(درەو):  لە یەكەم كاردانەوەدا لەبەرامبەر بڕیاری حكومەتی فیدراڵ بۆ هەمواری یاسای بودجەو دابینكردنی بڕی 16 دۆلار بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك لە نەوتی كوردستان تا ئەوكاتەی ناكۆكییەكان لەسەر نرخی بەرهەمهێنان یەكلادەبێتەوە، حكومەتی هەرێم پێشوازی لە بڕیارەكە دەكات و هیوای خۆی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت نیشان دەدات.  ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان ئەمڕۆ كۆبوونەوەی ئاسایی خۆی هەبوو، لەدوای هەڵبژاردنی 20ی ئۆكتۆبەری خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان ئەمە یەكەم كۆبوونەوەی حكومەت بوو. یەكێك لە تەوەرە سەرەكییەكانی ئەم كۆبوونەوەیە، گفتوگۆكردن بوو لەبارەی پێشنیازی دوێنێی كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ سەبارەت بە (هەموارکردنەوەی ماددەی 12ی یاسای بودجە) تایبەت بە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بۆری بۆ بەندەری (جەیهان)ی توركیا، كە لە 25ی ئازاری 2023وە بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس راوەستاوە.  راگەیەندراوی كۆبوونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم دەڵێ:" ئەنجامی دوا کۆبوونەوە لەگەڵ وەزارەتی نەوتی فیدراڵ و کۆمپانیا نەوتییەکان، لەلایەن کەمال محەمەد ساڵح وەزیری سامانە سروشتییەکان بە وەکالەت و شاندی دانوستانکار خرایەڕوو. ئەنجومەنی وەزیران هەڵوێستی نەگۆڕی خۆی دووپاتکردەوە کە دەبێ هەرچی زووە، هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمو دەست پێ بکاتەوە، کە ئەمەش لە بەرژەوەندی حکومەتی فیدڕاڵ و حکومەتی هەرێم و تەنانەت کۆمپانیا نەوتیەکانیشە".  راگەیەندراوەكە باسی لەوەكردووە" ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم هیواخوازە هەموارکردنەوەی ماددەی 12 لە یاسای بودجەی عێراق، ببێتە دەرفەتێک بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشەیەو هەرچی زووە نەوتی بەرهەمهێنراوی کوردستان، هەناردەی بازاڕە جیهانییەکان بکرێتەوە، کە بێگومان ڕۆڵی سەرەکی دەبێت لە زیادکردنی داهاتی گشتی وڵات و برەودان بە وەبەرهێنان لەم بوارەدا". دوێنێ ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق پێشنیارێكی بۆ هەموارکردنەوەی ماددەی (12/دووەم/ج) لە یاسای بودجەی سێ ساڵە ژمارە 13ی ساڵی 2023 پەسەند کرد، بەپێی ئەم هەموارە وەكو (نەرمین مەعروف) ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق دەڵێ: وەزارەتی دارایی فیدراڵ لەچوارچێوەی خەرجییە سیادییەکانی بودجە بڕی 16 دۆلار خەرجدەکات بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێک لە نەوتی هەرێم کە بڕەکەی لە یاسای بودجە بە 400 هەزار بەرمیلی رۆژانە دیاریکراوە، بەمەرجێک لەلایەن کۆمپانیای (سۆمۆ)ەوە هەناردەبکرێت، یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بۆ پێداویستی ناوخۆ بەکاریبێنێت پشتبەست بە بڕگەکانی (أ) و (ب)ی مادەی 12ی یاسای بودجە.. "هەربەپێی هەموارەکە بڕی ئەو 16 دۆلارە بۆ تێچووی بەرمیلێک وەک پێشینە ئەژمار دەکرێت لە سەرەتادا تا ئەوکاتەی لەلایەن دەزگایەکی ڕاوێژکاری تەکنیکی نێودەوڵەتی تایبەتمەندەوە (کە لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ بەرێکەوتن لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم دەستنیشان دەکرێت) خەمڵاندنێکی دادپەروەرانە بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە لە هەر کێڵگەیەکی نەوتی هەرێم بە جیا دەکات لە ماوەی (60) ڕۆژدا لە بەرکاربوونی هەمواری یاساکە.. لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە، یەکێک لە خاڵەکانی ناکۆکی نێوان هەرێم و بەغداد بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بریتی بوو لە بابەتی (تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم)، لە یاسای بودجە بە تێکڕا بۆ نەوتی عێراق و هەرێم بڕی 6 دۆلار بۆ بەرمیلێک دیاریکرا بوو، ئەمە ناڕەزایەتی حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێمی لێكەوتەوە، بەوپێیەی وەكو ئەوان باسیان دەكرد" جیاوازیی زۆر هەیە لەنێوان سروشتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم و عێراق و سروشتی گرێبەستەكانی هەردوولا، كە زۆرینەی گرێبەستەكانی عێراق گرێبەستی خزمەتگوزارین و ئەوانەی هەرێم گرێبەستی هاوبەشیكردنن".  بەدەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، یەكێك لە دیارترین كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەولێرو بەغداد چارەسەر دەبێت، كە ئەمەش دواجار كاریگەریی لەسەر پشكی هەرێم دەبێت لە بودجەی گشتیی عێراق، چونكە بەپێی یاسای بودجە، حكومەتی هەرێم قایل بووە بەوەی نەوتی بەرهەمهێنراوی خۆی رادەستی كۆمپانیای نیشتمانی بەبازاڕخستنی عێراق "سۆمۆ" بكات بەمەبەستی فرۆشتنی بە نرخی جیهانی، هەروەها داهاتی نەوتیش راستەوخۆ بگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی عێراق.   

هاوڕێ تۆفیق. گسکی کارەبایی بەکاردەهێنیت؟ ئەو پرسیارەی سەرەوە یەکێکە لە پرسیارەکانی فۆرمی ئەلکترۆنی سەرژمێری کە لە هاوڵاتیان دەپرسێت ، دواتر بە وردی دێینەوە سەر ئەو پرسیارەو ڕووناکی دەخەینە سەری . جاران دەوترا سەرژمێری ، بەڵام لە ئێستایا وەکو لە ناونیشانەکەیدا دیارە هەر سەرژمێری خەڵک نیە بەتەنها ، بەڵکو  لەپاڵیدا سەرژمێری نیشتەجێبونیشە، ئەمەش پرۆسەکەی گشتگیر و فراوانتر کردوە ، کە تەنها زانیاری کەسیەکانی هاوڵاتیان تۆمار ناکەن ، بەڵکو چەندین زانیاری تر دەربارەی ماڵ و ژیانکردن و باری خێزان و ئاستی خوێندەواری و زۆر بواری تری ژیانی خەڵکە تۆمار دەکەن ، فۆرمە پێکهاتوە لە شەش برگەی زانیاری گشتی کە ئەمانەی خوارەوەن. ١: زانیاری خۆناساندن.  ٢: زانیاری دەربارەی سروشتی خێزان. ٣: زانیاری دەربارەی تەسکەرەو کارتی نیشتمانی . ٤: زانیاری دەربارەی تایبەمەندی ماڵ و نیشتجێبونی خێزان و زانیاری کۆبونی خۆراک . ٥: زانیاری دەربارەی مردوەکان . ٦: خاوەندارێتی خێزان بۆ کەلوپەل و شمەک.   بێگومان هەر یەکێک لەو ناونیشانە سەرەکیانەی سەرەوە لە ژێریدا دەیان پرسیاری وردی بۆ دانراوە  ،بۆ ئەوەی زانیاری هەمەلایە کۆبکرێتەوە. جاران سەرژمێری بەشێوەی دەستی بوو، واتە کارمەندی ژمێرکار لەرێگای فۆرمێکی کاغەزییەوە زانیارییەکانی بە پێونوس ئەنوسی، ئەمەش کارێکی قورس و گران بوو، جگەلەوەش بەسەدان هەزار کارمەندی پێویست بوو، بۆیە پرۆسەکە  وەختێکی زۆری پێ ئەچوو، لەوەش گرنگتر جاران ئینتەرنێت و کۆمپیوتەر نەبوو، بۆیە ئەم هەموو زانیارییانە پاش ساڵێک ئەتوانرا کۆبکرێتەوەو یەک بخرێ، هەر بۆیە سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧ پاش چەند ساڵێک ئینجا دەوڵەت توانی ئەنجامی کۆتایی  رابگەیەنێت. لە ئێستادا بەهۆی پێشەکەوتنی زانستی و تەکنۆژیایی ژمارەییەوە گۆرانکاری جەوهەری روویانداوە، ئەم سەرژمێرییەی ئەم ساڵ کە بریاروایە لە  رۆژانی ٢١ و ٢٢ ی ئەم مانگە ئەنجام بدرێت، سەرژمێری جۆری ئەلکترۆنیە، دەستەی ئاماری فیدراڵی بەرنامەسازی ئەلکترۆنی داناوە، پرسیارەکانی فۆرمە کراون بە ئەلکترۆنی، رۆژانی سەرژمێری کارمەندەکان ئایپادێکی پێیە کە بەشێوەی ئەلکترۆنی پری دەکەنەوە و هیچ قەڵەم و کاغەزێکیان پێ نیە و راستەوخۆ زانیارییەکان دەگوازرێتەوە بۆ ناوەندی سەرەکی زانیارییەکان لە بەغدا. لەلایەن حکومەتی هەرێم و دانیشتوانی ناوچەکانی کەرکوک و مادەی ١٤٠ ی دەستور، ترس و نیگەرانی هەبوون بەو هۆیەی کە لە فۆرمەکەدا لە رۆژی سەرژمێری هاوڵاتی لەو کاتەدا لە هەر شارێک ئامادەبوایە، رێکوپێک لەسەر ئەو شارە ناونوسیان دەکرد. ئەمەش بۆ چارەنوسی کەرکوک ئێجگار مەترسیدار ئەبوو لەهەمان کات دەبوو بە هۆی گۆرانکاری دیموگرافی لە ناوچەکەدا، لە هەفتەی رابردوو وەفدی رەسمی حکومەتی هەرێم چوون بۆ بەغدا،  لەوێ لە کۆشکی سەلام لەبارەگای سەرۆکایەتی کۆمار لەگەڵ بەڕێز سەرۆک کۆمار دکتۆر لەتیف رەشید کۆبونەوەو تێبینی و سەرنجی خۆیان پێشکەشکردو داوایان کرد. سەرۆک کۆمار رۆڵی خۆی بگێرێ بۆ چارەسەرکردنی تێبینیەکانیان ، دواتر سەرۆک کۆمار کۆبونەوەیەکی گرنگی سەرۆکایەتی لە کۆشکی بەغدا رێکخست بە ئامادەبونی سەرۆک وەزیرانی فیدراڵ و وەزیرە پەیوەندیدارەکانی فیدراڵ وەفدی حکومەتی هەرێم ، دووبارە تیمی هەرێم بەدورودرێژی و بە وردی سەرنج و تێبینیەکانیان خستەروو، جەوهەری تێبیبی هەرێم لەسەر خاڵێک بوو لە پاڵ چەند  سەرنجێکی تر، ئەویش ( بەگوێرەی فۆرمی سەرژمێری  هاوڵاتیان لە رۆژی سەرژمێریدا  لەسەر ئەو  شارە تۆمار دەکرێن کە لێی نیشتەجێن،  ئەمەش  دەبێتە گۆرینی دیموگرافی، بەڵکو پێویستە خەڵک تۆمار بکرێت بە گوێرەی شوێنی ئەسڵی نیشتەجێبونیان  کە لە کارتی نیشتمانیدا تۆمار کراوە )پاش گفتوگۆیەکی چڕوپڕ سەرۆک وەزیران رایگەیاند لە کۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا بریاری پێویست بۆ چارەسەرکردنی تێبینەکان دەردەکەن، دوێنی رۆژی سێ شەممە وەکو وەڵامێک بۆ کۆبونەوەکەی  سەرۆک کۆمار لە کۆشکی بەغدا،  ئەنجومەنی وەزیران بریاری پێویستی دەرکرد  کە پێکهاتوە لە  حەوت(٧)  بەگشتی بریاری باش و چاکن. ئەمەی لای خوارەوە پوختەی جەوهەری حەوت برگەکەی  بریارەکەیە: ١: حکومەتی عێراق باپەندی خۆی دوپات کردەوە، بە بریارێکی پێشوی دادگای فیدراڵی کە لەساڵی ٢٠١١ دەرچوە، بریارەکە  مەسەلەی پرسیارکردنی  دەربارەی نەتەوەو مەزهەب لە هاوڵاتیان  قەدەغەکردوەو هەروەها دەڵێت ؛ئەنجامی سەرژمێری نابێت بۆ چارەنوسی کەرکوک و مادەی ١٤٠ حساب بکرێ. ٢: بۆ کەرکوک و ناوچەکانی تری مادەی ١٤٠ لە بری ئەوەی یەک کارمەند کاری سەرژمێری بکات  تیمێکی سێ کەسی لە نەتەوەکانی کوردو عەرەب و تورکمان سەرژمێری دەکەن . لەوناچانەشی کە زۆرینەی مەسیحین لە بری تورکمان لە نەتەوەی مەسیحی کارمەند هەڵدەبژێرن. ٣: هەردوو دەستەی ئاماری هەرێم و فیدراڵ پێکەوە، بەهاوئاهەنگی لەگەڵ وەزارەتی ناوخۆی فیدراڵ پاش تەواوبونی سەرژمێری هەڵدەستن بە بەراوردکردنی زانیاریە تۆمارکراوەکان بۆ ناوچەکانی مادەی ١٤٠ بەراوەدی ئەکەن بە داتای سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧ لەهەمان کات بەراوردی ئەکەن لە گەڵ تۆماری ئاوارەکانی وەزارەتی کۆچبەران، بۆ نمونە هاوڵاتیەک لە  رۆژی سەرژمێریدا لە کەرکوک دانیشتوەو خۆی لەوێ تۆمارکردەوە، ئەم لیژنە هاوبەشە سەیری تۆمارە کۆنەکەی ساڵی ١٩٥٧ دەکەن،  بزان لە سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧ تۆمارن یان بە پێچەوانەوە ، ئەگەر تۆمار نەبوو ئەوا لەسەر کەرکوک ناونوس ناکرێن و دەخرێنەوە شارە ئەسڵیەکانیان، نمونەیەکی تر هاوڵاتیەک ئاوارەی سەلاحەدینەو لە کەرکوکە دانیشتوە لەسەر کەرکوک تۆمارکراوە، دووبارە پاش سەرژمێری لیژنە هاوبەشەکە  بەراوردی ناوەکەی دەکات بە ئاماری کۆچبەران، ئەگەر ناوی هەبوو کەواتە خەڵکی کەرکوک نیەو لەسەر سەلاحەدین ناونوس دەکرێ. ٤: هەردوو وەزارەتی پلاندانانی هەرێم و فیدراڵی پێکەوە ئەو کارەی  برگەی ٣ ی سەرەوە ئەنجام دەدەن . ٥: پابەندکردنی وەزارەتی پلان دانانی فیدراڵی بە ئامادەکردنی خشتەی ئامار دەربارەی ئەو هاوڵاتیانەی کە بەشێوەی میوانداری لەشارێکی ترن، بۆ کاروکاسبی نیشتەجێن لە ناوچەکانی مادەی ١٤٠ و باقی پارێزگاکانی تر، ئەمەش وەکو وەڵامێک بۆ سەرنجەکانی هەرێم ، بۆ نمونە ،هاوڵاتیەکی عەرەب لە رۆژی سەرژمێریدا  لەهەولێر دانیشتوەو لەسەر ئەوێ  تۆمار کراوە، بەڵام دواتر لیژنەکە بەراوردی دەکات لەگەڵ خشتەی ئامار کە ئامادەکراوە ، دەردەکەوێ ئەو هاوڵاتیر بەئەسڵ خەڵکی هەولێر نیە، بۆیە  لەسەر شارەکەی خۆی کە پێشووتر لێی بوە تۆمار دەکرێ،  نەک لەسەر هەولێر.   ٦: تیمی هونەری دەستەی ئاماری هەرێم ،پێویستە لە ژوری ئۆپراسیۆنی سەرژمێری کە لە بەغدایە هەر  لەسەرەتای پرۆسەکەوە هەتاوەکو کۆتایی ئامادەبن ئەمەش بۆ دڵنیایی و شەفافیەتی پرۆسەکە . ٧: پێویستە دەستەی ئامارئ هەرێم بە خێرایی پرۆسەی راهێنانی کارمەندانی سەرژمێری تەواوبکات.   لە راستیدا ئەمە گۆرانکارییەکی جەوهەریە بۆ پێدانی دڵنیایی بە خەڵکی کوردستان  ، کە پرۆسەکە تەنها ئامانجی زانستی و گەشەپێدانەو هیچ  بەرنامەیەکی سیاسی لەپشتەوە نیە. دەگەڕێینەوە سەر وەڵامی پرسیاری گسکی کارەبایی ماڵان!  کە لە فۆرمی سەرژمێرییەکەدا هەیە، لە راستیدا هەندێک پرسیار دانراون  لەسەرەتافا  بۆ هاوڵاتی کەمێک سەیر و پێکەنیناویین!  بەڵام ئەگەر لێییان وردبینەوە دەردەکەوێت کە پرسیاری زانستین و زانیاری ئاماژەن بۆ گەشەپێدان و پلانین. کاتێک پرسیارت لێ دەکات لە ماڵەوە کسکی کارەبایت هەیە؟ بەفرگرت هەیە، راوتەری ئینتەرنێتت هەیە، پاسکیل، موبەریدە، جلشۆری ماڵ، تەلەفزیۆن؟ هتد.. ئەمانە بە گوێرەی پێوەری گەشەپێدانی نێودەوڵەتی ئاماژەن بۆ دیاریکردنی هێڵی هەژاری و ئاستی خۆشگوزەرانی. هەقی خۆیەتی بڵێین، ئەم پرۆسەیە خاڵێکی وەرجەرخانە بۆ بیناکردنی بنکەیەکی زانیاری راست و دروست کە دەوڵەت و خەڵک و زانکۆ و کۆمپانیاکان هەموولایەک سودی لێ وەربگرن. لە کۆتایدا هەروەکو وتەیەکی بەناوبانگی فۆلکلۆری کوردی هەیە کاتێک کە حیکایەتخوان  کۆتایی گێرانەوەی حیکایەتەکەی ئەهێبێت،  هەمیشە دەڵێت  ؛ منیش تەواوبوم  هیچیان پێ نەدام.  

نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوری ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق هەموارکردنەوەی ماددەی 12/دووەم/ج لە بودجەی ساڵی 2023ی پەسەند کرد، کە ئاماژە بە یەکسانی تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم دەکات لەگەڵ هاوتاکەی لە کێڵگەکانی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ. هەموارە نوێیەكە راسپاردنی دەزگایەکی راوێژکاری لەخۆدەگرێت بۆ دیاریکردنی تێچووی هەر کێڵگەیەك لە كێڵگە نەوتییەكانی كوردستان، لەگەڵ ئەوەشدا وەزارەتی دارایی فیدراڵ 16 دۆلار وەک پێشینە دەدات بە تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ئەو نەوتەی كوردستان كە رادەستی سۆمۆ دەكرێت، دواتر ئەم خەرجییە پاكتاو دەكرێت. زانراوە كە تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ئەو نەوتەی كە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بەرهەمی دەهێنێت دەگاتە (6.9) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، لەكاتێكدا هەرێم داوای نزیكەی 32.9 دۆلار دەكات بۆ هەر بەرمیلێك، كە بەمشێوەیە دابەش بووە:  تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت = 24.32 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک تێچووی گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەی هێڵی جەیهانەوە = 8.59 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک

(درەو): لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقدا بڕیاردرا  بڕی ١٦ دۆلار بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێک لە نەوتی هەرێمی كوردستان خەرجبكرێت . نەرمین مەعروف، ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق: 🔹 ئەنجومەنی وەزیرانی فیدڕاڵ لە کۆبوونەوەی ئەمڕۆیدا پێشنیارێکی بۆ هەموارکردنەوەی مادەی (١٢/دووەم/ج) لە یاسای بودجەی سێ ساڵە ژمارە ١٣ی ساڵی ٢٠٢٣ پەسەند کرد.. بەپێی ئەم هەموارە وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە چوارچێوەی خەرجییە سیادییەکانی بودجە بڕی ١٦ دۆلار خەرجدەکات بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێک لە نەوتی هەرێم کە بڕەکەی لە یاسای بودجە بە ٤٠٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە دیاریکراوە بەمەرجێک لەلایەن کۆمپانیای (سۆمۆ)ەوە هەناردەبکرێت، یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بۆ پێداویستی ناوخۆ بەکاریبێنێت پشتبەست بە بڕگەکانی (أ) و (ب)ی مادەی ١٢ی یاسای بودجە.. هەربەپێی هەموارەکە بڕی ئەو ١٦ دۆلارە بۆ تێچووی بەرمیلێک وەک پێشینە ئەژمار دەکرێت لە سەرەتادا تا ئەوکاتەی لەلایەن دەزگایەکی ڕاوێژکاری تەکنیکی نێودەوڵەتی تایبەتمەندەوە ( کە لەلایەن وەزارەتی نەوتی فیدڕاڵ بەرێکەوتن لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم دەستنیشاندەکرێت) خەمڵاندنێکی دادپەروەرانە بۆ تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوە لە هەر کێڵگەیەکی نەوتی هەرێم بە جیا دەکات لە ماوەی (٦٠) ڕۆژدا لە بەرکاربوونی هەمواری یاساکە.. شایەنی باسە بەدوای بڕیاری راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە بەندەری جیهان لە ٢٥ی ئاداری ٢٠٢٣ و دەرچوونی یاسای بودجەی سێ ساڵە یەکێک لە خاڵەکانی ناکۆکی نێوان هەرێم و بەغدا لە ماوەی رابروود تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم بوو کە لەیاسای بودجە بە تێکڕا بۆ نەوتی عێراق و هەرێم بە ٦ دۆلار بۆ بەرمیلێک دیاریکراوە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی جیاوازییەکی زۆر هەیە لەنێوان سروشتی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم و عێراق جگە لە جیاوازی نیوان گرێبەستە نەوتییەکانی هەردوولا.. ئەگەرچی راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم کە نزیکەی سالێک و حەوت مانگە زیانی دارایی زۆری گەیاندووە بە ئابوری هەرێم و عێراق، بەلام لە ئێستادا ئەم بڕیارەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدڕاڵ هەنگاوێکی گرنگە بۆ چارەسەرکردنی یەکێک لە کێشە هەڵواسراوەکانی نێوان هەرێم و بەغدا تا ئەوکاتەی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵ تەشریع دەکرێت پشتبەست بە مادەی ١١٢ی دەستور..

درەو: ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لە كۆبونەوەی ئەمڕۆیدا، پێشنیازی هەمواری مادەی (12/دووەم/ج)ی لە یاسای بودجەی سێ‌ ساڵی ژمارە (13ی ساڵی 2023) پەسەندكرد، كە ئەمانەی خوارەوە لەخۆدەگرێت: 1-وەزارەتی دارایی فیدراڵی ئەركی قەرەبوكردنەوەی هەرێمی كوردستان دەگرێتە ئەستۆ لە خەرجییە سیادییەكان بۆ تێچوی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی ئەو بڕە نەوتەی لە هەرێمی كوردستان بەرهەم دێت و كۆمپانیای بە بازارشكردنی نەوت (سۆمۆ) وەریدەگرێت، یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بەپێی بڕگەی (ئەلف) و (ب) لەو بڕگەیە، تا دواتر بەشێوەیەكی دادەپەروەرانە تێچوی خەمڵێنراوی بەرهەمهێنان و گواستنەوە بۆ هەر كێڵگەیەك بەجیا حساب دەكرێت، لەلایەن لایەنی راوێژكاری تەكنیكی نێودەوڵەتی تایبەتمەند، كە وەزارەتی نەوتی عێراق بە رێككەوتن لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی هەرێم دەستنیشانی دەكات، لەماوەی (60) رۆژ لە جێبەجێكردنی ئەم یاسایە، ئەگەر لەماوەی دیاریكراودا رێككەوتن نەكرا، ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵی ئەو لایەنە راوێژكارییە دیاریدەكات. 2- ئەو راوێژكارییەی لە بڕگەی پێشودا باسكراوە، تێچوی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی خەمڵێنراو پێشكەشی وەزارەتی نەوت و دارایی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات بۆ مەبەستەكانی ئەم یاسایە پشتی پێدەبەسترێت و حسابكردنی قەرەبوكردنەوەی ئاماژە پێدراویش لەسەر بنەمای تێچوی باسكراو دەبێت بۆ هەر بەرمیلێك كەرەتی ژمارەی بەرمیلی رادەستكراو دەكرێت، بە گوێرەی هەردوو بڕگەی (ئەلف)و(ب) لەم بەشەو، وەزارەتی دارایی فیدراڵی پارەكەی رادەستی حكومەتی هەرێم دەكات.   3-دەستبەجێ‌ دەستبكرێت بە رادەستكردنی نەوتی بەرهەمهێنراو لە هەرێم بە كۆمپانیای سۆمۆ، یان وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بە گوێرەی هەردوو بڕگەی (ئەلف)و(ب) لەم بەشەو، قەرەبوی تێچوی بەرهەمهێنان و گواستنەوە دەكرێت لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵیەوە بەشێوەیەی سولفە، بە تێكڕای (16) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، كە دواتر چارەسەر دەكرێت دوای تەواوبونی كاری راوێژكاری تەكنیكی تایبەتمەند كە لەسەرەوە باسكراوە لەسەر بنەمای پێشتر گرتنەوە لە بەرواری دەستكردن بە رادەستكردنی نەوت بە گوێرەی ئەم هەموارە.

(درەو): پارتی بۆ نیشاندانی نیگەرانیی (مەسعود بارزانی) لە بڕیاری كشانەوەی كۆمەڵی دادگەریی لە پەرلەمانی كوردستان، وەفدێكی ناردوەتە لای سەرۆكی كۆمەڵ، بەڵام كۆمەڵ سورە لەسەر بڕیارەكەی.  وەفدێكی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەولێر سەردانی عەلی باپیر سەرۆكی كۆمەڵی دادگەریی كوردستانی كرد. لە لێدوانێكدا بۆ (درەو)، محەمەد حەكیم وتەبێژی كۆمەڵی دادگەریی رایگەیاند" وەفدەكەی پارتی لەم سەردانەدا پەرۆشی كاك مەسعودیان بە سەرۆكی كۆمەڵ گەیاند سەبارەت بە بڕیاری كشانەوەمان لە پەرلەمان".  وتەبێژی كۆمەڵ وتی: لە كۆبوونەوەكەدا مامۆستا عەلی باپیر بە وەفدی پارتی راگەیاندووە كە پرۆسەی هەڵبژاردن ساختەكاری تێدا كراوەو پێشتر دیزاین كراوە، بۆیە كۆمەڵ سورە لەسەر بڕیاری خۆی بۆ كشانەوە لە پەرلەمان و سوپاسی هەڵوێست و هەواڵپرسینی كاك مەسعودی كردووە.  هەریەكە لە (كۆمەڵی دادگەریی- بزوتنەوەی گۆڕان- رەوتی هەڵوێست- بەرەی گەل- یەكگرتووی ئیسلامی- بزوتنەوەی ئیسلامی- بزوتنەوەی ئیسلامی- بزوتنەوەی پەیوەندی ئیسلامی) ناڕازین لە ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی 20ی ئۆكتۆبەری پەرلەمانی كوردستان و داوای هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامەكان و سەرلەنوێ ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی نوێ دەكەن، بەڵام لەناو ئەم بەرە ناڕازییەدا تەنیا كۆمەڵی دادگەریی بڕیاریداوە كشانەوەی لە پەرلەمانی نوێ بكشێتەوە، لەم هەڵبژاردنەدا كۆمەڵ (3) كورسی پەرلەمانی بردەوە، یەكگرتوو (7) كورسی و بەرەی گەل (2) كورسی و رەوتی هەڵوێست (4) كورسی و بزوتنەوەی گۆڕان (1) كورسی بردووە، واتا بە تێكڕا ئەم بەرە ناڕازییە (17) كورسییان لە پەرلەمان هەیەو تەنیا (3) كورسی بڕیاری كشانەوەی داوە.   

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ئەنجامی هەڵبژاردنەکان لە لایەن کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانەوە راگەیەندران. تەزویر کرابێت یان نا، پێدەچێت ئەنجامەکان وەک خۆیان بمێنێتەوە و ئەو ژێرخانە بەناو یاساییەش دەستنیشانبکەن کە پێکهێنانی حکومەتی داهاتوی هەرێمی لەسەر دروستدەکرێت. هەمووان دەزانن کە بازنەکانی دەسەڵات لە هەرێمدا کورتنابێتەوە بۆ حکومەتی هەرێم. لە دەرەوەی حکومەتدا چەندان بازانەی شەخسیی و حیزبیی و نوخبەویی دەسەڵات هەن، کە هێزیان لە هێزی حکومەت زیاتر نەبێت. بە هیچ مانایەک کەمترنییە. بەڵام ئەم دۆخە تا ئەم ساتەش لە مانا رەمزیی و سیاسییەکانی بوونی حکومەتی هەرێمی کەمنەککردۆتەوە. ئەم حکومەتە لە ئاستی یاسایی و بیرۆکراسییەکەدا، بە فەرمیی، نوێنەری زۆرینەی کۆمەڵگاکە دەکات و بەناوی ئەو زۆرینەشەوە حوکمدەکات. جگە لەوە دەسەڵاتی سەپاندن و جێبەچەکردنی بەشێکی زۆری بڕیارەکانی هەیە.   پرسیارەکە ئەوەیە ئایا زۆرینەی حومکران چییە و کێیە؟ هەموومان دەزانین کە دەنگەکانی پارتی و یەکێتی بەیەکەوە ئەو زۆرینە سیاسییەن کە لە هەڵبژاردنی ئەمجارەدا دروستبووە. پارتی ٣٩ کورسی و یەکێتی ٢٣ کورسیی هەیە. بەیەکەوە دەتوانن زۆرینەیەکی پەرلەمانی دروستبکەن و لەسەر بنەمای ئەو زۆرینەیەش بەیەکەوە حکومەت پێکبهێنن. بەڵام دەکرێت هەشت سەرنج لەسەر ئەم زۆرینە پەرلەمانییە بخەینەروو. یەکەم: زۆرینەی پەرلەمانی مانای زۆرینەی کۆمەڵایەتی ناگەیەنێت. ساڵانێکی درێژە یەکێتی  و پارتی نوێنەری زۆرایەتی دانیشتوانی هەرێمەکە نین. ئەوان لە ڕاستیدا بە یەکەوە نوێنەریەتی ٢٥ بۆ ٣٠% خەڵکی هەرێمەکە دەکەن. ساڵانێکە نزیکەی ٧٠% خەلکی کوردستان دەنگیان بەم دوو حیزبە نەداوە.  ئەو رێژەیە لە خەڵکی هەرێم کە لەم دواهەمین هەڵبژاردنەدا دەنگی نەداوە، ٤٥% دانیشتوانی هەرێمەکەیە. لەو ٤٥% نزیکەی ١٠% دەنگەکانیان سوتاندوە و یان سوتێنراوە. بەم مانایە ٥٥ لە سەدی خەڵی هەرێمەکە دەنگیان بە یەکێتی و پارتی و بە هیچ هێزێکی دیکەی ناو هەرێمەکە، نەداوە. لەو ٤٥% کە دەنگیان داوە، پارتی و یەکێتی بەسەریەکەوە ٦٢ کورسیان هێناوە، ٣٨ کورسی لە کۆی کورسییەکان بۆ هێزەکانی دەرەوەی ئەم دوو هێزە چووە، کە ئەمەش یەکسانە بە ٣٨% دەنگەکانی ئەو ٤٥% دەنگیانداوە. بە کورتییەکەی، کۆی دەنگدەرانی پارتی و یەکێتی بەرامبەر بە کۆی ئەوانەی لە هەرێمدا مافی دەنگدانیان هەیە دەکاتە نزیکەی %٢٨ کۆی دەنگدەران. ئەم دوو هێزە بە یەکەوە تەنها ٢٨% دەنگەدەرانی هەرێمەکەیان لەگەڵدایە. لەو ٢٨%، پارتی نوێنەرایەتی نزیکەی ١٨% و یەکێتی نوێنەرایەتی نزیکەی ١٠% دانیشتوانی هەرێمەکە دەکات. بەم مانایە هەم پارتی و هەم یەکێتی لە ئاستی هەرێم و دانیشتوانەکەیدا نوێنەرایەتی «کەمینەیەکی بچوکی دانیشتوانی» هەرێمەکە دەکەن، بەڵام لە ئاستی پەرلەماندا ئەو دوو کەمینەیە دەتوانن «زۆرینەیەکی پەرلەمانی» دروستبکەن. دووهەم: مێژووی حومکڕانیی دونیای دوای ڕاپەڕین مێژووی حوکمڕانی ئەو «زۆرینە پەرلەمانی»ەییە کە پارتی و یەکێتی بەیەکەوە دروستیانکردوە، بە تایبەتی لە دوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەینەوە. ئەم زۆرینەیە  چەندانجار تاقیکراوەەوە و دەرەنجامەکەشی ئەو دۆخە قەیراناوییە پر لە کارەساتی سیاسیی و ئابوریی و کۆمەلایەتیی و ژینگەیەیە کە ئەمرۆکە دروستبووە. ئەو زۆرینە پەرلەمانییەی ئەم دوو هێزە بەیەکەوە دروستیانکردوە لە سەرجەمی کێشە گەورەکانی ئەمرۆکەی کۆمەڵگاکە بەرپرسە. سێهەم: لەدوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەینەوە، پارتی بە کردەوە حوکمڕانی ژمارە یەکی هەرێمەکە بووە. ئەو زۆرینە پەرلەمانییەی پارتی و یەکێتی بەیەکەوە دروستیان دەکرد،  سەرجەمی دەسەڵاتە سەرەکییەکانی حومکڕانییەکەی بە کردەوە دەخستە ژێر دەسەڵاتی پارتییەوە. لەمەشدا «رێکەوتنی ستراتیژیی» و «مسۆگەرکردنی پێگەی سەرۆک کۆمار» بۆ تاڵەبانی لە بەغدا، ڕۆلی دەستنیشانکەری، بینیوە. ئەمەش وایکردوە لە دوای روخانی رژێمەکەی سەدام حسێنەوە، پارتی بەهۆی ئەو زۆرینە پەرلەمانییەوە کە بە هاریکاریی یەکێتی دروستیدەکرد، بە کردەوە ببێت بە تاقە حوکمرانیی راستەقینەی هەرێمەکە. هەموو ئەوانەی لەگەڵ پارتیدا چوونەتە ناو بازنەکانی حومکڕانییەکەوە، بە خودی یەکێتی خۆیەوە، وەک یاریکەری پلە دوو و پلە سێ و پلە چوار، لە وحوکمڕانییەدا بەشداربوون. لەناو پارتیشدا هەر سێ بارزانیەکە، مەسعود بارزانی و نێچیرەوان بارزانی و مەسرور بارزانی، دەسەڵتدارە خاوەن بڕیارەکان بوون، بێگومان لە دەرەوەی بوونی هیچ رکابەرێک و هیچ توانایەکی لێپرسینەوە و هیچ ویستێکی بەرپرسیارکردنیان. بۆیە بەشی هەرەزۆری ئەوەی لە هەرێمدا دروستکراوە، بە سەرجەمی قەیرانەکانی ناوییەوە، بە پلەی یەکەم پارتی و بازانە بچوکە دەسەڵاتدارەکەی، ناو پارتی لێی بەرپرسیارن. چوارهەم: بەڵام ئەم هەڵبژاردنە، بە هەموو خراپییەکانییەوە، بۆ یەکەمجار ئەگەرێکی سیاسیی تازە دەخاتە بەردەمی هێزە سیاسییەکانی کوردستان، ئەگەری جیاکردنەوەی پارتی و یەکێتی لەیەکتری و رێگرتن لەوەی درێژە بە دروستکردنی «زۆرینەی پەرلەمانی» بدەن. شێوازی حوکمڕانیی پارتی، لە سایەی ئەو زۆرینە پەرلەمانییەی لەگەڵ یەکێتیدا دروستیدەکرد، جگە لە ڕەنجاندنی زۆرینەی هەرەزۆری کۆمەڵگاکە، هاوکات زۆرینەی هێزە سیاسییەکانیشی لەخۆی ڕەنجاندوە، بە خودی یەکێتی نیشتیمانی خۆیشییەوە. بێگومان ئەو دۆخەی لە سێ دەیەی لە رابردوودا لە کوردستاندا دروستکراوە سەرجەمی هێزە سیاسییەکانی کوردستان لێیبەرپرسیارن، بەڵام  بکەری سەرەکیی رووداوەکان، بە کردەوە، پارتی بووە. بۆیە بەشی شێری بەرپرسیاربوون لە دروستبوونی ئەو دۆخە ناهەموار و ترسناکەی هەرێمەکە، بەر پارتی دەکەوێت و پارتی ئەو هێزەیە پێویستە، بە پلەی یەکەم، ڕووبەڕووی لێپرسینەوە ببێت. پێنجەم: هەڵبژاردنی ئەمجارە ئەگەری ئەوە دەخاتە بەردەمی هێزەکانی دەرەوەی پارتی، بتوانن بەبێ پارتی زۆرینەیەکی پەرلەمانی دروستبکەن و حکومەت پێکبهێنن و پێگە سەرەکییەکانی حوکمڕانییەکە، بە شێوەیەکی نوێ دابەشبکەن. واتە ئەوان دەتوانن دۆخێکی سیاسیی دروستبکەن لەناویدا پارتی ناچاربکرێت، بۆ یەکەمجار لە مێژووی دوای راپەریندا، لە هێزێکی حوکمڕانەوە ببێت بە ئۆپۆزیسیۆن. ببێت بەهێزێک لانیکەم بۆ ٤ ساڵی داهاتوو بڕیارە سەرەکیی و گرنگەکان ئەو نەیدات. گەیشتن بەم دۆخە پێویستی بە نزیکبوونەوەی هێزەکانی دەرەوەی پارتی لەیەکتری هەیە بۆ ئەوەی بتوانن زۆرینەیەکی پەرلەمانی بەدەستبهێنن و بەبێ پارتی حوکمبکەن. شەشەم: بە بۆچونی من ئەم گۆڕانکارییە ئەگەر رووبدات هەنگاوێکی سیاسیی تازە و گرنگە، کە دەتوانێت دۆخێکی سیاسیی تازە و فۆرمێک لە حوکمرانی جیاواز دروستبکات. ئەمەش لانیکەم دەتونێت کۆمەڵگاکە بخاتە ناو ئەزمونێکی سیاسیی تازەوە بتوانێت دەرگا لەسەر ئەگەری سیاسیی تازە بکاتەوە. هاوکات کۆمەڵکاکەش لەو پێکەوەنووسانە سیاسییە ناهاوسەنگەی پارتی و یەکێتی رزگاربکات، کە لە شەوەی جۆرێک لە قەدەرێکی حەتمیدا، لە سێ دەیەی رابردوودا حوکمی کردوە و ئەو هەموو کێشانەی بۆ خەڵک و کۆمەڵگاکە دروستکردوە. حەوتەم: راستە پارتی براوەی یەکەمی ئەم هەڵبژاردنەیە و زۆرترین دەنگی بەشداربووانی هەڵبژاردنەکەی بەدەستهێناوە. ڕاستە ئەوان دەبێت هەوڵی یەکەمی دروستکردن و پێکهێنانی حکومەت و زۆرینەی پەرلەمانی بدەن. بەڵام ئەگەر هێزە سیاسییەکانی تر ئامادەنەبن زۆرینەی پەرلەمانی لەگەڵ پارتیدا دروستبکەن، ئەودەم هێزی دووهەم، کە یەکێتییە دەتوانێت ئەو هەوڵە بدات. لەم دۆخەدا بەخشینی هەلێک بە پارتی بۆئەوەی لەم خولەدا حوکمران نەبێت و ببێت بە هێزێکی ئۆپۆزیسیۆن، دەبێت بە ئەگەرێکی راستەقینە. ئەمەش هەم بۆ شێوازی ململانێکردن لە هەرێمدا و هە بۆ دینامیکیەتی ناوەکی کایە سیاسییەکە و هەم بۆ دابینکردنی شتێک لە گۆڕانکاریی، ئەگەرچی کەم و سنوورداریش بێت، هەنگاوێکی گرنگە. هەشتەم: ئەوەی کە هێزێک بە زۆرینەی دەنگەکانی هەڵبژاردنەوە نەتوانێت زۆرینەی پەرلەمانی و حکومەت دروستبکات و هێزەکانی تر نەیانەوێت لەگەڵیدا ئەم زۆرینەیە پێکبهێنن، لە زیاد لە ئەزمونێکی سیاسیی ولاتانی دونیادا روویداوە و رووئەدات. لە بەلجیکا زۆرجار براوەی هەڵبژاردنەکان هێزێکە بەناوی «فلامس بلۆک»ەوە، بەڵام چونکە هێزەکانی تر نایانەوێت لەگەڵیدا بەشداربن لە دروستکردنی زۆرینەی پەرلەمانی و دروستکردنی حکومەتدا، بۆیە ساڵانێکە، سەرەڕای بردنەوەی هەڵبژاردنەکان، وەک هێزێکی ئۆپۆزیسیۆن دەمێنێتەوە و کاردەکات. هەمانشت لە دواهەمین هەڵبژاردنی فەرەنساشدا روویدا، هێزەکانی تری ئەو وڵاتە بڕیاریاندا لەگەڵ پارتەکەی ماری لۆپىن دا کارنەکەن، ئەگەرچی ئەو پارتە هەڵبژاردنەکانی بردەوە و زۆرینەی دەنگەکانی بەدەستهێنا. هەوڵدان بۆ کردنی پارتی بە ئۆپۆزیسیۆن هەوڵدانێکی سیاسیی تەندروستە و ئەگەرێکە قابیلی تاقیکردنەوەیە.    

سەركەوتنی كامالا هاریس لەڕێی ئەو ویلایەتانەی كە بە "دیواری شین" ناسراون، یەكێكە لەو سیناریۆیانەی ئەگەری رودانی زۆرە، ئەوەش بەگوێرەی ئەو راپرسیانەی رۆژنامەی "واشنتۆن پۆست" ئەنجامیداوە، ئەگەر راپرسییەكانیش هاوشێوەی ساڵی (2016) لە سەرجەم ویلایەتەكان هەڵەبن، ئەوا ترەمپ لە سەرجەم ویلایەتە یەكلانەبووەكان دەیباتەوە جگە نیڤادا، ئەگەر هاوشێوەی (2020)یش هەڵەبێت، ئەوا ترەمپ لە هەر حەوت ویلایەتە یەكلانەبووەكان سەردەكەوێت و هەڵبژاردن دەباتەوە. درەو: لەگەڵ نزیكبونەوەی (5) نۆڤەمبەر، شرۆڤەكارییەكان زۆربوون بۆ هەڵسەنگاندنی ئەوەی روودەدات و، كێ‌ لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكادا دەیباتەوە. رۆژنامەی "واشنتۆن پۆست" لە راپۆرتێكدا باسی لە  (6) سینایۆری گریمانەكراو كردووە، بۆ ئەو دیمەنە سیاسیەی كە تیادا دۆناڵد ترەمپ، كاندیدی كۆمارییەكان و كامالا هاریس، كاندیدی دیموكراتەكان، كێبڕكێی تیادا دەكەن بۆ گەیشتن بە كۆشكی سپی. سیناریۆی یەكەم: سەركەوتنی هاریس لەڕێی ئەو ویلایەتانەی كە بە "دیواری شین" ناسراون. پێدەچێت ئەمە سیناریۆیەكی زۆر چاوەڕوانكراوبێت، بەگوێرەی ئەو راپرسیانەی كە رۆژنامەی "واشنتۆن پۆست" ئەنجامیداوە. هۆكارەكەش ئەوەیە كە هاریس لەئێستادا بەجیاوازییەكی كەم لە (4) ویلایەت لەكۆی (7) ویلایەتی یەكلانەبوەوە لەپێشەوەیە، كە ئەوانیش (میشگان و نیڤاداو ویسكونسون و پەنسلڤانیا)یە،  ئەوەش وادەكات (276) دەنگی هەڵبژاردن بەدەستبهێنێت، لەكاتێكدا دەنگی پێویست (270)ە. هەموو ئەوەی هاریس پێویستی پێیەتی لەم حاڵەتەدا، ویلایەتە "دیوارە شین"نەكانە، كە تیادا دیموكراتەكان خاوەنی زۆرینەن،  ئەوانیش سێ‌ ویلایەتی باكورن، كە بازنەی دووەمی لە كۆنگرێس لە نبراسكا دەخرێتە سەر، بەوەش نزیكەی (10)خاڵ پێشدەكەوێت، ئەوەش وادەكات (270) دەنگی تەواو بەدەستبهێنێت. سیناریۆی دووەم: ئەگەری بردنەوەی ترەمپ لەڕێی رۆژهەڵاتەوە هەڵمەتی ترەمپ پشت بە (3) ویلایەتی رۆژهەڵات دەبەستێت، ئەوانیش، (جۆرجیاو كارولینای باكورو پەنسلڤانیا)یە. راپرسیەكان دەرفەتی بردنەوەی پەنسلڤانیان لەلایەن هاریس بەرامبەر ترەمپ بۆ جیاوازی تەنها یەك خاڵ كەمكردووەتەوە، سەرەڕای ئەوە ترەمپ پارێزگاری كردووە لە پێشكەوتنی سادەی لە جۆرجیا، پێشكەوتنە سادەكەشی بەسەر هاریسدا لە ویلایەتی كارولینای باكور، فراوانتر كردووە. ئەگەر ترەمپ بتوانێت لەم رێیە بپەڕێتەوە، ئەوا دەستكەوتی لەنێو دەنگدەرە رەش پێستەكان رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت، بەتایبەت كە جۆرجیاو كارولینای باكور زۆرترین دانیشتوانی رەش پێست لەخۆدەكرێت لەویلایەتە یەكلانەبووەكان، ژمارەی دەنگدەرانی رەش پێست لەویلایەتی پەنسلڤانیا دەگاتە نزیكەی (10%). ترەمپ گۆمانی دروستكرد لەسەر ناسنامەی رەش پێستی هاریس، بانگەشەی ئەوەی كرد كە بەم دواییە ئەو پرسەی بە ساختە بەرزكردووەتەوە، بەتایبەت كە ترەمپ پێیوایە بانگهێشتكردنەكانی بۆ دادگای وایكردووە سەرەنج راكێشبێت لەنێوان پیاوانی رەش پێستدا، كە پێیانوایە بەشێوەیەكی نادادپەروەرانە لەلایەن دەسەڵاتی دادوەرییە دەكرێنە ئامانج. سیناریۆی سێیەم: ترەمپ و ئاڕاستەی پشتێنەی خۆر ئاڕاستەیەكی لۆژیكی تری ترەمپ، بەنیوەی باشوری وڵاتدا تێپەڕدەبێت، بەڵام لەگەڵ گرنگی ویلایەتێكی باكوریش بۆی. بەگوێرەی راپرسیەكان، ترەمپ لە ویلایەتەكانی پشتێنەی خۆر بە تایبەت لە ئەریزۆناو جۆرجیاو كارولینای باكور، لە پێشەوەیە. بەڵام دیوی نەرێنی ئەم ئاڕاستەیە ئەوەیە، ترەمپ پێویستی بە بردنەوەیە لە ویلایەتی زیاتر، چونكە ئەگەر لەو چوار ویلایەتەش بیباتەوە، ئەوا ناچار دەبێت ویلایەتێكی باكوریشی بۆ زیادبكات. ئەگەر ترەمپ ئەنجامێكی باشتری بەدەستهێنا لە پشتێنەی خۆر، ئەوا هۆكارەكەی ئەوەیە كە دەنگدەرەكانی خوازیاری ئەوەن هەمەرەنگتربن. ئەو چوار ویلایەتەی باسكران، هەمەرەنگترن لە هاوسێكانی باكوریان، بەگوێرەی راپرسیەكان، ترەمپ دەستكەوتی راستەقینە بەدەستدەهێنێت لەنێو دەنگدەرە رەش پێستەكان و لاتینیەكان. ئەو سێ‌ ویلایەتەی ترەمپ تیادا لەپێشەوەیە، لەو ویلایەتانەن كە تا ئەم دواییەش بەكلاببونەوە بۆ كۆمارییەكان، بەجۆرێك ئەریزۆناو جۆرجیا، نەوەدەكانەوە نەگۆڕان بەشین (دیموكراتەكان) ساڵی (2020) نەبێت، ویلایەتی كارولینای باكوریش، لەحەفتاكانەوە یەك جار بووە بەشین (دەنگی بە دیموكراتەكان داوە)  لە ساڵی (2008)دا. لێروە پرسیارەكە دەبێت بەوەی، ئەو ویلایەتەی باكور كامەیە كە ترەمپ پێویستە زیادی بكات بۆیان؟ ویلایەتی ویسكونسن نزیكترین ویلایەتە كە ترەمپ لەساڵی (2020) دۆڕاندی (0.6) خاڵ، بەڵام راپرسیی ئەنجامە نزیكەكان ئاماژە بەوەدەكات كە پەنسلڤانیا نزیكترە بۆ ئەوەی بچێتە پاڵیان. سیناریۆی چوارەم: سەركەوتنێكی گەورە بۆ هاریس ئەگەر زۆر هاریس سەربكەوێت بەهۆی ئەوەی لە راپرسییە نیشتمانیەكاندا بە دوو خاڵ لە پێشەوەیە، ئەوەش وادەكات لەهەر (7) ولایەتە یەكلانەوەوەكان بیباتەوە، بەڵام ئەگەر راپرسییەكان ورد نەبن وەك ئەوەی ساڵی (2012) كاتێك لە ئەگەری سەركەوتنی سەرۆك باراك ئۆبامای كەمكردەوە، ئەوا لایەتی كەم لە (5) ویلایەتی یەكلانەبوەوەو نزیكەی (300) دەنگی هەڵبژاردن دەباتەوە. سیناریۆی پێنجەم: سەركەوتنێكی گەورە بۆ ترەمپ ئەگەر راپرسییەكان هاوشێوەی ساڵی (2016) لەسەرجەم ویلایەتەكان هەڵەبن، ئەوا ترەمپ لەسەرجەم ویلایەتە یەكلانەبووەكان دەیباتەوە جگە نیڤادا، ئەگەر هاوشێوەی (2020)یش هەڵەبێت، ئەوا ترەمپ لە هەر حەوت ویلایەتە یەكلانەبووەكان دەیباتەوە. لەهەدروو حاڵەتەكەدا، پەراوێزی دەستەی هەڵبژاردن زۆر هاوشێوەی ساڵی (2016) دەبێت، كاتێك ترەمپ بە (306) دەنگی هەڵبژاردن بردیەوە. سیناریۆی شەشەم: یەكسانبوون پێناچێت، بەڵام لەڕووی تیۆرییەوە، دەكرێت یەكسان بن بە (269-269) دەنگ لە دەستەی هەڵبژاردن. ئەوەش كاتێك رودەدات كە هاریس لە میشگن و بەنسلڤانیاو ویسكونسن بیاتەوە، لە بازنەكانی ترو لە بازنەی دووەم لە نبراسكا بیدۆڕێنێت، كە بەگوێرەی راپرسییەكان بەجیاوازییەكی زۆر لەپێشەوەیە. بەگریمانەی بردنەوەی هاریس وەك ئەوەی چاوەڕواندەكرێ لە نبراسكا، ئەوا سیناریۆی چاوەڕوانكراو بۆ یەكسانبون ئەوەیە، ترەمپ لە پەنسلڤانیاو میشگان و كارولینای باكور یان جۆرجیا بیباتەوە، بەبێ‌ ئەوەی لە هیچ ویلایەتێكی یەكلانەبوەوە بیباتەوە. لەم قۆناغەدا، پرۆسەیەك دێتە پێشەوە كە ناوی "هەڵبژاردنی نائاساییە" كە تیایدا ئەنجومەنی نوێنەران سەرۆك هەڵدەبژێرێت، لەڕێی یەك دەنگ بۆ وەفدی هەر ویلایەتێك.

(درەو):  یەكێتیی بە فەرمی لە دادگای لێكۆڵینەوەی كەرخ لە بەغداد سكاڵای دژی پرۆژەی (هەژماری من) تۆماركرد، فراكسیۆنەكەشی لە پەرلەمانی عێراق بە پشتیوانی (نەوەی نوێ+ یەكگرتوو+ كۆمەڵ) بە نوسراوێك داوای جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی دەكات بۆ "تەوتینی موچە". یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لە دادگای  لێکۆڵینەوەی (کەرخ) لە بەغداد، سکاڵای لەسەر (هەژماری من)و رێگریكردن لە جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ "تەوتینی" موچە تۆماركرد.  هاوكات لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، فراكسیۆنی یەكێتیی سەركردایەتی هەڵمەتێكی كۆكردنەوەی ئیمزا دەكات بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری "تەوتینی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم". لە نوسراوەكەی فراكسیۆنی یەكێتییدا كە سەرۆكی هەریەكە لە فراكسیۆنەكانی (نەوەی نوێ+ یەكگرتووی ئیسلامی+ كۆمەڵی دادگەریی) ئیمزیان لەسەر كردووە، داوای ئەوە لە سەرۆكی پەرلەمانی عێراق كراوە قسە لەگەڵ سەرۆك وەزیران و دادگای باڵای فیدراڵی بكات بۆ جەختكردنەوە لەسەر جێبەجێكردنی بڕیاری 224و یەكخراوەكەی 269/فیدراڵی/ 2024 سەبارەت بە چارەسەری كێشەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم جێبەجێ بكرێت، بەوپێیەی بریارەكە روونەو بە راشكاوی دەڵێ" تەوتینی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە بانكە فیدراڵییەكانی دەرەوەی هەرێم بكرێت". بەگوێرەی قسەی كاروان یاروەیس پەرلەمانتاری یەكێتیی "تائێستا 115 پەرلەمانتارو سەرۆكی 10 فراكسیۆن ئیمزایان لەسەر ئەم نوسراوە كردووە". یەكێك لەو بابەتانەی كە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەستی بۆ بردو وروژاندی، پرسی (هەژماری من)و بابەتی (تەوتینی موچە) بوو.  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق 21ی شوباتی ئەمساڵ لەسەر سكاڵای ژمارەیەك فەرمانبەری هەرێم، بڕیاریدا حكومەتی فیدراڵی عێراق بەشێوەی راستەوخۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێم دابین بكات، ئەمەش لەرێگەی تەوتینكردنی موچەوە لە بانكە فیدراڵییەكان، ئەمەش بەمەبەستی دورخستنەوەی لە ململانێ سیاسییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد.  دادگا لەكاتێكدا ئەم بڕیارەی دەركرد كە پێشتر حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتیی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت پرۆژەیەكی بۆ بە بانكیكردنی موچەی موچەخۆران دەستپێكردبوو بە ناوی پرۆژەی (هەژماری من).  بافڵ تاڵەبانی كە حزبەكەی یەكێك لە بەشدارە سەرەكییەكانی كابینەی نۆیەمی حكومەتەوەو ئێستا خۆی بۆ دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی دەیەم ئامادە دەكات، دەڵێ بڕیاری دروستكردنی (هەژماری من) لە ئەنجومەنی وەزیران نەخراوەتە دەنگدانەوە، بۆیە ئەوان كار بەو پرۆژەیە ناكەن و داوا لە خەڵك دەكەن "تەوتینی" موچە بكەن.  جیاوازی تەوتین لەگەڵ (هەژماری من) ئەوەیە، لە تەوتیندا حكومەتی فیدراڵ بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن بانكەكانی خۆیەوە موچەی موچەخۆرانی هەرێم دابین دەكات، بەڵام لە پرۆژەی (هەژماری من)دا حكومەتی عێراق بەراستەوخۆ موچە دابین ناكات، خەرجی موچەی هەرێم رەوانەی حكومەتی هەرێم دەكات و حكومەتی هەرێمیش موچەی هەر فەرمانبەرێك دەخاتە سەر حسابەكەی لە بانكە بەشدارەكانی ناو پرۆژەی (هەژماری من).  بەر لە بڕیاردان لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە هاوكات جێگری سەرۆكی پارتیشە سەردانی تارانی پایتەختی ئێرانی كرد، دوای گەڕانەوەی لەم سەردانە، میدیاكانی پارتی نوسراوێكی روونكردنەوەی دادگای فیدراڵی عێراقیان بڵاوكردەوە كە تێیدا باسلەوە دەكات پرۆژەی (هەژماری من)یش هەر تەوتینی موچەیە، بەڵام دادگای لای خۆیەوە روونكردنەوەكەی بڵاونەكردەوەو رەتیشی نەكردەوە.  پارتی و یەكێتیی و لایەنەكانی تری هەرێمی كوردستان لە ئێستاوە ئامادەكاری بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دەكەن لە ساڵی ئایندەدا، ئەمە وایكردووە دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی دەیەم لە هەرێم هێندە قورس بن كە هەندێك كەس پێشبینی ئەوە بكەن پێكهێنانی كابینەكە بكەوێتە دوای هەڵبژاردنەكەی عێراقەوە، پرۆسەی تەوتین و هەماری من كەوتونەتە ناو گێژاوی پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت لە هەرێم و هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق.  دەقی نوسراوەكەی پەرلەمانی عێراق

نەبیل مەرسومی- شارەزای ئابوری بەهۆی كۆتوبەندەكانی ئۆپێک پڵەس، رێژەی بەرهەمهێنانی عێراق بە نزیکەی 4 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا دیاریکرا، لەمە هەناردەکردنی نزیکەی 3.4 ملیۆن بەرمیل نەوت لە رۆژێکدا. هەرچەندە هەناردەکردنی نەوتی کوردستان کە بە نزیکەی 400 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا مەزەندە دەکرێت، لە ڕێگەی هێڵی جەیهانەوە وەستاوە، بەڵام ئەم بڕە لە کێڵگەکانی ناوەڕاست و خواروو قەرەبوو کرایەوە، بۆیە عێراق توشی هیچ زیانێکی دارایی نەبوو، ئەمەش بەهۆی ئەو جیاوازییە گەورەیەی لە تێچووی دەرهێنان و بەبازاڕکردندا هەبوو، کە بۆ هەر بەرمیلێک 16 دۆلار بوو، و کۆی تێچوونەکەی زیاتر بوو 4 ملیار دۆلار لەماوەی ڕاگرتنی هێڵی عێراق-تورکیا، كە عێراق لە ئەنجامی ئەم راوەستانەدا بەدەستی هێنا، ئەمە جگە لەوەی بەشێکی بەرهەمی نەوتی هەرێم بە تانکەرو بەرێگای قاچاخ رەوانەی دەرەوە دەكرێت.   

(درەو):  نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئاشكرایكرد بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی بۆرییەوە، كۆمپانیا بیانییەكان بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت داوای 20 دۆلار دەكەن. نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە دیداری مێری لە هەولێر وەكو یەكێك لە ئەندازیارانی پرۆسەی نەوت لە هەرێمی كوردستان باسی لە دواین پەرەسەندنەكانی پرۆسەی راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانی لەرێگەی (بۆری)یەوە كردو ریگەیاند" هەندێك لایەن پێیانوایە مەسەلەی نەوت مەسەلەیەكی سیاسییە، ئێمە قەت وەكو بابەتێكی سیاسی سەیری نەوتمان نەكردووە، نەوت بابەتێكی ئابورییە. بەراستی ئەگەر واقعی سەیری جوگرافیای كوردستان بكرێت، نەوت كاڵایەكی بازرگانییە نەك سیاسی".  لەبارەی راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە كە لە 25ی ئازاری 2023وە تائێستا بەردەوامە، سەرۆكی هەرێم وتی:" توركیا بە سوپاسەوە مۆڵەتی دا ئێمە ئەو نەوتە بنێرین بۆ دەرەوە، وەڵاهی توركیا لەو بابەتە هیچ قازانجیشیان نەكرد، زیاتر یارمەتیدانی عێراق و هەرێمی كوردستان بوو، نە ئێمە نەوتمان بە توركیا فرۆشتووە نە توركیاش قەت فشاری لە ئێمە كردووە كە دەبێت ئێمە نەوت تەنیا بە ئەوان بفرۆشین، نەوتەكە بە كۆمپانیا جیهانییەكان فرۆشراوە". "ئەو حاڵەتەی كە ئێستا هەیەو نەوتەكە لەرێگەی بۆرییەوە هەناردەی دەرەوە ناكرێت، زەرەرمەندی گەورە خودی عێراقە، لەدوای داخستنی بۆری نەوتی هەرێمی كوردستانەوە تائێستا عێراق بەلای كەمەوە نزیكەی 15 ملیار دۆلار زیانی بەركەوتووە، بەغداد بۆ بیر لەوە ناكاتەوە؟!" نێچیرڤان بارزانی وا دەڵێ. سەبارەت بە ناكۆكییەكانی بەغدادو هەرێم لەسەر پرسی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆری بۆ توركیا، نێچیرڤان بارزانی ئاماژەی بەوەكرد" بەغداد باسلەوە دەكەن كە گرێبەستەكانی هەرێمی كوردستان جیاوازن، گرێبەستەكانی ئێمە گرێبەستی هاوبەشیكردنن، كۆمپانیاكان دەبێت رازی بن بەوەی كە وەریدەگرن، گرێبەستەكانی عێراق خزمەتگوزارین، بەڵام لە هەندێك شوێن گرێبەستەكانیان وەكو ئێمەیە بۆ نمونە لە شوێنێكی وەكو گەیارە بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك ئەوان نزیكەی 26 بۆ 27 دۆلاریان داناوە، باشە لەبەرچی بۆ هەرێمی كوردستان كۆمپانیاكان داوای نزیكەی 20 دۆلار دەكەن نایكەن و لەسەر ئەوە بابەتەكە راوەستاوە".  نێچیرڤان بارزانی رووی دەمی لە حكومەتی فیدراڵ كردو رایگەیاند" من ئێستا بە دەرفەتی دەزانم داوا لە بەغداد بكەم بەشێوەیەكی دروست و عاقڵانە بیر لەو بابەتە بكاتەوە، بەشێوەیەكی ئابوری نەك سیاسی، بە شێوەیەكی ئابوری لە كوێی عێراق زەرەری كردووەو لە كوێی عێراق قازانجی كردووە، ئاوا سەیری بابەتەكە بكات. بە بۆچوونی من چارەسەری دروست ئەوەیە كە جارێكی تر دەبێت نەوتی كوردستان وەكو نەوتی عێراق بچێتە ناو بۆرییەكەو لەوێوە هەناردەی دەرەوە بكرێت. "كێشەكە توركیا نییە، كێشەكە لە بەغدادەو لەم پرۆسەیەدا زەرەرمەندی گەورە عێراقە". 

سلێمان مستەفا – شارەزایی یاسایی   هەنگاوکانی دوای ڕاگەیاندنی ئەنجامە فەرمیەکانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان لە لایەن ئەنجومەنی کۆمسیاران، ئەو قسەو باسانەن کە زۆرترین پرسیاریان لە بارەوە دەکرێن ، لێرەدا هەوڵدەین وەڵامی ئەو پرسیارانە بدەینەوە ، لەبەر ڕۆشنایی یاسا و پەیرەوەکانی پەیوەندیدار بەو پرسە ، لەوانە یاسای کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەلبژاردنی  عێراق ژمارە ( ٣١)ی ساڵی٢٠١٩ ی هەموارکراو ، و یاسای سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان ژمارە ( ١) ساڵی ٢٠٠٥ی هەموارکراو ،و یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢ی هەموارکراو، و پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستانی ساڵی ٢٠١٨ و پەیرەوی ژمارە (٩) ی ساڵی ٢٠٢٤ی دابەشکردنی کورسیەکانی پەرلەمانی کوردستان . یەکەم : قۆناغی تانە و پەسەندکردنی ئەنجامەکان : بەپێی یاسای کۆمسیۆنی فیدراڵی و یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ، دوای ڕاگەیاندنی ئەنجامەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە لایەن ئەنجومەنی کۆمسیارانەوە ، لایەنە زەرەر مەندەکان بۆیان هەیە لەرۆژی دوای بڵاوکردنەوەی ئەنجامەکان بۆماوەی سێ رۆژ لەبەردەم دەستەی دادوەری هەڵبژاردن تانە لەئەنجامەکان بدەن ، دەستەی دادوەری هەڵبژاردنەکان ماوەی هەفتەیەکی لەبەر دەستە بۆ وەرگرتنی دۆکۆمێنتەکانی پەیوەندیدار بە تانەکان ، وە لەماوەی (١٠) رۆژ تانەکان یەکلایی دەکاتەوە ، دوای کۆتایی یەکلایی کردنەوەی تانەکان ئەنجامەکان پەسەند دەکات و بۆ کۆمیسیۆنیان دەنێرێتەوە بەمەبەستی ڕاگەیاندنیان بەشیوەی فەرمی و کۆتایی ، وەک لە بڕگەی (٧) یاسای کۆمیسیۆندا هاتوە، هەروەها بڕیارەکانی دادگای هەڵبژاردنێش بنبرن و قابیلی تانە لێدان نین وەک لە بڕگەی (٣)ی ماددەی ١٩ ی یاسای کۆمیسیۆندا هاتوە . دووەم : قۆناغی دانێشتنی پەرلەمان و سوێند خواردنی ئەندامانی خولی شەشەمی پەرلەمان : بە پێی دەقی بڕگەی سێیەمی ماددەی ( ١٠)یاسای سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان ، و ماددەی (٤٦) یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کورستان و ماددەی (٣) پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستان ، لە رۆژی دەیەمی دوای پەسەند کردنی ئەنجامەکان سەرۆکی هەرێم بانگهێشتی یەکەم کۆبونەوە دەکات ، لەئەگەر دەرنەکردنی مەرسومی هەرێمی بۆ بانگهێشتی کۆبەنەوە لەرۆژی دەیەمی دوای پەسەند کردنی ئەنجامەکان ، پەرلەمان ڕاستەوخۆ کۆدەبێتەوە ، لەم کۆبونەوەیە تەنها دوو کاری تایبەت ئەنجام دەدرێت ، یەکەم کۆبونەوەکە لە لایەن بە تەمەنترین ئەندامەوە سەرپەرشتی دەکرێت ، و ئەندامانی پەرلەمان سوێندی یاسایی دەخۆن و دەبن بە ئەندامی پەرلەمانی کوردستان ، کاری دووەمی سەرۆکی دانیشتن هەڵبژاردنی ( سەرۆکی پەرلەمان و جێگری سەرۆک و سکرتێری پەرلەمانە ،وەک لە دەقی ماددەی (  ماددەی 48/ یاسای هەڵبژاردندا هاتوە :(پەرلەمان لە یەكەم دانیشتنیدا ، بە رێگەی دەنگدانی نهێنی ، سەرۆك و جێگری سەرۆك و سكرتێری پەرلەمان بە زۆرینەی رەهای دەنگی ئەندامانی پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت)، هەروەها لە ماددەی (١١) پەیرەوی ناوخۆشدا هاتوە ( ماددەی/ 11: یەكەم/ پەرلەمان ، دانیشتنی یەكەمی خۆی كە لە ماددەی (3) سێ ئەم پەیرەوەی ئاماژەی پێدراوە بە سەرۆكایەتی بە تەمەنترین كاندیدی دەرچووی ئامادەبوو دەبەسترێت. دووەم/ بە تەمەنترین كاندید دەرچووی ئامادە بوو لە لایەن سەرۆكی دیوان سەرۆكایەتی پەرلەمان بانگهێشت دەكرێت و دەبێتە سەرۆكی یەكەم دانیشتن، ئەركی تەنیا بریتی دەبێت لە بەرێوەبردنی دانیشتنی یەكەم و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی.   لێرەدا پرسیارێکی گرنگ دیتە پێشەوە ، ئایا مەرجە لە یەکەم کۆبونەوەی پەرلەمان دەستەی سەرۆکایەتی هەڵبژێردرێت ، ئەگەر نیوە زاید یەک ئامادەی کۆبونەوە بێت دەکرێت لە یەکەم کۆبونەوە دەستەی سەرۆکایەتی هەڵبژێردرێت ، بەڵام گەر ڕەچاوی سازان و رێکەوتن بکرێت بەپێی ئەزموونی رابردوو لە هەرێم و عێراق دانێشتنی یەکەم بە کراوەی بەجێدەهێشترێت تا لایەنە سیاسەکان دەگەن بە رێکەوەتن . سێیەم : بابەتی بایکۆتی پەرلەمان و سوێند نەخواردنی بەشێک لە پەرلەمانتاران و فراکسیۆنەکان : شاراوە نییە لە هەرێمی کوردستان کار بە سیستەمی نوێنەرایەتی رێژەیی لیستی کراوەی سنوردار دەکرێت و لەم هەڵبژاردنەدا هەرێمی کوردستان بەسەر چوار بازنە دابەشکرا ، هەروەها لە دابەشکردنی کورسیەکانێش پەیرەوی  شێوازی دابەشکاری هەڵبژاردن دەکرێت و کورسیەکانش بەدوو قۆناغ بەسەر حزب و کاندیدان دەبەشدەکرێت ، سەرەتا کورسیەکان دەدرێت بەو حزب و کاندیدانەی کە نرخی کورسیان بەدەست هێناو ، لەگەر مانەوەی کورسی لەبازنەکانی هەڵبژاردن ، ئەوە بەپێی زۆرتین دەنگی ماوە بەسەر حزب و کاندیدان دابەشدەکرێت ، پرسیارێکی گرنگ و جێگای بایەخی هاوڵاتیان و لایەنە پەیوەندی دارەکان ئەوەیە ، ئایە ئەگەر فراکسیۆنێک بایکۆت بکات و پەرلەمانتارانی سوێندی یاسایی نەخۆن ، چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم بابەتە دەکرێت ، بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەگەرێنەوە سەر مادەو برگە پەیوەندی دارەکان لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان و پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمان و پەیرەوی دابەشکردنی کورسیەکان ، بەڵام پێش ئەوەی باسی برگەو ماددە پەیوەندیدارەکان بکەین بنەمایەکی یاسای گرنگ هەیە لە تەدەروجی یاساکان ، کە دەستور بالاترین یاسایە ، دوای ئەوە یاسای پەیوەندیدارە ، ئینجا پەیرەوە ، دوای ئەوە بڕیارە کە هێزی یاسایی هەبێت ، بۆ ئەم بابەتەش ئەولەویەت بۆ یاسای هەلبژاردنی پەرلەمانی کوردستانە چونکە ئێمە دەستورمان نییە ، لەماددەی (٦١)یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستاندا هاتوە : بڕگەی سێیەم ( ئەگەر كورسیە بەتاڵەكە هی لیستێك بوو كە پاڵێوراوی نەمابێ‌ ئەوا كورسیەكە بۆ پاڵێوراوێكی دیكە لە قەوارەیەكی سیاسی دیكە تەرخاندەكرێت كە كەمترین رادەی ژمارەی ئەو دەنگانەی بەدەستهێناوە كە بۆ پركردنەوەی كورسیەك پێویستە ، بە پێچەوانەوە كورسیەكە بە بەتاڵی دەمێنێتەوە.  بڕگەی چوارەم (ئەگەر كورسیە بەتاڵەكە تایبەت بوو بە ژن ، مەرج نیە ژنێكی دیكە جێی بگرێتەوە ، مەگەر لەو بارەدا كە كاریگەری لەسەر رێژەی نوێنەرایەتی ژناندا هەبێ‌ .  بڕگەی پێنجەم (لە حاڵەتی سوێند نەخواردنی پاڵێوراوی هەڵبژێردراو بۆ پەرلەمانی كوردستان لە ماوەی دیاریكراودا بە بێ‌ هیچ هۆیەكی ڕەوا ، ئەوا دوای (90) رۆژ لە مێژووی ناوبراو مافی ئەندامێتی نامێنێ‌ و پاڵیوراوێكی دیكە بە پێی یاسا شوێنی دەگرێتەوە. ئەوەی لە ناوەرۆکی دەقی ماددەی (٦١) بەدیدەکرێت کورسی ماوە دەدرێتە ئەو حزب و کاندیدەی کە زۆرتین دەنگی ماوەی هەیە ، وە بابەتەکە پەیوەندیدارە بە قۆناغی دابەشکاری کورسیەکان ، وەرگێرانی دەنگەکانی هەڵبژاردنە بۆ کورسی پەرلەمانی بەپێی شێوازی دابەشکاری هەڵبژاردن، لێرەدا گەر بەوردی سەیری نیەتی یاسا دانەر بکەین ، پرسی بایکۆتی حزب و کاندیدی تێدا باس نەکراوە ، لێرەدا ئەو حزبەی بایکۆت دەکات پالیوراوی تری ماوە بەڵام بەهۆکاری تایبەتی خۆی بایکۆت دەکات ، ئەگەر بۆ هەمان مەبەست بروانینە پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستان وەک لە ماددەی ماددەی/13 دا هاتوە : یەكەم/ لە رێكەوتی ( سوێند خواردن) ی یاساییەوە كاندیدە هەڵبژێردراوەكان دەبێتە ئەندام و بە دەستبەكار هەژماردەكرێن و گشت مافێكی ئەندامێتی دەبێت و هەموو ئەركەكان ئەندامێتی دەكەوێتە ئەستۆ . دووەم/ ئەگەر كاندیدی هەڵبژێردراو بە بی پاساوی ڕەوا ، لە دانیشتنی یەكەمەوە بۆ ماوەی بۆ ماوەی (30) سی رۆژ ( سوێند خواردن ) ەكە ئەنجامنەدا ، مافی سوێند خواردنی یاسایی نامێنێت. گەر سەرنج بدەین دەقی بڕگەی دووەمی ماددەی (١٣)پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستان پێچەوانەی بڕگەی پێنجەمی ماددی (٦١ )ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانە ، وە بە پەیرەوی ناوخۆ ناتوانرێت یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان هەموار بکرێت ، گە ر دیقەت بدەین سەرچاوەی دەسەلات و هێزی  دەرکردنی پەیرەوی ناوخۆ یاسای هەلبژاردنی پەرلەمانی کوردستانە ، وەک لە پێشەکی پەیرەوی ناوخۆدا هاتوە (  پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمان مێژووی دەرچوون 17/7/2018 پاڵپشت بە حوكمی بڕگەی (8) لە ماددەی (56)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)  ی ساڵی 1992 هەمواركراو ، و بریاری ژمارە (10)ی ساڵی 2014 . پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنی ئاسایی ژمارە (8)ی رۆژی 17/7/2018 ئەم پەیرەوەی دەركرد ) ، هەروەها لەماددەی ٥٦ بڕگەی (٨) یاسای هەڵىژاردن ئەو دەسەڵاتەی داوەتە پەرلەمان پەیرەوی ناوخۆی دەربکات ، دیقەتی دەقی بڕگە هەشتەم بدەن (8) دانانی پەیرەوی ناوخۆیی، دیاریكردنی میلاكات و بریاردان لەسەر بودجەو دامەزراندنی كارمەندانی.   بۆیە مامەڵەی دروست لەگەڵ پرسی دابەشکردنی ئەو کورسیانەی کە بایکۆتی پەرلەمان دەکەن ، سەرتا دەبێت دوای (٩٠) رۆژ لەرۆژی سویند خواردنی پەرلەمانتارانەوە بێت، دوای ئەوە پەرلەمانی کوردستان نوسراو بۆ کۆمیسیۆن بکات و داوای ناوی تر بکات لەهەمان حزب بەپیی رێزبەندی دەنگەکانیان ، وە دەبێت ئەم رێکارە بەردەوام بێت تا تەواوی کاندیدان دەگرێتەوە لە هەمان حزب ، لە لایەکی ترەوە باس لە ئەزموونی عێراق دەکەن ، کە لە خولی ئێستای ئەنجومەنی نوینەران کوتلەی سەدری لە پرۆسەی سیاسی کشانەوەو شوێنەکانیان پر کرایەوە ، لە عێراق دا لە بڕگەی پینجەمی ماددەی ( ٤٩) دەستور دەسەڵآتی داوەتە ماڵی یاسا دانانی عێراقی یاسای شوێنگەوەی پەرلەمانتارن دابنێن کە تێدا هاتوە (  ئەنجومەنی نوێنەران  یاسایەک دادەنێت بۆ چارەسەرکردنی بارەکانی گۆرینی ئەندامان لە کاتی دەست لە کار کێشانەوە یان لەکار خستن یان مردندا  ) ، وە کوتلەی سەدری ئەو رێژە کاندیدەی نەبوو ، وە هەموو فراکسیۆنەکە ئیستیقالەیان دا ، بەڵام لە هەرێمی کوردستان تا ئێستا پرسەکە روون نییە ، ئایا حزبەکان بایکۆت دەکەن ، ئایا هەموو کاندیدانیان واژۆ لەسەر بایکۆتەو بریای حزبەکەیان دەکەن ، ئەمانە هەموو ئەو پرسیارانن ، وە گەر سەرنجی پەیرەی ژمارە (٩)ی دابەشکردنی کورسیەکان بکەین کە لە لایەن کۆیسیۆنەوە دەرچوەێندراو ، تەنها باس لە دابەشکاری کورسیەکانی پەرلەمانی کوردستان دەکات لە بارودۆخێکی ئاسایی دا گەر کورسی ماوە هەبێت چۆن مامەلەی لەگەڵ دا بکات ، بۆیە بەرای ئێمە لە حاڵتی نائاسای کە حزبەکان بایکۆتی پەرلەمان بکەن ، ئەوا وەک لە بڕگەی سێیەمی ماددەی (٦١) دا هاتوە شوێنەکانیان بە بەتاڵی بهێلرێتەوە ، دوای ئەو هەموو کاردانەوانەش ئایە حزبەکان بەردەوام دەبن لەسەر هەڵوێست وەرگرتن ؟ ئایا پەنا بۆ دادگای فیدرالی دەبەن ؟. چوارەم : ماددەیەکی باڵکێش لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بڕگەی  (١١) ی ماددەی ٥٦ کە تیادا هاتوە ( ماددەی ٥٦ : پەرلەمان ئەو ئەرک و دەسەڵاتانەی خوارەوە جێبەجێدەکات ) برگەی (١١) : یەكلاكردنەوەی ئەو تانانەی كە پێشكەشكراون لە بارەی دروستی هەڵبژاردنی ئەندامەكانی ، ئەندامیش بە زۆرینەی دەنگی دوو لەسەر سێی ئامادەبوانەوە نەبێ‌ هەڵناوەشێتەوە. گەر سەرنجی ئەو ماددەیە بدەین جێگای پرسیارە چونکە گەر داداگای هەڵبژاردن ئەنجامەکان پەسەند بکات و بڕیارەکانی بنبڕبن ، چۆن پەرلەمان بڕیار لە دروستی هەڵبژاردنی ئەندامەکانی دەدات ؟ پێنجەم : کاری قۆناغی دوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆکایەتی چییە ، ئەرک و دەسەڵاتی پەرلەمان چییە : لێرەدا ئەو پرسیارە رووبەروی ئەو پەرلەمانتارانە دەبێتەوە کە دەبن بە ئەندامی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان ،گەر ئێمە بۆ وەلامی پرسیارەکەمان سەرتا  پەنا بۆ دەقی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان  و پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستان ببەین ،یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان و یاسای پەرلەمان یەک یاسان لە هەرێمی کوردستان لە یاسای پەرلەمانی کوردستان لە ماددەی (39بۆ ماددەی 57 ) دا باس لەئەرکی پەرلەمان دەکات ، بەلام بەگشتی کارە سەرەکیەکانی دەسەڵاتی یاسادانان بریتینە لە 1 -  یاسا دانان 2 -  چاودێری کردنی دەسەڵاتی جێبەجێکردن و متمانە پێدان و متمانە لێسەندنەوەی  3 - پەسەندکردنی بودجەی هەرێم 4 - جاودێری کردن و متمانە دان بە دەستە سەربەخۆکان( مافی مرۆڤ ، دەستەی دەست پاکی ، کۆمسیۆنی هەڵبژاردن ، چاودێری دارایی ) کە ئەم چوار دەستەیە رۆڵی گرنگ دەبین لە پرۆسەی سیاسی و دیموکراسی هەرێمی کوردستاندا )  ، هەروەها لەماددەی (56)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستاندا هاتوە ( پەرلەمان ، ئەم ئەرک و دەسەڵاتانەی خوارەوە جێبەجێدەکات : １-    یاسادانان ، ２-    بڕایاردان لەسەر ڕیکەوتنەکان ، یەکلایکردنەوەی کێشە چارەنوسازەکانی گەڵی کوردستان عێراق ، دیاریکردنی پەیوەندیی یاسایی لەگەڵ ناوەند (مەرکەز) ، ئەم برگەیە لە لایەن دادگای فیدرالی بە نادەستوری هەژمار کراوە. ３-    دەستنیشانکردنی سەرۆکی دەسەڵاتی جێبەجێکردن ،کە ئەویش دەسەڵاتی دەستنیشانکردنی ئەندامەکانی هەیە لە نێو ئەندامانی پەرلەمان یان کەسانی تر . ４-    متمانە دان بە دەسەڵاتی جێبەجیکردن ، یان لێسەندنەوە . ５-    بڕیار دان لەسەر بودجەی گشتی و پلانەکانی گەشەپێدان . ６-    چاودێری دانان لەسەر دەسەڵاتی جێبەجێکردن . ７-    پێکهێنانی لیژنەی جۆربەجۆر  بۆ لێکۆڵینەوە لەهەر کاروبارێک بیەوێت . ８-    دانای پەیرەوی ناوخۆی ، دیاریکردنی میلاکات ، بڕیار دان لەسەر بوجەکەی و دامەزراندنی کارمەندەکانی . ９-    پێکهێنانی لیژنەی هەمیشیەکان و کاتیەکان لە ئەندامانی ئەنجومەن بە پێی پەیرەوی ناوخۆی . １０-    دانانی رێسا بۆ تۆمەتبارکردن و دادگایکردنی ئەندامەکانی لەکاتی شکاندنی ئەو سوێندەی خواردویەتی . １１-    یەکلای کردنەوەی ئەو  تانانەی کە پێشکەشکراون لە بارەی دروستی هەڵبژاردنی ئەندامەکانی ، ئەندامەتیش  بە زۆرینەی دەنگی دوو لەسەر سێی ئامادەبوانەوە نەبێ هەڵناوەشێتەوە . هەروەها لە پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستانیش لەبەر رۆشنایی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان شیوازی کارو ئەرکی ئەندامان و دەستەی سەرۆکایەتی ولیژنەکان و چونیەتی گرێ دانی دانیشتنەکانی کردوە ، ئەزموونی خولەکانی رابردووپێمان دەلێت بەشی زۆری فراکسیۆن و پەرلەمنتاران تا رادەیەک سەرکەوتوو نەبوون لە دروستکردنی هاوسەنگێ لە نێوان ئەرکی پەرلەمنانتاری و ئەرکی حزبی دا ، راستە پەرلەمانتاران نوێنەرایەتی حزبەکان دەکەن و بەدەنگی هەوادارانی حزبەکە گەشتونەتە پەرلەمان ، بەلام یاسای پەرلەمان ئەرکیکی پیرۆزی خستۆتە سەر شانی پەرلەمانتاران ، شاراوە نییە گەورەترین دەسەلات لە هەریم پەرلەمانە کە سەرچاوەی رەوایەتی حوکمرانیە ، بۆیە چاوەروانی ئەوە لە پەرلەمانتارن دەکرێت ، لەگەڵ دەنگدەران و ئەو سوێندەی دەیخۆن راستگۆو پابەندبن ، بە پێی چاوەڕوانیەکان ئەرکی ئەم خولەی پەرلەمان زۆر گران دەبێت و بەتایبەتی لە نوسینەوەی دەستور و هەموار کردنەوەی ئەو یاسایانەی کە پەیوەندیدارن بە پرۆسەی سیاسی هەرێم و یەکلایی کردنەوەی پرسی ئەو یاسایانەی ناکۆکن لە گەڵ بنەماکانی دەستوری عێراق چ جای پرسە هەڵواسراوەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵ و هەرێم و دەستە بەرکردنی ئارامی و یەکریزی لە هەرێمی کوردستان ، پرسی هەر قورس کە چاوەڕێ پەرلەمانتارانی ئەم خولە دەکات  دوایئەوەی سوێندی یاسایی دەخۆن  چ دەورێک دەبینن لە لێکنزیکردنەوەی حزبەکان بۆ رێکەوتن لەسەر هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆکایەتی و متمانە دان بە کابینەی نوێی حکومەتی هەرێمی کوردستان ؟.