڵەتی جیابوونەوەی هاوسەران. بە جۆرێک؛ # لە کانونی دووەمی 2024 دا، (30 هەزار و 895) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (27 هەزارو 295) گرێبەستیان لە دادگاکان و (3 هەزار و 600) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هەر لە هەمان ماوەدا (7 هەزار و 453) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە، ئەم بەرزترین ئاستی جیابونەوەیە لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا کە (هەزارو 843) حاڵەتیان لە دادگاکان و (5 هەزار 610) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە کانونی شوباتی 2024 دا، (29 هەزار و 119) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (25 هەزارو 793) گرێبەستیان لە دادگاکان و (3 هەزار و 326) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. لەگەڵ ئەوەشدا (6 هەزار و 324) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (هەزارو 764) حاڵەتیان لە دادگاکان و (4 هەزار و 560) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە مانگی ئازاری 2024 دا، (24 هەزار و 88) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (21 هەزارو 215) گرێبەستیان لە دادگاکان و (2 هەزار 873) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات (6 هەزار و 222) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە، کە (هەزارو 805) حاڵەتیان لە دادگاکان و (4 هەزارو 417) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە مانگی نیسانی 2024 دا، کەمترین ڕێژەی هاوسەرگیری تۆمارکراوە بەراورد مانگەکانی دیکەی ساڵی 2024، بەجۆرێک؛ (21 هەزار و 851) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (19 هەزارو 386) گرێبەستیان لە دادگاکان و (2 هەزار و 465) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. لە کاتێکدا (4 هەزار و 537) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە کە (هەزارو 360) حاڵەتیان لە دادگاکان و (4 هەزار و 177) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. # لە مانگی ئایاری 2024 دا، (28 هەزار و 505) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە کە (25 هەزارو 534) گرێبەستیان لە دادگاکان و (2 هەزار و 971) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات ئامارەکانی جیابوونەوە، کە لەم مانگەدا تۆمار کراوە بریتی بووە لە؛ (6 هەزار و 666) حاڵەتی جیابوونەوە کە (هەزارو 643) حاڵەتیان لە دادگاکان و (5 هەزار و 23) حاڵەتیان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلابونەتەوەو دواتر لە دادگا پەسەند کراون. کەواتە کۆی حاڵەتەکان (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024)دا دەگاتە (157 هەزار و 782) هاوسەرگیری تۆمارکراو، کە (140 هەزار و 391) گرێبەستیان بە ڕێژەی (89%) لە دادگاکان و (17 هەزار و 391) حاڵەتیان بە ڕێژەی (11%) لە دەرەوەی دادگاکان ئەنجام دراوە و دواتر لە دادگا پەسەند کراون. هاوکات (36 هەزار و 981) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە. ئەوەی جێگەی تێڕامانە (74%)ی جیابوونەوەکان لە دەرەوەی دادگاکان یەکلاکراونەتەوە کە (27 هەزارو 315)ی کۆی حاڵەتەکان بوەوە تەنها (26%)ی جیابوونەوەکان بە بڕیاری دادگا یەکلاکراونەتەوە کە (9 هەزار و 666) حاڵەت بووە. (بڕوانە خشتە و چارتی ژمارە (1)) دووەم؛ ئامارەکانی هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە دادگاکانی تێهەڵچوونەوەی پارێزگاکانی عێراق بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 لەسەر ئاستی پارێزگاکانی کە (بەغداد)ی پایتەخت دابەش بووە بەسەر دادگاکانی تێهەڵچوونەوەی (رەسافە و کەرخ) لەگەڵ (14) پارێزگاکەی دیکەی عێراق جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان وەک لە چارت و خشتەی ژمارە (2) رونکراوەتەوە؛ دادگای تێهەڵچوونەوەی رەسافە لە پارێزگای بەغداد زۆرترین رێژەی هاوسەرگیری و دادگای تێهەڵچوونەوەی کەرخ هەر لە پارێزگای بەغداد، بەرزترین رێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە، بەراورد بە تەواوی دادگاکانی دیکەی عێراق. هاوکات دادگای تێهەڵچوونەوەی پارێزگای موسەننا کەمترین رێژەی هاوسەرگیری و کەمترین رێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە، بەراورد بە تەواوی دادگاکانی دیکەی عێراق.     

درەو: بە پێی هەواڵی ڕۆژنامەی ( Der Standard ) ژمارەیەك  براوەی خەڵاتی نۆبڵ داوای ئازادیی بۆ عەبدوڵا ئۆجالان دەکەن، بەپێی هەواڵەکە، ٦٩ براوەی خەڵاتی نۆبێل نامەیەکی هاوبەشیان ئاراستەی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورکیا کردووە و داوایان کردووە،  عەبدوڵا ئۆجالان ئازاد بکرێت و پرسی کورد بە شێوەیەکی ئاشتیانە چارەسەر بکرێت. شەست و نۆ کەسایەتی کە هەمویان هەلگری خەڵاتی نۆبڵن لە بواری جیاجیادا، لە نامەیەکی هاوبەشیاندا بۆ کۆمیتەی وەزیرانی ئەنجومەنی ئەوروپا، دادگای ئەوروپیی بۆ مافەکانی مرۆڤ، و کۆمیتەی ئەوروپیی بۆ رێگرتن لە ئەشکەنجە و کۆمیتەی مافەکانی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتوەکان، کە هاوکات وێنەیەکیشیان بۆ سەرۆکی تورکیا ئەردۆغان ناردوە، داوای باشکردنی رەوشی ژیانی ئۆجەلان دەكەن لە زیندان بەوپێیەی لە ٢٥ی ئادای ٢٠٢١ەوە تا ئێستا  رێنەدراوە ئۆجالان کەسوکار و پارێزەرەکانی ببینێت. لە نامەكەیاندا ئاماژە بەوە کراوە: "تورکیا کە لە ساڵی ١٩٤٩ـەوە ئەندامی ئەنجومەنی یەکێتی ئەوروپایە، لە بواری گۆشەگیرییەوە سەرجەم پێوەر و یاساییە نێودەوڵەتیەکانی پێشێل کردووە. ناوو وێنەی هەڵگرانی خەڵاتی نۆبڵ بۆ ئاشتی  

(درەو): دوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان، گەورە كۆمپانیایەكی توركیا بڕی نزیكەی (یەك ملیۆن) بەرمیل نەوتی لە ناو كەشتییەدا لە عێراق كڕیوە، بەڵام ماوەی زیاتر لە شەش مانگە كەشتییەكەو نەوتەكەی ناوی لەلایەن ئێرانەوە دەستی بەسەردا گیراوە، ئەمە بە بەهانەی ئەوەی ساڵی رابردوو ئەمریكا هەمان كاری لەگەڵ هەمان كەشتیدا كردووە، ئێستا بە ناچاری نەوتەكەی عێراق لەو كەشتییەوە بەتاڵ كراوەتە ناو كەشتییەكی ترو ئازادی بۆ دەرچووە، كۆمپانیا توركییەكە چاوەڕوانی گەیشتنی نەوتەكە دەكات. كۆمپانیای زەبەلاحی وزەی توركیا "توپراش" ئاشكرایكرد، ئەو ملیۆنە بەرمیل نەوتەی عێراق كە لەسەرەتای ئەمساڵەوە لەلایەن ئێرانەوە دەستی بەسەرداگیرا، گەشتەكەی بەرەو پاڵاوگەكانی "توپراش" لە توركیا دەستپێكردوەتەوەو لە ئەیلولی داهاتوودا دەگات.  رۆژی 11ی كانونی دووەمی ئەمساڵ، لە ئاوەكانی عومان دەسەڵاتدارانی ئێران دەستیان بەسەر كەشتی (سانت نیكۆلاس)دا گرت، كە نزیكەی (1 ملیۆن) بەرمیل نەوتی خاوی تێدابووە، نەوتی ئەم كەشتییە لەلایەن كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"وە فرۆشرابوو لە كۆمپانیای "توپراش"ی توركیا.  ئەم كارەی دەسەڵاتدارانی ئێران وەكو كاردانەوە بوو لەبەرامبەر كارێكی هاوشێوەی ویلایەتە یەكگرتووەكان لەگەڵ هەمان كەشتی و نەوتەكەی لە ساڵی رابردوودا.  پرۆسەی گەڕاندنەوەی نەوتی ئەم كەشتییە دەستبەسەردا گیراوە لەرێگەی بەتاڵكردنی نەوتەكەوە لە كەشتیەكەوە بۆ كەشتییەكی تر ئەنجامدرا، ئەم پرۆسەیەش 23 بۆ 25ی ئەم مانگەی خایاند، ئەمە بەپێی قسەی كۆمپانیا توركییەكە.  ئێستا كە ئیتر نەوتەكەی عێراق لەلایەن ئێرانەوە ئازادكراوە، كۆمپانیا توركییەكە چاوەڕوانی ئەوەیە لە مانگی ئەیلولی داهاتوودا نەوتەكە بگاتە پاڵاوگەكانی لە توركیا.  هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان و كەركوك بۆ بەندەری جەیهانی توركیا لە 25ی ئازاری 2023وە راگیراوە، كۆمپانیا توركییەكە لەدوای راوەستانی نەوتی هەرێمەوە ئەم بارە نەوتەی لە عێراق كڕیوە.  

(درەو): لیژنەی نەوت و غازی پەرلەمانی عێراق لە چەند رۆژی داهاتوودا میوانداری هەردوو وەزارەتی نەوتی عێراق و سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان دەكات، ئەندامێكی فراكسیۆنی پارتی دەڵێ: حكومەتی هەرێم كێشەی نییە گرێبەستە نەوتییەكانی لەلایەن بەغدادەوە پێداچوونەوەیان بۆ بكرێت. سەباح سوبحی ئەندامی فراكسیۆنی پارتی لە لیژنەی نەوت و غازی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند، لەبارەی وردەکاری گفتوگۆکان و دەستپێکردنەوەی ھەناردەکردنەوەی نەوتی ھەرێمی کوردستان، لە ڕۆژانی داھاتوو میوانداری ھەردوو وەزارەتی نەوتی عێراق و وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی ھەرێمی کوردستان دەکەین. ئەم ئەندامەی لیژنەی نەوت و غاز لە سایتی حزبەكەی (پارتی) وتووە: میوانداری وەزارەتی نەوت و سامانە سروشتییەكان بۆ ئەوەیە رونکردنەوەی تەواومان پێبدەن لەبارەی ئەو ڕێککەوتنانەی کراون، چونکە جارێکی دیکە وەزارەتی نەوتی عێراق داوای گرێبەستەکانی لە کۆمپانیاکان کردووە و هێشتا ھیچ ڕێکارێک نەگیراوەتە بەر، ئێمەش دەمانەوێت تەواوی زانیاریمان پێبدەن، تاکو بزانین ھۆکار چییە ئەو پرۆسەیە ھێندە دواکەوت و چی ماوە لەسەری بگەنە ڕێککەوتنی کۆتایی. "بەو ھۆیەی گرێبەستەکانی ھەرێمی کوردستان لەگەڵ گرێبەستەکانی عێراق جیاوازن، داوا دەکرێت پێداچونەوەیان بۆ بكرێت و بکرێن بە یەک شێوە، بۆ ئەو مەبەستەش  ڕێککەوتن لە نێوان ھەرێمی کوردستان و بەغدا کراوە، چونکە حکومەتی ھەرێمی کوردستان کێشەی نییە لە پێداچوونەوەی گرێبەستەکان" سەباح سوبحی وا دەڵێ. كێشەیەكی تری بەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ بەندەری جەیهانی توركیا كە لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە پەیوەندی بە نرخی بەرهەمهێنانی نەوتەوە هەیە لە هەرێمی كوردستان، ئەم ئەندامەی لیژنەی نەوت و غاز باسلەوە دەكات "بەربەستی سەرەکی تێچووی دەرھێنانی نەوتە، کۆمپانیاکان داوای زیاتر لە 20 دۆلار بۆ ھەر بەرمیلێک نەوت دەکەن، عێراقیش داوا دەکات ھەشت بۆ نۆ دۆلار بێت، بۆیە پێویستە ئەمجارە چارەیەک بدۆزرێتەوە و کۆتایی بەو کێشەیە بێت، چونکە ئەمە لە بەرژوەندی عێراق و ھەرێمی کوردستانیش دایە". رۆژی 9ی حوزەیرانی ئەمساڵ جارێكی ترو لەسەر داوای وەزارەتی نەوتی عێراق، لە بەغداد وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم و كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق كۆبوونەوە، بڕیاربوو لەم كۆبوونەوەیەدا ناكۆكییەكان چارەسەر بكرێت و دەست بە هەناردەی نەوتی هەرێم بكرێتەوە لە رێگەی بۆرییەوە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، بەڵام كۆبوونەوەكە كۆتایی هات و لەوكاتەوە تائێستا هەم بەغدادو هەم هەولێر بێدەنگییان لێكردووەو هەناردەی نەوتیش دەستی پێ نەكردوەتەوە.  دوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لە رێگەی بۆری عێراق- توركیا بۆ بەندەری جەیهان لە 25ی ئازاری 2023، بەغداد مەرجێكی سەرەكی هەیە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، ئەویش هەمواركردنەوەی گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێمە لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت، ئەمەش بابەتێكە كە سەرباری نیشاندانی نەرمی لەمدواییەدا، بەڵام هێشتا هەم حكومەتی هەرێم و هەم كۆمپانیاكانیش بە هەستیارییەوە لێی دەڕوانن، حكومەتی هەرێم پێشترو چەندجارێك بە فەرمی رەتیكردوەتەوە گرێبەستە نەوتییەكانی رادەستی بەغداد بكات.  لەپاڵ كێشەی گرێبەستە نەوتییەكان، نرخی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان یەكێكی تر لە ناكۆكییەكانی نێوان هەولێرو بەغدادە كە تائێستا یەكلانەكراوەتەوەو بەربەستە لەبەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، یاسای بودجه‌ی عێراق بۆ به‌رهه‌مهێنانی هه‌ربه‌رمیلێك نه‌وت بڕی (6) دۆلاری داناوه‌، به‌ڵام كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم بۆ به‌رهه‌مهێنانی هه‌ر به‌رمیلێك داوای (22) دۆلار ده‌كه‌ن، بۆ كرێی گواستنه‌وه‌ی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت، عێراق بڕی (دۆلارێك و 60 سه‌نت)ی داناوه‌، هه‌رێم بۆ هه‌ر به‌رمیلێك داوای (7 دۆلار) ده‌كات، بۆیه‌ ناكۆكییه‌كه‌ له‌مباره‌یه‌وه‌ قوڵه‌. سەرباری راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی بۆرییەوە، بەڵام بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان رانەوەستاوە، بەرپرسانی عێراق باسلەوە دەكەن هەرێم لەئێستادا رۆژانە 220 هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی توركیاو ئێران دەكات بە نرخێكی زۆر كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهانی، حكومەتی هەرێم لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆری، هیچ زانیارییەكی بۆ رایگشتی لەبارەی هەناردەی نەوت بە تانكەرو داهاتەكەی بۆ خەزێنەی گشتیی ئاشكرا نەكردووە، پەرلەمانی كوردستانیش هەڵوەشاوەتەوەو هیچ چاودێرییەك لەسەر داهاتی تانكەرەكانی نەوت نییە.  پێدەچێت هەولێرو بەغداد هەردوولا لەم ناكۆكییە سودمەند بن، بەغداد بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە، پشكی هەناردەی نەوتی خۆی لەچوارچێوەی سیاسەتی (ئۆپێك +) لە نەوتی باشور زیادكردووە، حكومەتی هەرێمیش كە بەپێی یاسای بودجە لە حاڵەتی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بە بۆری دەبوو داهاتی نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات، ئێستا ئیتر بە تانكەر دەیفرۆشێت و داهات ناگەڕێنێتەوە، توركیاو ئێرانیش وەكو دوو وڵاتی كاریگەر لەسەر پرسی نەوت و سیاسەت لە عێراق هەردووكیان سودمەندن لە نەوتە هەرزانەكەی كوردستان و بێدەنگییان هەڵبژاردووە.   

شیكاری: درەو   # لە ساڵی (2009) (2 ملیۆنێک و 518 هەزارو 773) کەس مافی دەنگدانی هەبووەو بزوتنەوەی گۆڕان (445 هەزار و 24) دەنگی بە ڕێژەی (17.7%) بەدەستهێناوە. # لە دواهەڵبژاردندا بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (3 ملیۆن و 486 هەزارو 787) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، بزوتنەوەی گۆڕان تەنها (22 هەزارو 91) دەنگی بەدەستهێنا بەرێژەی (0.6%)ی کۆی گشتی دەنگدەران لە سێ پارێزگاکەی هەرێم. # ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەڵبژاردنی (2009)ەوە تا دوا هەڵبژاردنی گشتی بە ڕێژەی (38%) زیادیان کردووە، بەڵام دەنگەکانی بزوتنەوەی گۆڕان بەڕێژەی (95%) کەمی کردووە. # لە دوای ساڵی (1992)ەوە لە هەرێمی کوردستان (12) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووەو بزوتنەوەی گۆڕان بەشداری (8) هەڵبژاردنی کردووە. # بزوتنەوەی گۆڕان (1) جار بە شێوەی هاوپەیمانی و (7) جار بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە. بەشی سێیەم؛ پێگەی بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا پوختە؛ لە ساڵی (1992)ەوە (12) هەڵبژاردنی گشتی (پەرلەمانی کوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان)، بەڕێوە چووە، بزوتنەوەی گۆڕان بەو پێیەی لە ساڵی (2009)ەوە دامەزراوە تەنها بەشداری (8) هەڵبژاردنی کردووەو لە سەرجەم هەڵبژاردنەکان بە لیستی سەربەخۆ جگە لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە هاوپەیمانی لەگەڵ یەکێتی نیشتمانی کوردستان چووتە نێو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە. ئەوەی جێگەی سەرنجە، لەگەڵ بەرزبوونەوەی ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە سێ پارێزگاکەی هەرێم مافی دەنگدانیان هەیە، بزوتنەوەی گۆڕان نەیتوانیوە بە هەمان ئاست ژمارەی دەنگەکانی بەرز بکاتەوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان کە لە (25/7/2009) بەڕێوەچوو بەو پێیەی یەکەم بەشداری بزوتنەوەی گۆڕان بووە لە هەڵبژاردن (2 ملیۆنێك و 518 هەزار773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە، بزوتنەوەی گۆڕان (445 هەزارو 24) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی (17.7%) کۆی گشتی دەنگدەران.  بەڵام لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (10/10/2021) بە ڕێوەچوو، لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، بزوتنەوەی گۆڕان توانیویەتی تەنها (22 هەزارو 91) دەنگ بەدەستبهێنێت بەرێژەی (0.6%) کۆی گشتی دەنگدەران. بەم پێیەش ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2009)ەوە بە ڕێژەی (38%) زیادی کردووە، بەڵام دەنگەکانی بزوتنەوەی گۆڕان (422 هەزار و 933) دەنگ بە ڕێژەی (95%) کەمی کردووە، (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))، لە خوارەوە پێگەی بزوتنەوەی گۆڕان لە سەرجەم هەڵبژاردنە گشتییەکان ڕوونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1) چارتی ژمارە (1) یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان کە یەکەم بەشداری بزوتنەوەی گۆڕان بوو لە 25/7/2009 بەرێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 518 هەزارو 773) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (ملیۆنێك و 876  هەزارو 196) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.5%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    بزوتنەوەی گۆڕان (445 هەزارو 24) دەنگی بەدەستهێناو (25) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 7/3/ 2010 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 590 هەزارو 274) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 938 هەزارو 754 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74.8%) 4.    بزوتنەوەی گۆڕان (425 هەزارو 793) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (298 هەزارو 621) دەنگ بەرێژەی (35.8%). -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (103 هەزارو 397) دەنگ بەرێژەی (15.2%). -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك (23 هەزارو 775) دەنگ بەرێژەی ( 5.6%). چارتی ژمارە (2)     سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان لە 21/9/2013 بەرێوەچوو. 2.    (2 ملیۆن و 803 هەزارو 283) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 950  هەزارو 130) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (74%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.     بزوتنەوەی گۆڕان  (476 هەزارو 736) دەنگی بەدەستهێناو (24) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 1.    هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 128 هەزارو 167 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (78%). 4.    بزوتنەوەی گۆڕان  (472 هەزارو 503) دەنگی بەدەستهێنا، بە جۆرێک؛ -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (347 هەزارو 799) دەنگ بەرێژەی (39%). -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (104 هەزارو 59) دەنگ بەرێژەی (14%). -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك (20 هەزارو 645) دەنگ بەرێژەی (4%). چارتی ژمارە (3) پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان  1.    هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە 30/4/2014 بەڕێوەچوو. 2.    ( 2 ملیۆن و 717 هەزارو 82) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (2 ملیۆن و 161 هەزارو 38 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (80%) 4.    بزوتنەوەی گۆڕان (490 هەزارو 572) دەنگی بەدەستهێنا ، بە جۆرێک؛ -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (359 هەزارو 600) دەنگ بەرێژەی (40%) -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (108 هەزارو 117) دەنگ بەرێژەی (14%) -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك (22 هەزارو 885) دەنگ بەرێژەی (5%) چارتی ژمارە (4) شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  1.    هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە 12/5/2018 بەڕێوەچوو. 2.    ( 3 ملیۆن و 758 هەزارو 896) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (ملیۆنێك و 795 هەزارو 686 ) كەس دەنگیاندا  4.    بزوتنەوەی گۆڕان (199 هەزارو 611) دەنگی بەدەستهێنا. بەجۆرێک -    بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (154 هەزارو 947) دەنگی بەدەستهێنا. -    بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (40 هەزارو 863) دەنگی بەدەستهێنا. -    بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك (3 هەزارو 801) دەنگی بەدەستهێنا. چارتی ژمارە (5) حەوتەم؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان 1.    هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو. 2.    ( 3 ملیۆن و 85 هەزارو 461) كەس مافی دەنگدانی هەبووە 3.    (1 ملیۆن و 845 هەزارو 979 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (59%) 4.    هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان بەیەك بازنە بەرێوە چوو. 5.    بزوتنەوەی گۆڕان لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێم (186 هەزارو 903) دەنگی بەدەستهێناو تەنها (12) كورسی پەرلەمانی مسۆگەر كرد. هەشتەم؛ هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) 1.    هەڵبژاردنی پێشوەختی ئەنجومەنی نوێنەران (خولی پێنجەم) لە 10/10/2021 بەڕێوەچوو 2.    ( 3 ملیۆن و 486 هەزارو 787) كەس مافی دەنگدانی هەبووە. 3.    (1 ملیۆن و 232 هەزارو 897 ) كەس دەنگیاندا بەرێژەی (35.4%) 4.    بزوتنەوەی گۆڕان (22 هەزارو 91) دەنگی بەدەستهێنا، بەجۆرێک لەسەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێم؛ -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای سلێمانی (17 هەزارو 846) دەنگ بەرێژەی (4.5%) -    دەنگی بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر (4 هەزارو 245) دەنگ بەرێژەی (1%) بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای دهۆك لەبەر ئەوەی هیچ کاندیدێکی نەبوو، بۆیە هیچ دەنگێکیشی بەدەست نەهێنا. چارتی ژمارە (6)  

(درەو): لەم جیهانەدا پاسپۆرتی عێراقی تەنیا لە پاسپۆرتی (ئەفغانستان)و (سوریا) باشترە، ئەگەر نا لەدوای پاسپۆرتی (یەمەن)و (سۆماڵ) و (فەلەستین)یشەوەیە، نوێترین داتای جیهانی دۆخی پاسپۆرت بڵاوكرایەوە، گەشتكردن بە بێ وەرگرتنی ڤیزا پێوەری سەرەكییە لەم ریزبەندییەدا.  ریزبەندییەكی نوێ پاسپۆرتی سنگاپورە لە ریزبەندی بەهێزترین پاسپۆرتەكاندایە لەسەر ئاستی جیهان، ئەمە بەگوێرەی پێوەرەكانی (هینلی) بۆ پاسپۆرتە جیهانییەكان كە تۆڕی (CNN)ی ئەمریكی بڵاویكردوەتەوە. ئەم پێوەرە كە كۆمپانیای "هینلی ئاند بارتنرز" بۆ مافی هاوڵاتیبوون و مانەوە دەریدەكات كە بارەگاكەی لە لەندەنە،  هەڵدەسێت بە دیاریكردنی توانای پاسپۆرتی هەر وڵاتێك بەگوێرەی ئەوەی ئایا هەڵگرانی ئەو پاسپۆرتە دەتوانن بۆ چەند وڵات بەبێ وەرگرتنی ڤیزا گەشت بكەن.  بەپێی پێوەرەكە، هەڵگرانی پاسپۆرتی سەنگاپورە ئێستا بەبێ وەرگرتنی ڤیزای پێشوەختە دەتوانن بۆ (195) وڵات و ناوچەی جیهان گەشت بكەن. لەدوای سەنگاپورە، وڵاتانی (ژاپۆن- ئەڵمانیا- فەڕەنسا- ئیتالیا- ئیسپانیا) بەهێزترین پاسپۆرتیان هەیە كە لە پلەی دووەمدان و هاوڵاتیانیان دەتوانن بەبێ وەرگرتنی ڤیزان بۆ (192) وڵات و ناوچە گەشت بكەن.  لە پلەی سێیەمدا پاسپۆرتی (نەمسا- فنلەندا- ئیرلەندا- لۆكسەمبۆرگ- هۆڵەندا- كۆریای باشور- سوید) دێت، كە هەڵگرانی پاسپۆرتی ئەم وڵاتانە دەتوانن بەبێ وەرگرتنی ڤیزا گەیشت بۆ (191) وڵات و ناوچە بكەن.  لیستەكە ناوی هەندێك وڵاتی تریشی تێدایە كە پاسپۆرتەكانیان بەهێزە، لەوانە (بەلجیكا- دانیمارك- نیوزلەندا- نەرویژ- سویسرا- بەریتانیا)، ئەم وڵاتانە لە پلەی چوارەمدان و هاوڵاتییەكانیان بەبێ وەرگرتنی ڤیزا دەتوانن بۆ (190) وڵات و ناوچە گەشت بكەن.  لەپاش ئەمانە، وڵاتانی (ئوسترالیا- پروتوگال) دێت كە بۆ (189) ناوچە بە پاسپۆرتەكانیان گەشت دەكرێت. لە پلەی شەشەمدا وڵاتانی (یۆنان- پۆلەندا) دێت كە بە پاسپۆرتەكانیان بە بێ ڤیزا گەشت بۆ نزیكەی (188) وڵات دەكرێت.  (كەنەدا- كۆماری چیك- هەنگاریا- ماڵتا) ئەمانە لە پلەی حەوتەمدان و پاسپۆرتەكانیان بەبێ ڤیزا توانای گەشتكردنی هەیە بۆ نزیكەی (187) وڵات.  ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە پلەی هەشتەمدایە، پاسپۆرتەكەی بەبێ ڤیزا بۆ نزیكەی (186) وڵات و ناوچە دەڕوات.  لە پلەی نۆیەمدا پاسپۆرتی (ئیماراتی عەرەبی- ئیستۆنیا- لیتوانیا) هەیە كە گەشتی بێ ڤیزا بۆ 185 وڵات دەكات.  پاسپۆرتی (ئایسلەندا- لاتیڤیا- سلۆڤاكیا- سلۆڤینیا) لە پلەی دەیەمدان و بۆ (184) ناوچە گەشتی بێ ڤیزا دەكەن.  دۆخی وڵاتانی ناوچە لە ریزبەندییەكەدا لەسەر ئاستی وڵاتانی ناوچەكە، پاسپۆرتی قەتەری لە ریزبەندی (46)دایە لەسەر ساتی جیهان، هەڵگرانی پاسپۆرتی ئەم وڵاتە بەبێ ڤیزا دەتوانن گەشت بۆ (107) وڵات بكەن.  پاسپۆرتی كوەیتی لە ریزبەندی (49)دایە لەسەر ئاستی جیهان، هەڵگرانی دەتوانن بەبێ ڤیزا بۆ (99) وڵات گەشت بكەن. سعودیە لە ریزبەندی (56)ی جیهاندایە، پاسپۆرتەكەی بەبێ ڤیزا دەتوانێت بۆ نزیكەی (88) وڵات بڕوات. سوڵتاننشینی عومان لە ریزبەندی (58)ی جیهاندایە بۆ نزیكەی (86) وڵات دەڕوات.  عێراق لە ریزی هەرە خراپەكاندا سەبارەت بە ریزبەندی لاوازترین پاسپۆرت لەسەر ئاستی جیهان، كۆمپانیاكە پاسپۆرتی (ئەفغانستان)ی بە خراپترین دەستنیشان كردووە، چونكە هەڵگرانی ئەم پاسپۆرتە بەبێ ڤیزا تەنیا دەتوانن بۆ (26) دەوڵەت و ناوچە گەشت بكەن، لەدوای ئەویش پاسپۆرتی (سوریا) دێت، كە لە ریزبەندی (102)دایە لەسەر ئاستی جیهان و هەڵگرانی پاسپۆرتی ئەم وڵاتە بەبێ ڤیزا تەنیا دەتوانن بۆ (28) دەوڵەت گەشت بكەن، (عێراق) لە ریزبەندی (101)دایەو هەڵگرانی پاسپۆرتەكەی بەبێ ڤیزا تەنیا دەتوانن بۆ (31) وڵات گەشت بكەن، عێراق تەنانەت دۆخی لە وڵاتێكی وەكو (یەمەن) خراپترە، یەمەن لە ریزبەندی (100)دایە لەسەر ئاستی جیهان، هاوڵاتییەكانی بەبێ ڤیزا دەتوانن بۆ (33) دەوڵەت گەشت بكەن، (سۆمال) دۆخی لە عێراق و یەمەنیش باشترەو لە ریزبەندی (99)ی جیهاندایە، هاوڵاتییەكانی دەتوانن بێ ڤیزا گەشت بۆ (35) دەوڵەت بكەن، (لیبیا) لە ریزبەندی (98)دایەو دەتوانێت گەشت بۆ (39) دەوڵەت بكات، پاسپۆرتی (فەلەستین) لە ریزبەندی (97)دایەو گەشتی (40) دەوڵەت دەكات.   یورگ ستیڤن سەرۆكی جێبەجێكاری كۆمپانیای (هینلی) دەڵێ:" توانای گەشتكردن بەبێ ڤیزا بۆ ژمارەیەكی زۆر وڵات چیتر تەنیا بابەتی خۆشگوزەرانیی نییە، بەڵكو بووە بە ئامرازێكی بەهێزی ئابوریش كە دەتوانێت گەشەكردن و هاریكاری نێودەوڵەتی بباتە پێشەوەو سەرمایەگوزاری بیانی رابكێشێت". 

(درەو):  ژمارەیەك لە كۆمپانیا وەبەرهێنەكانی نەوت جارێكی تر چوونەوە دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان، باسی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتیان كردووە، بەڵام هێشتا نە كۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی كوردستان و نە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانیش هیچ قسەیەكیان لەبارەی ناوەڕۆكی كۆبوونەوەكە نەكردووە.  لە دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان، وەفدێكی حكومەت لەگەڵ بەشێك لە كۆمپانیا وەبەرهێنەكانی نەوت كۆبوونەوە.  ئەندامانی وەفدەكەی هەرێم پێكهاتبوون لە (ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران- ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران- عەبدولحەكیم خەسرۆ سەرۆكی فەرمانگەی هەماهەنگیی و بەدواداچوون- كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكان بە وەكالەت.  نە گروپی پیشەسازی نەوتی كوردستان "ئەپیكور"و نە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان هیچ راگەیەندراوێكیان لەبارەی كۆبوونەوەكە بڵاونەكردوەتەوە، تەنیا ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران شتێكی كورتی لەبارەی كۆبوونەوەكە نوسیوەو دەڵێ:" باس لە شەراکەتی هاوبەش و ستراتیژی لەنێوان حکومەتی هەرێم و کۆمپانیا نەوتییەکان کراو  دوایین سەردان و گفتوگۆکانی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵ لەبارەی پرسی نەوت لەچوارچێوەی دەستور گفتوگۆیان لەبارەوە ئاڵۆگۆڕ کرا". سەرۆكی دیوان باسلەوە دەكات" چارەسەری پرسی نەوت و گاز و دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم و جددیەتی حکومەتی هەرێم بۆ ئەو پرسە لە کۆبوونەوەکەدا خرایەڕوو". رۆژی 9ی حوزەیرانی ئەمساڵ جارێكی ترو لەسەر داوای وەزارەتی نەوتی عێراق، لە بەغداد وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم و كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێم لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق كۆبوونەوە، بڕیاربوو لەم كۆبوونەوەیەدا ناكۆكییەكان چارەسەر بكرێت و دەست بە هەناردەی نەوتی هەرێم بكرێتەوە لە رێگەی بۆرییەوە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، بەڵام كۆبوونەوەكە كۆتایی هات و لەوكاتەوە تائێستا هەم بەغدادو هەم هەولێر بێدەنگییان لێكردووەو هەناردەی نەوتیش دەستی پێ نەكردوەتەوە.  دوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لە رێگەی بۆری عێراق- توركیا بۆ بەندەری جەیهان لە 25ی ئازاری 2023، بەغداد مەرجێكی سەرەكی هەیە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، ئەویش هەمواركردنەوەی گرێبەستەكانی حكومەتی هەرێمە لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت، ئەمەش بابەتێكە كە سەرباری نیشاندانی نەرمی لەمدواییەدا، بەڵام هێشتا هەم حكومەتی هەرێم و هەم كۆمپانیاكانیش بە هەستیارییەوە لێی دەڕوانن، حكومەتی هەرێم پێشترو چەندجارێك بە فەرمی رەتیكردوەتەوە گرێبەستە نەوتییەكانی رادەستی بەغداد بكات.  لەپاڵ كێشەی گرێبەستە نەوتییەكان، نرخی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان یەكێكی تر لە ناكۆكییەكانی نێوان هەولێرو بەغدادە كە تائێستا یەكلانەكراوەتەوەو بەربەستە لەبەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، یاسای بودجه‌ی عێراق بۆ به‌رهه‌مهێنانی هه‌ربه‌رمیلێك نه‌وت بڕی (6) دۆلاری داناوه‌، به‌ڵام كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم بۆ به‌رهه‌مهێنانی هه‌ر به‌رمیلێك داوای (22) دۆلار ده‌كه‌ن، بۆ كرێی گواستنه‌وه‌ی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت، عێراق بڕی (دۆلارێك و 60 سه‌نت)ی داناوه‌، هه‌رێم بۆ هه‌ر به‌رمیلێك داوای (7 دۆلار) ده‌كات، بۆیه‌ ناكۆكییه‌كه‌ له‌مباره‌یه‌وه‌ قوڵه‌. سەرباری راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی بۆرییەوە، بەڵام بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان رانەوەستاوە، بەرپرسانی عێراق باسلەوە دەكەن هەرێم لەئێستادا رۆژانە 220 هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی توركیاو ئێران دەكات بە نرخێكی زۆر كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهانی، حكومەتی هەرێم لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆری، هیچ زانیارییەكی بۆ رایگشتی لەبارەی هەناردەی نەوت بە تانكەرو داهاتەكەی بۆ خەزێنەی گشتیی ئاشكرا نەكردووە، پەرلەمانی كوردستانیش هەڵوەشاوەتەوەو هیچ چاودێرییەك لەسەر داهاتی تانكەرەكانی نەوت نییە.  پێدەچێت هەولێرو بەغداد هەردوولا لەم ناكۆكییە سودمەند بن، بەغداد بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە، پشكی هەناردەی نەوتی خۆی لەچوارچێوەی سیاسەتی (ئیپێك +) لە نەوتی باشور زیادكردووە، حكومەتی هەرێمیش كە بەپێی یاسای بودجە لە حاڵەتی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بە بۆری دەبوو داهاتی نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات، ئێستا ئیتر بە تانكەر دەیفرۆشێت و داهات ناگەڕێنێتەوە، توركیاو ئێرانیش وەكو دوو وڵاتی كاریگەر لەسەر پرسی نەوت و سیاسەت لە عێراق هەردووكیان سودمەندن لە نەوتە هەرزانەكەی كوردستان و بێدەنگییان هەڵبژاردووە.