درەو: رێژەی پایكۆت لە هەڵبژاردنی 11/11/2025 زیاتر لە (ملیۆنێك و 787 هەزار) كەس بووە، (ژمارەكان بە نزیكەیی وەرگیراوەو فەرمی نیە) ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە: مافی دەنگدان: 3،883،501 بایۆمەتری كردووە: 3،068،839 بایۆمەتری نەكردووە: 812،662 سلێمانی:  مافی دەنگدانی هەبووە: 1،532،893 بایۆمەتری كردووە: 1،201،502 دەنگیداوە: 717،000  بایكۆت: 816،000 هەولێر: مافی دەنگدانی هەبووە: 1،410،112 بایۆمەتری كردووە: 1،088،601 دەنگیداوە: 774،000  بایكۆت: 636،000 دهۆك: مافی دەنگدانی هەبووە: 940،496 بایۆمەتری كردووە: 779،736 دەنگیداوە: 605،000  بایكۆت: 335،000

(درەو): سەرچاوەكانی نزیك لە هاوپەیمانێتییەكەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بە ئاژانسی (فرانس پرێس)یان راگەیاندووە، لیستەكەی سەرۆك وەزیران "سەركەوتنێكی گەورە"ی لە هەڵبژاردنی دوێنێی پەرلەماندا بەدەستهێناوە. بەرپرسێكی نزیك لە سودانی تویەتی: لیستی (گەشەپێدان و ئاوەدانكردنەوە) سەركەوتنێكی زۆر گەورەی بەدەستهێناوە. دوو سەرچاوەی تری نزیك باسیان لەوە كردووە، پێدەچێت لیستەكەی سودانی "كوتلەی زۆرینەی پەرلەمان" بە (50 كورسی)و زیاتر بۆخۆی مسۆگەر بكات.  سودانی بەر لە سێ ساڵ و، دوای گەیشتنی بە پۆستی سەرۆك وەزیران بە پشتیوانی هاوپەیمانی (چوارچێوەی هەماهەنگیی) وەكو هێزێكی سیاسی نوێ دەركەوت.  هەڵبژاردنی پەرلەمانیی دەرگای لەسەر هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارێكی نوێ لە عێراق كردەوە، ئەم پۆستە بەپێی ئەو نەریتە سیاسییەی لە عێراقی دوای سەدامەوە داكەوتووە، پشكی كوردە، دوای هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماریش قسە دێتە سەر هەڵبژاردنی سەرۆك وەزیرانێكی نوێ، ئەم دوو پرۆسەیە كە بە كۆدەنگی هەڵدەبژێردرێن پێویستیان بە چەند مانگێك كات هەیە.  سودانی ساڵی 2022 گەیشتە پۆستی سەرۆكایەتیی حكومەت، ئەمە دوا چەقبەستنێك كە زیاتر لە ساڵێكی خایاند؛ لەبەرەنجامی ناكۆكی سیاسی نێوان رەوتی سەدرو (چوارچێوەی هەماهەنگیی) كە خاوەنی گەورەترین كوتلەی پەرلەمان بوو لە خولی پێنجەمدا.  سەرباری ئەوەی هەریەكەیان بە جیا چوونە ناو هەڵبژاردنەوە، بەڵام پێشبینی دەكرێت لایەنە شیعەكانی ناو (چوارچێوەی هەماهەنگیی) ئێستاو لەدوای هەڵبژاردنەوە جارێكی تر لەناو هاوپەیمانێتییەكەیاندا كۆببنەوە بۆ پێكهێنانەوەی كوتلەی گەورەی ناو پەرلەمان.  هەروەك پارتە سیاسییەكانی سوننەی بەشێوەی جیا جیا چونەتە ناو هەڵبژاردن و پێشبینی دەكرێت زۆرترین دەستكەوت بۆ محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پێشووی پەرلەمان بچێت. لە كوردستانیش ركابەری مێژوویی هەر لەنێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانی كوردستاندا مایەوە.  بەپێی قسەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان، ئاستی بەشداری لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی عێراق رێژەی 55%ی تێپەڕاندووە، ئەمەش رێژەیەكی بەرزە، بە لەبەرچاوگرتنی بایكۆتكردنی پرۆسەی هەڵبژاردن لەلایەن موقتەدا سەدرو؛ هەستیاری بارودۆخەكە لەسەر ئاستی ناوخۆو دەرەوەی عێراق.  هەڵبژاردنەكە لەكاتێكدا بەڕێوەچوو، عێراق سەقامگیرییەكی رێژەیی بەخۆوە بینی، ئەمەش دوای چەند دەیەیەك لە ململانێ كە ژێرخانی عێراقی وێران كردو لەدوای خۆی گەندەڵییەكی بەربڵاوی بەجێهێشت. 

درەو:  🔻 دەنگی لایەنە سیاسییەکان لەسەر ئاستی پارێزگاکانی هەرێم لە نێوان دوا هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان (2024) و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (2025)؛ 🔹 پارتی دیموکراتی کوردستان نزیکەی (64 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (8%) زیادی کردووە. 🔹 یەکێتی نیشتمانی کوردستان نزیکەی (53 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (13%) کەمی کردووە. 🔹 یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان نزیکەی (46 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (39%) زیادت کردووە. 🔹 هەڵوێست سەروو (100 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (179%) زیادی کردووە. 🔹 نەوەی نوێ نزیکەی (169 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (58%) کەمی کردووە. 🔹 کۆمەڵی دادگەری نزیکەی (17 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (26%) کەمی کردووە. 🔹 بەرەی گەل نزیکەی (14 هەزار) دەنگ بە ڕێژەی (42%) کەمی کردووە.  

درەو: لەكۆی (9) كورسی كۆتا لە پەرلەمانی عێراق پارتی بە نزیكەی (5) كورسی دەبات - كۆتای دهۆك سامی ئۆشانە مەسیحی : 20،755 دەنگ -كۆتای هەولێر كلدۆ رەمزی مەسیحی : 17،441 دەنگ - كۆتای كەركوك عیماد یوخەنا كەركوك : 15،547 دەنگ  ئەگەری مسۆگەركردنی دوو كۆتای تری هەیە - خالید سیدۆ كۆتای ئێزدی : 7، 386 دەنگ  - حەیدەر فەیلی كۆتای فەیلی: 11:124 دەنگ

(درەو): كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق: 🔹دوای گەیشتنی ئەنجامی رێژەی 99.7%ی وێستگەكانی دەنگدانی گشتیی، رایدەگەیەنین: 🔸لە كۆی (20.63.733)ی دەنگدەر، ژمارەی ئەوانەی دەنگیانداوە گەیشتوەتە (10.898.327) دەنگدەر، بەمەش رێژەی بەشداری گەیشتوەتە (54%). 🔸رێژەی بەشداری لە دەنگدانی تایبەتدا گەیشتوەتە (82.5%). 🔸بەگشتی بە دەنگدانی تایبەت و گشتییەوە لەكۆی (21.404.291) دەنگدەر، (12.003.143) دەنگدەر دەنگیانداوەو بەمەش ئاستی بەشداری گشتیی (55%)ی تێپەڕاندووە.

هەڵبژاردنی 11/11/2025 🔹 ئەمڕۆ عێراق بە بەشداری (31) هاوپەیمانی و (38) پارتی سیاسی و (75) لیستی تاکەکەسی سەبەخۆ شەشەمین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی بەڕێ کرد. 🔹 دوو گەورەترین هاوپەیمانێتی بریتین لە، هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی گەورەترینە لە ڕووی ژمارەی پارت و لایەنەکان کە پێکهاتووە، چواردە حزب و لایەنی سیاسی. 🔹 محەمەد شیاع سودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق لەڕێگەی هاوپەیمانی ئاوەدانکردنەوە و گەشەپێدانەوە بەشداری کردووە، کە (470) کاندیدی هەیە، هاوکات بەربڵاوترین هاوپەیمانیشە، لە کۆی 18 پارێزگا لە 12 پارێزگا کاندیدەکانی هەیە. 🔹 لەسەر ئاستی حزبی، 38 حزب، ڕێکخراوی بەدر بە سەرۆکایەتی هادی عامری گەورەترین پارتی بەشدارە و 442 کاندیدی لە سەرانسەری 12 پارێزگاکەدا هەیە، بەمەش دەبێتە دووەم گەورەترین بەشداربوو لە دوای هاوپەیمانی ئاوەدانکردنەوە و گەشەپێدان. 🔹 837 کاندید لە کێبڕکێی هەڵبژاردن دوورخرانەوە بە هۆکاری جیاواز، دیارترینیان بەهۆی لێپرسینەوە و دادپەروەری بووە، هەروەها پێشینەی تاوانی کاندیدەکان کە بووە هۆی دورخستنەوەی (90) کاندید، هاوکات لایەنەکان 183 کاندیدیان لە لیستی کاندیدەکانیان دوورخستووەتەوە.  

هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق 🔹 بەپێی ئامارەکانی کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکان ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە لە عێراق (29 ملیۆن و 262 هەزار و 588) کەس بوونە، لەنێویاندا (21 ملیۆن و 404 هەزار و 291) دەنگدەری گشتی و (ملیۆنێک و 313 هەزار و 980) دەنگدەری تایبەت کارتی بایۆمەترییان نوێکردۆتەوە. 🔹 (7 هەزار و 754) کاندید لە سەرجەم پارێزگاکانی عێراق، کە (5 هەزار و 504) کاندیدی نێرو (2 هەزار و 250) کاندیدی ژنن، ڕکابەری لەسەر (329) کوردسی ئەنجومەنی نوێنەران دەکەن. 🔹 (31) هاوپەیمانی و (38) حزبی سیاسی بە شێوەی سەربەخۆ و (75) کاندید فەردی ڕکابەری لەسەر کوردسییەکان دەکەن. 🔹 (54) کاندیدی پێکهاتەکان ڕکابەری لەسەر (9) کوردی دەکەن.  

درەو:      پارتی 94,666 دەنگ یەکێتی 78,230 دەنگ هەڵوێست 7,895 دەنگ نەوەی نوێ 4,808 دەنگ یەکگرتوو 4,512 دەنگ کۆمەڵ 1,338 دەنگ بەرەی گەل 1,153 دەنگ   لە هەولێر پارتی 32,255 دەنگ یەکێتی 12,512 دەنگ هەڵوێست 2,298 دەنگ حەیدەر فەیلی 1,373 دەنگ نەوەی نوێ 1,286 دەنگ یەکگرتوو 670 دەنگ کۆمەڵ 385 دەنگ بەرەی گەل 297 دەنگ ئەسیر ئیبراهیم 55 دەنگ    لە سلێمانی   یەکێتی 42,913 دەنگ پارتی 6,302 دەنگ هەڵوێست 4,891 دەنگ نەوەی نوێ 2,320 دەنگ یەکگرتوو 1,580 دەنگ کۆمەڵ 909 دەنگ بەرەی گەل 739 دەنگ لە دهۆک:   پارتی 26,475 دەنگ یەکگرتوو 2,260 دەنگ هەڵوێست 686 دەنگ نەوەی نوێ 536 دەنگ یەکێتی 507 دەنگ کۆمەڵ 44 دەنگ بەرەی گەل 31 دەنگ  دەنگی پوچەڵ سلێمانی: 19,645 دەنگ هەولێر: 13,465 دەنگ دهۆک: 5,460 دەنگ کۆی گشتی: 38،570 دەنگ 

درەو: دەنگی لیستەكان لە نێوان دوو هەڵبژاردندا (2024 - 2025)  هەرچەندە لە هەڵبژاردنی (2024) دەنگی ناوچە جێناكۆكەكانی تێدا نەبووە، بەڵام 2025 دەنگی ناوچە جێناكۆكەكانی تێدایە... 

پارتی كۆتاكانی (هەولێر، دهۆك، كەركوك)ی بەئەگەری زۆر مسۆگەركردووە - سامی ئوشانە كاندیدی مەسیحی لە دهۆك: 15،036 - كلدۆ رەمزی كاندیدی مەسیحی لە هەولێر: 13،692 - عیماد یوخەنا كاندیدی مەسیحی لە كەركوك: 9، 474  

درەو: لە نێوان دوو هەڵبژاردندا (2024 - 2025) دەنگی لیستەكان لە دەنگدانی تایبەتدا تا ئێستا: پارتی و یەكێتی و هةڵوێست و یەكگرتوو) زیادیان كردووە، (نەوەی نوێ، كۆمەڵ، بەرەی گەل) كەمیانكردووە   دەنگدانی تایبەت لە نێوان 2024 - 2025 دەنگدانی 2024 هی پەرلەمانی كوردستان تەنیا هەرێمی كوردستان بوو دەنگدانی 2025 دەنگدانی هەرێمی كوردستان و عێراقیشە 

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) با سەرەتا لەو خاڵەوە دەستپێبکەم کە بونیادێکی دەسەلات لە دونیای ئێمەدا هەیە هەڵبژاردن نایگۆڕێت، چونکە ئەوەی ئەم بونیادەی دروستکردوە و ئەوەیشی دەیپارێزت هێزی سەربازیی و ەکارهێنانی توندوتیژیی و قۆرخکردنی سەروەت و سامانە. ئەو عەقڵەیتی حوکمڕانییەش کە ئامادە و باڵادەستە، عەقڵیەتی رێگرتن لە دەستگۆڕکێ و دەسەڵات و مانەوەیە لە پێگەی حوکمڕاندا، تا کۆتایی مێژو و کۆتایی جیهان.  گوێ لە سەرە گەورەکانی ناو ئەم بونیاد و عەقلیەتە حوکمرانە بگرن، خۆیان بەر لە هەر کەسێکی دیکە، پرسیار لەسەر ڕەوایەتیبوون و پاکبوون و شەفافبوونی سەرجەمی پرۆسەی هەڵبژاردنەکە دادەنێنن.  هەڵبژاردن لە ئێستادا ئامرازی بەرهەمهێنانەوەی سەرجەمی ئەو بونیاد و عەقڵیەتەیە، کە نەک تەنها کۆڵەکە سەرەکییەکانی ئەو حوکمڕانییە دەپارێزێت، بەڵکو دەنگەداران بۆ رەعیەت دەگۆڕێت و  رێش لە دروستبوونی هاوڵاتیی بە مانا راستەقینەکەی، دەگرێت. لە راستیدا هەڵبژاردن لە دونیای ئێمەدا گۆڕاوە بۆ گەورەترین رووداو، کە تیایدا رێ لە دروستبوونی هاوڵاتی دەگێریێت لە ڕێگای زیندوکردنەوەی سەرجەمی بونیادە تەقلیدیەکانی ناو کۆمەڵگاکەوە. لە خێزان و بنەماڵە و ئینتیمای دینیی تەقلیدییەوە بیگرە بۆ زیندوکردنەوەی تەکیە و خانەقا و خێڵ و ناوچە و ئینتیما بۆ ئەم یان ئەو دیالێکتی زمان. زیدنوکردنەوەی ئەم بونیادە سونەتیی و تەقلیدییانە زیندوکردنەوەی رەعیەتە لە فۆرمە سونەتییەکەیدا. بەم مانایە هەڵبژاردن کردەیەکی بەرفراوانی سەرلەنوێ دروستکردنەوەی رەعیەتە، زیندوکردنەوەیەکی سیستماتیکی کولتور و بونیادی ئیمارەت و فیودالیزمی سیاسیی و کۆمەڵایەتییە.  هەڵبژاردن تەنها دەسەڵاتی سەرۆکی خێڵەکان و سەرۆکی خانەقا و تەکیە و ئاغا و موختارە تەقلیدییەکان بەهێزناکاتەوە، بەڵکو بە شێوەیەکی سیستماتیکی سەرلەنوێ دروستیان دەکاتەوە و سەرلەنوێ بەرهەمیاندەهێنێتەوە. ئەم زیندووکردنەوەیەش تەنها بەرەعیەتکردن و رێگرتن لە دروستبوونی هاوڵاتی بە مانا راستەقینەکەی ئەنجام نادات بەڵکو ئامارزاێکی بەهێزی کۆنترۆڵ و دیسپلینکردنی کۆمەلایەتیشە. بەخشینی دەسەڵات و ئیمتیازاتی هەمەجۆر بە سەرۆکخێڵ و خاوەن تەکییەیەک، لە پشتییەوە لۆژیکی کۆنترڵ و دیسپلینکردنی خودی خێڵەکە، کاردەکات. ئەمەش دروستکردن و بەردەوامیدان و تازەکردنەوەی کەلەپورێکی سونەتییە، کە دەسەڵاتی نوخبە حوکمڕانەکە لە ڕەگای دەسەڵاتی ئاعا و سەرۆک خێڵ و شەخی تەکییەکانەوە بەهێز و بەهێزتر دەکات.  هەموو ئەم شتانەش بەسەریەکەوە درێژەدان و سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوەی رەعیەتە بەمانا هەرە سونەتیی و تەقلیدییەکەی، واتە گۆڕینی کەسەکانە بۆ بوونەوەرێک لەباتی ئەوی خۆی بڕیانربدات و خۆی خاوەنی هەڵبژاردنی سەربەخۆی خۆی بێت، یان خۆی وەک بوونەوەرێکی خاوەن ماف ببینێت و بناسێنێت، بڕیار و هەڵبژاردنەکانی بداتە دەستی ئاغا و شێخ و سەرۆک خێڵەکانیان و ئەوانیش بیسپێرن بە حوکمڕانانی وڵاتەکە. ئەم کردەی بەڕعیەتکردنە تەنها لە ئاستی گوێڕایەڵیی و کۆنترۆڵ و دیسپلینکردندا ناوەستێت، بەڵکو ئامرازێکی سەرەکیی هێشتنەوەی دابەشبوون و پارەچەپارچەبوونی کۆمەلایەتیشە. رێگرتنە لە دروستبوونی یەکە تازەکانی وەک میلەت و نەتەوە و نیشتیمان، کە هەر یەکێکیان، تەنها لە ڕێگای پەڕینەوە لە رەعیەتەوە بۆ دروستکردنی هاوڵاتیەوە دروستدەبن. بەرەعیەتکردن درێژەدانە بە دابەشبوونە تەقلیدییەکانی ناو کۆمەڵگا و بەدەزگاییکردنی ئەو دابەشبوونانە، وەکچۆن رێگرتنە لە دروستبوونی ئەو لانیکەمە لە ئیجماع و کۆدەنگیی کە دروستبوونی نەتەوە و نیشتیمان پێویستیان پێیەتی. بەم مانایە هەڵبژاردن لەپاڵ دروستکردنی بەردەوامی رەعیەتدا ئامرازیی لەباربردنی هەر هەوڵێکی مێژووشیە بۆ نیشتیمان و نەتەوەسازیی.  خاڵێکی دیکەی بە رەعیەتکردن بەردەوامیدان و سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوە و گەشەدانە بە کولتوری ئیتاعەتکردن و گوێڕایەڵىکردن لە کۆمەڵگادا. ئەمەش نەک تەنها درێژەدانە بە سیاسەتی دابەشبوون و پارجەپارچەکردنە سونەتییەکان، بەڵکو هەوڵدانێکی سیستماتیکیسە بۆ رێگەگرتن لە هەر بەرگرییەکی کۆمەڵایەتیی، کە هەڵگری مەترسیی بێت بۆ ئەو سیستمەی دروستکراوە. بە مانایەکی دیکە ئەم سیاسەتی بەرەعیەتهێشتنەوە و سەرلەنوێ بەرەعیەتکردنەوەیە. هێما بۆ هەندەسیەکی کۆمەلایەتیی دەکات، کە رێ لە دروستبوونی هەر ئیجماعێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتی خاوەن قورسایی دەگرێت و ناهێڵێت «کۆمەڵگا» وەک «کۆمەڵگا» لەدایکببێت و وەک کۆمەڵگا خاوەنی قورساییەکی سیاسیی و ئەخلاقیی و رەمزیی بێت.  هاوکات هەڵبژاردن سیاسەتێکی شوناس بەرهەمدەهێێت، کە لە لوتکەدا شوناسی حیزبی بۆ تێناپەڕێندرێت و ناتوانێت شوناسێکی گەورەتر و کراوەتر لە شوناسی حیزب دروستبکات. هەڵبژاردن ئامرازیی پێداگرتنێکی سەختە لەسەر شوناسی حیزبیی، کە شوناسێکی تەواو داخراو و نەفیکەری شوناسەکانی دیکەیە. لەناو ئەم سیاسەتی شوناسەدا نە خێڵ، نە بنەماڵە، نە تەکییە و خانەقا، نە ناوچە و زادگای سونەتی، هەڵگری مانا سونەتییەکانی خۆیان نین و وەک دیاردە و دەزگا و پێکهاتێکی «سروشتیی» ئامادەنین. بەڵکو دروستکراوی سیاسیی تازەن و ئەرک و وەزیفەی تازەیان پێسپێردراوە. جۆرێک لە پیرۆزیی و ئەبەدیبوونیان پێبەخشراوە کە لە رابوردوەوە نەهاتوە، بەڵکو بەشێکە لە سیاسەت و هەندەسەی کۆمەلایەتی ئێستا. ئەمەش وەک ووتم، لەپێش هەمووشتێکەوە، رێگرتن لە دروستبوونی شوناسی هاولاتیبوون و شوناسی نیشتیمانیی بوونە، کە بەناچاری مرۆڤەکان بە مەسەلەی ماف و یاسا و بوونی دەزگای مۆدێرنەوە گرێئەدات. ئەم رێگرتنەش رۆڵی لێکدورکەوتنەوەی زیاتر و پەردەان بە ناحەزکاریی زیاد دەکات، نەک مەیلی پێکەوەبوون و هاریکاریی و دروستکردنی ئیجماعی جیاواز. بەم جۆرە ئەم سیاسەت و هەندەسە کۆمەلایەتییە تازەیە، «کەلەپور» و «سونەت» و «ئەرک»ی تازە بەو بونیادە تەقلیدیانە دەبەخشن و ئەرکی تازەیان پێ جێبەجێدەکەن، کە بەخشینی بەردەوامی بەو فۆرمە تازانەی حوکمڕانیی کە لە وڵاتەکەدا دروستبووە.   بەم مانایە بەشێکی گەورەی کێشە و قەیرانەکانی ئەم ساتەوەختە، بەهیچ مانایەک، لە رابردووەوە نەهاتوون و هێزی بونیادە تەقلیدییەکان دروستینەکردون، بەڵکو سیاسەت و هەندەسەیەکی کۆمەلایەتیی تەواو تازە و تایبەت دروستیکردون و هەر ئەوانیش بە بەردەوامی زیندویاندەکەنەوە و بەهێزیان دەکەن.  هەموو ئەمانە وادەکەن یەکێک لە پرسیارە هەرە سەرەکییەکانی دونیای ئێمە پرسیاربێت دەربارەی چۆنیەتی رێکخستن و پیادەکردنی دەسەڵات. دەسەلاتێک لەم ساتەوەختەدا هەڵبژاردن یەکێکە لە ئامرازە سەرەکییەکانی خۆبونیادنانەوە و خۆبەرهەمهێنانەوە. هەموو ئەمانەش بەسەریەکەوە هۆشیارییەکی تەواو سنووردار و بەندکراو بەرهەمدەهێنن، کە مرۆڤ بە زیندانیکردنێکی هەمیشەیی لەناو رەعیەتبوونێکی تەسلیمبوودا مەحکوم دەکات.  یەکێک لە باشییەکانی کۆمەڵگای ئێمە ئەوەیە، تەسلیمی ئەم میکانیزمانە نەبووە و رادەی بەشدارینەکردن لەم یارییە ناشیرینانەدا رادەیەکی بەرز و بەرچاوە. گۆرینی هەڵبژاردن بۆ ئامرازێکی بەهێزی بەرهەمهەنانی رەعیەتی دەست لەسەر سنگ، یەکێکە لە کارەساتە سیاسییە گەورەکانی دونیای دوای ڕاپەرین.   

درەو: كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان ئاستی بەشداری لە دەنگدانی تایبەتدا بڵاوكردەوە، بەپێی ئەو ئامارە تا ئێستا سلێمانی بەرزترین ئاستی بەشداری هەیە - دهۆك: 76% - هەولێر: 77% - سلێمانی: 78%

سەلام عومەر لەملا ئازادیت یان لەولا؟ یەکێتی و پارتی بەشێک لە رۆژەکانی بانگەشەی هەڵبژاردنیان بەم بابەتەوە بەسەربرد کە بابەتێکی ژیارییە بۆ هاوڵاتیانی هەرێم، بەتایبەتی ئازادیخوازان و رۆژنامەنووسان و بابەتێکی بەبازاڕکردنی پەتییە بۆ پارتی و یەکێتی لەدەوروبەری هەڵبژاردندا. بۆ ئەوان، ئامانج خوودی ئازادی نییە و شتێکی ترە؛ بۆ ئێمەش خوودی ئازادییە و هیچ شتێکی تر نییە.   بەم بەرەو هەڵبژاردنە بۆ ئەوەی کەمێک لەو بابەتە تێبگەین با گفتوگۆکەمان ببەینەوە خاڵی سەرەتا، دنیا گۆڕاوە و هەرشتێک دەڵێیت پێوانەدەکرێت و حساب و کتابی خۆی هەیە، بە بابەتی ئەم نووسینەشەوە کە ئازادییە. خانەی ئازادی (Freedom House)  دامەزراوەیەکی ئەمریکییە و ساڵی 1941دا دامەزراوە، ساڵانە ریزبەندیی ئازادی لەسەرتاسەری جیهاندا دەخاتەڕوو، بەگوێرەی ریزبەندیی ساڵی 2025، عیراق، بێگومان کە هەرێمی کوردستانیش دەگرێتەوە، ووڵاتێکی "نائازادە"، لە تێکڕای هەڵسەنگاندنەکەدا، عیراق (31) لە (100)ی هێناوە، لە هەڵسەنگاندنی مافە سیاسییەکاندا، (16) لە (40)ی هێناوە و لە ئازادییە مەدەنییەکاندا (15) لە (60)ی هێناوە.   هاوکات، عیراق لە پێوەرەکانی دیموکراسی  (Democracy Index)ی ساڵی 2024دا وەک "دیموکراسی" پۆلێن نەکراوە، بەڵکو بە "ڕژێمێکی دەسەڵاتخواز" وەسفکراوە بەهۆی هۆکارەکانی وەک گەندەڵی، کاریگەریی دەرەکی و لاوازی سەروەری یاسا. لە کاتێکدا کە هەڵبژاردن و نوێنەرایەتیکردن هەن، بەڵام دامەزراوە فەرمییەکان لاوازن و مافەکان پێشێل دەکرێن. جا لە ووڵاتێکدا، کە لە ریزبەندی نائازادەکانە، ئایا هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان لە زۆنی یەکێتی ئازاددترن یان لە زۆنەکەی پارتی، مایەی هەڵوێست لەسەرکردنە.  لەتەوەری مافە سیاسییەکاندا، بەگوێرەی هەڵسەنگاندنەکەی "خانەی ئازادی"، بەتایبەتی لە بابەتی هەڵبژاردن، فرەیی سیاسی و حکومەتی کارادا، عیراق بە هەرێمیشەوە لانی کەم لە بەشێک لە پرسیارەکاندا (2)یان (3) لە (4)هێناوە، بەڵام لە بابەتی وەک ئایا هەڵبژاردنە سیاسییەکانی خەڵک دوورن لە زاڵبوونی هێزگەلێک کە لە دەرەوەی کایەی سیاسین، یان هێزە سیاسییەکان کە ئامرازی بەدەر لە سیاسی بەکاردەهێنن؟ یان ئایا سەرۆکی حکومەت و نوێنەرانی یاسادانانی نیشتمانی کە ئازادانە هەڵبژێردراون، سیاسەتەکانی حکومەت دیاری دەکەن؟ یان ئایا حکومەت بە کراوەیی و شەفافیەت کاردەکات؟ عێراق (1) لە (4)هێناوە. کەمێک پشتڕاستکردنەوە: (سلێمانی، هەولێر): پارتی و یەکێتی کەی وویستیان هەڵبژاردن دەکەن، کەی وویستیان حکومەت پێکدەهێنن، کەی وویستیان بودجە ئەبەن بۆ پەرلەمان؛ واتە هەڵبژاردنە سیاسییەکانی هەردوو زۆنەکە دوورنین لە زاڵبوونی هێزگەلێک کە لە دەرەوەی نوێنەرانی خەڵک رەفتاردەکەن و حکومەت ئازادانە و بە کراوەی کارناکات. منەتی هەڵبژاردن هەزەلییە لەبەرئەوەی هەڵبژاردن لە کۆریای باکور کە (لە هەڵسەنگاندنەکەدا (3) لە (100)ی هێناوە)، ئێران کە (لە هەڵسەنگاندنەکەدا (11) لە (100)ی هێناوە) و روسیا کە (لە هەڵسەنگاندنەکەدا (12) لە (100)ی هێناوە) دواناکەوێت، بە رێکوپێکی لەکاتی خۆیدا بەڕێوەدەچێت، بەڵام پرسیارە گەوهەرییەکە ئەوەیە ئازادن یان نا. یاریکردن بە سازدانی هەڵبژاردن بووە بە خوویەکی نادیموکراتیانە کە ئازادیی بڕیاردانی هەڵبژاردنی لە هاوڵاتیان لە هەردوو زۆنەکە قۆرغکردووە، ئێستا نەک پارتەکان بەڵکو سەندیکا و دامەزراوەکانیش بە ئارەووی خۆیان هەڵبژاردن دەکەن، دواجار کەی بووە بیستوتە کە سەندیکای رۆژنامەنووسان یان پارێزەران هەڵبژاردن بکەن.   هاوکات، بەگوێرەی هەڵسەنگاندنەکە، لە تەوەری ئازادییە مەدەنییەکاندا، بەتایبەتی لە بابەتی ئازادیی رادەربڕن و باوەڕ، مافی رێکخراوەیی و گردبونەوە، سەروەریی یاسا و ئۆتۆنۆمی کەسی و مافی تاک عیراق بە هەرێمیشەوە پلەیەکی خراپی هێناوە و  لە ژمارەیەکی زۆر لە پرسیارەکاندا (سفر)یان (1) لە (4) هێناوە. لە بابەتی ئازادیی رادەربڕندا، لە هەموو پرسیارەکانی وەک ئایا میدیای ئازاد و سەربەخۆ هەیە؟ ئایا تاکەکان ئازادن لە پراکتیزەکردن و دەربڕینی باوەڕی ئایینی یان بێباوەڕی لە کایەی گشتی و تایبەتدا؟ ئایا ئازادیی ئەکادیمی هەیە و ئایا سیستەمی پەروەردە دوورە لە تەڵقینی سیاسیی بەرفراوان؟ یان ئایا تاکەکان بێترس لە چاودێریکردن یان تۆڵەسەندنەوە ئازادن لە دەربڕینی بۆچوونی شەخسی خۆیان لەسەر بابەتگەلی سیاسی یان هەستیاری تر؟ عیراق بە هەرێمیشەوە (1) لە (4)هێناوە. کەمێک پشتڕاستکردنەوە، لە 2025 چی روویداوە لە هەردوو زۆنەکە: (هەولێر): 9ی شوباتی 2025، هێزە ئەمنییەكانی هەولێر، شەپۆلێكی پێشێلكارییان دژ بە رۆژنامەنوسان و كەناڵەكانی راگەیاندن کرد، لەكاتی روماڵكردنی خۆپیشاندانی مامۆستایان لە سنوری دێگەڵە، رێگری لە دەیان رۆژنامەنوس و كەناڵی راگەیاندن كرا روماڵی تەواوەتی بكەن، تیمە رۆژنامەوانییەكانیان روبەڕوی پێشێلكاریی بونەوە. (سلێمانی):52ی شوباتی 2025، لانیكەم 12 رۆژنامەنوس و میدیاكار لە شەش دەزگای راگەیاندن، لەلایەن هێزە ئەمنییەوە پێشێلكارییان بەرامبەر كرا. هێزە ئەمنییەكانی سلێمانی بە جلوبەرگی مەدەنی و سەربازییەوە لێشاوێك لە پێشێلكارییان لە شێوەی دەستگیركردن، پەلاماردان و راوەدونان، رێگریكردن لە روماڵ و ئازاردانیان کردووە، لەوكاتەی رۆژنامەنوسان دەیانویست روماڵی ناڕەزاییەكانی مامۆستایان بكەن دژی پێنەدانی موچەكانیان ئەو پێشێلكارییانە لەسەر رێگای سلێمانی – عەربەت. (هەولێر): 19ی ئابی 2025، دادگای کەتنی بنەسڵاوە سزای چوار ساڵ و پێنج مانگ زیندانیكردنی بۆ رۆژنامەنووس شێروان شێروانی دەركرد، ئەوەش بۆ جاری سێیەم و لەسەر سكاڵای ئەفسەرێكی پاسەوانی چاکسازیی گەورانی هەولێر، گوایا شێروان شێروانی لەناو زینداندا هەڕەشەی "كوشتنی" لێكردووە. (سلێمانی): 22ی ئابی 2025، شارەکە بە بۆنی بارووت و خوێن خەبەری دەبێتەوە، هێزێكی ئەمنی لە سلێمانی تەواوی كەلوپەل و پێداویستییەكانی كەناڵی ئاسمانیی زووم-یان بۆ شوێنێكی نادیار گواستۆتەوە، ئەوەش دوای ئەوەی بە چەك و ئۆتۆمبێلی سەربازییەوە، هەڵیانكوتایە سەر كەناڵەكە و كۆتاییان بە پەخشەكەی هێنا. (سلێمانی): 8ی تشرینی یەکەمی 2025، وەزیری ئاوەدانكردنەوە لەسەر هەواڵێكی ئاسایی (درەو) سكاڵایەكی لەسەر دامەزراوەی میدیایی درەو و  سەرنوسەری درەو (محەمەد رەئوف) تۆماركردووەو داوای بڕی (ملیارێك) دینار دەكات. (دهۆک): 28ی تشرینی یەکەمی 2025، سیروان غه‌ریب، سه‌رنووسه‌ری‌ وێستگه‌نیوز رایگه‌یاند، به‌ تۆمه‌تی‌ تێكدانی‌ ئاسایشی‌ نیشتیمانی هه‌رێمی‌ كوردستان، داواكاریی‌ گشتیی دهۆك سكاڵای‌ یاسایی‌ له‌سه‌ر وێستگه‌نیوز تۆماركرد و ئه‌و سكاڵایه‌ی‌ داواكاری‌ گشتیی دهۆك له‌سه‌ر رووماڵی‌ شه‌ڕی‌ نێوان هه‌ركییه‌كان و هێزه‌ ئه‌منییه‌كانی‌ شاری‌ هه‌ولێره‌ كه‌ له‌ رێکەوتی 8ی‌ 7ی‌ 2025 له‌ قه‌زای‌ خه‌بات روویدا. (سلێمانی) 2ی تشرینی دووەمی 2025: بەهۆی هەوڵدان بۆ پەخشکردنی ئەڵقەیەکی بەرنامەی تاوتوێ کە میوانداریی شاسوار عەبدولواحیدـی سەرۆکی جوڵانەوەی نەوەی نوێی دەکرد، پەخشی کەناڵی NRT ڕاگیرا. هەر بەگوێرەی هەڵسەنگاندنەکە، سەبارەت بە سەروەریی یاسا، لە هەموو پرسیارەکانی وەک ئایا دەسەڵاتی دادوەریی سەربەخۆ هەیە؟ ئایا ئیجرائاتیی یاسایی لە بابەتە مەدەنی و تاوانکارییەکاندا زاڵە؟ ئایا یاسا، سیاسات و پراکتیزەکردنەکان گەرەنتی مامەڵەی یەکسان لەگەڵ توێژە جیاوازەکانی دانیشتوواندا دەدەن؟ عیراق بە هەرێمیشەوە (سفر) لە (4)هێناوە. کەمێک پشتڕاستکردنەوە: (هەولێر): سەرۆکی یەکێتی ساڵێک لەمەوبەر لە دیداری مێریدا لە هەولێر ووتی،"  بۆ رائەکەینە مەحکەمەی بەغا، چونکە مەحکەمەی ئێرە مەحکەمە نییە برا، با سەریحبین لەگەڵ یەکتری، مەحکەمە نییە. مەحکەمە، حاکمی نەگبەت لە ماڵەوە دانیشتووە پەیامێکی بۆ دێت لەدەزگایەکی ئەمنییەوە، لەهەر کامێک لا بێت، ئەڵێ تۆ سبەینێ وائەکەی. ئەڵی بەسەرچاو، چی بکەم، ئێ ئەوە مەحکەمەیە، خەڵک هانبدات بۆ ئەو مەحکەمەیە؟ نەخێر." یەکێتی و پارتی هەڵەیەکی ستراتیژی دەکەن کاتێک هەردوو کەمپەکە وا بەسادەیی بەیەکتر بەراورد دەکەن. چیرۆکەکە لەوە گەورەترە. ئازار و سنورەکانی خوودسانسۆری گەیشتۆتە ئاستێکی تەواو خراپ لای رۆژنامەنوسان، چالاکوانان، نووسەران و هەموو ئەوانەی لەدەرەوەی بازنەی بەهێزی ناو پارتی و یەکێتی بیردەکەنەوە. لە دوایین کتێبیدا، "رایەڵە: مێژوویەکی کورتی تۆڕەکانی زانیاری لە چاخی بەردینەوە تا ژیریی دەستکرد"،  یۆڤاڵ نوح هەراری، دەڵێت، ئەو سەرکردانەی شەیدای دەسەڵاتی رەهان، بۆ گەیشتن بەو ئامانجە، بە هێرشکردنە سەر دادگا و میدیای سەربەخۆ دەستپێدەکەن، هەوڵی کۆنترۆڵکردنی دادگاکان دەدەن لەرێی کڕینی دادوەرەکانەوە و لە گەڵ پوکاندنەوەی دامەزراوەکانی میدیای سەربەخۆ، ماشێنی میدیایی تایبەت بەخۆیان دادەمەزرێنن. وەک ئەو دەڵێت، دواتر ناوەندە ئەکادیمییەکان، شارەوانییەکان، رێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و بزنس یان لەبەریەک هەڵدەوەشێنرێن یان دەخرێنە ژێر سانسۆری حکومەتەوە.  ئەو فەیلەسوفە، ئەو دامەزراوانەی ناومانهێنان بە "میکانیزمەکانی خۆڕاستکردنەوە؛ ناودەبات کە مەرجی ژیان و مردنن بۆ دەسەڵاتێکی دیموکرات. ئایا لە هەردوو کەمپەکەی یەکێتی و پارتییدا دادگاکان سەربەخۆن، ئایا ئەو چەند دامەزراوە میدیاییە سەربەخۆیەی هەن بەرەو پوکانەوە ناچن چونکە بەرگەی مونافەسەکردنی ماشێنی میدیای حزبی و شەخسی ناگرن. ئایا ناوەندە ئەکادیمییەکان سەربەخۆن، ئایا حکومەت هەوڵی لاتەریککردنی رێکخراوەکانی چالاکی کۆمەڵگەی مەدەنی نادات، ئایا بۆ راهێنانیکی یەک کاتژمێری لەسەر چۆنیەتی داواکردنی مۆڵەتی نەخۆشی لە دامەزروە میدیایەکەتدا پێویستت بە مۆڵەتی ئاساییش نییە؟ پرسیارێکی کراوەیە. کەمێک پشتڕاستکردنەوە: (سلێمانی):  29ی تشرینی دووەمی 2025، زیاتر لە (50) تۆڕ، ڕێکخراو و کەسایەتی، بانگەوازێکیان بڵاوکردەوە، کە دەڵێت هەنگاوێکی پلان بۆ داڕێژراوە هەیە بۆ دانانی ڕێکخراوە نا حکومییەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە ژێر کۆنترۆڵدا و بۆ ئەو مەبەستە چەند ساڵێکە ژمارەیەکی بەرچاو لە ڕێکخراوی ناحکومی دامەزراون کە پەیوەندیی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆیان لەگەڵ حزبە سیاسییە دەسەڵاتدارەکان و کەسایەتییە سیاسییەکاندا هەیە. بەو هۆیەوە لەناو زیاتر لە شەش هەزار ڕێکخراوی نا حکومی لە هەرێمی کوردستان، گروپێک رێکخراو جیاکراونەتەوە و مۆڵک و بودجەی گشتی وەردەگرن، بەبێ میکانیزمێکی ڕوون و بوونی شەفافیەت و لێپرسینەوە. دیارە هەویری ئەوەی لە سلێمانی ئازاددتری یان لە هەولێر ئاو زۆر دەکێشێت. یەکێتی و پارتی ئەوەی ویستویانە بە سەر زەوی و بنزەوی کوردستان کردویانە بۆشیان چۆتە سەر، بەڵام پێناچێت لە هەوڵی قایلکردنمان بەوەی کامیان ئازادیخوازترن سەرکەوتووبن. وادیارە لە پاییزی جێبەجێکردنی بەڵێنەکانی ئازادیدان، ئەگەر پاییزیش مابێت، تا ئاگادارکردنەوەی دواتریش، وەک نوسەر. رامیار مەحمود دەڵێت: ئێمە کۆمەڵێک خەڵکی دەست بەسەرین لە کەمپەکانی پارتی و یەکێتیدا، ئەگەر کەسێک گوێی لە دەنگمانە دەنگمان بگەیەنن.  

(درەو): سبەینێ دەنگدانی تایبەت بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەدەچێت، رۆژی دواتر (11/11) دەنگدانی گشتییە، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان بۆ بەرچاوڕوونی، زانیاری لەبارەی تۆماركردنی سكاڵا لەسەر پرۆسەكە بڵاوكردەوە. بەگوێرەی رێنماییەكانی كۆمسیۆن، بەمشێوەیە دەنگدەرو كاندید یاخود بریكاری حزب و هاوپەیمانێتییە سیاسییەكان مافیان هەیە سكاڵا پێشكەش بكەن؛ سەبارەت بە پرۆسەی دەنگدان و جیاكردنەوەو ژماردنی دەستیی دەنگەكان: مەرجەكانی سكاڵا: یەكەم: پێشكەشكردنی سكاڵا لەماوەی دوو رۆژدا، لە كاتژمێری دەستپێكردنی دەنگدانەوە دەستپێدەكات تا كۆتایی دەوامی فەرمی رۆژی دواتری دەنگدان، ئەمە بەگوێرەی فۆرمێك كە بەتایبەت بۆ ئەو مەبەستە ئامادەكراوە لە بنكەكانی دەنگدانی گشتیی و تایبەتی، ئۆفێسی پارێزگاكان، ئۆفێسی دەستەی هەرێم، فەرمانگەی نیشتمانی و بنكەكانی وردبینی. دووەم: دەبێت سكاڵاكان نوسراو بن و ئیمزای سكاڵاكاری لەسەر بێت و ئەم زانیارییانەی خوارەوە لەخۆبگرن: 1-    ناوی سكاڵاكارو ئیمزاكەی، لەگەڵ ناونیشان و زانیاری پێویست بۆ پەیوەندیكردن.  2-    سكاڵاكار دەبێت شایەتحاڵی رووداوەكە بێت و ئەمە لەلایەن بەڕێوەبەری وێستگە یاخود رێكخەری بنكەكەوە لە رۆژی دەنگداندا پشتڕاستبكرێتەوە. خۆ ئەگەر سكاڵاكە پشتیوانی بەڕێوەبەری وێستگە یاخود رێكخەری لەسەر نەبوو، ئەكاتە ئەنجومەن دەسەڵاتی بڕیاردانی هەیە.  پۆلێنكردن و لێكۆڵینەوە یەكەم: ئەنجومەنی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان لیژنەكانی پۆلێنكردن پێكدەهێنێت، كە هەریەكەیان تایبەتمەندن بە كۆمەڵێك پارێزگاو یەكێك لە ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیاران سەرۆكایەتییان دەكەن، بە ئەندامێتیی فەرمانبەرێكی یاسایی لە بەشی سكاڵاو تانەكان و، فەرمانبەرێكی پسپۆر لە كاروباری تەكنیكی بەمەبەستی تەواوكردنی پرۆسەی پۆلێنكردنی سكاڵاكان بەشێوەیەكی وردو خێرا، بەگوێرەی مەترسییان بەمشێوەیە:  ا- سكاڵای زەرد ئەوەیە كە مەرجە شكڵی و بابەتییەكانی تێدا نییەو دەبێت دەستبەجێ رەتبكرێتەوە.  ب- سكاڵای سەوز ئەو سكاڵایەیە كە تێیدا بانگەشەی ئەوە كراوە سەرپێچی كراوە لەلایەن كارمەندانی كۆمسیۆن یان بانگەشەی ئەوە كراوە لە رۆژی دەنگداندا بانگەشەی هەڵبژاردن هەبووە یاخود سەرپێچی رێنماییەكان كراوە لەلایەن یەكێك لەو هێزە ئەمنییانەی كە راسپێردراون بە پاراستنی بنكەكە، بەبێ ئەوەی كاریگەریی لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردن هەبێت، ئەمە پێویستی بەوە هەیە لێكۆڵینەوەی لێ بكرێت.  ج- سكاڵای سور ئەو سكاڵایەیە كە بابەتی سەرپێچی مەترسیدار لە خۆدەگرێت، كە رەنگە كاریگەریی لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردن هەبێت ئەگەر هاتوو راستییەكی بسەلمێندرێت، ئەم جۆرە سكاڵایانە، لە مامەڵەكردن و بەدواداچووندا ئەولەویەتیان پێدەدرێت.