درەو: راپۆرتی پەیمانگای واشنتۆن, كە لەلایەن  (Selin Uysal) بە ناونیشانی (تێگەیشتن لە بڕیاڕەكانی دادگا باڵای بە سیاسیكراو لە عێراق) نوسراوە: 🔹لە لابردنی سەرۆكی پەرلەمانی پەرلەمانەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان, دادگا چەندین جار رۆڵی خۆی تێپەڕاندوە, بە شێوەیەك كە پێویست بە فشاری زیاتر نێودەوڵەتی دەكات. 🔹لە (14)ی تشرینی دووەم, دادگای باڵای فیدڕاڵی هەرای نایەوە, كاتێك فەرمانیدا لەبارەی سكاڵایەك دژی محەمەد حەلبوسی, سەرۆكی پەرلەمان و ئەندامێتی لە ئەنجومەنی یاسادان هەڵوەشاندەوە. 🔹بەهۆی نەبوونی هیچ میكانیزمێكی پێداچوونەوە, پێویستە لەسەر حەلبوسی دەستبەرداری پۆستی سەرۆكی پەرلەمان ببێت, كە ساڵی (2018)وە سەرۆكایەتی دەكات. 🔹رەوایەتی (شەرعیەتی) دادگای باڵای فیدڕاڵی جێگەی مشتومڕە, تەنانەت دەستوری بوونیشی جێگەی گفتوگۆی یاسایی بەردەوامە. 🔹مادەی (92) لە دەستوری ساڵی (2005) فەرمانیكردووە, ئەنجومەنی نوێنەران لەڕێی یاسایەكەوە دۆخی دادگاكە دیاریبكات, بەڵام تائێستا ئەمە نەكراوە. 🔹دادگاكە روبەڕوی رەخنەی رێكخراو بووەتەوە, بەوپێیەی هێمایەكە بۆ تائیفیەت, بەشێكی هۆكاری ئەمە بۆ ئەنجومەنی نوێنەران و لایەنە چالاكەكان دەگەڕێتەوە, كە پرۆسەی دامەزراندنی دادوەرەكانیان كردووە بەجەنگێكی گەرم بۆ بەدەستهێنانی هاوسەنگی تائیفی. 🔹دادگای فیدڕاڵی لەم ساڵانەی دوایدا زیاتر بووەتە جێی مشتومڕ لەژێر سەرپەرشتی دادوەر فائق زێدان دا. 🔹زێدان لەساڵی (2017)دا بووە سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەری, كە دەستەیەكە سەرپەرشتی زۆرینەی دەسەڵاتی دادوەری دەكات و دەسەڵاتێكی دیاریكراوی پێدەبەخشێت بەسەر دادگای باڵای فیدڕاڵی, كە سەربەخۆیە لەڕووی تیۆرییەوە. 🔹زێدان لە ساڵی (2021)دا گەیشت بە ئاسۆی نوێ‌, كاتێك تاكە ركابەرەكەی كە لە پۆستی دادوەری باڵادا مابووەوە, كە ئەویش مەدحەت مەحمود سەرۆكی دادگای باڵای فیدڕاڵی بوو , ناچاری كرد بە خانەنشینی زۆرەملێ‌ بەگوێرەی هەمواری یاسای ژمارە(30), كە سنورێكی نوێی بۆ تەمەنی دادوەرانی دادگای باڵای فیدڕاڵی دیاریكرد. 🔹هەموارەكە بووە هۆی پەراوێزخستنی مەدحەت مەحمودو بنەمای هاوسەنگی تائیفی داڕشت لە پێكهێنانی دادگای باڵای فیدڕاڵی, كە بووە هۆی زیادكردنی دادوەرانی شیعە لە پارێزگاكانی باشور. 🔹زیدان دەسەڵاتە نوێكانی قۆستەوە بۆ جێبەجێكردنی گۆڕانكاری دادوەری سەرەكی و ئاسانكردنی ئەو یاسایانەی كە دەبنە بەهێزكردنی دەسەڵات و هەژموونی. 🔹ئەنجومەنی باڵای دادوەری, لیژنەی كارگێڕی پیشەیی دامەزراندو دەسەڵاتی فراوانی درایە بۆ بەرزكردنەوەو درێژكردنەوەی ویلایەت و گواستنەوەو رەوانەكردنی دادوەران و داواكارانی گشتی بۆ خانەنشینی, كە ئەوەش بەشێوەیەكی بنەڕەتی دەسەڵاتی دا بە زێدان بۆ دامەزراندن و لەكارخستنی سەرجەم دادوەرەكان لەوڵات. 🔹دەسەڵاتەكانی بەكارهێنا بۆ دروستكردنی كاریگەری لەسەر پرۆسەی دیاریكردنی ئەندامانی دادگای باڵای فیدراڵی, بە دامەزراندنی سەرۆكی نوێی دادگاكەشەوە,  دادوەر جاسم محەمەد عەبود, كە بەوە ناسراوە وەلائی بۆ زێدانە. 🔹كاتێك داوای ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت كرا لەساڵی (2021), حكومەت سەرقاڵی ئامادەكاری بوو بۆ چاكسازیكردن لە كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن, زێدان بەپەلە ئەم پرۆسەیەی قۆستەوەو هەوڵیدا ئەنجومەنی كۆمیسیاران لە دادوەران بێت, بۆ ئەوەی خۆی و فەرمانگەكەی بتوانن كاریگەری لەسەر بڕیاڕە گرنگەكانی هەڵبژاردن بدەن. 🔹لە هەفتەكانی دوای دەنگدان لە مانگی تشرینی یەكەم, زێدان دادگای فیدڕاڵی ئاڕاستەكرد پشتیوانی كوتلەی هاوپەیمانی ئێران بكات. 🔹دادگای فیدڕاڵی زنجیرەیەك بڕیاڕی دەركرد لەبەرژەوەندی چوارچێوەی هەماهەنگی, كە كوتلەیەكی شیعی هاوپەیمانی ئێران و نەیاری سەدرە. 🔹بڕیاڕە زۆر گرنگەكە, پەیوەستە بە هەڵبژاردنی سەرۆك لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە, كە ئەوەش هەنگاوی یەكەمی پێكهێنانی حكومەتە, دادگا ماوەیەكی درێژە پەیڕەوی مەرجی زۆرینەی دوو لەسەر سێی دەنگەكان دەكرد, دواتر هەڵیگێڕایەوە بۆ مەرجی نیسابی دوو لەسەر سێ‌, بەگوێرەی ئەم شرۆڤە بێوێنەیە, پێویستە دوو لەسەرسێی پەرلەمانتاران ئامادەی دانیشتنەكەبن, ئەم بڕیاڕەش وایكرد كوتلەی هاوپەیمانی ئێران وەك كەمینەیەكی رێگر كاربكەن لەڕێی بایكۆتكردنی دانیشتنەكانی پەرلەمان, ئەوەش رێگەی خۆشكرد بۆ دەستلەكاركێشانەوەی گروپەكەی سەدرو گەیشتنی چوارچێوەی هەماهەنگی بە دەسەڵات. 🔹لەهەندێك مەسەلەی بە سیاسیكراوی تردا فەرمانی جێی مشتومڕ دەركراوە,  لایەنداری تایبەتی ئێرانی پێوەدیارە, وێڕای چەندین حاڵەتی تر كە دادگا لەژێر سەرپەرشتی فائق زێدان فەرمانی دەركردووە لە بەرژەوەندی ئێران و گروپەكانی هاوپەیمانی. 🔹روبەڕوبونەوەی هەژموونی ئێران لە ناو خودی دەسەڵاتی دادوەری  پێویستی بەوەیە خۆرئاوا یارییەكی درێژ مەودا بكات, لەڕێی پێشخستنی هاوكاری ئەكادیمی و راهێنانی نەوەی داهاتوو لە دادوەران, رەنگە ئەم جۆرە نزیكبونەوەیەش لەگەڵ خواستەكانی زێدان دا یەكبگرێتەوە, كە چاوی لە دانپێدانانێكی نێودەوڵەتیە, وەك ئەوەی لەگەشتەكانی بۆ لەندەن و پاریس و داواكارییەكەی ئەم دواییەی بۆ سەردانیكردنی واشنتۆن دەردەكەوێت.

راپۆرت: درەو كەمتر لە دوو هەفتە ماوە بۆ بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان، یاسا پابەندی نەكردووە ئەو كەسەی خۆی بۆ پۆستی پارێزگار كاندید دەكات دەبێت ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا بێت، بەڵام هەمان ئەو مەرجەی بەسەر كاندیدی پۆستی پارێزگاردا سەپاندووە كە بۆ كاندیدی ئەندامی ئەنجومەن دیاریكردووە، پارێزگارەكان چۆن هەڵدەبژێردرێن؟ چۆن لە پۆستەكانیان لادەبرێن ؟ ورده‌كاری له‌م راپۆرته‌دا. دوای 10 ساڵ یەكەم هەڵبژاردن تەنیا 13 رۆژ ماوە بە وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، كە بڕیارە رۆژی 18ی ئەم مانگە بەڕێوەبچێت (پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە)، ئەم هەڵبژاردنە بڕیاربوو لە ساڵی 2018دا هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا بەڕێوەبچێت، بەڵام نەكراو دواخرا.  دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق بەر لە 10 ساڵ بەڕێوەچووە كە هەڵبژاردنەكەی نیسانی 2013 بوو، ساڵی 2019 یەكێك لە دروشمە سەرەكییەكانی خۆپیشاندەرانی تشرینی عێراق هەڵوەشاندەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان بوو، خۆپیشاندەران ئەنجومەنەكانیان بە گەندەڵ ناودەبرد، ئەوكات وەكو وەڵامدانەوەیەك بۆ خواستنی شەقام‌و كەمكردنەوەی فشارەكان لەسەر خۆی، پەرلەمانی عێراق بە بڕیارێك ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەڵوەشاندنەوەو كاری چاودێكردنی پارێزگارەكانی دایە دەست پەرلەمانتاران لە چوارچێوەی پارێزگاكانیاندا. ئەنجومەنی پارێزگاكان چین ؟ بەپێی ئەوەی لە یاسای پارێزگا ناڕێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێمدا پێناسە كراوە، ئەنجومەنی پارێزگاكان (دەسەڵاتی یاسادانان‌و چاودێریكردنن لە پارێزگاكاندا، مافی ئەوەیان هەیە یاسای خۆجێی دەربكەن بەجۆرێك بتوانن لەسەر بنەمای لامەركەزی ئیداری كاروباری خۆیان بەڕێوەببەن، بەڵام بەو مەرجەی ئەو یاسایانەی دەریدەكەن پێچەوانە نەبێت لەگەڵ دەستورو یاسا فیدراڵییەكان كە لەچوارچێوەی تایبەتمەندی تاقانەی دەسەڵاتە فیدراڵییەكاندایە). سەرباری ئەمە، ئەنجومەنی پارێزگاكان بەگوێرەی یاسا، خاوەنی كەسایەتی مەعنەوی‌و سەربەخۆیی دارایی خۆیانن، سەرۆك یان هەر كەسێك كە سەرۆكی ئەنجومەن سەرپشكی بكات، نوێنەرایەتی ئەنجومەنەكان دەكەن.  ئەنجومەنی پارێزگاكان سەرباری ئەوەی خۆیان ئەركی چاودێریكردنیان پێسپێردراوە، بەڵام بەپێی یاسا هاوكات خۆشیان دەكەونە ژێر چاودێری ئەنجومەنی نوێنەران (پەرلەمانی عێراق)ەوە.  یاسا ئەم كارانەی خستوەتە ئەستۆی ئەنجومەنی پارێزگاكان:  •    دەركردنی یاسا‌و رێنماییە خۆجێییەكان بۆ رێكخستنی كاروباری كارگێڕی‌و دارایی. •    دیاریكردنی سیاسەتی گشتی پارێزگاو ئەولەویەتەكانی لە سەرجەم بوارەكان بە هەماهەنگیی لەگەڵ وەزارەت‌و لایەنە پەیوەندیدارەكان، لەحاڵەتی دروستبوونی ناكۆكیدا، ئەولەویەت بۆ بڕیاری ئەنجومەنی پارێزگاكانە.  •     ئامادەكردنی پرۆژەی بودجەی تایبەت بە ئەنجومەن بۆ ئەوەی بخرێتە ناو بودجەی گشتی پارێزگاكەوە.  •    راگەیاندنی پرۆژەی بودجەی گشتی پارێزگا لە دەزگاكانی راگەیاندن‌و بەستنی كۆڕو كۆنگرە لەسەری، بۆ ئەوەی هاوڵاتیانی پارێزگاكەو رێكخراوە مەدەنییەكان راوبۆچونی خۆیان لەبارەیەوە دەرببڕن.  •    دووجار خوێندنەوە بۆ پرۆژەی بودجە بكات لەدوو دانیشتنی جیاوازدا، واتا خوێندنەوەی یەكەم‌و خوێندنەوەی دووەم، پەسەندی بكات، بەزۆرینەی رەهای دەنگی ئەنجامەكانی گواستنەوە لە بابەتەكانی بودجەكەدا بكات، پێوەرە دەستورییەكان لەبەرچاو بگرێت لە دابەشكردنی بودجەكەدا لەنێوان ناوەندی پارێزگاو قەزاو ناحییەكاندا، بەرزی بكاتەوە بۆ وەزارەتی دارایی فیدراڵ بۆ ئەوەی لەگەڵ بودجەی گشتی فیدراڵدا یەكیبخات.  •    چاودێری سەرجەم چالاكی فەرمانگەكانی دەوڵەت بكات لە پارێزگاكەدا بۆ زامنكردنی باشی ئەدای كاركردنیان. •    نواندنی رەزامەنجی لەسەر كاندیدی پۆستە باڵاكانی پارێزگا، بە دەنگی زۆرینەی رەها‌و هەڵبژاردنی كاندیدێك لە كۆی (3) كاندید كە پارێزگار دیاریان دەكات‌و وەزیری تایبەتمەند بۆی هەیە كاندیدەكە رەتبكاتەوەئەگەر پێوەرەكانی تێدا نەبوو...   •    بەخشینی ئەوانەی لە پۆستە باڵاكانی پارێزگادان بە زۆرینەی رەهای دەنگ، لەسەر بنەمای داواكاری یەك لەسەر پێنجی ئەندامانی ئەنجومەن یان پێشنیاری پارێزگار، ئەنجومەنی وەزیرانیش ئەم دەسەڵاتەی پێدراوە لەرێگەی پێشنیاری وەزیرێكی تایبەتمەند.  •     پەسەندكردنی پلانی ئەمنیی پارێزگا كە لەلایەن دامەزراوە ئەمنییەكانی پارَزگاكەوە لەرێگەی پارێزگارەوە بە هەماهەنگی لەگەڵ دامەزراوە ئەمنییە فیدراڵییەكان پێشكەش دەكرێت.  •    پەسەندكردنی گۆڕانكارییە ئیدارییەكان لە قەزاو ناحییە‌و گوندەكان‌و بە تێكەڵكردن یان دروستكردن یان گۆڕینی ناو و ناوەندەكانیان، ئەمەش بە دەنگی زۆرینەی رەهای ئەنجومەن.  •    دیاریكردنی خاوەندارێتی ئەو زەوییانەی كە بۆ وەزارەت‌و ئەو لایەنانەی كە بە وەزارەتەوە بەستراونەتەوەن بۆ مەبەستی دروستكردنی پرۆژەی خزمەتگوزاری لەسەریان... •    پەسەندكردنی بڕیاری راگەیاندنی قەدەغەی هاتوچۆ بەدەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەن، لەسەر بنەمای داواكاری پارێزگارو بە هەماهەنگیی لەگەڵ دەسەڵاتی فیدراڵی تایبەتمەند، لەو حاڵەتانەی كە پێویست دەكات ئەم بڕیارە بدرێت.  •    لەگەڵ ژمارەیەك دەسەڵات‌و ئەركی تردا... سەرۆكی ئەنجومەن چۆن هەڵدەبژێردرێت ؟ یاسای ژمارەی (10)ی ساڵی 2018ی هەمواری سێیەمی یاسای پارێزگا نارێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم، لە ماددەی  (7)دا، رێوشوێنی هەڵبژاردنی سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاكانی بەمشێوەیە دیاریكردووە:  •    لە رێكەوتی پەسەندكردنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوە، پارێزگار لەماوەی 15 رۆژدا بانگەواز دەكات بۆ سازدانی كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا، ئەگەر پارێزگار بانگەوازی نەكرد بۆ سازدانی كۆبونەوەی ئەنجومەنی نوێ، بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی لە رۆژی شانزەیەمدا ئەنجومەنی پارێزگا خۆی كۆدەبێتەوە.  •    یەكەم كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا بە سەرۆكایەتی بەتەمەنترین ئەندامی ئەنجومەنەكە بەڕێوەدەچێت، لەم كۆبونەوەیەدا سەرۆك‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەن بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەن هەڵدەبژێردرێت، مەبەست لە زۆرینەی رەها دەنگی (50+1)ی تێكڕای ئەندامانی ئەنجومەنەكەیە.  سەرۆكی ئەنجومەن چۆن لادەبرێن ؟  بەپێی هەمان یاسا، سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاكان یان جێگرەكانیان، لەسەر داوای (یەك لەسەر سێ)ی ئەندامانی ئەنجومەن‌و بەدەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنەكان لە پۆستەكانیان لادەدرێن، لەسەر بنەمای یەكێك لەم هۆكارانە:  •    گەندەڵی یان ئیستیغلالكردنی پۆست.  •    هۆكاربوون بۆ بەهەدەردانی سامانی گشتیی. •    لەدەستدانی یەكێك لە مەرجەكانی ئەندامێتیی.  •    كەمتەرخەمی بەئەنقەستت لە ئەنجامدانی ئەرك‌و بەرپرسیارێتیی.    پارێزگار چۆن هەڵدەبژێردرێت ؟ بەپێی یاسای پارێزگا نارێكخراوەكانی لەچوارچێوەی هەرێمدا، پارێزگارو دوو جێگرەكەی بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگا هەڵدەبژێردرێن، ئەمە لە ماوەیەكدا كە (30) رۆژ تێپەڕ نەبووبێت بەسەر رێكەوتی یەكەم دانیشتنی ئەنجومەندا.  ئەگەر هیچ یەكێك لە كاندیدەكان بۆ پۆستی پارێزگار دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەنی بەدەست نەهێنا، لەهەمان دانیشتنی ئەنجومەندا دەنگدانێكی تر رێكدەخرێت، لە دەنگدانی دووەمدا هەر كاندیدێك زۆرینەی دەنگەكانی بەدەستهێنا، دەبێت بە پارێزگار.  ئەوەی لە یاسای (پارێزگا نارێكخراوەكان لەچوارچێوەی هەرێم) تێبینی دەكرێت ئەوەیە مەرجی دیاری نەكردووە بۆ ئەوەی ئەو كەسەی خۆی بۆ پۆستی پارێزگار یان جێگرانی پارێزگار كاندید دەكات دەبێت ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگا بێت، یاساكە لەم بوارەدا ناڕوونی تێدایە، هەندێك لەو شارەزا یاساییانەی كە (درەو) لەمبارەیەوە قسەی لەگەڵ كردوون، پێشبینی دەكەن دوای هەڵبژاردنە خۆجێییەكان، ئەم یاسایە روبەڕووی شەپۆلێك تانەی یاسایی ببێتەوە لە دادگای باڵای فیدراڵی.  پارێزگار چۆن لادەدرێت؟ پارێزگارو جێگرانی پارێزگار چۆن بە دەنگی (زۆرینەی رەها)ی ئەندامانی ئەنجومەن هەڵدەبژێردرێن، بەهەمان رێژەی دەنگیش لەكاردەخرێن. یاسای پارێزگا نارێكخراوەكانی لەچوارچێوەی هەرێمدا، ژمارەیەك رێوشوێنی بۆ لادانی پارێزگارو جێگرەكانی دیاریكردووە، كە ئەمانەن:  حاڵەتی یەكەم: ئەگەر لەسەر داوای (یەك لەسەر سێ)ی ئەندامانی ئەنجومەن، پارێزگار یان یەكێك لە جێگرەكانی بانگهێشتی ئەنجومەن كراو وەڵامەكانی بۆ (زۆرینەی سادە)ی ئەنجومەن باوەڕپێكراو نەبوو، كەسی بانگهێشتكراو (پارێزگار بێت یان جێگرەكانی) لە دانیشتنی دووەمدا دەخرێتە دەنگدان بۆ لەكارلادانی، ئەگەر زۆرینەی رەهای ئەندامانی ئەنجومەن رەزامەندی بدەن، ئەوكاتە كەسی بانگهێشتكراو بە لەكارلادراو ئەژمار دەكرێت. (مەبەست لە زۆرینەی سادە 50+1ی ئامادەبوانە لەكۆبونەوەی ئەنجومەن دوای تەواوبوونی نیسابی یاسایی دانیشتنەكە).     بەڵام داواكردن یان پێشنیازكردن بۆ لەكارلادانی پارێزگارو جێگرەكانی، دەبێت پشتئەستور بێت بە  یەكێك لەم هۆكارانە:  •    گەندەڵی یان ئیستیغلالكردنی پۆست.  •    هۆكاربوون بۆ بەهەدەردانی سامانی گشتیی. •    لەدەستدانی یەكێك لە مەرجەكانی ئەندامێتیی (ئەمە یەكێكە لە بابەتە ناڕوونەكانی یاساكە، چونكە ئەم یاسایە نەیكردووە بە مەرج پارێزگار ئەندامی ئەنجومەن بێت، بەڵام بۆ لەكارلادانی لە پۆستەكەی هەمان ئەو مەرجانەی بەسەردا سەپاندووە كە بەسەر ئەندامانی ئەنجومەندا سەپێندراوە).  •    كەمتەرخەمی بەئەنقەست لە ئەنجامدانی ئەرك‌و بەرپرسیارێتیی.  جگە لە ئەنجومەنی پارێزگاكان، رێگەیەكی یاسایی تریش هەیە بۆ لادانی پارێزگارەكان لە پۆستەكانیان، كورتەی ئەم رێگایەش ئەوەیە پەرلەمانی عێراق لەسەر پێشنیازی سەرۆك وەزیران، بە (زۆرینەی رەها)ی دەنگ پارێزگارێك لەكارلابدات، بەڵام لەسەر هەمان ئەو بنەمایانەی كە لەسەرەوە باسكراون.  یاساكە دەڵێ: پارێزگار بە لەكارلادراو دادەنرێت ئەگەر یەكێك لە مەرجەكانی كاندیدبوونی بۆ ئەنجومەنی پارێزگاكان لەدەستدا، واتا لێرەشدا یاساكە پارێزگار دەبەستێتەوە بە ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگاوە.  ئەو مەرجانە ئەمانەن، كە ئەگەر یەكێكیان بەدی نەیەت، پارێزگار پۆستەكەی لەدەستدەدات: •    عێراقی بێت‌و 30 ساڵی تەمەنی تەواو كردبێت لەكاتی خۆ كاندیدكردنیدا.  •    لە نزمترین ئاستدا بڕوانامەی ئامادەیی یان هاوتای ئەم بڕوانامەی هەبێت.  •    ناوبانگ‌و هەڵسوكەوتی باش بێت، بەتاوان گەورە یان بچوك حوكم نەدرابێت.  •     بەپێی تۆماری باری شارستانی خەڵكی پارێزگاكە بێت یان بەشێوەیەكی بەردەوام لەو پارێزگا ژیابێت، بۆ ماوەیەك كە لە 10 ساڵ كەمتر نەبێت، بەمەرجێك نیشتەجێبوونی لەو پارێزگایە بۆ مەبەستی گۆڕانكاری دیمۆگرافی نەبێت.  •     ئەندامی هێزە چەكدارەكان یان دامەزراوە ئەمنییەكان نەبێت لەكاتی خۆكاندیدكردنیدا.  •    حوكم‌و رێوشوێنەكانی ریشەكێشكردنی بەعس نەیگرێتەوە هەر یاسایەكی تر كە شوێنی ئەو یاسایە بگرێتەوە.  •    نابێت بەپێی بڕیاری دادگا بەشێوەیەكی نایاسایی‌و لەسەر حسابی نیشتمان‌و ماڵی گشتی دەوڵەمەند بووبێت.  ئەگەر پارێزگار لادرا ؟ ئەگەر بە هەر یەكێك لەو رێگایانەی سەرەوە لە پۆستەكەی لادرا، پارێزگا دەتوانێت لەماوەی 15 رۆژدا لە ئاگاداركردنەوەی بەلابردنی لە پۆستەكە، لە دادگای كارگێڕی تانە لە بڕیاری لادانەكەی بدات، دادگاش لەماوەی 30 رۆژدا لە رێكەوتی وەرگرتنە تانەكەوە، بڕیاری خۆی لەوبارەیەوە یەكلادەكاتەوە، لەم ماوەیەدا پارێزگارە لادراوەكە لە پۆستەكەی دەمێنێتەوە، بەڵام وەكو كاربەڕێكەر.  دوای تەواوبوونی ماوەی تانە یاساییەكە كە لە سەرەوە هاتووە، ئەگەر سكاڵای پارێزگارە لەكارلادراوەكە لەلایەن دادگاوە رەتكرایەوە، ئەوكات ئەنجومەنی پارێزگا لەماوەی 15 رۆژدا هەڵدەسێت بە هەڵبژاردنی پارێزگارێكی نوێ. كورد لەم هەڵبژاردنەدا بۆ ئەم هەڵبژاردنە لایەنە كوردییەكان لەناوچە جێناكۆكەكان بە ژمارەیەك لیست‌و هاوپەیمانێتی جیاوازەوە بەشداری دەكەن، بەگشتی كورد لە ناوچە جێناكۆكەكان كێبركێ لەسەر بردنەوەی (71) كورسی دەكەن كە بەمشێوەیە دابەشبووە: •    كەركوك: 15 كورسی ژمارەی دەنگدەر (870 هەزارو 620) •    نەینەوا: 26 كورسی ژمارەی دەنگدەر (ملیۆنێك و 795 هەزارو 292) •    سەڵاحەدین : 15 كورسی ژمارەی دەنگدەر (770 هەزارو 956) •    دیالە: 15 كورسی ژمارەی دەنگدەر (950 هەزارو 114) كەركوك چەقی ململانێی لایەنە كوردییەكان لەناو خۆیاندا‌و لەلایەكی تر چەقی ململانێی كوردە لەگەڵ هەردوو پێكهاتەی عەرەب‌و توركمان.  لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە، كە سوپای عێراق گەڕایەوە بۆ كەركوك، كورد بەدیاریكراویش یەكێتیی نیشتمانی پۆستی پارێزگاری كەركوكی لەدەستداوە، لەوكاتەوە پارێزگاكە لەلایەن كەسێكی سەربە پێكهاتەی عەرەب (راكان جبوری) بەشێوەی وەكالەت بەڕێوەدەبرێت. بەپێی ئەو پێوەرانەی كە یاسا دیاریكردووە، هەڵبژاردنی پۆستی پارێزگاری كەركوك پێویستی بە دەنگی 50+1ی ئەندامانی ئەنجومەن هەیە، كەركوك 15 كورسی ئەنجومەنی بۆ تەرخانكراوە، زۆرینەی رەهای لەم ئەنجومەنەدا بریتییە لە دەنگی (8) ئەندام، واتا هەر لایەنێك بیەوێت پۆستی پارێزگار وەرگرێت، دەبێت دەنگی (8) ئەندامی ئەنجومەنی مسۆگەر كردبێت، خۆ ئەگەر زیاتر لە كاندیدێك هەبێت‌و هیچ یەكێكیان لە گەڕی یەكەمدا نەتوانن زۆرینەی رەهای دەنگ بەدەستبهێنن، ئەوا لە گەڕی دووەمدا هەر كاندیدێك زۆرترین دەنگ بهێنێت، پۆستی پارێزگار وەردەگرێت، ئەنجامی هەڵبژاردن دۆخی دابەشبوونی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك‌و چانسی هەر لایەنێك بۆ وەرگرتنی پۆستەكە دەردەخات.   

د. بەهرۆز جەعفەر* * ڕووسیاو عێراق خاوەنی سەرچاوەی دەوڵەمەندی نەوتن و بەرژەوەندی هاوبەشیان هەیە لە پەروەردەکردنی ژینگەیەکی لەبار بۆ وەبەرهێنان و بازرگانی وزە.   * هاوکاری نێوان ڕووسیا و عێراق لە کەرتی وزەدا، بە بەشدارییەکی بەرچاوی کۆمپانیا گەورەکانی وزەی ڕووسیا؛ ڕۆس نەفت، لوکۆیل، باشنەفت و گازپرۆم  لە پیشەسازی نەوتی گەشەسەندووی عێراقدا دەردەکەوێت؛ لە ساڵی (٢٠٢٣) دا هەژموونی ئابوریی ڕووسیا لە عێراق گەیشتوە بە (١٩) ملیار دۆلار.   * ڕووسیا شانبەشانی هاوپەیمانی سەرەکی جیۆپۆلەتیکی خۆی کە چینە، لە عێراقدا شانیان داوەتە بەر بازرگانی و وەبەرهێنان، دەیانەوێ هەمووی کۆنترۆڵ بکەن و لە عێراقەوە بانگی کۆتایی هەژموونی ڕۆژئاوا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدەن!   *  ئەم جۆرە لە هەژموونی ڕووسیا بە سێ قۆناخ دەستی پێکرد، لە هەرێمی کوردستان (باکوری عێراق) ەوە لەساڵی (٢٠١٧) ەدا دەرکەوت و، لە کۆتایی (٢٠٢٣)شدا کۆمپانیای لۆک ئۆیەڵی ڕووسی زۆربەی ناوچە دەوڵەمەندەکانی باشووری  کۆنترۆڵ کردوە.   پێشەکی     مۆسکۆ لەگەڵ هاوپەیمانە جیۆپۆڵەتیکییەکەی خۆی کە "پەکین"ە، بەرەو کۆنترۆڵکردنی کەرتی وزەو وەبەرهێنانیان لە عێراق هەنگاویان ناوە. وا دیارە دەیانەوێ ڕۆژئاوا لە ڕێککەوتنەکانی وزە لە عێراق دوور بخەنەوە، بۆ ئەوەی بەغدا لە میحوەرە نوێیەکەی ئێران و سعودیە نزیکتر بمێنێتەوە. بۆ ساڵی (٢٠٢٣) ئاستی وەبەرهێنانی ڕووسیا لە عێراقدا گەیشتۆتە (١٩) ملیار دۆلار. زیاتر لەوەش، لە مانگی ئازاری (٢٠٢٣) دا کۆمپانیای نەوتی زیقار (DQOC) کە سەر بە دەوڵەتی عێراقە بە فەرمی پەرەپێدانی یەدەگەکانی (بلۆکی ١٠) ی پەسەند کرد؛ لەنێویاندا بۆ تەواوی کێڵگەی ئێریدو، کە گەورەترین کێڵگەی نەوتە  لە دوای (٢٠٠٣) ەوە لە عێراق دۆزراوەتەوە. خەمڵاندنە سەرەتاییەکان ئاماژەیان بەوە کردووە کە کێڵگەی نەوتی ئێریدوی عێراق لە نێوان (٧-١٠ ) ملیار بەرمیل یەدەگی هەیە، ڕووسیا لەم کێڵگەیەشدا، لە ڕێگەی کۆمپانیای لۆک ئۆیەڵەوە دەستی بەکارکردن کرد. بڕیاری ئینپێکس- Inpex  ی یابانی بۆ فرۆشتنی پشکەکانی لەسەدا ٤٠ لە ناوچەی بلۆکی ١٠ کە دۆزینەوەی گەورەی ئێریدۆی تێدایە، ڕێگە ڕوون دەکاتەوە بۆ ئەوەی کۆمپانیای لۆک ئۆیەڵ کۆنترۆڵی تەواوی تەواوی ناوچە دەوڵەمەندە نەوتییەکان بکات. ئەمە جگەلەوەی لە (٢٠٢٣) دا کۆمپانیای ئیکسۆن مۆبیلی ئەمریکی کێڵگەی نەوتی ڕۆژئاوای قوڕنەی لە بەسرە بە جێهێشت و لۆک ئۆیەڵ (Lukoil) پشکەکانی کڕییەوە. هەماهەنگی سەربازی و وزەی نێوان ڕووسیا و عێراق، هاوکاری بەردەوامی ئەوان نیشان دەدات. کۆمپانیایەکی وەک لۆک ئۆیەل تا ١١ ملیار دۆلار وەبەرهێنانی لە باشووری عێراق و بە تایبەتی لە ناوچەی بەسرە کردووە. پاڵنەرێکی دیکەی پەیوەندییەکە؛ کەرتی دەریاییە کە دەرفەت بۆ هاوکارییەکانی ڕووسیا و عێراق دەخاتە ڕوو. لەگەڵ پێگەی ستراتیژی عێراق بەدرێژایی ڕێگا سەرەکییە دەریاییەکان و شارەزایی ڕووسیا لە پەرەپێدانی بەندەر و لۆجستیکی دەریایی، هاوتەریبییەکی سروشتی لە بەرژەوەندییەکاندا هەیە. هەوڵە هاوبەشەکان لە پەرەپێدانی ژێرخانی بەندەرەکانی عێراق و پەرەپێدانی هاوکاری دەریایی دەتوانێت بەشدارییەکی بەرچاو بکات لە بەرزکردنەوەی کارایی و توانای ڕێگاکانی بازرگانی دەریایی عێراق، بەمەش بازرگانی و وەبەرهێنانی زیاتر ڕابکێشێت. ئایا ڕووسیا گەشتەکەی لە عێراق چۆن و بە چ میکانیزمێک دەست پێکرد؟ هۆکارەکانی گۆڕانی ستراتیجیی ناوچەیی لە لای زلهێزێکی وەک ڕووسیا بۆچی دەگەڕێتەوە ؟ ئایا پرۆژە ستراتیجییەکانی تری ڕووسیاو چین لە عێراق و ناوچەکەدا ستەمە مێژوییەکانی دوای جەنگی جیهانی یەکەم ڕاست دەکاتەوە؟ گاز و نەوتی عێراق و هەرێمی کوردستان چی بۆ ڕووسیا دەگەیەنێت؟  بوونی ڕووسیا لە گۆڕەپانەکەدا چ وانەیەکی مێژوویی-سیاسیی بۆ عێراق و کوردەکانی عێراق تێدایە؟ چوارچێوە و سنوری باسکردن بژاردەی هەرە لە پێشینەی زلهێزەکان و خاوەن پیشەسازییە گەورەکان؛ بەرزڕاگرتنی ئاسایشی نیشتیمانیی و بوونی ئاستیکی بەرزی کێبڕكێیە لە ناو هاوکێشەکانی هێزدا.  لە چوارچێوەی لووتکەی COP28 دا کە تایبەت بوو بە گۆڕانی کەشوهەوا  لە (١ ی ١٢ ی ٢٠٢٣) لە دوبەی بەڕێوەچوو، ١٣٤وڵاتی جیهان جاڕنامەیەکیان بەناوی "جاڕنامەی ئیمارات" واژۆ کرد. زیاتر لە ٧٠ هەزار کەس، لەنێویاندا سەرۆک و سەرۆکوەزیرانی ٢٠٠ دەوڵەت و حکومەتی جیهان بەتەنیشت هەزاران بڕیاربەدەست، زانا، شارەزای بوارە جیاوازەکان، سەرۆک و ئەندامانی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بەشدارییان لە گفتوگۆکاندا کرد بۆ دۆزینەوەی چارەسەر و چۆنیەتی تەرخانکردنی پارە بۆ پرۆژەکانی رووبەڕووبوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا. بەڵام هێشتا دوو وڵاتە هەرە پیشەسازییە گەورەکە بەشدارنەبوون!  هەر لە چوارچێوەی دەربڕینەکانیدا لە کۆپ- ٢٨، سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان بەڕاشکاوی ڕایگەیاند، بۆ ئەوەی هەسارەی زەوی رزگار بکرێت، دەبێت جیهان لە بەکارهێنانی سووتەمەنی بەبەردبوو بوەستێت. بە پێچەوانەی هەموو ئەوانەوە، ئێمە لە بەردەم وێنەیەکی دیکەدا وەستاوین، کە سیاسەت و دەنگدانەوە جیۆپۆڵەتیکییەکان، پیشەسازیی هایدرۆکاربۆن، نرخی وزە لە بازاڕی ئابوریی جیهانیدا باڵیان بەسەردا کێشاوە: یەکێک لە پڕفرۆشترین ڕۆژنامەنووسە دارایی و نووسەرە جیهانییەکان "سایمون واتکینز Simon Watkins"ە، کە بەرپرسی فرۆشتن و بازرگانی دامەزراوەیی فۆڕێکس بووە و، دواتر بەڕێوەبەری فۆڕێکس بووە لە بانکی مۆنتریال، هەروەها وەک ڕاوێژکاری مەترسی جیۆپۆلەتیکی بۆ ژمارەیەک سندوقی گەورەی پاراستن لە لەندەن و مۆسکۆ و دوبەی کاری کردووە. لە (١٠) ساڵدا پێنج کتێبی لەسەر بازرگانی دارایی و نەوت و بازاڕە داراییەکان نووسیوە،  تازەترین کتێبی  واتکینز  لە (٢٠٢٣) دا لە ژێر ناونیشانی " سیستەمی نوێی بازاڕی نەوتی جیهانی و چۆنیەتی بازرگانیکردن پێی - The New Global Oil Market Order and How to Trade it " لە ئەمازۆن بڵاوکردۆتەوە. واتکینز جموجوڵەکانی ڕووسیا لە پێناو پێشبڕکێ لەبازاڕی وزەی جیهانییدا شرۆڤەدەکات، یارمەتیمان دەدا لە هەنگاوەکانی ڕووسیا لە عێراق و هەرێمی کوردستان لە بەرایی (٢٠١٧ ەوە بۆ کۆتایی ٢٠٢٣) تێبگەین، چۆن هەریەکێک لەم ڕووداوانە شێوازی کارکردنی بازاڕی نەوتی جیهانی لەو ماوەیەدا گۆڕیوە، چۆن ئێستا هەموویان کۆبوونەتەوە بۆ ئەوەی ڕێسای نوێی بازاڕی نەوتی جیهانی دروست بکەن. بەلای واتکینزەوە هێشتا نەوت دیاریکەرێکی چارەنووسسازە بۆ داهاتووی دارایی و ئابووری هەموو وڵاتێک. هەروەها بەهۆی ئەمەوە ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە داڕشتنی سیاسەتی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی ئەو وڵاتانەی بەرهەمهێنەر و بەکاربەری سەرەکی نەوتن لە ئاستی جیهان. وە لەبەر ئەوەی گرەوەکان زۆرن، بەشداربووانی سەرەکی لە بازاڕی جیهانی نەوتدا هەر شتێک دەکەن بۆ ئەوەی سوودێکی تێدا بەدەستبهێنن. بۆیە بەتەواوی ئەوەی کە بازرگانەکە (واتە دەوڵەتانی فرۆشیار و کڕیار: دەوڵەت دەبێ بازرگانییانە ڕەفتاربکات) دەبێ ئاگادار بێت کە لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا گۆڕانکارییەکی گەورە ڕوویداوە:  دیارترینیان بە دەستپێکردنی پەتای کۆڤید-١٩، پاشان لەشکرکێشی ڕووسیا بۆ ئۆکرانیا، ئنجا ئەمەش بوەتە هۆی گۆڕینی شێوازی مامەڵەی یاریزانە پێشەنگەکانی بازاڕی نەوت لە جیهاندا، بۆیە بە جۆرێکی دیکە ڕێبازی سیاسیی و دیبلۆماسیی لە ئاستی ناوچەییدا پێناسە کردۆتەوە. ڕووسیا  لە هەرێمی کوردستانەوە دەستی بە دەستکاریکردنی ناوچەکە کرد ڕۆسنەفت و گازپرۆم بە پلەی یەکەم وەک چەکی دەوڵەتی ڕووسیا کاردەکەن. هەرچەندە ئەوان لە بازرگانیدان بۆ ئەوەی پارە بۆ خۆیان پەیدا بکەن، بەڵام دواجار ئەم کۆمپانیا دەوڵەتییە خزمەت بە بەرژەوەندی حکومەتی ڕووسیا و ڤلادیمێر پوتین دەکەن، هەروەها خزمەتی هەموو ئەو کارسازانە دەکەن کە داهاتە نا-شەرعییەکانیان بەندە بە بەردەوامبوونی دەستڕاگەیشتن بە پەمپی وزە لە جیهاندا.  لە ساڵی (٢٠١٨) ەوە، لە ڕێگەی زنجیرەیەک گرێبەستی بازرگانی ستراتیژییەوە، ڕۆسنەفت بە تایبەتی بووەتە ڕیزبەندێکی شەڕانگێزی بەرژەوەندییەکانی دەوڵەتی ڕووسیا. پێگەی دیار و بەرچاوی کۆمپانیای زەبەلاحی نەوت بە وەبەرهێنانی بەرفراوان لە گۆڕەپانە سەرەکییەکانی سیاسەتی دەرەوە بۆ ڕووسیا بووە، لەوانە جەمسەری باکوور، چین، ڤێتنام، ڤەنزوێلا، ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لە حوزەیرانی ٢٠١٧ ەدا، شاندی هەرێمی کوردستان بە ڕێبەرایەتی سەرۆکی حکومەت "نێچیرڤان بارزانی" و جێگری سەرۆکی حکومەت "قوباد تاڵەبانی" و "وەزیری سامانە سرووشتییەکان "ئاشتی هەورامی" سەردانی ڕووسیایان کرد، لە پەراوێزی بەشداریی کردنیان لە کۆڕبەندی ئابووری سانت پیترسبۆرگ دا کە سەرکردەکانی ١٣٠ ویلایەت و ١٢ هەزار کەسی بۆ خۆی ڕاکێشابو، گڕیبەستێکیان لەگەڵ کۆمپانیای ڕۆس نەفت واژۆ کرد. بەشێوەیەکی گشتی لە جیهاندا، گرێبەستی نەوت و غاز لە نێوان سێ لایەندایە: لایەنی یەکەم خاوەنی بەرھەمەكەیە (وڵات یان هەرێمی خانەخوێ)، دووەمیان، ئەو لایەنەیە كە پەیوەندارە بە رێڕەوی ھەناردەكردنی نەوت یان غازەکە، لایەنی سێیەمیشیان كڕیاری بەرھەمەکەیە. بە پێی ڕێککەوتنی نێوان هەرێمی کوردستان و ڕۆس نەفت تەنیا گوژمەی دروستكردنی بۆری گواستنەوەی غازی شل لە ھەرێمی كوردستانەوە بۆ ئەو بازاڕەی كۆمپانیای رۆس نەفتی رووسیا دەیەوێت، یەك ملیار دۆلارە، ئایا كۆمپانیایەكی وەك رۆس نەفت، گرێبەست لەگەڵ ھیچ وڵاتێك بەو قەبارەیە واژۆ دەکات، کە گرەنتی گواستنەوەی نەبێت؟ لە ساڵی ٢٠١٧ەوە کۆمپانیای زەبەلاحی وزەی ڕووسی ٣.٥ ملیار دۆلاری بە قەرز بە حکومەتی هەرێم داوە و گرێبەستی پەرەپێدانی پێنج بلۆکی نەوتی واژۆ کردووە، هەر بەو پێیە کۆنترۆڵی بۆری نەوتی کەرکوک – جەیهانیشی کردووە. لایەنەکان لە نیسانی  ٢٠١٨ەوە، ڕێککەوتن لەسەر جێبەجێکردنی بەرنامەی گەڕانی جیۆلۆجی و دەستپێکردنی بەرهەمهێنانی تاقیکاریی. ڕێککەوتنەکە لە کاتێکدا بوو، کە دوو گەورەترین کۆمپانیای بواری وزەی ئەمریکی "ئیکسۆن مۆبیل" و "چیڤرۆن" لە ساڵەکانی (٢٠١٥ و ٢٠١٦) ەدا، ژمارەیەک کێڵگەی هەرێمی کوردستانیان بە جێهێشت. هەروەها لە میانەی شەڕی داعش دا، حکومەتی فیدراڵی بەغدا مووچەی هەرێمی کوردستان و تێچووی هێزی پێشمەرگەی نەدەدا. هەرێمی کوردستان لە ساڵی (٢٠١٧) ەدا، بەرەو ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی هەنگاوەکانی هەڵگرتبو، تێگەیشتنی ڕێبەرانی کوردستان وابوو کە ویلایەتە یەکگرتوەکان پاڵپشتی کورد ناکات لە کێشەکانی لەگەڵ بەغداد و، لە پرسی بەدەستهێنانی سەربەخۆیی سیاسییدا، کە دواتر لە ئەیلولی (٢٠١٧) ەدا نیزیکەی (٩٣٪) خەڵکی هەرێمی کوردستان لە ڕیفراندۆمەکەدا دەنگیان بۆ سەربەخۆیی دا و، بەهۆی فشارەکانی حکومەتی عێراق و پاڵپشتی نەکردنی هەرێمی کوردستان لە لایەن ئەمریکاوە، ئەنجامی ڕیفراندۆم شکستی هێنا.                  سانت پیترسبۆرگ- ڕووسیا (حوزەیرانی ٢٠١٧): نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێم، قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆکی حکومەت، ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سرووشتییەکان لەگەڵ  ئیگۆر سێچین بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای ڕۆس نەفت گڕیبەست واژۆردەکەن. هەر لەسەرەتاوە بۆ عێراق، کۆتایی یارییەکە لە دەستبەسەرداگرتنی کاریگەرانەی ڕووسیا لە پیشەسازی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستانی پڕ لە کێشەی ئەو وڵاتە لە باکوورەوە  دیار بووە.  کۆنترۆڵی ڕووسیا بەسەر کوردستانی عێراقدا لە ڕێگەی پرۆکسی کۆمپانیاکانی دەوڵەتەوە، بەتایبەتی  ڕۆسنەفت، لە پایزی (٢٠١٧) ەوە، لە ڕێگەی سێ میکانیزمەوە مسۆگەر کرا: یەکەم: یەک ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی وەک دارایی لەڕێگەی فرۆشتنی نەوتی پێشوەختە کە لە سێ بۆ پێنج ساڵی داهاتوودا دەدرێت، دابینکرد. دووەم: لەسەدا ٨٠ی بەرژەوەندی کارکردنی لە پێنج بلۆکی نەوتی گەورەی هەرێمدا وەرگرت، لەگەڵ وەبەرهێنانی دەرەنجامی و هاوکاری تەکنیکی و ئامێرەکان. سێیەم: خاوەندارێتی لەسەدا ٦٠ی بۆرییە گرنگەکەی کە حکومەتی هەرێمی کوردستان پێشووتر بینای کردبوو، ئەوەش لەڕێگەی پابەندبوون بە وەبەرهێنانی یەک ملیار و ٨٠٠ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی بۆ زیادکردنی تواناکانی بۆ یەک ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا.  دوابەدوای ئەمە، ڕووسیا دەستکاری ناوچەکەی کرد و کەوتۆتە بەریەککەوتنێکی سەرسوڕهێنەر لەگەڵ حکومەتی ناوەندی عێراق لە بەغدا کە قۆناغی کۆتایی پلانی هێنانە ناوەوەی کاریگەرانەی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ ناو هەموو بەشەکانی تری عێراق، لە کۆتایی (٢٠٢٣) ەدا، ڕووسیا بە تەواوەتی لەڕێگەی بەشداریی لە کەرتی "گاز"ی عێراقدا بەرەوپێش دەچێت. بە لەبەرچاوگرتنی ئەمە، ئێستا ڕووسیا و چین هەنگاو دەنێن بۆ دەستەبەرکردنی باڵادەستی خۆیان بەسەر هەموو عێراقدا، لابردنی کۆمپانیای ئینپێکس لە مەیدانی فراوانی ئێریدۆ تەنها دوایین نموونەی ستراتیژی فراوانتربونیانە لە کارکردندا.  سیاسەتی فراوانخوازیی – دەرەوەیی ڕووسیا، لە دامەزراندنی یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٢٢ەوە، ئەوە بووە کە ویستەکانی خۆی  لە ناوچەکانی پشێویی و ئاژاوەدا بە پرۆژە بکات ( تەنانەت ئەگەر ئەو ئاژاوەگێڕییە پێشتر بوونی نەبووبێت - هەوڵی  دروستکردنی بدات). بۆیە سەیر نییە کە ڕووسیا کارکردن لەسەر ئامانجی فراوانخوازیی لە دەرەەوەی خۆیدا زیاتر بەرەو پێش ببات. لە ئەیلوولی ٢٠١٧دا ئەوەی ڕووسیا دەیویست لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆ زیادکردنی ئەو دەستدرێژییە گەورەیەی کە پێشتر لە ئێرانی دراوسێدا کردبووی، ئەوە بوو کە کاریگەرییەکانی زیاتر بۆ ناو عێراق درێژ بکاتەوە، بەڵام لە باشووری عێراقدا نەیتوانی ئەوە بکات، چوونکە هێشتا ئەمریکا ئامادەبوونێکی سەرەکی لەوێ هەبوو. باشترین کاری دواتر ئەوە بوو کە بوونی خۆی لە هەرێمی نیمچە سەربەخۆی کوردستاندا جێگیر بکات، تا ئەو کاتەی کە بتوانێت کاریگەری خۆی لە بەشەکانی تری عێراق بەکاربهێنێت بۆ درێژکردنەوەی پانتایی خۆی بۆ باشووری عێراق، پاشان سەرۆکایەتی یەکخستنی باکورو باشوری عێراق بکات بۆ یەک وڵات کە دەتوانێت کۆنترۆڵی تەواوی بەسەردا هەبێت. هەماهەنگیی  کەرتی وزە لە نێوان ڕووسیا و عێراق دا مایکڵ بارانتشیک ( Michael Barantschik) یەکێکە لەو پسپۆڕانەی کار لەسەر پاشخانی پیشەسازیی نەوت و گاز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکات، پەیوەندییە بازرگانی و وەبەرهێنانەکانی نێوان ڕووسیا و عێراق بۆ مێژوویەکی دوور و درێژ و ئاڵۆز دەگەڕێنێتەوە؛ لە سەدەکانی ناوەڕاستدا، بازرگانان و گەڕانکارانی هەردوو ناوچەکە بەریەکدەکەوتن، بە ڕێڕەوی بازرگانی ڤۆڵگا و دەریای قەزوین دا دەڕۆیشتن، تۆڕی بازرگانی سەرەتاییان لە نێوان ئەو ناوچەیەدا دامەزراند کە زۆر دواتر بوو بە ڕووسیا و عێراق. پەیوەندی دیپلۆماسی فەرمی لە ٩ی ئەیلولی ١٩٤٤ دامەزرا و سەرەڕای دابڕانێکی کورت لە نێوان ساڵانی ١٩٥٥ بۆ ١٩٥٨، پەیوەندی نێوان هەردوو وڵات گەشەی کرد و بەغدا وەک هاوبەشێکی بەرچاوی سۆڤیەت لە جیهانی عەرەبیدا سەیرکرا.  لە ساڵی ٢٠٠٨دا، ڤلادیمێر پوتین سەرۆکی ڕووسیا لە بەشێکی زۆری قەرزەکانی عێراقی سەردەمی سۆڤیەت خۆش بوو، ئەمەش زەمینەی ڕێککەوتنێکی نەوتی بە بڕی ٤ ملیار دۆلاری ئەمریکی دانا. ئەم ئاماژەیە دەستپێکی یارییەکی قووڵتری ئابووری بوو، کە لە ساڵی ٢٠١٢دا زیاتر پتەوتر بوو بە بەشدارییە بەرچاوەکانی کۆمپانیای نەوتی لوک ئۆیەڵی ڕووسی لە کەرتی وزەی عێراقدا. پەیوەندییەکانی ئەم دواییەی نێوان هەردوو وڵات زیاتر بەشداریکردنی ڕووسیای لە کەرتی نەوتی عێراقدا بەهێزتر کردووە. لە شوباتی ٢٠٢٣ سێرگی لاڤرۆڤ وەزیری دەرەوەی ڕووسیا سەردانی بەغدای کرد. یەکێک لە پرسە سەرەکییەکان کە باسکرا، میکانیزمی پارەدان بوو بە کۆمپانیاکانی وزەی ڕووسیا، کە ڕەنگدانەوەی بەرژەوەندی هاوبەشە بۆ بەردەوامبوون و فراوانکردنی پەیوەندییە ئابوورییەکان سەرەڕای سزاکانی ڕۆژئاوا. هەروەها ئەمە تەوەری بەردەوامی گفتوگۆی نێوان محەمەد شەیاع ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق و ڤلادیمێر پوتین، سەرۆکی ڕووسیا بوو لە ١٠ و ١١ی ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣ لە میانەی کۆبوەنەوەکانیان لە کۆشکی کرێملین، کە لە پاشخانی بەردەوامی ململانێکان لە ئۆکرانیا و بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە دەقی گرتبوو. پتەوکردنی پەیوەندیی لە نێوان ڕووسیاو عێراقدا هەموو بوارەکانی گرتۆتەوە؛ لە ٢٠٢٢ -٢٠٢٣ دا ڕووسیا (٢٠٠) کورسی خوێندنی خۆڕایی لە ئاستە جیاجیاکاندا بۆ هاوڵاتیانی عێراق دابین کردوە.   سەرباری گڕیبەست لەگەڵ کۆمپانیا ڕووسییەکان؛ ڕووسیا و عێراق ڕێککەوتنیان واژۆ کردووە بە ئامانجی بەرزکردنەوەی هاوکارییەکان لە کەرتی نەوتدا، لەوانە پڕۆژەکانی گەڕان و کونکردن و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری. ئەم ڕێککەوتنانە هەنگاوێکی بەرچاوە بەرەو قووڵکردنەوەی پەیوەندییە وزەییەکانیان و دڵنیابوون لە ڕەوتی بەردەوامی وەبەرهێنانەکان کە گرنگن بۆ گەشەکردن و بەردەوامیی پیشەسازی نەوتی عێراق. جگە لە کەرتی نەوت، لە کەرتی گازیشدا عێراق و ڕووسیا هەماهەنگیان هەیە. لەگەڵ ئەوەی عێراق ئامانجی کەمکردنەوەی سووتانی گازەکەیە و ڕووسیا ئەزموونێکی زۆری هەیە لە بەرهەمهێنان و پرۆسێسکردنی گازدا، هاوکارییەکی سروشتی هەیە بۆ هاوکاریکردن. دەتوانرێت یارمەتی تەکنیکی، وەبەرهێنانی هاوبەش لە دامەزراوەکانی پرۆسێسکردنی گاز و گواستنەوەی زانیاری زیاتر بکۆڵرێتەوە بۆ ئەوەی هەردوو وڵات سوودی هاوبەشیان هەبێت. چڕبوونەوەی بەشدارییە ئابورییەکان پرۆژە ستراتیجییەکان بوێرتر دەکات چڕبوونەوەی بەشدارییە ئابوورییەکان لە کەرتی وزەدا تیشک دەخاتە سەر پێویستی هەمەچەشنکردن بۆ دڵنیابوون لە پەیوەندییەکی ئابووری هاوسەنگ و بەردەوام. گەڕان بەدوای ڕێگا نوێیەکان بۆ هاوکاری ئابووری لە سەرانسەری کەرتە جیاوازەکاندا لەوانە کشتوکاڵ، تەکنەلۆژیا، بەرهەمهێنان، سەرمایەی مرۆیی و پەرەپێدانی کارامەیی دەتوانێت پەرە بە بەشدارییەکی ئابووری هەمەچەشن بدات، بەمەش پەیوەندی ئابووری نێوان ڕووسیا و عێراق دەوڵەمەندتر بکات. گواستنەوە و ژێرخانی توخمێکی گرنگن لە پەیوەندی دوولایەنەی ڕووسیا و عێراقدا، کە بڕبڕەی پشت بۆ بەرزکردنەوەی بازرگانی و هاوکاری ئابووری و پەیوەندی ناوچەیی پێکدەهێنن. عێراق پڕۆژەیەکی بە بڕی ١٧ ملیار دۆلاری ئەمریکی دەستپێکردووە بۆ بەهێزکردنی ژێرخانی گواستنەوەی وڵاتەکەی، ئامانجی بەستنەوەی بەندەرێکی بەرچاوی کاڵا لە باشووری وڵاتەکەوە (بەندەری فاو) لەڕێگەی شەمەندەفەر و ڕێگاوبانەکانەوە بۆ باکورو سەر سنوری تورکیا، ئەمە پرۆژەی "رێگای گەشەپێدانی عێراق" ە، کە ئامانجی گۆڕینی عێراقە بۆ ناوەندێکی گواستنەوەی ناوچەیی لە ڕێگەی پەرەپێدانی ژێرخانی ڕێگاوبان و شەمەندەفەرەکەی، بەمەش ئەوروپا بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە ببەستێتەوە. ئەم پڕۆژەیە کە ١٢٠٠ کیلۆمەتر لە تورکیاوە تا کەنداو درێژ دەبێتەوە، وەک بەردێکی بناغە بۆ ئابوورییەکی بەردەوامی نا-نەوتی و ئامرازێک بۆ پەرەپێدانی یەکگرتنی ئابووری لەناو ناوچەکەدا سەیر دەکرێت. هەروەها، ئەم پڕۆژەیە هێمای هەنگاوێکی ستراتیژییە بۆ بەرزکردنەوەی ڕەوتی بازرگانی و کەمکردنەوەی تێچووی گواستنەوە و باشترکردنی دەستڕاگەیشتن بە بازاڕەکان. بە وەبەرهێنان لە دروستکردنی هێڵی ئاسن، ڕووسیا و عێراق زەمینەسازی بۆ تۆڕێکی لۆجستیکی بەهێز دادەنێن کە نەک تەنها سوودی بۆ بازرگانی دوولایەنە دەبێت بەڵکو کاریگەرییەکی شەپۆلاوی لەسەر داینامیکی بازرگانی ناوچەیی دروست دەکات.  ئەگەرچی عێراق لە هەموو ڕوویەکەوە نا-سەقامگیرە، دۆخی سیاسیی و ناکۆکی نێوان پێکهاتە جیاوازەکان، هەروەها دەستوەردانی دەرەکیش وایکردوە گرەوی تەواوەتی لەسەر وەرچەرخانی وڵاتەکە لە خراپەوە بۆ باش و لە باشەوە بۆ باشتر نەکرێت. بەڵام هەبوون و خستنەڕووی دیدگایەکی ستراتیجی و جیۆپۆڵەتیکی کە کاریگەریی تەواو دەخاتە سەر توخمە ئابوریی و کەلتوری و تەکنەلۆژییەکان و ژینگەی بازرگانی گشتی دەبوژێنێتەوە ئەگەرێکی بەهێزە بۆ ئەوەی عێراق لە قووڕ و چڵپاوی دەیەکانی ڕابردوو دەربهێنێت، وەکو لە (٢٠٢٣) دا بە دروستکردنی ڕێگاوبان، مۆدێرنکردنی فڕۆکەخانەکان، دەستپێشخەرییەکانی گەشەپێدانی شارەکان دەستی پێکردوە. چیرۆکی کەرکوک: ڕووسیا هات و بریتش پێترۆلیۆم ڕۆیشت نەوتی عێراق،  لە ساڵی ١٩٢٧دا لە کەرکوک خۆماڵی کرا. کەرکوک شوێنی لە دایکبوونی پیشەسازی نەوتی عێراقە.  کۆمپانیای بریتش پێتریۆلیۆم (بی پی)  لە سێپتەمبەری ٢٠١٣ەدا، نیەتنامەیەکی لەگەڵ کۆمپانیای نەوتی باکوری سەر بە وەزارەتی نەوتی عێراق واژۆکرد، بۆ پاڵپشتیکردنی گەڕان و توێژینەوەکانی چالاکی مەیدانی  لە کەرکوک بە بەهای (١٠٠) ملیۆن دۆلار. هاتنی داعش لە ساڵی (٢٠١٤) و دەستبەسەراگرتنی کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک لە لایەن هێزە کوردستانییەکانەوە، کارەکانی بی پی دواخست.   لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٠ دا، دوای تەواوکردنی ڕاپرسی و توێژینەوەی تەکنیکی بوارەکە، بی پی ئەنجامی کارەکانیان و لاپتۆپەکانیان بۆ کۆمپانیی نەوتی باکور بەجێهێشت.  عێراق هیوای خواستبوو بی پی یارمەتی بدات بۆ سێ هێندەکردنی بەرهەمهێنان لە کێڵگەکانەوە بۆ یەک ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا، کە زیاترە لە یەک لەسەر پێنجی  بەرهەمی ئێستای عێراق ودەکاتە لەسەدا یەک لە ئاستی بەرهەمهێنانی جیهانی. بە پێی بەدواداچوونەکانی پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی، دەستگەیشتن بە زانیارییە بەپێی ئامارەکانی بی پی ئاسان نەبوەو نییە، بەڵام ئاماژەکانی دوای ڕۆیشتنی بی پی لەکەرکوک بۆ حکومەتی عێراق و کۆمپانیای نەوتی باکور هیوا بەخش نەبوە.  ئەگەر  ئەنجامەکانی توێژینەوەکە هاندەر بونایە بۆ کۆمپانیای بی پی و رۆژئاواییەکان، بێگومان ماوەی مانەوەو کارەکانیان درێژ-دە کردەوە. جگەلەوەش، زۆربەی نەوتی خاوی عێراق لەو ناوچانە بەرهەم دەهێنرێت کە لەلایەن حکومەتی ناوەندی بەغداوە بەڕێوەدەبرێن، لە باشوور و لە بەندەرەکانی باشووری سەر کەنداوەوە هەناردە دەکرێت. دوای ئەوەی داعش لە ساڵی (٢٠١٤) هێڵی بۆڕی کەرکوک- جەیهانی تەقاندەوە، حکومەتی هەرێمیش لە ماوەی (٢٠١٤ بۆ ئۆکتۆبەری ٢٠١٧) ڕۆژانە نیزیکەی ٣٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕێگەی هێڵی بۆڕی کوردستان- جەیهانەوە بۆ تورکیا هەناردە دەکرد. بۆچی ڕووسیا مکوڕە لەسەر تەنینەوەی هەژموونی خۆی لەناوچەکەدا؟  ئۆراسیا، یەکێکە لە چەمکە ئاڵۆزەکان، چوونکە هێشتا لە ڕووی جوگرافییەوە شوناسێکی یەکانگیری نییە؛ ئایا مەبەست لێی ئاسیا و ئەوروپایە، یان ئەو ناوچانەی ئاسیاو ئەوروپا بەیەکەوە دەبەستنەوە. هەرچی شوێنێک بێت ڕووسیا و  ئێران و عێراق و سوریا پێکەوە خاوەنی زۆرترین یەدەگی نەوت و گازی سرووشتین لە جیهانداو، پێگەو گرنگییان فەرامۆش ناکرێت و، هەژموونی ڕووسیا لەو ناوچانەدا بەر بڵاوە. ئۆراسیا هەر کوێیەک بێ، ڕووسیا هەموو شتێک دەکات تا سیستەمی تاک جەمسەریی و فەرمانڕەوایی جیهان بگۆڕێت، بۆ ئەوەش دەبێ لەو حەوزە ستراتیجییانەی وزەدا ئامادەگی هەبێت کە ڕۆژئاوا تیایاندا هەژموونێکی هەیە. ئۆراسیا هەر کوێیەک بێ، تورکیا لەناو جەرگەیدایەو هەر هێڵێکی وزە ڕووسیا لە هەرێمی کوردستانەوە یان لە عێراقەوە ڕابکێشێت دەبێ تورکیا لایەنێکی سەرەکی گرێبەستەکە بێت (وەک لایەنێکی گرێبەستەکەی نێوان ڕۆس نەفت و هەرێمی کوردستانە). تورکیا دەکەوێتە سەر دەریای ناوەڕاست، دەریای ڕەش و دەڕوانێت بەسەر قەفقاس و ئۆراسیادا، بەشێکە لە ئەوروپا و بەشێکی سەرەکیشە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.  رۆبەرت کابلان (Robert D. Kaplan) پڕۆفیسۆرو پسپۆڕی جیۆسیاسیی ئەمریکی لە ساڵی (٢٠١٨) کتێبێکی بە ناونیشانی "گەڕانەوەی مارکۆ پۆڵۆ؛ جەنگ و ستراتیج و بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە سەدەی بیستو یەک" دا نووسیوە؛ دۆخەکە بە چرکەساتێکی ڕاگوزەر دەست نیشان دەکا، کە پێویستە لە دوو ئاستدا هەستی پێ بکرێت؛ یەکەم/ ئەمریکا پێویستە لە ئۆقیانوسی ئەتڵەسیدا بەر بە هەژمونی چین بگرێت، لە ئەوروپاش بەر بە ڕاسترەو پۆپۆلیزم. دووەم/ بە بڕوای کاپڵان هەریەک لە جوگرافیا و تەکنەلۆژیا بەریەککەوتنیان هەیە. لێرەوەیە ڕووسیا هەمیشە هەژمونی بەسەر خۆرهەڵاتی ئەوروپادا هەیە، لە خۆرهەڵاتی یٔەوروپا ناڕەزایی دژی سیستەمەکان وایکردوە بزوتنەوە ڕاسترەو و شەعبەوییەکان دەستەڵات بگرنە دەست. ئەمەش بەرژەوەندی ڕووسیا مسۆگەر ئەکات.  ئەمە نیشانمان دەدا، ڕووسیا لە هەر جێگەیەک دەبێ کە خۆرئاوا وەک بەرژەوەندیی خۆی لێی بڕوانێت. ئێستا ڕووسیا وای دابنێین ڕووسیا پرۆژەی ئۆراسیای هەیە و ڕێبەرایەتی حەوزەی قەزوین دەکات، هەروەها لە (٢٩ ی ئایاری ٢٠١٤) ەوە یەکێتی ئابوریی ناوچەی ئۆراسیا (EAEU) پێکهینراوە. ئنجا حەوزەی کەنداوی عەرەبی  ئەنجومەنی هاریکاری کەنداو (GCC) یان هەیە، لە ساڵی (٢٠١٠) ەوە گازی سرووشتی لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەراست دۆزراوەتەوە و بەرهەمهێنەرە سەرەکییەکانی گازی سرووشتی لە ناو دەریاو لە کەنارە ئاوییەکاندا ئیسرائیل، قوبرس و میسرن، ئەوانیش زیاتر لە (٢٠) وڵات لووتکەی گازی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی (EMGF) یان درووستکردوە لە (٢٠١٧) ەوە. هەروەها "چین" لەم ناوچەیە بەگشتی پرۆژەی "پشتێنەی ڕێگا- پشتوێن و ڕێگا" ی هەیە. ئەی کورد لەناو ئەم پرۆژە ستراتیجییانەدا چۆن مامەڵە دەکات؟  نەوت و گازی کوردستان چاوەڕوانی پرۆژەیەکی ستراتیجی لە سەرکردە کوردەکان دەکات وانە مێژووییەکە ئەوەیە چیتر نابێت کورد یاری پێکراو بێ لەلایەن هێزە ناوچەیی و جیهانییەکانەوە:  بە درێژایی مێژوویی ناوچەکە، ململانێ لە پێناو ناسنامە، شەڕی تایەفی و هەوڵ بۆ جیابونەوەی "خوزستان" لە ئێران لە ئارادا بووە. بەتایبەتی عەرەب، لە دوای دووەمین جەنگی جیهانی و لە سەردەمی جەنگی سارددا، وەهایان دەبینی بە بێ ساخکردنەوەو یەکلاکردنەوەی خوزستان بەلای خۆیاندا، شتێکی وەهایان نەکردووە کە جێگەی باس بێت. ئەم ناوچەیە قورگی کەنداوە، بۆڕی هەناسەدانی ئێرانە، ڕێڕەوە بۆ هەناردکردنی نەک نەوت بەڵکو بەشێوەیەکی گشتی سەرجەم کاڵا بازرگانییەکان بەرەو خواروو و ڕۆژهەڵاتی ئاسیا.  کاتێک ساڵی (١٩٥٥) هەریەکە لە؛ عێراق، تورکیا، ئێران، پاکستان بەسەرپەرشتی شانشینی یەکگرتووی بەریتانیا "پەیمانی بەغدا" یان بۆ بەرگرتن و ڕێگرتن لە بڵاوبونەوەی بیری کۆمۆنیستی و هەژموونی یەکێتی سۆڤییەت واژۆکرد. بەهۆی کودەتای عەبدولکەریم قاسم لە ساڵی (١٩٥٨) و گۆڕینی سیستەمی فەرمانڕەوایی عێراق لە پاشایەتییەوە بۆ کۆماری، هەروەها بەهۆی تەشەنەسەندنی شیوعییەت و هەژموونی سۆڤیەت لە عێراقدا، عێراق کە ئەندامی دامەزرێنەری پەیمانی بەغدا بوو لە ٢٤ ی  ئازاری ١٩٥٩ لە پەیماننامەکە کشایەوە. ئەمەش ململانێکەی سەختتر کردەوە؛ ئێران، بۆ ئەوەی عێراق و نەتەوەی عەرەبی سەرقاڵ بکات بە کێشەی کورد و شۆڕشی کوردەوە و "خوزستان"یان لە بیربباتەوە، بەدرێژایی (١٤) ساڵ پاڵپشتی شۆڕشی ئەیلولی کرد. توانی تا ڕادەیەکی زۆر باش سەرکەوتوو بێت لە سەرقاڵکردنی حکومەتە یەکلەدوای یەکەکانی عێراق بە پرسی کوردەوە. ئەگەرچی دواجار شۆڕشی ئەیلول بۆ-خۆی بەڕێبەرایەتی مەلامستەفای بارزانی خاوەنی پەیامی نەتەوەیی و داخوازی ڕەوا بوو لەمەر دیاریکردنی چارەنووسی کوردستان، لەولاشەوە بەڕێژەیەکی زۆرباش کورد توانی هەموو هێزی سەربازیی عێراق سەرقاڵ بکات بەخۆیەوە.  یەکێتی سۆڤییەت ڕۆڵێکی بەرچاوی بینی لە ڕێککەوتننامەی ئازاری ١٩٧٠ دا کە سەدام حوسێن ددانی نا بە مافەکانی گەلی کوردداو، بۆ ماوەی چوار ساڵیش ئاگر بەست ڕاگەیەندرا (عێراق ئەوەی دەویست، تا خۆی پڕچەک بکات). عێراق پەیوەندیی لەگەڵ سۆڤییەت بەست، شای ئێران مەترسی پەیداکرد، داوای لە ئەمریکا کرد کورد لەخۆی نیزیک بکاتەوە تا نیزیک نەبنەوە لە سۆڤییەت.  لە ٩ ی نیسانی ١٩٧٢ عێراق ڕێککەوتنی لەگەڵ سۆڤییەت کرد بۆ کڕینی چەک، تاخۆی بەهێزکرد بۆئەوەی شەڕدەست پێبکاتەوە بیانوویەک پێویست بوو، یاسایەکیان لە لە شوباتی ١٩٧٤ خستە بەردەست شۆڕش بۆ ئیمزاکردنی حوکمی زاتی، بێ ئەوەی پرسی دیاریکردنی سنوری تێدا بێ. هەر بەهۆی پرسی کوردەوە سەددام حوسەین پەنای بردە بەر شای ئێران و ڕێککەوتننامەی جەزائیری لە ساڵی (١٩٧٤) دا واژۆکرد، کە تیایدا عێراق دەستی لە بەشێک لە سنوری ئاویی خۆی لە "شەتولعەرەب" هەڵگرت بۆ ئێران. دوای ئەوەی شۆڕشی ئەیلول لەو گەلەکۆمەکییە ناوچەییەدا خامۆش کرا. ئینجا سەددام حوسەین لە رێککەوتنەکە پاشگەزبۆیەوەو جەنگی عێراق- ئێران هەڵگیرسا (سەدام هەڵیگرساند) و (٨) ساڵی خایاند. بەم پێیە، هەر پرسی کوردیش بوو بووە هۆی ئەوەی جەنگی دووەمی کەنداو بەرپابێت. جیهان بینی ئەمریکا بەرانبەر کورد هینری کیسنجەر لەسەردەمی جەنگی سارددا دای ڕشتۆتەوە، ئەم دیدگایەش لە میانەی کۆبونەوەیەکدا  لەگەڵ ڕیتچارد هێلمس، باڵوێزی ئەو کاتەی ئەمریکا لە ئێران، لە تەموزی ١٩٧٣دا باس دەکات. لەوێدا کیسنجەر هاوکێشەی پەیوەندی کورد و ئەمریکا وێنادەکات کە دەبێت تا ئەو ئاستە پاڵپشتی کورد بکرێت  کە فشار بخاتە سەر نەیارەکانی ئەمریکا. نابێت ئەو فشارە بگاتە ئاستێک گۆڕانکاریی لە سیستەمی ناوچەکەدا دروست بکات. بۆیە دەبێت پشتیوانییەکە سنووردار بێت. تا ئێستاش شێوازی "پشتیوانی سنوردار" لە ئەمریکاوە بۆ کوردستان پەیڕەو دەکرێت. بۆیە شۆڕشی کوردستان کۆتایی پێ هات، چوونکە باوەڕی ڕێبەری کۆچکردوو مەلا مستەفا وا بوو هەر جووڵەیەک بە بێ پاڵپشتی ئەمریکا یان سۆڤییەت سەرکەوتوو نابێت.   هایدرۆکاربۆن، ئاسایشی هەرێمی کوردستانی خستۆتە مەترسییەوە پانۆڕامای ڕووداوەکان، لە دوای ساڵی (٢٠١٧) ەوە، کێرڤی ئابوریی سیاسیی و ئاسایشی هەرێمی کوردستانیان بەرەو داکشان بردوە: * لە سێپتەمبەری ٢٠٢١ دا، ویلایەتە یەکگرتوەکان، بە بڕی (٢٥٠) ملیۆن دۆلار پاڵپشتی دارایی کێڵگەی گازیی کۆرمۆری کردوە، ئەوەش بۆ فراوانترکردنی وێستگەکانی کێڵگەکە (کە بە KH250) ناسراوە. چاوەڕێ دەکرێ لە کۆتایی (٢٠٢٤) دا ئاستی بەرهەمی ئەم کێڵگە سەرەکییە بگاتە (٧٥٠) ملیۆن پێ سێجا لە ڕۆژێکدا و، ساڵی دواتریش هەنگاو بنێ بەرەو (١) ملیۆن پێ سێجا گازی سرووشتی ڕۆژانە. کێڵگە کۆمپانیای کرێسنت پێترۆلیۆمی ئیماراتی لە ساڵی (٢٠٠٧) ەوە کاری تیادەکات. * لە ساڵی (٢٠٢١) ەوە، هەرێمی کوردستان و تورکیا بەیەک بڕو ئاڕاستە پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی کەنداو بەرەو پێشتر دەبەن، ڕاپۆرتەکان باس لەوە دەکەن کە سەرکردایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆڵێکی ناوەندیی هەبووە لە ئاسانکاری گفتوگۆی ڕاستەوخۆی نێوان تورکیا و ئیمارات، ئەگەرچی ئەمە ڕەنگە ڕۆڵێکی لاوەکییانە بێت، بەڵام ڕاپۆرتکردن لە سەر بەشدارییەکی هەرێمی کوردستان بەڵگەی هەڵسوڕانی ڕۆڵێکی ناوەندییە لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە. * سەرەتای شوباتی ٢٠٢٢، نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستانی عێراق، گەشتێکی بۆ ئەنقەرە کرد بۆ تاوتوێکردنی پەیوەندییە نزیکەکانی وزە لەگەڵ سەرۆک کۆماری تورکیا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان.  هەر لەو مانگەدا هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند کە تۆڕی بۆڕی غازی خۆی بەرەو سنووری تورکیا درێژ دەکاتەوە، لە ڕێگەی بۆرییەکی ١١٢ میلییەوە  زامنی دابینکردنی بەرفراوانی غاز دەدات. ئەمە هەنگاوێک بوو وەک بوێریکردنی تواناکانی هەناردەکردنی کوردستان دەرکەوت، هەروەها ئەوەی نیشاندا، کە پێگەی تورکیا وەک ناوەندێکی سەرەکی دابینکردنی غاز، بەتایبەتی بۆ بازاڕەکانی ئەوروپا بابەتێکە هەموو کات بیرلێکراوەیە. دوو هەفتە دوای سەردانەکەی نێچیرڤان بارزانی بۆ ئەنقەرە، لە میانەی سەردانێکدا بۆ قەتەر و ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی، مەسرور بارزانی سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان تاوتوێی تواناکانی غازی کوردستانی کرد. لە (٢٠٢٢ و ٢٠٢٣) سەرۆکی هەرێم و سەرۆکی حکومەتی هەرێم پێکەوەو بە جیاجیا (١١) جار سەردانی ئیمارات و قەتەریان کردوە.   * ئەو جووڵانەی سەرەوە بە بێ مەترسیی و ئاڵەنگاریی نەبوون، ئەوە بوو کە ئێران و گرووپە شیعییە- میلیشیاکان لە عێراق (بە ئاگاداری ڕووسیا)، بە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ چەندین هێرشی ئاشکرایان کردۆتە سەر کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان. لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٢ ەوە تا جانیوەری ٢٠٢٣ سێ جار بە کاتیۆشا و درۆن هێرش کراوەتە سەر کێڵگەی کۆرمۆر.  لە ١٣ ی مارسی ٢٠٢٢ دا ئێران (١٢) مووشەکی نا بە شوێنی نیشتەجێبونی "شێخ باز بەرزنجی" خاوەنی گرووپی کۆمپانیاکانی کار لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستان (٤٠٪ ی هێڵی بۆڕی کوردستان کارگرووپ و ٦٠٪ ی ڕووس نەفت خاوەندارێتی دەکەن). هەرێمی کوردستان، بەدەست دابەشبوونی سیاسیی- ناوخۆییەوە دەناڵێنێت. بەپێی راگەیەنراوی بافڵ تاڵەبانی، سەرۆکی یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستان لە ٢٨ ی نیسانی ٢٠٢٢ دا، لە ئەنجامی كۆبوونەوەی لەگەڵ نوێنەر، نێردەی دیپلۆماسیی وڵاتانی بیانی، رێكخراو و ئاژانسە نێودەوڵەتییەكان لە ھەرێم  رایگەیاند "ئەگەر گرێبەستی گازی سرووشتی بە شەفافی و بێ ئاگایی ئەوان بە ڕێوە بچێت، ئەوا دەبێت بەسەر لاشەی بافڵ جەلال تاڵەبانیدا بۆری غاز هەناردەی دەرەوە بكرێت. هەر هەفتەیەک دوای ئەم هەڕەشەیەی سەرۆکی یەکێتی، تیرەکان هەناوی حیزبەکەی بافڵ تاڵەبانیان پێکا؛ گەورەترین بەرپرسی ئەمنی سەر بە حیزبەکەی بافڵ تاڵەبانی کە لە دۆسییە هەستیارەکاندا کاری کردوە، لە ناوچەی سولەیمانییەوە بەرەو هەولێر و ژێردەستەلاتی پارتی دیموکراتی کوردستان هەڵهات. دەرئەنجام ڕووسیا، توانیویەتی تا ئاستێکی زۆر لە عێراقدا بچێتە پێش، بەگشتی دەست و سەری ڕووسیا لەناو خوانی وزەی عێراق و هەرێمی کوردستاندایە. بەڵام ڕێگای بەهێزکردنی پەیوەندییە بازرگانی و وەبەرهێنانەکانی نێوان ڕووسیا و عێراق بارگاویکراوە بە تەحەددای ناوخۆیی و دەرەکی. گرژییە جیۆپۆلەتیکییەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەگەڵ سزا نێودەوڵەتییەکان، تەحەدای بەرچاو بۆ پەیوەندییە ئابوورییەکانی ڕووسیا و عێراق دروست دەکەن. هەروەک "مایکڵ بارانتشیک"یش لایوایە، گەشتکردن بەم ئاڵۆزییە جیۆپۆلەتیکییانەدا پێویستی بە بەشداریکردن لە گفتوگۆی بەردەوام هەیە لەسەر ئاستی دوولایەنە و ناوچەیی بۆ چارەسەرکردنی نیگەرانییە جیۆپۆلەتیکییەکان و پەروەردەکردنی ژینگەیەکی سەقامگیر بۆ هاوکاری ئابووری. بەربەستە داراییەکان، لەوانەش سنووردارکردنەکانی سزا نێودەوڵەتییەکان و نەبوونی ژێرخانی دارایی بەهێز، ڕێگری لە ڕەوتی بازرگانی و وەبەرهێنانەکانی عێراق و ڕووسیا دەکەن. گەڕان بەدوای میکانیزمە  داراییە جێگرەوەکاندا و بەهێزکردنی ژێرخانی دارایی دەتوانێت  ئاسانکاری بۆ ڕەوتی بازرگانی و وەبەرهێنان بکات، ئەمەش کاریگەرییەکانی ئەم بەربەستە داراییانە کەمدەکاتەوە. جگە لەوەش ژینگەی ڕێکخستنی کاروبارە سیاسی وئابوریی و ئەمنییەکانی عێراق دەتوانێت ئاستەنگ بۆ وەبەرهێنەرانی ڕووسیا دروست بکات. ڕێکخستنی پرۆسەکانی ڕێکخستن و دڵنیابوون لە شەفافیەت زۆر گرنگە بۆ ڕاکێشانی وەبەرهێنان و پەرەپێدانی هاوکاری ئابووری. کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان، دۆخی خراپی ئابوریی و دابەشبوونە ناوخۆییەکان لە هەرێمێکی وادا، چاوەڕوانی پرۆژەیەکی ستراتیجیی- گشتگیریی هەمەلایەنە دەکات، بۆ ئەوەی سەرچاوە سرووشتییەکانی خۆی بوێرتر بکات و توانای هەبێت وەرچەرخانێکی جیۆپۆڵەتیکیی ئەنجام بدات، تا لەو ڕێگەیەوە خاڵی بەهێزی سیاسیی، ئابوریی ، دیبلۆماسی و ئەمنی زیاتر بۆ خۆی تۆمار بکات.    * دکتۆرا لە پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتییەکان، بەڕێوەبەری پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی. 

درەو: "ئێستا لە 80%ی بەنزینی بەنزینخانەكان لە گۆڕەپانەكاندا درووستدەكرێت، بەنزین لەدەرەوە هاوردە ناكرێت ئەوەی رۆژانە لە ئێرانەوە هاوردەدەكرێت مادەكانی تایبەت بە بەرزكردنەوەی ئۆكتانی بەنزینەو لە گۆڕەپانەكانی (سلێمانی و هەولێر و دهۆك) تێكەڵ بە نەفتا دەكرێت و بەنزینی لێ بەرهەم دەهێندرێت، لە باشماخەوە بۆ هەرتەنێك (60) دۆلار وەردەگیرێت بۆ كۆمپانیاكانی سەربە یەكێتی، لە حاجی ئۆمەرانەوە بۆ هەر تەنێك (150) دۆلار وەردەگیرێت بۆ كۆمپانیاكانی سەربە پارتی، ئەگەر لە سلێمانیشەوە بچێت بۆ هەولێر ئەوا (90) دۆلار بۆ هەر تەنێك وەردەگیرێت" ئەمە وتەی بازرگانێكی هاوردەی مادەكانی تایبەت بە بەرزكردنەوەی ئۆكتانی بەنزینە كە بۆ (درەو) قسەی كردووە. بەنزینی هەرێم چۆن بەرهەمدێت؟  هەرێمی كوردستان رۆژانە پێویستی بە (6 بۆ 7) ملیۆن لیتر بەنزین هەیە، لە ئێستادا زۆرینەی لەناوخۆی هەرێمی كوردستاندا بەرهەم دەهێندرێت، كە لە نەفتای ناوخۆی هەرێم و مادەی (ئۆكتان بوستەر)ی تایبەت بە بەرزكردنەوەی كوالێتی بەنزین درووست دەكرێت و هەمووی لە ئێرانەوە دەهێندرێت. (درەو) گفتوگۆی لەگەڵ یەكێك لە بازرگانەكانی سوتەمەنی كردووە كە مادەكانی تایبەت بە بەرزركردنەوەی كوالێتی بەنزین لە ئێرانەوە دەهێنێت، ووردەكاری هاوردەكردنی ئەو مادانە باس دەكات كە لە ئێرانەوە دەهێندرێت و لە هەرێمی كوردستان تێكەڵ بە نەفتا دەكرێت و دەخرێتە بازاڕەوە. بە وتەی ئەو بازرگانە، هەرێمی كوردستان لە وەرزی هاویندا پێویستی بە (7.5 بۆ 8.5) ملیۆن لیتر بەنزین هەیە، بە هەرسێ جۆری (نۆرماڵ، موحەسەن، سۆپەر)، بەڵام لە وەرزی زستاندا هەرێمی كوردستان پێویستی بە (6 بۆ7) ملیۆن لیتر بەنزین هەیە، ئەو بەنزینانەی لە ناوخۆی هەرێمی كوردستان بەرهەم دەهێندرێت دوو جۆرە:  یەكەم بەرهەمی پاڵاوگە گەورەكان: ژمارەیەكی پاڵاوگەی گەورە هەیە لە هەرێمی كوردستان كە توانای بەرهەمهێنانی بەنزینیان هەیە لەوانە: •    باڵاوگەی بازیان رۆژانە ملیۆنێك لیتر بەنزین بەرهەم دەهێنێت و بۆ عێراقی دەپاڵێوێت. •    پاڵاوگەی كار رۆژانە دووملیۆن و 500 هەزار لیتر بەرهەم دەهێنێت و بەشێكی زۆری بۆ عێراقە. •    پاڵاوگەی لاناز رۆژانە ملیۆنێك لیتر بەنزین بەرهەم دەهێنێت بەشێكی دەخرێتە بازاڕەوە. بە هەرسێ پاڵاوگەكە رۆژانە بڕی (4.5) ملیۆن لیتر بەنزین بەرهەمدەهێنن، ئەوەی دەمێنێتەوە لە ئێران یان لە ئیمارات یان لە رووسیا، دەهێندرێت، بەڵام زیاتر لە دوو ساڵ دەبێت بەنزین نەهاتووە لەو وڵاتانەوە، تەنیا (ئۆكتان بووستەر) لە ئێرانەوە دێت، بەتایبەت ئەو مادانەی كە تایبەتن بە بەرزكردنەوەی كوالێتی و ئۆكتانی بەنزین.   دووەم: بەرهەمهێنانی بەنزین لە گۆڕەپانەكان ئێستا بەشی زۆری نزیكەی (80%)ی بەنزینی بەنزینخانەكانی هەرێمی كوردستان لە گۆڕەپانەكانی (هەولێر ، سلێمانی، دهۆك) بەرهەم دەهێندرێت، ئەو بەنزینەی بەرهەم دەهێندرێت لە (نەفتا) و (ئۆكتان بوستەر) بەرهەم دەهێندرێت. بە وتەی ئەو بازرگانەی سوتەمەنی كە خۆی ئەو مادانە لە ئێرانەوە دەهێنێت بەم شێوەیە باس لە بەرهەم هێنانی بەنزین دەكات لە گۆڕەپانەكاندا. رۆژانە هەزار تا دوو هەزار تەنكەر ئەو مادانە لە ئێرانەوە دەهێندرێت، مادەكان جۆراو جۆرن هیچی بەنزین نین، بەڵكو ئەو مادانەن كە بۆ بەرزكردنەوەی كوالێتی بەنزین بەكار دێت. ئەو مادانەی لە ئێرانەوە دێت ئێمە لە بازاڕدا بە (ئۆكتان بوستەر) ناوی دەبەین كە مادەیەكە بۆ بەهێزكردن و زیادكردنی ئۆكتانی بەنزینە ئەویش جەند جۆرێكی هەیە لەوانە: •    (میتانۆڵ) بەنزینی نورماڵی لێدرووستی دەكرێت كوالێتی باش نیە، بۆنی دێت . •    (ئێن تی بی) مادەیەكی ترە بۆ درووستكردنی بەنزینی موحەسەن. •    (ریفۆرمێنت) و (ئارۆ) چاكسازی لە بەنزیندا دەكات . سەرجەمی ئەو مادانە تێكەڵی نەفتاكەی كێڵگەی نەوتی كۆرمۆر لە قادر كەرەم دەكرێت كە كۆندیسەیتیشی پێدەوترێت، لە ئێستادا رۆژانە (20) هەزار بەرمیلەو لە گۆڕەپانەكان تێكەڵ دەكرێت.   چۆن تێكەڵ دەكرێت؟ بە وتەی ئەو بازرگانەی سوتەمەنی كە لە ئێرانەوە مادەكانی تایبەت بە بەرزركردنەوەی كوالێتی بەنزین دەهێنێت دەڵێت: ئەو مادانە لە ئێرانەوە دەهێندرێن و لە گۆڕەپانەكانی (تانجەڕۆی سلێمانی، ناوچەی گوێری هەولێرو  لە گۆڕەپانەكانی دهۆك) تێكەڵ دەكرێن. پرۆسەی تێكەڵكردنی ئۆكتان بوستەر و نەفتا بەم شێوەیەیە. •    ئەگەر بتەوێت بەنزینی نۆرماڵ درووست بكەیت پێویست دەكات یەك تانكەر نەفتا بە یەك تانكەر و نیو ئۆكتان بوستەر تێكەڵ بكەیت، ئینجا ئۆكتانی نۆرماڵ دەبێتە (93). •    ئەگەر بتەوێت بەنزینی موحەسەن درووست بكەیت پێویست دەكات یەك تانكەر نەفتا بە دوو تانكەر ئۆكتان بوستەر تێكەڵ بكەیت ئەوكات ئۆكتانەكەی دەبێتە (95). •    ئەگەر بتەوێت بەنزینی سوپەر درووست بكەیت پێویست دەكات یەك تانكەر نەفتا بە سێ تانكەر ئۆكتان بوستەر تێكەڵ بكەیت ئەوكات ئۆكتانەكەی دەبێتە (98). بەڵام ئەو ئۆكتانانەی لە بەنزینخانەكاندا هەیە هیچی راستەقینە نین، چونكە ئامێرەكان باش نین و راستی ناخوێننەوە، بۆ نمونە من بە ستانداردی جیهانی بەنزینم كڕیوە ئۆكتانەكەی (87) بووە لە كوردستان جارێكی تر بە ئامێرەكانی ئێرە پیواومە ئۆكتانەكەی (93)ی خوێندووەتەوە، واتا ئامێرەكانی تایبەت بە خوێندنەوەی ئۆكتان لێرە (5 بۆ 6) پلە زیاتر دەخوێندرێتەوە. ئەو نەفتایەی لەگەڵ ئۆكتان بوستەر تێكەڵ دەكرێت و دەكرێت بە بەنزین  بەشی زۆری لە كێڵگەی كۆرمۆرەوە دەهێندرێت و بەشێكی كەمیشی هی پاڵاوگە بچووكەكانن. نزیكەی (300) پاڵاوگەی بچوك هەیە لە هەرێمی كوردستان كە رەنگە تەنیا (20) دانەیان مۆڵەتی رەسمیان هەبێت. ئەوانە پاڵاوگە نین هەر ناویان پاڵاوگەیە، بەغداد مۆڵەت بە هیچ پاڵاوگەیەك نادات ئەگەر لە (50) هەزار بەرمیل كەمتر بپاڵێوێت. ئەوانە رۆژانە رەنگە (100 بۆ 200) تەن بپاڵێون، بۆیە ئەوانە ئەگەر نەوتی خاو هەبێت، ئەوا نەفتا و نەوتی رەش و گازوایل بەرهەم دەهێنن بەڵام هەمووی بە كوالێتی خراپ، ئەو پاڵاوگە بچوكانە ئەگەر نەوتی خاو هەبێت بۆ ناوخۆ كار دەكەن ئەگەر نەوتی خاو نەبێت كارناكەن.   مادەكان چۆن لە ئێرانەوە دەهێندرێن؟ ئەو بازرگانەی سوتەمەنی شێوازی كڕین و هاوردەركردنی مادەكانی (ئۆكتان بوستەر) بۆ (درەو) روون دەكاتەوە: ئەو مادانە لە شارەكانی ئێران بە موزایەدەی ئاشكرا دەفرۆشرێت و تەندەرین دەكرێت، لەوێ ئێمەی بازرگاكانی كورد بەشداری لە تەندەرەكاندا دەكەین، تەنیا هەر ئێمە نین ئەفغانی و پاكستانیش بەشداری دەكەن، هەموو هەفتەیەك تەندەر هەیە، ئەوەی تەندەرەكەی بۆ دەردەچێت لە دوبەی پارەكە بە درهەم تەسلیم دەكات، بەكاش وەری دەگرن، دواتر نوسراو پیشان دەدەین كە پارەكەمان رادەستكردووە، پاشان پرۆسەی باركردنی مادەكان دەست پێدەكات، لە بەشێك لە شارەكانی ئێران ئەو تەندەرانە دەكرێت، لە شاری ئاراك لە بەندەر ئیمام، لە ئابادان، تاران، بار دەكەین. جاران هەرچەند مادەمان بویستایە هەبوو، بەڵام ئێستا كەمە جاری وا هەبووە (110) هەزار تەنمان كڕیوە جاری وا هەبووە (200) تەنمان بۆ دەرچووە، سەبارەت بە نرخەكەشی بۆ نمونە ئێستا ئەمڕۆ تەنێكی (ئۆكتان بوستەر) لە ئێران لە نێوان (700 بۆ 800) دۆلاردایە رۆژانە لانی كەم (هەزار) تەن دێت بۆ هەرێمی كوردستان، دوای باركردن لە ئێران راستەوخۆ لە رێگای باشماخ و حاجی ئۆمەرانەوە هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت. ئەگەر پاڵاوگە گەورەكان بەنزینەكە بدەنە بەغداد ئەوا لە گۆڕەپانەكاندا (7.5) ملیۆن لیتر بەنزین بەرهەمدەهێندرێت و ئەگەر ئەوانیش بەنزینەكەیان بخەنە بازاڕەوە ئەوا نزیكەی (3.5 بۆ 4) ملیۆن لیتر بەرهەمدەهێندرێت.   بەرزی نرخی بەنزین لە بازاڕەكاندا پەیوەندی بە بۆرسەی جیهانیەوە هەیە، بۆ نمونە بەنزین كە لە ئێرانەوە دەهێنرێت بۆ لیترێك بەنزینی موحەسەن، هەزار دینار دەكەوێت لە گۆڕەپانەكاندا (50) دیناری دەخرێتە سەرو  لە بەنزینخانەكانیشدا (100) دیناری دەخرێتە سەر، هێنانی بەنزین و بەرهەمهێنان و تێكەڵكردنی بۆ هەر لیترێك بڕێك پارە دەكەوێت بەم شێوەیە: •    نۆرماڵ: 850 دینار دەكەوێت •    موحەسەن: هەزار دینار دەكەوێت •    سوپەر: 1200 دینار دەكەوێت چۆن هاوردە دەكرێت؟ بە وتەی ئەو بازرگانەی سوتەمەنی هەركەسێك بیەوێت باری مەواد (ئۆكتان بوستەر) بهێنێت لە ئێرانەوە دەتوانێت، بەڵام دەبێت پارەكە بداتە كۆمپانیای دیاریكراو كە ئەو كۆمپانیایە مۆڵەتی هاتنە ناوەوەی هەیە، لە سلێمانی كۆمپانیایەكی تایبەت بە یەكێتی مۆڵەتەكە دەدات و پارەكە وەردەگرێت لە هەولێریش كۆمپانیاییەكی تایبەتی پارتی پارەكە وەردەگرێت و مۆڵەتەكە دەدات. هەرچی مۆڵەتی هەناردەو هاوردەیە هەموو مۆنۆپۆڵی یەكێتی و پارتیە، واتا مۆڵەتی هێنانی مەواد و مۆڵەتی بردنی هەر موشتەقاتێكی نەوتی هی كۆمپانیاكانی حزبەو كۆمپانیاكانی تر لەوانی دەكڕنەوە، ئێمە وەك خاوەنی كۆمپانیاكان و بازرگانیەكە خۆمان دەیهێنێن، بەڵام مۆڵەتەكە بەناوی كۆمپانیاكانی حزبەوەیە لە هەولێرو  سلێمانیش هاوردەو هەناردەی دەكەین. ئەگەر مادەكان لە رێگای باشماخەوە هاوردە بكرێن ئەوا (60) دۆلار بۆ هەر تەنێك وەردەگیرێت و پارەكە بۆ كۆمپانیاكەی یەكێتیە، ئەگەر لە رێگای دەروازەی حاجی ئۆمەرانەوە هاوردە بكرێت ئەوا (150) دۆلار وەردەگیرێت و بۆ كۆمپانیاكەی پارتی دەبێت، خۆ ئەگەر لە سلێمانیەوە بچێتەوە بۆ هەولێر ئەوا (90) دۆلاری بۆ هەر تەنێك لێوەردەگیرێت لەبەر ئەوەی یەكسانی بكەنەوە بە (150) دۆلارەكەی حاجی ئۆمەران، واتا (90 دۆلار + 60)دۆلاری باشماخ دەكاتە (150) دۆلار. لەو (60) دۆلارەی بۆ كۆمپانیا حزبیەكان دەچێت نزیكەی (20) هەزار دیناری دەدرێتە حكومەت بۆ گومرگ و باج، ئەوەی دیكەی بۆ كۆمپانیاكانی حزبە.    دوای هاوردەكردنی لە دەروازەكانەوە دەبرێنە گۆڕەپانەكانی (تانجەڕۆی سلێمانی و گوێری  هەولێر) لەوێ هەر ئۆتۆمبێلی (100) دۆلاری لێوەردەگیرێت، كە ئەوانیش هی كۆمپانیاكانی حزبە لە سلێمانی بۆ یەكێتی و لە هەولێر بۆ پارتی. لە پرۆسەیەكدا چەندین لایەن سودمەند دەبن، پشكی زیاتر بۆ كۆمپانیاكانی حزبە دواتر بازرگاكانان بەشێكی كەمیشی بۆ حكومەتە: •    ئێمە لە حكومەتی ئێرانی دەكڕین و ئەوان سودمەند دەبن •    كۆمپانیای گواستنەوە بۆمان دەگوازێتەوە سود مەند دەبێت. •    كۆمپانیای كارگوزاری بۆمان دەكڕێت سودمەند دەبێت. •    بازارگانان بازرگانی پێوە دەكەن و هاوردەی دەكەن سودمەند دەبن لێی •    خاوەن گۆڕەپانەكان لێی سودمەند دەبن •    خاوەن بەنزینخانە لێی سودمەند دەبن •    خاوەن مۆڵەت كە بۆ كۆمپانیاكانی حزبە لێی سودمەند دەبن. ریسكی تەندروستی ئەو مادانە ئەو مادانەی كە لە ئێرانەوە دەهێندرێن بۆ بەرزكردنەوەی كوالێتی بەنزین و تێكەڵكردنی بە نەفتا ریسكی تەندروستی هەیە رێژەی كیبریتەكەی بە(PPF) دەپێورێت لێرە رێژەی كبریتەكە بەرزە لەبەر ئەوەی نەفتای قادر كەرەم و نەفتای گۆڕەپانەكان لە سەدا 90% دەبێت (دیستۆڵەیشن) دڵۆپەكردن و توانەوەی نەوت بكرێت بۆ ئەوەیە كە غازەكەی لێبگیرێت و كیبریتەكەی لێبگیرێت بەڵام ئەو پرۆسەیە ناكرێت یەكسەر تێكەڵ دەكرێت بۆیە (PPF)یەكەی (200 بۆ 300)ە بەڵام لە ئەوروپا(PPF)كەی (10)یە بۆیە زۆر جیاوازە، بەرزی رێژەی كبریت زۆر كێشەیە، ستانداردی جیهانی (10)، (PPF)ە بەڵام لە هەرێمی كوردستان (200 بۆ 300)، (PPF)ە، ئەمەش مەترسی تەندروستی زۆر دەكات.     قاچاغچێتی بەنزین لە كفری پێش روخانی بەعس لە 2003، هاوڵاتیان قاچاغی هێنانی بەنزین لە كفری ببوە دیاردەیەك كە چەندین كوژراویان هەبوو لەو رێگایە، دوای زیاتر لە 20 ساڵ ئێستا جارێكی تر قاچاغچێتی بەنزین لە رێگای كفریەوە دەستی پێكردووەتەوە. حكومەتی عێراق بە (425) دینار لیتری بەنزین دەداتە بەنزینخانەكان و ئەوانیش دەیدەن بە (450) دینار، ئەو بەنزینخانانە بەنزینی زۆر وەردەگرن كە لێیان زیاد دەبێت بە تەنكەر و دوو تەنكەر دەیفرۆشن و كەسانی دیكەش بە قاچاغ دەیهێنن بۆ هەرێمی كوردستان، زۆربەی ئەو تەنكەرانە لە سنوری كفرییەوە بە قاچاغ داخل دەبن بەڵام زۆرنیە رەنگە رۆژانە (  10 بۆ 20) تانكەر بەنزین بە قاچاغ بێت، چونكە دەسناكەوێت حكومەتی عێراقی چاودێری لەسەر داناوە.  

(درەو): لەبارەی فرۆشتنی غازی كێڵگەی "كۆرمۆر"ی هەرێمی كوردستان بە وەزارەتی نەوتی عێراق‌و گواستنەوەی بۆ وێستگەی كارەباری كەركوك، دادگای باڵای فیدراڵی سكاڵایەكی رەتكردەوە كە ئەندامێكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق تۆماریكردبوو.  غازی چه‌مچه‌ماڵ بۆ كاره‌بای كه‌ركوك رۆژی 6ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ، وەزارەتی نەوتی عێراق ئاشكرایكرد، بۆری گواستنەوەی غازی كێڵگەی "كۆرمۆر"ی بۆ وێستگەی كارەبای كەركوك تەواو كردووە. ئەم هەواڵە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان پێشبینیكراو نەبوو، وەزارەت هەر زوو بێئاگایی خۆی لەم مامەڵەیە راگەیاند، هاوكات بەرپرسانی باڵای یەكێتیی نیشتمانی كوردستانیش وەكو دەسەڵاتدار بەسەر كێڵگەی "كۆرمۆر" بێئاگایی خۆیان نیشاندا.  بەڵام دواتر دەركەوت، وەزارەتی نەوتی عێراق بەگوێرەی بڕیارێكی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بە ژمارە (23392)ی ساڵی 2023 مامەڵەی كڕینی غازی كۆرمۆری لەگەڵ كۆمپانیای (هیلالی) ئیماراتی كردووە كە لە كێڵگەكەدا كاردەكات‌و پشكی خۆی لە غازەكە بە وێستگەی كارەبای كەركوك فرۆشتووە.  عودەی عەواد ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق پێشتر لەسەر ئەم بڕیارەی ئەنجومەنی وەزیران سكاڵای تۆماركردبوو، وادەی بەڕێوەچوونی یەكەمین دانیشتنی دادبینی لەسەر ئەم كەیسە لە دادگای فیدراڵی لە رۆژ 15ی ئۆكتۆبەری رابردوودا بوو.  عودەی سكاڵاكەی لەسەر هەریەكە لە سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و وەزیرانی نەوت و دارایی فیدراڵ تۆماركردبوو، داوای لە دادگا كردبوو حوكم بدات بەوەی بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بۆ كڕینی غازی كێڵگەی كۆرمۆر لە كۆمپانیای هیلالی ئیماراتی لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە، رێوشوێنێكی نادروستە، ئەمەش لەبەر رۆشنایی ئامرازەكانی گرێبەستكردن كە لە ماددەی (3)ی رێنماییەكانی جێبەجێكردنی گرێبەستە حكومییەكان ژمارە (2)ی ساڵی 2014دا هاتووە.  ئەمڕۆ دادگای حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵاكەی عودەی عەواد دەركرد، سكاڵاكەی رەتكردەوە بە بەڵگەی ئەوەی سكاڵاكار لە بەرزكردنەوەی ئەم سكاڵایەدا هیچ بەرژەوەندییەكی نییە. بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی نەوتی عێراق، بۆری گواستنەوەی غازی كێڵگەی كۆرمۆری بۆ وێستگەی كارەبای كەركوك، 16 ئینجە‌و توانای هەیە رۆژانە (100 مقمق) غاز رەوانە بكات. غازی كۆرمۆر لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا لە چەند ساڵی رابردوو كێشمەكێشی لەسەر بووە، یەكێتیی لەسەرەتاوە خوازیاری ئەوە بوو كۆمپانیایەك دروستبكات‌و غازەكە بە بۆری بۆ ماڵان‌و كارگەكان بگوازرێتەوە‌و بەمە داهاتی سنوری دەسەڵاتی خۆی زیاد بكات، بەڵام پارتی پشتیوانی لەوە دەكرد غازەكە بەبۆری هاوشێوەی نەوت رەوانەی توركیا بكات، بۆ ئەمەش تەنانەت كۆمپانیای (كار)ی ناردە كێڵگەكە بۆ ئەوەی دەست بە پرۆسەی دروستكردنی بۆری هەناردەكردن بكات، بەڵام یەكێتیی رێگری لێكرد. سەرباری ئەمە لە چەند ساڵی رابردوودا یەكێتیی كاری لەسەر پرۆژەیەك كرد بۆ رادەستكردنی غازی كێڵگەكە بە وەزارەتی نەوتی عێراق، ئەمە لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا كە بەهۆیەوە سلێمانی بتوانێت مامەڵەی دارایی راستتەوخۆ لەگەڵ بەغداد بكات‌و هەندێك لە هەژموونی حكومەتی هەرێم رزگاری ببێت كە پارتی كۆنترۆڵی بەسەردا هەیە. ئەوكات كە وەزارەتی نەوتی عێراق هەواڵی تەواوكردنی پرۆژەی بۆری غازەكەی راگەیاند، یەكێتیی‌و پارتی دوای ماوەیەك دابڕان كۆبونەوەیان هەبوو، ئەم بابەتە بوو بە تەوەرێكی گفتوگۆكان.  وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان لەبارەی دروستكردنی ئەم بۆرییەوە رایگەیاند" بەپێی گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیای داناگاز بەهیچ شێوەیەك كۆمپانیاكە بۆی نییە بەبێ رەزامەندیی حكومەتی هەرێمی كوردستان گاز لە كێڵگەكانی هەرێمەوە بۆ هیچ شوێنێكی دیكە بگوازرێتەوە. ئەو بۆرییەی لە راگەیاندنەكاندا باس كراوە، لە ساڵانی هەشتاكانەوە هەبووەو كۆمپانیای دانا گاز پێشتر بۆ بابەتی گواستنەوەی كوندینسیت بەكاری هێناوە".  لەبارەی كۆرمۆرەوە  غازی كۆرمۆر یەكێك لەو بابەتانەیە كە لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا كێشەی لەسەرە، سەرەتای ساڵی 2022 نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بەشێوەیەكی كتوپڕ گەیشتە ئەنكەرەو ئەردۆغانی سەرۆكی توركیای بینی، ئەردۆغان داوای لێكرد هاوشێوەی نەوت، غازی هەرێم هەناردەی توركیا بكات، نێچیرڤان بارزانی وتی بۆ ئەو مەبەستە قسە لەگەڵ بەرپرسانی عێراق دەكات، لەدوای ئەم سەردانە بوو كە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دوای 10 ساڵ چاوەڕوانی بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی دۆسیەی نەوتی هەرێم دەركردو یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی هەڵوەشاندەوەو كوردستانی پابەندكرد بەوەی نەوت‌و غازەكەی رادەستی حكومەتی عێراق بكات.  لەوكاتەوە ئیتر ستراتیژی پارتی بۆ هەناردەكردنی غازی هەرێم بۆ توركیا دەركەوت، لەبەرامبەر ئەمەدا یەكێتیش ستراتیژێكی پێچەوانەی پەیڕەو كرد كە رادەستكردنی غازەكە بوو بە حكومەتی عێراق. غازی سروشتی بەرهەمهێنراوی هەرێمی كوردستان كێڵگە سەرەكییەكەی لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدایە كە كێڵگەی (كۆرمۆر)ە. ئەم كێڵگەیە پێداویستی رۆژانەی غازی ماڵان‌و وێستگەكانی كارەبای هەرێمی كوردستان دابین دەكات، لەپاڵ ئەمەدا نەوتی كۆندێنسەیت لەم كێڵگەیەدا بەرهەم دەهێنرێت كە پێداویستی سەرەكی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانە‌و ئەم نەوتەی كۆرمۆر كاتێك تێكەڵ بە نەوتی هەناردەكراوی هەرێم دەكرێت كوالیتییەكەی بەرزدەكاتەوە. ڕووبەری ئەم بلۆكە 135 كیلۆمەتری دووجایە، دەكەوێتە خۆرئاوای ناحیەی (قادركەرەم) لە قەزای چەمچەماڵ، تا ساڵی 1976 قادركەرەم سەربە قەزای (خورماتوو) بوو لە پارێزگای كەركوك، لەو ساڵەدا قەزای خورماتوو خرایە سەر پارێزگای سەڵاحەدین، ساڵی 1987 ناحیەی (قادر كەرەم) خرایە سەر قەزای چەمچەماڵ‌و ئێستادا كێڵگەكە لە سنوری ئیداری چەمچەماڵدایە، ئەم كێلگەیە تاوەكو ساڵی 2003و رووخانی رژێمی سەددام لەژێر دەسەڵاتی حكومەتی عێراقدا بوو. سەرەتای دۆزینەوەی ئەم كێڵگەیە دەگەرێتەوە بۆ ساڵی 1928، ئەوكات كۆمپانیای نەوتی ئینگلیز گەڕانێكی سەرەتایی تێدا كردووە‌و بیرێكی لێداوە، بەڵام نەوتی دەرنەهێناوە، ئیتر كاركردن لەم كێڵگەیە راوەستاوە تاوەكو ساڵی 1953 دەست بەكاركردن كراوەتەوە، ئەوكات پشكنەرەیان زیاتر بەدوای نەوتدا گەڕاون، بەڵام بۆیان دەركەوتووە (1.8 ترلیۆن) پێ سێجا گاز لە كێڵگەكەدا هەیە.  لە كۆتای شەڕی ئێران- عێراقدا، دوای چۆڵكردنی ناحیەی قادر كەرەم‌و شاڵاوی ئەنفال، حكومەتی عێراق جارێكی تر لەڕێگەی هەردوو كۆمپانیای نەوت‌و غازی باكورەوە دەستیكردوەتەوە بە كاركردن لە كێڵگەی كۆرمۆردا‌و چەند بیرێكی نوێی لێداوە.  لە ساڵی 1990 بەهۆی شەڕی كوەیت‌و گەمارۆی ئابوری سەر عێراقەوە، رژێمی پێشوو كارەكانی خۆی لە كۆرمۆر راگرت. لەدوای رووخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا كێلگەكە كەوتە دەست حكومەتی هەرێمی كوردستان، نیسانی 2007 حكومەتی هەرێم گرێبەستی لەگەڵ هەردوو كۆمپانیای (دانەگاز)و (كریسنت پتریۆلیۆم)ی ئیماراتی ئیمزا كرد واژۆ كرد، گرێبەستەكە مافی دەرهێنانی نەوت‌و گاز لە هەردوو بلۆكی كۆرمۆرو چەمچەمال بەخشی بەو دوو كۆمپانیایە.  دوای 15 مانگ كاركردن لە ئۆكتۆبەری 2008دا غاز لە كۆرمۆر بەرهەم هێنرا، لەڕێگای بۆرییەكی 24 ئینجی‌و بەدرێژایی 174 كیلۆمەتر غاز گەیەندرایە وێستگەی كارەبای چەمچەماڵ‌و وێستگەی كارەبای هەولێر. لە ساڵی 2009وە هەندێك گۆڕانكاری لە پشكەكانی ئەو كۆمپانیایانەدا روویاندا كە گرێبەستی كۆرمۆریان وەرگرتبوو، بەڵام دواجار كارەكە لای كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی مایەوە. (دانە غاز) خۆی وەكو گەورەترین كۆمپانیای ناوچەیی تایبەت بە بەرهەمهێنانی غازی سروشی لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەناسێنێت، ئەم كۆمپانیایە لە دێسەمبەری 2005 دامەزراوە‌و لە بازاڕی دراوی ئەبوزەبی تۆماركراوە، جگە لە هەرێمی كوردستان، لە میسر‌و ئیماراتی عەرەبیش كاردەكات. كێلگەی كۆرمۆر سێ جۆر بەرهەمی هەیە كە بریتین لە: - (غازی سروشتی) كە بە بۆری رەوانەی وێستگەكانی كارەبا دەكرێت لە چەمچەماڵ‌و هەولێر، بەپێی دواین راپۆرتی دانەغاز، ئێستا ئاستی بەرهەمهێنانی ئەم جۆرە لە غاز لە كێڵگەی كۆرمۆر گەیشتوەتە (500) پێ سێجای رۆژانە، ئەمەش بەهۆی پرۆژەیەكی پەرەپێدانەوە كە بەمدواییە كۆمپانیاكە لە كێڵگەكەدا جێبەجێی كردووە.     - (كۆندێنسەیت) كە تێكەڵی نەوتی هەناردەكراوی هەرێم دەكرێت بۆ بەرزكردنەوەی كوالیتییەكەی، بەپێی دواین راپۆرتی داناغاز، بەرهەمی كۆندێنسەیت لە كۆرمۆر ئێستا رۆژانە بۆ (34 هەزارو 300) بەرمیل بەرزبوەتەوە  - غازی شلی ماڵان (LPG) كە پێداویستی غازی ماڵان‌و كارگەكان دابین دەكات، كۆمپانیای دانەغاز ئەم غازە دەفرۆشێت بە كۆمپانیاكانی ناوخۆ، ئێستا كۆمپانیای (ساوس كوردستان) گرێبەستی كڕین‌و گواستەوەی ئەم غازەی بەدەستەوەیە، رۆژانە لە كێڵگەكەدا زیاتر لە (هەزار) تەن غازی شل بەرهەم دەهێنرێت، كۆمپانیای ساوس كوردستان بە تانكەر غازەكە دابەش دەكات بەسەر شارەكانی هەرێمدا بەمجۆرە: - 12 تانكەر غاز بۆ هەولێر - 11 تانكەر بۆ سلێمانی - 7 تانكەر بۆ دهۆك  •    دانەغاز لە راپۆرتی خۆیدا بۆ (9) مانگی ساڵی 2022، بە تێكڕا بڕی (85) دۆلاری بۆ نرخی هەر بەرمیلێك (كۆندێنسەیت) دیاریكردووە، بڕی (43) دۆلاریشی بۆ نرخی هەرمیلێك غازی (LPG) دیاریكردووە. ساڵی رابردوو بەهۆی ناكۆكییەكانییەوە لەگەڵ پارتی لەبارەی چۆنیەتی حومكڕانی، یەكێتیی جارێكی تر پرسی جیاكردنەوەی ئیدارەی سلێمانی لە هەولێر هێناوەتە پێشەوە، ئەگەر ئەمە رووبدات‌و كێڵگەی كۆرمۆر هەناردەی خۆی بۆ سنوری دەسەڵاتی پارتی رابگرێت، سنوری پارتی روبەڕووی قەیرانی غازی ماڵان (LPG) دەبێتەوە، هەروەها هەناردەی نەوتی هەرێمیش بەبێ (كۆندێنسەیت)ەكەی كۆرمۆر، كوالیتی دادەبەزێت‌و توشی قەیران دەبێت. كۆرمۆر كارتی بەهێزی دەستی یەكێتییە بۆ فشار لەسەر پارتی،  ساڵی 2022 بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی ئاماژە بەم كارتە كرد‌و وتی كۆندێنسەیتی ئێمە كوالیتی نەوتی هەرێمی بەرزكردوەتەوە، ئەگەر هەناردەی كۆرمۆر رابگرین پارتی زەرەر دەكات.  بەپێچەوانەی نەوتەوە بەگشتی داتاكانی كەرتی غاز لە بەرژەوەندی پارتیدا نین وەكو حزبی حوكمڕانی سەرەكی هەرێمی كوردستان، چونكە:   - یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا بە (18 ترلیۆن‌و 300 ملیار) پێ سێجا دەخەمڵێندرێت. - یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا كەمترەو بە (300 ملیار) پێ سێجا دەخەمڵێندرێت. ئەم ژمارانە نیشانی دەدەن، لە حاڵەتی دوو ئیدارەیدا غاز كارتی بەهێزی دەستی یەكێتییە، هەروەك چۆن ژمارەكان نیشاندەری ئەوەن نەوت كارتی بەهێزی دەستی پارتییە، چونكە زۆرینەی هەناردەی نەوتی هەرێم لەسنوری پارتی بەرهەم دەهێنرێت‌و كۆنترۆڵی بۆری هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانیش بۆ توركیا هەر لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، پارتی‌و یەكێتی لەبارەی چۆنیەتی ئیدارەدانی كەرتی غازەوە بەدیاریكراویش كێڵگەی غازی كۆرمۆر ناكۆكن، پارتی خەونی ئەوەبوو هاوشێوەی نەوتن غازەكەش رەوانەی توركیا‌و دەرەوە بكات، یەكێتیی پرۆژەیەكی تری بۆ غازی كۆرمۆر هەبوو‌، دەیویست كۆمپانیایەك دروست بكات‌و لەرێگەی ئەو كۆمپانیایەوە غازەكە بە بۆری بگوازێتەوە بۆ ماڵان، لەرێگەی ئەم كۆمپانیایەوە ئابوری خۆی بەهێز بكات، یەكێتیی بژاردەیەكی تریشی بۆ غازەكە لەبەردەستدایە كە تاوتوێی دەكات ئەویش رادەستكردنیەتی بە بەغداد لەبەرامبەر ئەوەی حكومەتی عێراق دور لە دەستی پارتی، موچە‌و بودجەی سلێمانی دابین بكات.  

راپۆرت: درەو دوای زیاتر لە ساڵێك مشتومڕو دواكەوتنی هەڵبژاردن لە كوردستان، هێشتا كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان‌و چۆنیەتی دابەشكردنی بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن یەكلانەبووەتەوە، ئەم بابەتە لەسەرەتاوە خاڵی سەرەكی ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتیی بوو، ئێستا دادگای فیدراڵی عێراق دەیەوێت یەكلای بكاتەوە، توركمان‌و مەسیحییەكان ژمارەیان چەندە لە هەرێمی كوردستان ؟ له‌ڕووی جوگرافییەوە چۆن دابەشبوون ؟ ژمارەی دەنگەكانیان لە یەكەم هەڵبژاردنەوە‌و بۆ دوا هەڵبژاردن چۆنە ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.     چارەنوسی هەڵبژاردن‌و كورسی پێكهاتەكان هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەبوو لە رۆژی 1ی تشرینی دووەمی 2022دا بەڕێوەبچێت، بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن‌و كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم، ئەم هەڵبژاردنە لەوادەی خۆیدا نەكرا. دواكەواتنی هەڵبژاردن لەوادەی خۆی، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی ناچاركرد، بۆ جاری دووەم مەرسوم دەربكات‌و وادەیەكی نوێ بۆ هەڵبژاردن دیاری بكات، كۆتاییەكانی ئازاری ئەمساڵ سەرۆكی هەرێم مەرسومی دووەمی دەركردو رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2002ی بۆ سازدانی هەڵبژاردن دیاریكرد، لەماوەی مانگی ئازار بۆ تشرینی یەكەم، لایەنە سیاسییەكانی هەرێم لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم چوونە ناو زنجیرەیەك كۆبونەوە بۆ رێككەوتن لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەڵام نەگەیشتنە رێككەوتن، بەتایبەتیش پارتی‌و یەكێتیی.  لە پرسی دواكەوتنی هەڵبژاردندا، یەكێك لەخاڵە سەرەكییەكانی ناكۆكی لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بوو، ئەم ناكۆكییە تاوەكو ئێستاش بەردەوامە‌و رەنگە دواجار سەربكێشێت بۆ ئەوەی بۆ جاری سێیەم هەڵبژاردن لە كوردستان دوابكەوێت، كە بڕیارە 25ی شوباتی 2024 بەڕێوەبچێت. "كۆتا" بەواتای تەرخانكردنی رێژە یان ژمارەیەك كورسی دێت بۆ پێكهاتەیەكی رەگەزیی یان نەتەوەیی‌و ئاینیی لە پەرلەمان‌و ئەنجومەنە لۆكاڵییەكان، رێوشوێنێكی كاتییە‌و ئامانج لێی ئەوەیە گرەنتی بەشداری پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتیی بكرێت لە بەشداریكردن لە بڕیاردا لەناوچەیەكی جوگرافی دیاریكراو.  توركمان‌و ترسی دابەشبوونی كورسییەكان  ئایدن مەعروف وەزیری هەرێمی كوردستان بۆ كاروباری پێكهاتەكان كە سەربە (بەرەی توركمانی)یە، ئەمڕۆ كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی كرد، تێیدا دژایەتی پێكهاتەكانی بۆ دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن راگەیاند. ئایدن مەعروف دەڵێ" ئێمە لەگەڵ ئەوەدا نین كورسی كۆتای پێكهاتەكان لەسەر بنەمای جوگرافی دابەشبكرێت، چونكە لە كوردستان پێكهاتەكان وەكو نەتەوە كورسی كۆتایان بۆ تەرخان كراوە نەك وەكو ئاین".  نیسانی ئەمساڵ كاتێك دانوستانی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن چڕبووەوە، بەتایبەتیش لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا (ئەوكات پارتی‌و یەكێتیی رێككەوتبوون لەسەر ئەوەی هەرێم بكرێت بە چوار بازنەی هەڵبژاردن)، بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم ناكۆكییە، نەتەوە یەكگرتووەكان بەشداری لە دانوستانەكانی پارتی‌و یەكێتیدا دەكرد، نەتەوە یەكگرتووەكان پێشنیازی ئەوەی كرد كورسییەكی پێكهاتەی توركمان بدرێت بە پارێزگای سلێمانی (كفری)، بەڵام نوێنەرانی پێكهاتەی توركمان ئەم پێشنیازەیان رەتكردەوە.  مەترسی سكاڵاكەی یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی عێراق بۆ توركمانەكان هەرلەوەدا نییە كورسی "كۆتا"ی توركمان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەشبكرێت، مەترسییەكە رەنگە سەربكێشێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی یەكجارەكی  "كۆتا"ی توركمانەكان، بۆیە هێزە نەریتییەكانی ناو ئەم پێكهاتەیە بەمدواییە هەوڵەكانیان چڕكردوەتەوە بۆ رێگریكردن لەم ئەگەرە، تەنانەت لەگەڵ باڵیۆزی توركیاش گفتوگۆیان لەسەر ئەم بابەتە كردووە.  پێكهاتەی توركمان لە هەرێمی كوردستان، جگە لە (5) كورسی "كۆتا"ی پەرلەمان، لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا پۆستێكی وزارییان وەرگرتووە كە پۆستی وەزیری هەرێمە بۆ كاروباری پێكهاتەكان‌و (ئایدن مەعروف) پۆستەكە بەڕێوەدەبات.  توركمان لە كوردستان  لەسەر ئاستی عێراق توركمانەكان وەكو پێكهاتەی سێیەم لەدوای (عەرەب‌و كورد) ئەژماركراون‌و كورسی "كۆتا"یان لە پەرلەمان بۆ تەرخان نەكراوە، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان وەكو پێكهاتەی دووەم ئەژماركراون، بەڵام (5) كورسی "كۆتا"ی بۆ تەرخان كراوە.   بەپێی قسەی هەندێك لە بەرپرسانی ئەم  پێكهاتەیە، ژمارەی توركمانەكان لە هەرێمی كوردستان (350 بۆ 400 هەزار) كەسە، لەسەر ئاستی عێراقیش ژمارەیان دەگاتە (3 ملیۆن) كەس.  ئەگەر ئەم ژمارانە دروست بن، وەكو بەرپرسانی توركمانی دەڵێن، مافی پێكهاتەی توركمان لە هەرێمی كوردستان زیاترە لە (5) كورسی "كۆتا"، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە هەندێك كە كارەكتەرە سیاسییەكانی پێكهاتەی توركمان خۆشیان دژی كورسی "كۆتا"ن‌و پێیانوایە ئەگەر لە دەرەوەی "كۆتا" بەشداری هەڵبژاردن بكەن‌و ریزەكانی خۆیان یەكبخەن، ژمارەی كورسییەكانیان لە پەرلەمانی كوردستان زیاتر دەبێت‌و سەرباری ئەمەش لەژێر هەژموونی حزبە دەسەڵاتدارەكان دێنە دەرەوە. وەكو وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پێكهاتەكان دەڵێ: زۆرینەی توركمانەكانی هەرێمی كوردستان لەناو سەنتەری پارێزگای هەولێردا نیشتەجێن، بەشێكی تریان لە سنوری قەزای كفری لە سنوری ئیدارەی گەرمیان لە پارێزگای سلێمانی، واتە توركمانەكان دابەشبوون بەسەر هەردوو زۆنی دەسەڵاتدارێتی‌و پارتی‌و یەكێتیشدا‌و كێشمەكێشی ئەم دوو حزبەش لەسەر كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان پەیوەندی بەم بابەتەوە هەیە، بەهۆی ئەم ململانێ سیاسییەو نەبوونی سەرژمێری گشتی، توركمانەكان قەبارەی خۆیان لەبیركردووەو هەندێك لەلایەنە سیاسییەكانی ئەم پێكهاتەیە مانەوەی كورسی "كۆتا" بە زەمانەت دەزانن.   یەكێتیی لەرێگەی دادگای فیدراڵییەوە دەیەوێت لەكۆی (5) كورسی "كۆتا"ی توركمان، (2) كورسی بدات بە قەزای كفری كە لەناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆیدایە، بەپێی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، زیاتر لە 58 هەزار كەس لە قەزای كفریدا نیشتەجێن، هیچ ئامارێكی فەرمی لەبەردەستدا نییە كە ژمارەی توركمانەكان لە قەزای كفری دەستنیشان بكات، بەڵام بەپێی ئامارێكی بەرەی توركمانی (800) خێزانی توركمان لە كفریدا هەن، بەڵام لەدواین هەڵبژاردندا (هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2021) كاندیدی توركمانەكان لەم قەزایە كە خاتونێك بوو بەناوی (بسن جیهاد محەمەد) لە بەرەی توركمانیی، تەنیا (334) دەنگی بەدەستهێنا.   سەرباری ئەمەش، بەپێی هەندێك ئاماری نافەرمی تر كە (درەو) بەدواداچوونی بۆ كردووە، ئێستا ژمارەی توركمانەكان لە قەزای كفری نزیكەی (2 هەزار) كەس دەبێت كە دابەشبوون بەسەر نزیكەی (450) خێزاندا. هاوشێوەی قەزای كفری، لە سەنتەری شاری هەولێریش ئاماری فەرمی لەبارەی ژمارەی توركمانەكان لەبەردەستدا نییە، ئەوەی دەوترێت زیاتر ژمارەیەكی سیاسییە، چونكە سەرژمێری نەكراوە‌و پێكهاتەكان تۆماری تایبەت بەخۆیان نییە.   مەسیحییەكان لە كوردستان ئەوە هەر لایەنە توركمانییەكان نین كە دژی دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانن بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، هەندێك لە لایەنە مەسیحییەكانیش دژی ئەم دابەشكردنەن.  رۆژی 24ی مانگی رابردوو، (جینان جەبار بۆیا) كە ئەندامی فراكسیۆنی (هاوپەیمانی یەكێتیی نەتەوەیی) بوو لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، قسەی بۆ ئاژانسی (ئەنادۆڵ)ی توركیا كردبوو، سەرسوڕمانی خۆی لە سكاڵاكەی یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی نیشاندابوو.  ئەم پەرلەمانتارە مەسیحییە ئاماژەی بەوەكرد، ئەوان وەكو پێكهاتەی مەسیحی شێوازی (فرە بازنەیی) هەڵبژاردنیان قبوڵ نییە‌و وتی:" یەكێتیی داوایكردووە هەرێم بەسەر چوار بازنەی هەڵبژاردن دابەش بكرێت، وایان دابەشكردووە پێنج كورسیی مەسیحییەكان بەشێوەیەك دابەش بكرێت كە دوو كورسی بۆ سلێمانی، دوو كورسی بۆ دهۆك‌و یەك كورسی بۆ هەولێر بێت". "لە سلێمانی 120 خێزانی مەسیحی هەیە، رەنگە لەو ژمارەیە 60 خێزان مافی دەنگدانییان هەبێت ئەوانی دیكە ئاوارەن، بەڵام لە عەنكاوە (هەولێر) چوار هەزار خێزانی كلدانی هەیە، ناكرێت بۆ 120 خێزان دوو كورسی تەرخان بكرێت‌و لەبەرامبەردا بۆ چوار هەزار خێزان تەنیا لە عەنكاوە یەك كورسی تەرخان بكرێت، جگە لە قەزاكانی شەقڵاوەو كۆیە كە ژمارەیەكی زۆر مەسیحی لەوێش هەن" پەرلەمانتارە مەسیحییەكە وا دەڵێ.  بەگوێرەی قسەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، ئێستا لە عێراق كەمتر لە (250 هەزار) مەسیحیی هەن، نزیكەی (200 هەزار) كەسیان لەناوچەكانی دەشتی نەینەواو هەرێمی كوردستاندا دەژین.  رێژەی 67%ی مەسیحییەكانی عێراق كلدانی كاسۆلیكن، كە كلێساكانیان لە ئەنجامدانی مەراسیمە ئاینییەكاندا پەیڕەوی نەریتی خۆرهەڵاتی دەكات، بەڵام دان بە دەسەڵاتی پاپای ڤاتیكاندا دەنێت، ئەمە لەكاتێكدایە رێژەی 20%ی مەسیحییەكانی عێراق سەربە كلێسای ئاشورییەكانن كە لە كۆنترین كلێساكانی عێراقە، ئەوەی دەمێنێتەوە سەربە سریانی ئۆرسۆدۆكس‌و سریانی كاسۆلیك‌و ئەرمەنی كاسۆلیك‌و ئینجیلییەكان‌و پرۆتستانت-ن. مەسیحییەكان لە هەرێمی كوردستان جگە لە (5) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان، پۆستێكی وزاریشیان لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا پێدراوە كە پۆستی وەزری گواستنەوەو گەیاندنەوە (ئانۆ جەوهەر) لە پۆستەكەدا دانراوە.  "كۆتا"ی پێكهاتەكان لەبەردەم دادگادا ئەمڕۆ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دواین دانیشتنی دادبینی لەبارەی ئەو سكاڵایە بەڕێوەبرد كە یەكێتیی لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان تۆماریكردووە.  دادگای فیدراڵی بۆ دانیشتنی ئەمڕۆ، داوای لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان كردبوو بۆچوونی خۆی بخاتەڕوو لەبارەی ئەوەی ئەگەر هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەشێوەی فرەبازنە بەڕێوەچوو، چۆن كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان دابەشدەكات بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا.  بەر لەدەستپێكردنی دانیشتنی دادگا، وەڵامی دادگا گەیشتە میدیاكان، بەپێی وەڵامەكە، كۆمسیۆن لەسەر بنەمای یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەنجومەنی پارێزگاكان ژمارەی (12)ی ساڵی 2018ی هەمواركراو، دەیەوێت هەرێمی كوردستان بكات بە سێ ناوچەی هەڵبژاردن‌و (111) كورسییەكەی پەرلەمان بەمشێوەیە دابەشبكات بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا:   •    پارێزگای هەولێر: (38) كورسی بەردەكەوێت •    پارێزگای سلێمانی (45) كورسی •    پارێزگای دهۆك (28) كورسی  كۆمسیۆنی هەڵبژاردن (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیشی بەمشێوەیە دابەشكردووە بەسەر بازنەكاندا: •     پارێزگای سلێمانی: (4) كورسی "كۆتا"ی بەردەكەوێت، (2) كورسی توركمان‌و (2) كورسی مەسیحی •    پارێزگای هەولێر: (4) كورسی "كۆتا"ی بەردەكەوێت، (2) كورسی توركمان‌و (2) كورسی مەسیحی •    پارێزگای دهۆك: (3) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانی بەردەكەوێت، (1) كورسی توركمان‌و (1) كورسی ئەرمەن‌و (1) كورسی مەسیحی  لە بری دوو كورسی، یەكێتیی 4 كورسی بەردەكەوێت تاوتوێكردنی ئەم بابەتە لە دانیشتنی دادبینی ئەمڕۆدا، نیشاندەری ئەوەیە دادگای فیدراڵی ئەو بڕگەی سكاڵاكەی یەكێتیی پەسەندكردووە كە داوا دەكات هەڵبژاردنی كوردستان لە یەك بازنەییەوە بكرێت بە فرەبازنەیی، لە سەرەتای گفتوگۆكانەوە لەبارەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، یەكێتیی داوای دەكرد هەڵبژاردنی كوردستان هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە 2021 بەڕێوەچوو بكرێت بەشێوازی "فرە بازنەیی"، چونكە یەكێتیی‌و هەندێك لەلایەنەكانی تر پێیانوایە شێوازی (یەك بازنەیی) ئەوەی بۆ پارتی فەراهەمكردووە زۆرینەی پەرلەمانی هەبێت‌و لەشێوازی (فرە بازنەیی)دا دەنگەكان دابەشدەبن‌و پارتی ناتوانێت زۆرینەی پەرلەمانی بە قەبارەی پێشتر دروستبكات، ئەوكات لە گفتوگۆكاندا پارتی لەسەر ئەم داواكارییە قایل بوو، بەڵام هاوكات لەگەڵ فرە بازنەییدا، یەكێتیی داوای دەكرد كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەش بكرێت، بۆ ئەمە یەكێتیی داوای دەكرد (2 بۆ 4) كورسی لە كۆی (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بخرێتە سنوری پارێزگای سلێمانی، لەسەر ئەمە لەگەڵ پارتی نەگەیشتنە رێككەوتن‌و بەوهۆیەشەوە هەڵبژاردن دواكەوت. ئێستا ئەگەر دادگای فیدراڵی سكاڵاكەی یەكێتیی‌و وەڵامەكەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن پەسەند بكات، سنوری پارێزگای سلێمانی كە یەكێتیی تێیدا باڵادەستە، لەبری (2) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان (4) كورسی بەردەكەوێت، بۆ یەكێتیی ئەمە دەستكەوتێكی گەورەیە، چونكە لەرابردوودا پێیوا بووە (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان كاندیدەكانی لەلایەن پارتییەوە دیاریكراوە‌و بەردەوام پێكهاتەكانی لە خزمەتی پرۆژە سیاسییەكانی خۆی لە پەرلەمان بەكارهێناوە.  هەڵبژاردن‌و بەشداری پێكهاتەكان لە خولی یەكەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان كە لە 19/5/1992 بەڕێوەچوو، (ملیۆنێك‌و 112 هەزار) كەس مافی دەنگدانی هەبوو، بەڵام لە دواین خولی هەڵبژاردندا (خولی پێنجەم) كە لە 30/9/2018 بەڕێوەچوو (3 ملیۆن‌و 88 هەزارو 642) كەس مافی بەشداریكردنی لە هەڵبژاردندا هەبوو، بەم پێیەش ژمارەی ئەو هاوڵاتیانەی لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە تا دواین خولی هەڵبژاردن، مافی دەنگدانیان بەدەستهێناوە بەڕێژەی (178%) ژمارەیان زیادیكردووە. بەڵام كۆی دەنگی بەدەستهاتووی قەوارەی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە لە (11 هەزارو 971) دەنگەوە زیادیكردووە بۆ (23 هەزارو 165) دەنگ لە كۆتا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، ئەم زیادكردنەش بەڕێژەی (94%) بووە، كە نزیكەی نیوەی ئەو گەشەكردنە گشتیەیە كە لە هەرێمی كوردستان ڕویداوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)و (2)) كە تایبەتە بە دەنگی بەدەستهاتووی پێكهاتەكان لە هەردوو هەڵبژاردنی یەكەم‌و كۆتا خولی پەرلەمانی كوردستان.  سەركەوتن بۆ پەرلەمان بەكەمترین دەنگ كاندیدی پێكهاتەكان لە هەڵبژاردنەكاندا كەمترین دەنگی ناو كاندیدەكانیان بەدەستهێناوە، بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی كوردستاندا: - هیمداد سەباح بیلال لەبەرەی توركمانی: 138 دەنگی بەدەستهێناوە‌و سەركەوتووە بۆ پەرلەمان - سارا دڵشاد بەكر لەبەرەی توركمانی: 194 دەنگی بەدەستهێناوە‌و سەركەوتووە بۆ پەرلەمان  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) کۆمەڵگای ئێمە لە غیابی ئۆپۆزیسیۆنێکی عەقڵانیی و کراوە و دیموکراسیی و لە غیابی ناوەندێکی رۆشنبیریی و مەدەنیی چالاکدا، بەرەو ئەوەدەڕوات، بۆ ماوەیەکی درێژ لە ئاستی سیاسیدا لەلایەن کۆمەڵێک خێزان و بنەماڵەی سیاسیی سوڵتانییەوە حوکمرانیی بکرێت و لە ئاستی کۆمەڵایەتیشدا ھێزە ئیسلامییەکان حوکمی بەشێکی گەورەی کۆمەڵگاکە بکەن. ھەم کایەی سیاسەت و ھەم کایەی کۆمەڵایەتیی ھێزگەلێک بەڕێوەیاندەبەن کە شایستەی کۆمەڵگایەک نین لە دەیەی سێھەمی سەدەی بیست و یەکەمدا بژیی. ھەردوو بەرەکە کۆمەڵگا ڕووبەڕووی دوو ئەگەری رەھا و خراپ دەکەنەوە: یان ڕازیبوون بە ستەمگەریی یان تێکچوونی سەرتاسەری ئاسایش، یان دین یان فیتنە و فەوزا و بەدڕەوشتیی، یان ئێمە وەک حوکمڕان یان نائارامیی و وێرانەیەکی تەواو. لە ھەردوو ئاستەکەدا دوو نوخبەی تەواو نارسیستیی و توندوتیژ ئامادەن کە نوخبە سیاسییەکەیان جگە لەوەی خۆیان بە تاقە ھێزی قابیلی حوکمڕانییکردن دەزانن و نوخبە دینییەکەش خۆی بە تاقە نوێنەری ڕاستەقینەی خوداوەند دەزانێت، ھەردووکیشیان ئامادەن جەھەنەمێک لە سەرزەوی بۆ ھەموو ئەوانە دابخەن کە لەگەڵ دید و روانین و لێکدانەوە و تێگەیشتنی ئەواندا بۆ دین و دنیا و دەوڵەت و حوکمڕانیی یەکناگرنەوە. لە ڕاستیدا ئەوەی ئەم دوو نوخبەیە ئەنجامیئەدەن ستراتیژیەتی بەندکردنی تەواوی کۆمەڵگاکەیە لەناو ئەو دوو ئەگەرەدا، کە ھەردووکیان تەواو نەخوازراو و ترسناک و کوشندەن. ئەگەری یان ئەوان یان جەھەنەم، یان ئەوان یان فیتنە و پشێویی و نائارامیی، یان ئەوان یان کوفر و گومڕایی و بەدئەخلاقیی. ئەوەی لەم دۆخەدا غائیبە ئەو لانی کەمیی دانایی و عەقڵانیەت و حەکیمبوونەیە، کە ھەر کۆمەڵگایەک نیازی مانەوە و بەردەوامبوونی ھەبێت، پێویستی پێیەتی. پێدەچێت ئەفلاتون دیمەنێکی وەک دیمەنی ئەمرۆکەی کۆمەڵگا و حوکمڕانیکردنی ئێمەی لەبەرچاوبووبێت کاتێک پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت ئەو کەسەی کە پێویستە حوکمڕانبێت دەبێت حەکیم و دانا و عەقڵانی بێت، واتە بەرلەوەی توانای حوکمکردنی کەسانیتری ھەبێت، پێویستە توانای حوکمکردنی خۆی ھەبێت.توانای حوکمردنی خواستە غەریزی و ئاژەڵیی و نەرجەستییەکانی خۆی ھەبێت، توانای کۆنترۆڵکردنی چڵێسییە ھەمەجۆرەکان و توانای کۆنترۆڵکردنی زمان و تورەبوون و ڕقە نەفسییەکانی خۆی ھەبێت. بە کورتییەکەی، لای ئەفلاتوون ئەوەی توانای حوکمکردنی خۆی نەبێت، ئەوەی زانیاریی و مەعریفە و لێزانیی و ئەخلاقیی حوکمڕانیکردنی خواست و ویست و ھەڵچون و داچون و رق و بوغزەکانی خۆی نەبێت، توانای حوکمرانی ئەوانیتری نابێت. کەسانێک بیەانوێت حوکمڕانیی بەسەر خەڵکانی ترەوە بکەن، پێویستە سەرەتا بتوانن حوکمڕانیی بەسەر حەز و ویست و ئارەزووە جۆربەجۆرەکانی خۆیاندا بکەن، کۆنترۆڵی ھەڵچوون و داچوونەکانی خۆیان بکەن، دەسەڵاتیان بەسەر رق و کینەکانی خۆیاندا ھەبێت.  لای ئەفلاتوون تەنھا کەسی حەکیم و زانا، کەسی دانا و عەقڵانیی، ئەو شتانەی بۆ دەکرێت و بەر لەوەی حوکمڕانی کەسانیتر بکات حوکمڕانیی خواست و غەریزە و چڵێسییەکانی خۆی دەکات، تەنھا کەسێکی لەوجۆرە شایانی حوکمڕانییە، چ حوکمڕانیی سیاسیی یان حوکمڕانیی دینیی. ئاشکرایە لەم دیدگا تایبەتەدا بۆ حوکمڕانیی، ئەفلاتوون، لەناو خودی کەسەکان خۆیاندا بەدوای میکانیزمەکانی کۆنترۆڵکردن و ئاراستەکرنی گونجاوی حوکمڕانیی سیاسیی و کۆمەڵایەتیدا دەگەرێت، چاکەکارییەکانی دەسەڵاتدارێتیی و باش کارکردنی حوکمڕانیی بە باشی کەسەکان و زانایی و دانایی و عەقڵانیبوونی ئەوانەوە گرێئەدات. شتێکی ئەوتۆ لەسەر بوونی دەزگا و میکانیزمی دەزگایی و یاسایی دەرەکیی بۆ لێپرسینەوە و ئاراستەکردنی حوکمڕانیی ناڵێت. ھەرچی تیورە تازەکانی حوکمڕانییکردنە، حوکمڕانیکردن لە ھەموو شێوەکانیدا، بەتەنھا پێ لەسەر کەسایەتی حاکم و حوکمڕانەکە داناگرن، بەڵکو دەیبەستنەوە بە کۆی ئەو میکانیزمە دەرەکییەشانەوە کە ناھێڵن حوکمڕان سنوورەکان ببەزێنێت و ڕووبەڕووی لێپرسینەوە و سزادانی یاسایی و ئەخلاقیی، دەکەنەوە. ئەوەی حاکم کەسایەتیەکی باش یان دانای ھەبێت، دەشێت شتێک لە چاکەکاریی لێ چاوەروان بکرێت، بەڵام لەمە گرنگتر پێداگرتنە لەسەر بوون و توانای لێپرسینەوەی دەزگایی و یاسایی لە حوکمرانەکان. میکانیزمی بەرپرسیارکردن و لێپرسینەوە و تاوانبارکردنی یاساییانەی دەسەڵاتدار ھەمیشە لە پێش کەسایەتی حوکمڕانەکەوەیە. حوکمرانیی باش ئەو حوکمڕانییە نییە کە دەسەڵاتدارێکی باش دەیبات بەرێوە، بەڵکو ئەو حوکمرانییەیە کە دەزگای باش و یاسای باش و میکانیزمی باشی لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردنی دەسەڵاتادارانی ھەیە. ئەوەی ھەردوو نوخبەکە، ھەم نوخبە سیاسییەکە و ھەم نوخبە دینییەکە، لە دونیای ئێمەدا وێرانیان کردوە بوون و ئامادەگیی ئەم توانای لێپرسینەوە و بەرپرسیارکردنەیە. ئەگەر ئەوەی سەرەوە لە ئاستی حوکمڕانیی کردنی سیاسیدا ئامادەبێت، لەناو کۆمەڵگاکەدا دۆخێکی تر ئامادەیە کە ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی ئاراستەی دەکەن. ئەمەش بریتییە لە سەپاندنی شوناسێکی پۆلیسی بەسەر کۆمەڵگادا. بە مانایەکی دیکە، ئەوەی ئیسلامییەکان دەیانەوێت بیسەپێنن شوناسێکی پۆلیسییە، کە سەلەفیەتی دینیی ژێرخانی ئەو شوناسە و کۆی وردەکارییەکانی دیاریدەکات. شوناسێک تیایدا ئاشکرایە و روونە کە ئێمە کێین و چین و پێوستە چی بین؟ لە راستیدا لای ھێزەکانی ئیسلامیی سیاسیی و لای ھێزە سەلەفییەکان بەر لە کردنی پرسیاری ئێمە کێین، وەڵامەکەی حازر و ئاشکرا و زانراوە و ئەسڵەن پێویست بەکردنی پرسیارەکە ناکات. لای ئەم ھێزانە پرسیاری ئێمە کێین پرسیارێکە پەیوەندیی بەوەوە ھەیە ئایا ئێمە چ پەیوەندییەکمان بە ڕابوردووەوە ھەیە، بەو ڕابوردوەوە کە لای ئەوان ڕابوردویەکی دینییە. ئەوەی ئەوان دەیانەوێت ئەوەیە ھەڵگرتنی کۆمەڵگایەک کە لە دەیەی سێھەمی سەدەی بیست و یەکەمدا دەژیی و فڕێدانی بۆناو مێژوویەکی ھەزار ساڵەی تێپەڕیو و نیشتەجێکردنی لەناو کۆمەڵێک تێکستی دینیی سەر بەو سەدانەدا.   لە کاتێکدا پرسیاری سەرکی سەبارەت بە شوناس، پرسیار نییە دەربارەی ئەوەی ئایا  ئێمە چ پەیوەندییەکمان بە رابوردوەوە ھەیە، بەڵکو ئەوەیە چ پەیوەندییەکمان بە ئێستا و بە ئێستاییبوونی خۆمانەوە ھەیە، دەمانەوێت لەناو دونیای ئەمڕۆدا چی بین و ببین بەچی. پرسیاری شوناس ئەوە نییە ئێمە لە کوێوە ھاتووین، بەڵکو ئەوەیە ئێمە بەرەو کوێ دەرۆین، دەمانەێت چۆن لەناو جیھانی ئەمڕۆدا نیشتەجێبین. بە کورتییەکەی پرسیاری شوناس لە ئێستادا لە پەیوەندیدا بە ھەردوو نوخبە دەسەڵاتدارەکەی ناو کۆمەڵگای ئێمەوە، نوخبە سیاسیی و نوخبە دینییەکە، ئەوەیە ئایا ئێمە چ جۆرە سیاسەتێکمان دەوێت، ئەی چ جۆرە دین و دیندارییەکمان دەوێت. چ جۆرە وێنەیەکمان بۆ حوکمڕان و بۆ خودا و بۆ موقەدەسی سیاسیی و دینیی ھەبێت.    

راپۆرتی: درەو  کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (53) مانگی رابردوودا، تەنها (33) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (10) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (10) مانگیشی خەرج نەکردووە یان دوای خستووە، کۆی ئەو پارانەی خەرج نەکراوە، دەخەمڵێندرێت بە؛ 🔹 (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار "خەرج‌نەکردنی 7 موچەی تەواو" 🔹 (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار "9 موچە بە لێبڕینی 21%" 🔹 (162 ملیار) دینار "1 موچە بە لێبڕینی 18%" 🔹 (2 ترلیۆن 823 ملیار) دینار "موچەی (3) مانگی 2023" دواکەوتووە. 🔹 کەواتە سەرجەم ئەو موچە شایستانەی لە کابینەی نۆیەمدا خەرج نەکراوە (10 ترلیۆن 986 ملیار) دینارە. پاشەکەوت و لێبڕین و خەرج نەکردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە بانگەشەی هەڵبژانی (30/9/2018) لایەنە سیاسییەکان بانگەشەی گێڕانەوەی موچە پاشەکەوت کراوەکان و کردنەوەی ژمارەی حیسابی بۆ موچە خۆران دەکرا، لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم لە (10/7/2019)ەوە، موچەخۆران لە چاوەڕوانی گەڕانەوەی موچە پاشەکەوتکراوەکانیان بوون، بەڵام ئەم کابینەیە بیدعەیەکی نوێی داهێناو ناوی نا، لێبڕین، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی (2020)دا ژمارەی پێوانەیی تۆمارکرا لە خەرج نەکردنی موچەی موچە خۆران. سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران کە لە ئەستۆی حکومەتی هەرێمەوە، تەنها لە کابینەی نۆیەمدا نزیک لە (11 ترلیۆن) دینارە، جگە لە ڕاگرتنی بەرزە موچەی فەرمانبەران. قۆناغی پاشەکەوتی مووچە لە سەردەمی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە (23) مانگیش چارەکە مووچەو (11) مانگیش بەشێک لە موچەکانیان پاشەکەوت کرا. بەڵام لە کابینەی نۆیەم دا پرسی موچە پێی نایە قۆناغێکی نوێوە کە ئەویش لە بری پاشەکەوت داهێنانی لێبڕین بوو، لەم کابینەیەدا موچەی مانگەکانی (4، 5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020) خەرج نەکرا (9) موچەش بە لێبڕینی (21%) و موچەیەکیش بە لێبڕینی (18%)ەوە لە ساڵانی (2021 - 2022)ی بۆ فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان خەرجکراوە. کەواتە ئەگەر کۆی خەرجی موچە بە (900 ملیار) دیناری مانگانە بخەمڵێنین _لە دەستپێکی دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەمەوە قەبارەی خەرجی موچە (895 ملیار)بووە، بەڵام بەردەوام خەرجی موچە رووی لە زیادبوون کردووەو بەپێی دواین ئاماری فەرمی وەزارەتی دارایی کە خەرجییەکانی خۆی بۆ شەش مانگی یەکەمی (2023) بڵاوکردەوە بە تێکڕا کۆی خەرجی مانگێکی موچەی موچەخۆران سەرو (941 ملیار) دینابووە_، ئەوا کۆی ئەو شایستە داراییەی موچە خۆران لە کابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوەو بۆیان خەرج نەکراوە بریتیە لە؛ •    (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار •    (9) مانگ بە لێبڕینی (21%)  X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار •    (1) مانگ بە لێبڕینی (18%)  X (162 ملیار) دینار = (162 ملیار) دینار •    لە ئێستاشدا کە پێدەنێینە مانگی (12)ی (2023)ەوە بەڵام موچەی مانگەکانی (9و 10و 11) موچەخۆران دابەشنەکراوە کە بەرامبەرە بە؛ (3) مانگ موچەی دواکەتوو X (941 ملیار) دینار = (2 ترلیۆن 823 ملیار) دینار. کەواتە کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا خەرج نەکراوە دەکاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار "7 موچەی تەواو"+ (1 ترلیۆن 701 ملیار) دینار "9 موچە بە لێبڕینی 21%" + (162 ملیار) دینار "1 موچە بە لێبڕینی 18%" + (2 ترلیۆن 823 ملیار) دینار "موچەی (3) مانگی 2023" = (10 ترلیۆن 986 ملیار) دینار. بە مانایەکی دیکە، کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (53) مانگی رابردوودا، تەنها (33) مانگیان موچەی تەواوەتی موچە خۆرانی هەرێمی خەرجکردووە، (10) مانگیشی بە کەم و کوڕی و لێبڕین خەرج کردووە، (10) مانگیشی خەرج نەکردووە یان دوای خستووە. (وەک لەم خشتەیەی خوارەوەدا رونکراوەتەوە).    

راپۆرتی: درەو  پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی (بەڕێوەبەرایەتی گشتی کۆنترۆڵ و گەیاندنی وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان)، لەبارەی (وزەی بەرهەمی ناوخۆ و هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق)لە ساڵانی (2020 - 2022)؛ 🔹 لە ساڵی (2020)دا، بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی وزەی کارەبا بریتی بووە لە (3 هەزار و 68) مێگاوات، لەو بڕەش (268) مێگاواتی بە رێژەی (9%) هەناردەی عێراق کراوەو بڕی (2 هەزار و 800) مێگاواتیشی بە ڕێژەی (91%) خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمی کوردستانەوە. 🔹 لە ساڵی (2021)دا، بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی وزەی کارەبا بریتی بووە لە (3 هەزار و 373) مێگاوات، لەو بڕەش (498) مێگاواتی بە رێژەی (15%) هەناردەی عێراق کراوەو بڕی (2 هەزار و 875) مێگاواتیشی بە رێژەی (85%) خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمی کوردستانەوە. 🔹 لە ساڵی (2022)دا، بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی وزەی کارەبا بریتی بووە لە (3 هەزار و 304) مێگاوات، لەو بڕەش (630) مێگاواتی بە رێژەی (19%) هەناردەی عێراق کراوەو بڕی (2 هەزار و 674) مێگاواتیشی بە رێژەی (81%) خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمی کوردستانەوە. دەستپێک "کار دەکەین بۆ چارەسەرییەکی بنەڕەتی بۆ کێشەی کارەبا، لە زیادکردنی ئاستی بەرهەمهینان و کەمکردنی بەهەدەردان و دابەشکردنێکی پێشکەتوو و گونجاوی کارەبا. هەروەها کار دەکەین بۆ رێکخستنەوەیەکی گونجاوی نرخی کارەبا و دامەزراندنی میکانیزمێکی کاریگەر و سەردەمیانە بۆ کۆکردنەوەی پارەی کارەبا لە بەکاربەران". ئەمە بڕگەی (دووەم)ە لە ئاستی خزمەتگوزارییەکاندا، لە چوارچێوەی هێڵە گشتییەکانی بەرنامەی کاری کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان. سەرەڕای ئەوەی تەمەنی ڕاستەقینەی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان کۆتایی هاتووە، لە ئێستادا لە قۆناغی کاربەڕێکردندایە، بەڵام کێشەی کارەبا هاوشێوەی کابینەکانی پێشوو بەردەوامەو نەتوانراوە چارەسەرێکی ئەوتۆ بۆ ئەو پرسە بدۆزرێتەوە. هەر پێی زانیارییە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە ئێستادا زیاتر لە (ملیۆنێک و 850 هەزار) هاوبەشی کارەبا هەیە لە هەرێمی کوردستان و پێویستیان بە (7 هەزار) مێگا وات کارەبا هەیە. بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان نیوەی بڕی پێویست بەرهەم دەهێنێت و لەوە بڕەش کە بەرهەمی دەهێنێت بەشێکی هەناردەی عێراق دەکات. لەم ڕاپۆرتەدا تیشک دەخەینە سەر داتاو ڕاپۆرتەکانی (بەڕێوەبەرایەتی گشتی کۆنترۆڵ و گەیاندنی وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان)، کە فەرمانگەی نابراو ساڵانە ڕاپۆرتی خۆی لەبارەی (وزەی بەرهەمی ناوخۆ و هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق بە مێگاوات) بڵاودەکاتەوە، بە گوێرەی ڕاپۆرەتەکانی بەردەست کە بۆ ساڵانی (2020 - 2022) بڵاو کراونەتەوە، ئاستی بەرهەمهێنانی کارەبا گەشەکردنێکی ئەوتۆی بەخۆوە نەبینیوە، بۆ نمونە بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەمهێنانی کارەبا لە ساڵی (2020) بریتی بووە لە (3 هەزار و 68) مێگاوات، بەڵام لە ساڵی (2021) دا ئاستەکە بەرزبووتەوە بۆ (3 هەزار و 373) مێگاوات، بەڵام لە ساڵی (2022)دا بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی کارەبا دابەزیوەتەوە بۆ (3 هەزار و 304) مێگاوات. بەردەوام هەناردەکردن کارەبا بۆ نێو تۆڕی کارەبای عێراق رووی لە هەڵکشان کردووە. یەکەم؛ وزەی بەرهەمی ناوخۆ و هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق بۆ ساڵی 2020 بە مێگاوات بەپێی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی کۆنترۆڵ و گەیاندنی وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە ساڵی (2020)دا، لە تەواوی ساڵەکە بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی وزەی کارەبا بریتی بووە لە (3 هەزار و 68) مێگاوات، لەو بڕەش (268) مێگاواتی بە رێژەی (9%) هەناردەی عێراق کراوەو بڕی (2 هەزار و 800) مێگاواتیشی بە ڕێژەی (91%) خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمی کوردستانەوە. بە جۆرێک؛ -    لە چارەکی یەکەمی (2020)، بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەم بریتی بووە لە (3 هەزار و 331) مێگا وات، لەو بڕەش (399) مێگاواتی هەناردەی عێراق و بڕی (2 هەزار و 932) مێگاواتیشی لە ناوخۆی هەرێم بەکاربراوە. -    لە چارەکی دووەمی (2020)، بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەم بریتی بووە لە (2 هەزار و 761) مێگا وات، لەو بڕەش (256) مێگاواتی هەناردەی عێراق و بڕی (2 هەزار و 505) مێگاواتیشی لە ناوخۆی هەرێم بەکاربراوە. -    لە چارەکی سێیەمی (2020)، بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەم بریتی بووە لە (3 هەزار و 238) مێگا وات، لەو بڕەش (309) مێگاواتی هەناردەی عێراق و بڕی (2 هەزار و 929) مێگاواتیشی خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمەوە. -    لە چارەکی چوارەمی (2020) ، بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەم بریتی بووە لە (2 هەزار و 942) مێگا وات، لەو بڕەش (110) مێگاواتی هەناردەی عێراق و بڕی (2 هەزار و 832) مێگاواتیشی خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمەوە. بۆ وردەکاری زیاتر تایبەت بە بڕی وزەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بەشێوەی (مانگانە، وەرزی و ساڵانە) لە ساڵی (2020) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1) دووەم؛ وزەی بەرهەمی ناوخۆ و هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق بۆ ساڵی 2021 بە مێگاوات پاڵپشت بە ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی کۆنترۆڵ و گەیاندنی وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە ساڵی (2021)دا، لە تەواوی ساڵەکە بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی وزەی کارەبا بریتی بووە لە (3 هەزار و 373) مێگاوات، لەو بڕەش (498) مێگاواتی بە رێژەی (15%) هەناردەی عێراق کراوەو بڕی (2 هەزار و 875) مێگاواتیشی بە رێژەی (85%) خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمی کوردستانەوە. بە جۆرێک؛ -    لە چارەکی یەکەمی (2021)، بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەم بریتی بووە لە (3 هەزار و 455) مێگا وات، لەو بڕەش (128) مێگاواتی هەناردەی عێراق و بڕی (3 هەزار و 327) مێگاواتیشی لە ناوخۆی هەرێم بەکاربراوە. -    لە چارەکی دووەمی (2021)، بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەم بریتی بووە لە (3 هەزار و 245) مێگا وات، لەو بڕەش (479) مێگاواتی هەناردەی عێراق و بڕی (2 هەزار و 766) مێگاواتیشی لە ناوخۆی هەرێم بەکاربراوە. -    لە چارەکی سێیەمی (2021)، بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەم بریتی بووە لە (3 هەزار و 477) مێگا وات، لەو بڕەش (690) مێگاواتی هەناردەی عێراق و بڕی (2 هەزار و 787) مێگاواتیشی خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمەوە. -    لە چارەکی چوارەمی (2021) ، بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەم بریتی بووە لە (3 هەزار و 315) مێگا وات، لەو بڕەش (694) مێگاواتی هەناردەی عێراق و بڕی (2 هەزار و 621) مێگاواتیشی خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمەوە. بۆ وردەکاری زیاتر تایبەت بە بڕی وزەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بەشێوەی (مانگانە، وەرزی و ساڵانە) لە ساڵی (2021) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم؛ وزەی بەرهەمی ناوخۆ و هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق بۆ ساڵی 2022 بە مێگاوات بە گوێرەی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی کۆنترۆڵ و گەیاندنی وەزارەتی کارەبای حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە ساڵی (2022)دا، لە تەواوی ساڵەکە بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی وزەی کارەبا بریتی بووە لە (3 هەزار و 304) مێگاوات، لەو بڕەش (630) مێگاواتی بە رێژەی (19%) هەناردەی عێراق کراوەو بڕی (2 هەزار و 674) مێگاواتیشی بە رێژەی (81%) خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمی کوردستانەوە. بە جۆرێک؛ -    لە چارەکی یەکەمی (2022)، بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەم بریتی بووە لە (3 هەزار و 474) مێگا وات، لەو بڕەش (604) مێگاواتی هەناردەی عێراق و بڕی (2 هەزار و 870) مێگاواتیشی لە ناوخۆی هەرێم بەکاربراوە. -    لە چارەکی دووەمی (2022)، بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەم بریتی بووە لە (3 هەزار و 109) مێگا وات، لەو بڕەش (628) مێگاواتی هەناردەی عێراق و بڕی (2 هەزار و 480) مێگاواتیشی لە ناوخۆی هەرێم بەکاربراوە. -    لە چارەکی سێیەمی (2022)، بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەم بریتی بووە لە (3 هەزار و 396) مێگا وات، لەو بڕەش (696) مێگاواتی هەناردەی عێراق و بڕی (2 هەزار و 700) مێگاواتیشی خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمەوە. -    لە چارەکی چوارەمی (2022) ، بە تێکڕا کۆی ئاستی بەرهەم بریتی بووە لە (3 هەزار و 238) مێگا وات، لەو بڕەش (593) مێگاواتی هەناردەی عێراق و بڕی (2 هەزار و 645) مێگاواتیشی خراوەتە نێو تۆڕی کارەبای نیشتمانی هەرێمەوە. بۆ وردەکاری زیاتر تایبەت بە بڕی وزەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان بەشێوەی (مانگانە، وەرزی و ساڵانە) لە ساڵی (2022) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) سەرچاوەکان 1.    وەزارەتی پلاندانان، دەستەی ئاماری هەرێم، بەشی ئامارەکانی پیشەسازی، وزرەی بەرهەمی ناوخۆو هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق بۆ ماوەی مانگەکانی ساڵی (2020) بە مێگاوات؛ https://bitly.ws/34cFt 2.    وەزارەتی پلاندانان، دەستەی ئاماری هەرێم، بەشی ئامارەکانی پیشەسازی، وزرەی بەرهەمی ناوخۆو هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق بۆ ماوەی مانگەکانی ساڵی (2021) بە مێگاوات؛ https://bitly.ws/34cFx 3.    وەزارەتی پلاندانان، دەستەی ئاماری هەرێم، بەشی ئامارەکانی پیشەسازی، وزرەی بەرهەمی ناوخۆو هەناردەکراو بۆ تۆڕی نیشتمانی هەرێمی کوردستان و عێراق بۆ ماوەی مانگەکانی ساڵی (2022) بە مێگاوات؛ https://bitly.ws/34cFD 4.    حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتی کارەبا، توانای بەرهەمهێنانی کارەبا گەیشتووەتە سێ هەزار و ٩٠٠ مێگاوات، 15 کانوونی دووەم 2023؛ https://bitly.ws/34cFN 5.    سۆران حوسێن، حکومەتی هەرێمی کوردستان: بەرهەمهێنانی کارەبا بۆ 3500 مێگاوات بەرزبووەتەوە، 9/9/2023، رووداو؛ https://bitly.ws/34cFT  

درەو: بە گوێرەی نوسراوێكی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق، هەرێمی كوردستان دەكرێت بە سێ ناوچەی هەڵبژاردنەوەو پارێزگای سلێمانی (چوار) كورسی كۆتای بەردەكەوێت، دوو كورسی توركمان و دوو كورسی مەسیحی، بە كورسی كۆتاكانەوە، پارێزگای هەولێر (38) كورسی بەردەكەوێت، پارێزگای سلێمانی (45) كورسی، پارێزگای دهۆك (28) كورسی بەردەكەوێت. كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق بۆچونی خۆی ئاراستەی دادگای فیدراڵی عێراق كردووە سەبارەت بە شێوازی هەڵبژاردن و دابەشكردنی كورسیەكانی سێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان، ئەمەش وەك ئامادەكارییەك بۆ بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە یاسای هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان، كە بڕیارە بەم زووانە بڕیاری كۆتایی لەبارەیەوە رابگەیەنێت. بە پێی نوسراوێكی فەرمانگەی تەكنەلۆژیای زانیاریی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق، شێوازی دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن و دابەشكردنی كورسییەكان بەسەر بازنەكاندا روونكراوەتەوە، بۆ دادگای فیدراڵی عێراق.   لە نوسراوەكەی كۆمسیۆندا ئاماژە بەوە كراوە كە كۆمسیۆن پشت بە  تۆماری بایۆمەتری و كارتی بایۆمەتری دەبەستێت كە لە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و پارێزگاكان دەرچووە ژمارە (4) ی ساڵی 2018 هەمواری سێیەم. كۆمسیۆن لە دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بەسەر سێ بازنەی هەڵبژاردندا پشتی بە یاسای هەمواركراوی ساڵی 2018ـی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەستووە كە بەگوێرەی ئەو یاسایە هەر پارێزگایەك لە پارێزگاكانی عێراق لە بازنەیەكی هەڵبژاردن پێكدێت و (320) كورسییە گشتییەكەی پەرلەمان بەگوێرەی رێژەی دانیشتووان بەسەر پارێزگاكاندا دابەشدەكرێت. بەگوێرەی رێژەی دانیشتوان، سێ پارێزگاكەی هەرێم لە كورسییەكانی پەرلەمانی عێراق ئەم ژمارانەیان بەردەكەوێت: * سلێمانی: 18 كورسی * هەولێر: 15 كورسی * دهۆك: 11 كورسی واتە كۆی كورسییەكانی هەرێمی كوردستان دەكاتە 44 كورسی، بەوپێیەش رێژەی هەر پارێزگایەكی هەرێم لەكۆی كورسییەكان بەمشێوەیە دەبێت:  * سلێمانی 41% * هەولێر 34% *دهۆك 25% خشتەی ژمارە 1 بە پێی مادەی یەكەمی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە یەكی 1992 پەرلەمانی كوردستان لە (111) ئەندام پێكدێت كە لە (100) كورسی گشتی و (11) كورسی كۆتا پێكهاتووە،  ئەو (100) كورسیە بەم شێوەیە دابەش دەبێت: * سلێمانی: 41 كورسی * هەولێر: 34  كورسی * دهۆك: 25 كورسی خشتەی ژمارە 2 بەپێی نوسراوەكەی كۆمسیۆن باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق ورسی كۆتاكانی هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای رێژەی دانیشتوان، بەسەر پارێزگاكانی هەرێمی كوردستاندا دابەشدەكرێت: پارێزگای سلێمانی: ژمارەی دانیشتوان 41% واتا (4) كورسی كۆتای بەردەكەوێت (2) مەسیحی و (2) توركمان. هەولێر: ژمارەی دانیشتوان 34% واتا (4) كورسی كۆتای بەردەكەوێت (2) مەسیحی و (2) توركمان. دهۆك: ژمارەی دانیشتوان 25% واتا (3) كورسی كۆتای بەردەكەوێت (1) مەسیحی و (1) توركمان، (1) ئەرمەن. خشتەی ژمارە 3 بە پێی ئەو خشتانەبێت كە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق خستویەتیە روو بەركەوتەی پارێزگاكان بۆ كورسی پەرلەمانی كوردستان لە كۆی (111) كورسیەكە بەم شێوەیە دەبێت پارێزگای سلێمانی: 45 كورسی پارێزگای هەولێر: 38 كورسی پارێزگای دهۆك: 28 كورسی خشتەی ژمارە 4 نوسراوەكەی كۆمسیۆن لەسەر بنەمای وەرگرتنی بۆچوونی كۆمسیۆنە لەلایەن دادگای فیدراڵی عێراقەوە كە بڕیارەی دادگای فیدراڵی بڕیار لەسەر ئەو سكاڵایانە بدات كە لەلایەن یەكێتیەوە لە دادگای فیدراڵی تۆماركراوە لەسەر یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان.      

راپۆرت: درەو سكاڵاكەی یەكێتیی لەسەر یاسای هەڵبژاردنەكان، سبەینێ دواین دانیشتنی دادبینی لەسەر دەكرێت، دادگای فیدراڵی تاوتوێی ئەوە دەكات ئەگەر هەڵبژاردنی كوردستان بكرێت بە فرەبازنە، چۆن كورسییەكای پەرلەمان دابەشدەكرێت بەسەر بازنەكاندا، بۆئەمەش كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكەی عێراقی بانگهێشتكردووە، كە سەرۆكەكەی دادوەرێكی سنوری پارێزگای سلێمانییە، وردەكاری لەم راپۆرتەدا.  دواین دانیشتنی بەر لە بڕیاردان سبەینێ دادگای فیدراڵی عێراق جارێكی تر لەبارەی ئەو سكاڵایە كۆدەبێتەوە كە یەكێتیی نیشتمانی كوردستان لەرێگەی (زیاد جەبار)ەوە تۆماریكردووە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، سبەینێ دادگای فیدراڵی بڕیار لەسەر سكاڵاكە نادات‌و بەر لە بڕیاری كۆتایی، دواین دانیشتنی دادبینی بەڕێوەدەبات.  (درەو) زانیویەتی، بۆ دانیشتنی سبەینێ، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق كە سەرۆكەكەی دادوەرێكی سنوری پارێزگای سلێمانییە، بانگهێشتی دانیشتنی دادگا كراوە، لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن دادگا پرسیاری لێدەكات، بەتایبەتی لەبارەی ئەوەی ئەگەر هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەشێوەی فرەبازنەیی بەڕێوەبچێت، ئایا كۆمسیۆن بەكام تۆماری هەڵبژاردن كورسییەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەش دەكات ؟ ئایا بە تۆماری دەنگدەرانی عێراق یان تۆمارەكەی هەرێمی كوردستان ؟  بانگهێشتكردنی كۆمسیۆن لەسەر ئەم بابەتە، ئاماژەیە بۆ ئەوەی دادگای فیدراڵی ئەو ماددەی سكاڵاكەی یەكێتیی پەسەندكردووە كە داوا دەكات شێوازی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان لە (یەك بازنەیی)وە بكرێت بە فرەبازنەیی، وەكو ئەوەی لە یاسای ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستاندا هاتووە بەر لە هەمواركردنی.  لەبارەی سكاڵاكەوە دادگای فیدراڵ عێراق ماوەی (7) مانگە تاوتوێی ئەو سكاڵایە دەكات كە یەكێتیی لەبارەی یاسای هەڵبژاردن تۆماریكردووە، لەم سكاڵایەدا، سكاڵاكارەكان دوو كەسن، یەكێكیان (زیاد جەبار) سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتییە لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان (ئێستا ئەندامی سەركردایەتیی یەكێتییە)‌، ئەوی تریان (ئامانج نەجیب شەمعون) سەرۆكی فراكسیۆنی (رافیدەین) لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانیە.  دادگای فیدراڵی هەردوو سكاڵاكەی یەكخستووە، سكاڵاكان لەسەر سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم تۆماركراون. زیاد جەبارو ئامانج نەجیب شەمعون لە سكاڵاكەیاندا داوا لە دادگای فیدراڵی دەكەن حوكم بدات بەوەی ماددەكانی (1-9-15-22-36)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەمواركراو، نادەستورییە، واتا تانەیان لە ماددە هەمواركراوەكانی یاسای هەڵبژاردن داوەو داوا دەكەن دادگا هەموارەكان هەڵبوەشێنێتەوە‌و یاساكە بباتەوە سەر كۆپییە ئەسڵەكەی خۆی. كرۆكی ئەو ماددانەی یاسای هەڵبژاردن كە سكاڵایان لەسەر تۆماركراوە ئەمانەن: ماددەی یەكەم: پەرلەمانی كوردستان-عێراق لە 111 ئەندام پێكدێت. ماددەی نۆیەم: هەرێمی كوردستان- عێراق بەیەك ناوچەی دەنگدان دادەنرێت‌و، دابەشدەكرێت بەسەر چەندە مەركەزێكی دەنگداندا (ئەمە ئەو ماددەیە كە سبەینێ دادگا لەگەڵ كۆمسیۆنی هەڵبژاردن دادبینی لەسەر بەڕێوەدەبات). ماددەی پازدە: بۆ هەرێمی كوردستان، تۆماری دەنگدەران بۆ دەنگدان، بەپێی مەركەزەكانی هەڵبژاردن ئامادە دەكرێن‌و بە ریزبەندی پیتە ئەبجەدییەكان رێكدەخرێن كە پیشەو ناونیشان‌و بەروارو جێگەی لەدایكبوونیان تێدا تۆماركراوە. ئەگەر لەتوانادا نەبوو ئەوە بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا بۆی هەیە رێگەیەكی تری لەبارتر بۆ وەدیهێنانی مەبەستی پێویست دیاری بكات. ماددەی بیست‌و دوو: 1-    هەر  كیانێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان- عێراقدا بۆی هەیە لیستێكی تایبەت بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان- عێراق بكات كە رێژەیەك ئافرەتی تێدا بێت كە لە (30%) كەمتر نەبێت‌و، ناوی پاڵێوراوەكانیش بەشێوەیەك ریزبەندكرابن كە نواندی رێژەی ناوبراوی ئافرەتان لە پەرلەمان زامن بكات، بەمەرجێ ژمارەی باڵێوراوەكان لە هەر لیستێكی هەڵبژاردندا لە (3) پاڵێوراو كەمتر نەبن. 2-    لیستی پاڵێوراوەكان لەماوەی (15) رۆژ لە بەرواری راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێت‌و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لە ماددەی 21دا داواكراون. ماددەی سی‌و شەش: 1-    پێنج كورسی بۆ كلدان ‌و سریان‌و ئاشوری تەرخان دەكرێ پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن. 2-    پێنج كورسی بۆ توركمان تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن. 3-    یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت، باڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن. ئەگەر دادگای فیدراڵی سكاڵاكەی یەكێتیی پەسەند بكات‌و هەموارەكانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵوەشێنێتەوە، ئەوا دەبێت بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان پەنا بۆ یاسای (ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانی عێراق) ببرێت، كە یاسای یەكەم هەڵبژاردنە لە هەرێمی كوردستان‌و (سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی) لە رۆژی 4ی نیسانی 1992 پەسەندی كردووە. ئەگەر دادگا هەموارەكانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵبوەشێنێتەوە‌و یاساكە بباتەوە سەر ئەسڵەكەی بەر لە هەمواركردن، واتا (یاسای ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان) كە ساڵی 1992 بەرەی كوردستانی دەریكردووە، بەتایبەتی لەو ماددانەی كە یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی سكاڵای لەسەر كردوون، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەمشێوەیە بەڕێوەدەچێت: ماددەی یەكەم: ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان لە (100) كورسی پێكدێت. لەگەڵ (5) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەی مەسیحی، واتا (5) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەی توركمان هەڵدەوەشێتەوە، ئەمە بەشێك لە حزبە توركمانەكانی نیگەران كردووە.   ماددەی نۆیەم: كوردستانی عێراق دەكرێت بە چەند ناوچەیەكی هەڵبژاردن، بەمەرجێ لە (4) ناوچە كەمتر نەبێت، یەكێتیی دەیەوێت لە رێگەی ئەم ماددەیەوە شێوازی هەڵبژاردن لە یەك بازنەییەوە بگۆڕێت بۆ فرەبازنەیی هاوشێوەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2021دا، یەكێتیی‌و هەندێك لەلایەنەكانی تر پێیانوایە ئەوەی وایكردووە پارتی زۆرینەی پەرلەمانی هەبێت، شێوازی یەك بازنەیی هەڵبژاردنە، یەكێتیی پێشتر لە گفتوگۆكانیدا لەگەڵ پارتی جەختی لەسەر شێوازی فرەبازنەیی دەكردەوە، پارتی بەم مەرجە قایل بووە، هەردوولا رێككەوتن كوردستان بكرێت بە چوار بازنەی هەڵبژاردن (هەولێر- سلێمانی- دهۆك- هەڵەبجە)، بەڵام لەسەر دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانی بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن نەگەیشتنە رێككەوتن‌و هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستانیش لەلایەن دادگای فیدراڵییەوە كۆتایی  بە گفتوگۆكان هێناو نەتوانرا یاسای هەڵبژاردن‌و كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمی كوردستان هەموار بكرێتەوە. ماددەی پانزە: بۆ هەر ناوچەیەكی هەڵبژاردن خشە بەناوی هەڵبژێرەكان (دەنگدەر)‌و بەپێی ناوچەكانی هەڵبژاردن‌و بەپێی پیتەكانی ئەبجەدی ئامادە دەكرێت، كە پیشەو ناونیشان‌و مێژوو و شوێنی لەدایكبوونیان تێدا تۆمار دەكرێ‌و بە گەلێك دانە دەنێردرێن بۆ لیژنەی ناوچە، ئەگەر ئەمە لەتوانادا نەبوو  بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا رێگایەكی دیكەی لەبارتر دیاری دەكات بۆ جێبەجێكردنی ئەوەی پێویستە. ماددەی بیست و دوو: 1-    هەر حزبێك یان توێژێك یان كەمایەتییەكی نەتەوەیی وەك (توركمان، عەرەب، ئاشوری... هتد) بۆی هەیە لیستی تایبەتی بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی كوردستانی عێراق پێشكەش بكات. 2-    لیستی پاڵیوراوەكان لەماوەی (10) رۆژ لە مێژووی راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێت‌و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لەماددەی بیست‌و یەكەمدا هاتوون. ماددەی سی‌و شەش: 1-    سەرجەمی دەنگەكانی هەڵبژاردن بەسەر ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەندا دابەش دەكرێ بۆ دەرهێنانی تێكڕای هەڵبژاردنەكە (المعدل الانتخابی). 2-    ئەو دەنگانەی كە هەر لیستێك بەدەستی هێنا دابەش دەكرێ بەسەر تێكڕای دەنگی هەڵبژاردنەكە، بۆ دەستنیشانكردنی ژمارەی ئەو كورسییانەی كە لیستی پەیوەندیدار بەدەستی هێناوە، لەگەڵ رەچاوكردنی ئەوەی لەم بڕگەی خوارەوەدا هاتووە. 3-    هەر لیستێك رێژەی 7%ی دەنگەكانی بەدەست نەهێنابێ نوێنەرایەتی لە ئەنجومەندا ناكات‌و دەنگەكانی بەسەر لیستە سەركەوتووەكاندا دابەشدەكرێتەوە بەرێژەی سەركەوتنەكەی. 4-    ئەو كورسییە چۆڵانەی كە لە ئەنجامی وەدەستهێنانی پاشماوەیەك كە ئەگاتە تێكڕایی دەنگی هەڵبژاردن دەخرێتە سەر ئەو لیستانە بەپێی زۆرترین ئەو دەنگانەی كە هێناویانە. چارەنوسی هەڵبژاردن ! هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەبوو لە رۆژی 1ی تشرینی دووەمی 2022دا بەڕێوەبچێت، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم مەرسومی بۆ دەركردبوو، بەڵام لایەنەكان بەدیاریكراویش پارتی‌و یەكێتیی نەگەیشتنە رێككەوتن، ئەمە وایكرد پەرلەمانی كوردستان لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022دا بۆ ماوەی ساڵێك تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە.  رۆژی 26ی ئازاری ئەمساڵ، نێچیرڤان بارزانی مەرسومی دووەمی بۆ سازدانی هەڵبژاردن دەركرد‌و رۆژی 18ی تشرینی دووەمی 2023ی دیاریكرد، بەهۆی رێكنەكەوتنی پارتی‌و یەكێتیی لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن، ئەم مەرسومەش پەكی كەوت.  دوای هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی پەرلەمانی كوردستان، هیچ بژاردەیەكی لەبەردەمدا نەما، بەتایبەتیش كە پەرلەمان نەیتوانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم كارا بكاتەوە‌و یاسای هەڵبژاردن هەموار بكاتەوە، ئیتر نێچیرڤان بارزانی مەرسومی سێیەمی دەركرد‌و رۆژی 25ی شوباتی 2023ی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن دیاریكرد، سەرپەرەشتیكردنی پرۆسەی هەڵبژاردنیشی دایە دەست كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق.   ئەگەر هەڵبژاردن لە 25ی شوباتی 2024 دوابكەوێت، كه‌ ئه‌مه‌ ئێستا ئه‌گه‌رێكی چاوه‌ڕوانكراوه‌، به‌تایبه‌تیش له‌حاڵی دروستبوونی ناكۆكی له‌باره‌ی چۆنیه‌تی دابه‌شكردنی كورسی به‌سه‌ر بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن، دەبێت بە سێیەم جار هەڵبژاردن دوابخرێت، ئەمەش لەكاتێكدایە بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لە تشرینی دووەمی 2022وە وادەی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هاتووەو حكومەتی هەرێم بووە بە حكومەتێكی كاربەڕێكەرو شەرعیەتی هەڵبژاردنی لەدەستداوە.  هەرێمی كوردستان لەكاتێكدا روبەڕووی مەترسی لەدەستدانی شەرعیەتی دامەزراوەكانی بووەتەوە كە لەژێر فشاری توندی حكومەتی فیدراڵیدایە‌و هێشتا پشكی خۆی لە یاسای بودجەی گشتی پێنەدراوە‌و پێویستی بە چەندین گەڕ دانوستان هەیە، ئەمە لەپاڵ دانوستان لەبارەی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، یاسایەك كە چارەنوسی دەسەڵاتی حكومەتی هەرێم بەسەر كەرتی نەوت‌و غازدا یەكلادەكاتەوە. 

راپۆرت: درەو لە ساڵی 2003وە تاوەكو 2023 پارتی دیموكراتی كوردستان‌و یەكێتیی نیشتمانی كوردستان لەرێگەی حكومەتی هەرێم یاخود بەشێوەی سەربەخۆ دەیان ملیۆن دۆلاریان لە دروستكردنی "لۆبی"دا لە ئەمریكا خەرجكردووە، بەڵام كە بڕیاریاندا ریفراندۆم بكەن بۆ سەربەخۆیی، ئەمریكا پشتیوانی لێ نەكردن، حەلبوسی لەسەر گرێبەستێك كە لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەمریكی كردویەتی، كەوتوەتە بەردەم ئەگەری ئەوەی حزبەكەی دابخرێت‌و خۆشی دادگایی بكرێت، بۆیە سەری خۆی ناوە بە سەری هەموو ئەو حزب‌و  كەسایەتییانەوە كە لەدوای كەوتنی سەددامەوە هەوڵی دروستكردنی "لۆبی"یان داوە لە ئەمریكا، لیستی ناوی هەموویانی بڵاوكردەوە، حكومەتی هەرێم پشكی گەورەی خەرجكردنی پارەی لە "لۆبی ئەمریكی"یدا بەركەوتووە، ئەوەی جێگەی سەرەنجە، ئەو كۆمپانیایەی حەلبوسی لەسەر دادگایی دەكرێت، بەر لە حەلبوسی، پارتی گرێبەستی لەگەڵدا كردووە. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  حەلبوسی دادگا دەخاتە ناو گومانەوە ! كردنەوەی دۆسیە لەسەر محەمەد حەلبوسی سەرۆكی لەكارلادراوی پەرلەمانی عێراق بەمەبەستی داخستنی حزبەكەی (تەقەدوم)، بەتۆمەتی ئەوەی گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەمریكی كردووە بەبێ ئاگاداركردنەوەی فەرمانگەی حزبەكان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن، دەرگای لەسەر ئاشكرابوونی گرێبەستی حزب‌و لایەنە حكومی‌و كەسایەتییە عێراقییەكان‌و حكومەت‌و حزبەكانی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان ئاوەڵا كرد.  حەلبوسی لیستی ئەو لایەن‌و كەسایەتییە عێراقییانەی ئاشكراكرد، كە لە ساڵی 2003‌و دوای كەوتنی سەددامەوە تاوەكو ئەمساڵ (2023) لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان گرێبەستیان كردوە بەمەبەستی وەرگرتنی شارەزایی‌و بەدەستهێنانی پشتیوانی دامەزراوە دەوڵەتییەكانی ئەمریكا لەرێگەی گروپەكانی فشار "لۆبی"یەوە، لەرێگەی بڵاوكردنەوەی ئەم لیستەوە حەلبوسی دەیەوێت لە دادگای عێراق بڵێت ئەوە هەر من نیم گرێبەستم لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان هەیە‌و ئەگەر رێوشوێنی بگیرێتەبەر، هەموان لەم بوارەدا تێوەگلاون، چونكە بەپێی لیستە، لەدوای روخانی سەددامەوە ئەم كەسایەتی‌و لایەنە عێراقییانەش كاریان لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان كردووە: •    ئەیاد عەلاوی ‌و عەدنان پاچەچی‌و ئەحمەد چەلەبی‌و باقر جەبر سۆلاغ‌و تاریق هاشمی‌و ساڵح موتڵەگ‌و ئەسیل نوجێفی •    حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و پارتی‌و یەكێتیی •    حكومەتی عێراق‌و وەزارەتەكانی دارایی‌و نەوت‌و دەرەوەو باڵیۆزخانەكان‌و راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی‌و دەزگای هەواڵگری عێراق. •    حەشدی شەعبی‌و ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی‌و چەندین حزب‌و كەسایەتی سیاسی تری عێراق.  دوای ئەوەی فەرمانگەی حزبەكان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق سكاڵایەكی لەبارەی داخستنی حزبی تەقەدوم بەرزكردەوە بۆ دەستەی دادوەریی كۆمسیۆن، دوێنێ حەلبوسی كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی كرد‌و رایگەیاند" 286 دامەزراوەی عێراقی گرێبەستیان لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان كردووە، ئەو كۆمپانیایەی ئێمە گرێبەستمان لەگەڵ كردووە (كۆمپانیای BGR) 100% كۆمپانیایەكی ئەمریكییە، ئەمە وەكو وەڵامێك بۆ باسم خەشانی پەرلەمانتار كە سكاڵای كردووەو دەڵێ ئەو كۆمپانیایە ئیسرائیلییە. كورد لەناو لیستەكەدا ! حەلبوسی لیستی ناوی ئەو كەسایەتی‌و لایەنە حزبی‌و حكومیانەی عێراق دزە پێكرد كە 2003وە گرێبەستیان لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان كردووەو ناویان لە وەزارەتی دادی ئەمریكا تۆماركراوە.  یەكەم لۆبی دوای كەوتنی سەددام دوای كەوتنی رژێمی سەددام حسێن، بەناوی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە لە ساڵی 2003دا گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەمریكیدا كراوە بە ناوی (Nijyar H. Shemdin)، لەم گرێبەستەدا حكومەتی هەرێم (ئیدارەی پارتی) بڕی (47 هەزارو 650) دۆلاری بە كۆمپانیا ئەمریكییەكە داوە‌و دیار نییە گرێبەستەكە بۆ چ مەبەستێك كراوە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ئەو ناوەی لە لیستەكەدا وەكو كۆمپانیا تۆماركراوە، كۆمپانیا نییە، بەڵكو پیاوێكە بەناوی (Nijyar H. Shemdin) كە لەدوای كەوتنی سەددامەوە، لە ئەمریكا‌و كەنەداو نەتەوە یەكگرتووەكان كاری بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان كردووەو لۆبی بۆ كردوون.  نیجیار ئێچ شه‌مدن له‌ ئۆفێسه‌كه‌ی خۆی له‌ ئه‌مریكا وێنه‌ی نێچیرڤان بارزانی هه‌ڵواسیوه‌ بەرزبوونەوەی خەرجی لۆبیكردن ! ساڵێك دواترو لە 2004دا، پارتی دیموكراتی كوردستان گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیایەكی تری ئەمریكی بەناوی (Barbour Griffith & Rogers LLC)، ئەمەش كۆمپانیایەكی بواری لۆبیكردنە لە ئەمریكا‌و كورتكراوەكەی (BGR)ە، لەو ساڵەدا پارتی بڕی (214 هەزارو 206) دۆلاری بەم كۆمپانیایە داوە. هەر لە ساڵی 2004دا، حكومەتی هەرێمی كوردستان (ئیدارەی پارتی) جارێكی ترو بە دوو بڕی جیاواز پارەی بۆ (Nijyar H. Shemdin) خەرجكردووە، بڕی یەكەمی پارەكە (147 هەزارو 450) دۆلار بووە، بڕی دووەم (47 هەزارو 200) دۆلار بووە.  تەنیا بە كۆكردنەوەی ئەو پارانەی كە تۆماركراون، دەردەكەوێت لە 2004 پارتی نزیكەی (نیو ملیۆن) دۆلاری لە دروستكردنی لۆبیدالە ئەمریكا خەرجكردووە.  زیادبوونی گروپی لۆبی  لە ساڵی 2005دا حكومەتەكەی پارتی بەردەوام بووە لەسەر گرێبەستەكەی لەگەڵ كۆمپانیای (BGR)‌و بە دوو بڕی جیاواز پارەی بە كۆمپانیاكە داوە، بڕی یەكەم بریتی بووە لە  (273 هەزارو 209) دۆلار‌و بڕی دووەمیش بریتی بووە لە (303 هەزارو 389) دۆلار.  بەهەمان شێوە لە 2005دا پارتی بەردەوام بووە لەناردنی پارە بۆ پیاوە لۆبیكەرە ئەمریكییەكە (Nijyar H. Shemdin)، جارێكی ترو بە دوو بڕی جیاواز پارەی بۆ ناردووە، بڕی یەكەم (217 هەزارو 920) دۆلار بووە، بڕی دووەم (107  هەزارو 189) دۆلار بووە.  لەم ساڵەدا حكومەتی هەرێم خەرجی دروستكردنی لۆبی زیاتر كردووەو گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەمریكی تردا كردووە بەناوی (Russo Marsh & Rogers)، ئەمەش كۆمپانیایەكی بواری لۆبیكردنەو سەربە پارتی كۆمارییەكانە، لەو ساڵەدا كەمپەینێكی دروستكردنی پشتیوانی بۆ حكومەتی هەرێم ئەنجامداوە، لەبەرامبەر ئەم كارەدا حكومەتی هەرێم بڕی (242 هەزارو 500) دۆلاری پێداوە.  پارەی خەرجكراوی كوردستان بۆ دروستكردنی لۆبی، لەم ساڵەدا بۆ زیاتر لە (یەك ملیۆن) دۆلار بەرزبووەتەوە.  2 ملیۆن‌و 500 هەزار دۆلار بۆ نوێنەرایەتی هەرێم  ساڵی 2006 پارتی دیموكراتی كوردستان بەردەوام بووە لە گرێبەستەكەی لەگەڵ كۆمپانیای (BGR)، بەدوو بڕ پارەی بۆ ناردووە، بڕی یەكەم (547 هەزارو  480) دۆلار بووە، بڕی دووەم (321 هەزارو 853) دۆلار بووە.  هاوكات حكومەتی هەرێم گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەمریكی تردا  كردووە بەناوی (Herald Group LLC)، ئەم كۆمپانیایە لەبواری راوێژكاریی پەیوەندییە گشتییەكان‌و خزمەتگوزاری لەبواری پەیوەندییە ستراتیژییەكان‌و بەڕێوەبردنی هەڵمەتە جەماوەرییەكان‌و كەمپەینی میدیایی‌و توێژینەوەی ستراتیژیدا كاردەكات، لەو ساڵەدا حكومەتی هەرێم بڕی (16 هەزار) دۆلاری بۆ ناردووە.  ئەمساڵیش (2006) حكومەتی هەرێم بەردەوام بووە لە ناردنی پارە بۆ كۆمپانیای (Russo Marsh & Rogers)، بەڵام بڕی پارەكە لە لیستەكەدا تۆمارنەكراوە.  سەرباری ئەمانە، حكومەتی پارتی بەردەوام بووە لە ناردنی پارە بۆ پیاوە لۆبیكارەكە (Nijyar H. Shemdin)، ئەمجارەش بە دوو بڕی جیاواز پارەی بۆ ناردووە، بڕی یەكەم (123 هەزار) دۆلار بووە، بڕی دووەم (81 هەزارو 750) دۆلار بووە.  هەر لە 2006دا بڕە پارەیەكەی زۆر تۆماركراوە كە حكومەتی هەرێم بۆ نوسینگەكەی خۆی لە ئەمریكا رەوانە كردووە بڕەكەی (2 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلارە، لەم ساڵەدا قوباد تاڵەبانی كوڕی بچوكی كۆچكردوو جەلال تاڵەبانی سكرتێری یەكێتیی نیشتمانی كوردستان پۆستی بەرپرسی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێمی لە واشنتۆن گرتەدەست، ئەو سەردەمە سەرەتای بڵاوبوونەوەی راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان بوو لەبارەی خەرجكردنی پارەیەكی زۆر بۆ دروستكردنی لۆبی كورد لە ئەمریكا. حكومەتی هەرێم ئەمساڵیش (2006)، كاری لەگەڵ كۆمپانیایەكی تری ئەمریكی كردووە بەناوی (Slocum & Boddi PC)، بڕی ئەو پارەی كە پێیداوە، تۆمارنەكراوە.  ئەمساڵ پارەی رەوانەكراوی حكومەتی هەرێم بۆ ئەمریكا بۆ زیاتر لە (3 ملیۆن) دۆلار بەرزبووەتەوە، ئەمە تەنیا ئەو بڕە پارانەیە كە تۆماركراون.  لۆبی كورد لە 2007دا ساڵی 2007 جارێكی تر حكومەتی هەرێم پشكی گەورەی لە پارەدا بە كۆمپانیاكانی بواری لۆبیكردن لە ئەمریكا بەركەوتووە، لەم ساڵەدا، حكومەتی هەرێم بڕی (110 هەزار) دۆلاری ناردووە بۆ كۆمپانیایەك بەناوی (American Business Development group)، ئەم كۆمپانیایە لەبواری بازرگانی سەربازی كاردەكات.  گرێبەستەكەی حكومەتی هەرێم لە 2007دا لەگەڵ كۆمپانیای (Russo Marsh & Rogers)دا بەردەوام بووە كە كەمپەینی پشتیوانیكردنی لە حكومەتی هەرێم بەڕێوەبردووە، ئەمساڵیش بڕێكی پارەی تری بۆ نێردراوە، بەڵام بڕەكە تۆمارنەكراوە، لەپاڵ ئەمەدا پارەشی بۆ نوێنەرایەتی هەرێم لە واشنتۆن ناردووە، بەڵام بڕەكەی تۆمار نەكراوە.  هەر لەم ساڵەدا، ئەم كۆمپانیایانە پارەیان لەحكومەتی هەرێم وەرگرتووە:  •    حكومەتی هەرێم بڕی (7 هەزارو 318) دۆلاری ناردووە بۆ كۆمپانیای (Slocum & Boddi PC)ی ئەمریكی.  •    ئەمساڵ ناوی كۆمپانیایەكی تریش زیادبووە كە حكومەتی هەرێم گرێبەستی لەگەڵ كردووە، كۆمپانیاكە ناوی (Greenberg Traurig LLP)یە، حكومەتی هەرێم بڕی (40 هەزار) دۆلاری بۆ ناردووە.  •    پارتی لەرێگەی حكومەتی هەرێمەوە بەردەوامە لە مامەڵەكردن لەگەڵ كۆمپانیا گوماناوییەكە (BGR)، بە دوو وەجبە پارەی بۆ ناردووە، بڕی یەكەمی پارەكە (381 هەزارو 487) دۆلار بووە، بڕی دووەم (478 هەزارو 669) هەزار دۆلار بووە.  نەهرۆ كەسنەزانی بەدوای لۆبیدا گەڕاوە ! بەپێی بەڵگەنامەكە، لە ساڵی 2008دا، (نەهرۆ كەسنەزانی) رێبەری ئێستای تەریقەدی قادریی، بڕی (60 هەزار) دۆلاری داوە بە لایەنێكی ئەمریكی بەناوی (Bitat, Janet M). رۆژی 6ی حوزەیرانی 2019، رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست)ی ئەمریكی راپۆرتێكی لەبارەی شێخ نەهرۆ بڵاوكردەوە، لە راپۆرتەكەدا باسی لەوە كردبووە، شێخ لەگەڵ براكەیدا، بەر لە روخانی رژێم لە 2003دا لەگەڵ ئەمریكییەكان كاریان كردووە، لەناو تۆڕە سۆفییەكەیاندا دەیان كەسیان كردووە بە هەواڵدەر كە لەناو دەزگا سەربازی‌و هەواڵگرییەكانی سەددامدا كاریان كردووە، بەپێی كتێبێك كە (بۆب وودوارد) نوسیویەتی، ئەو زانیارییانەی كە دوو برا كەسنەزانییەكە‌و تۆڕەكەیان بە هەواڵگری ئەمریكایان داوە "زانیاری زۆر دەگمەن‌و سەرەنجڕاكێش" بوون، دەزگای هەواڵگری ناوەندی ئەمریكا ژمارەی نهێنی "ROCKSTARS" بۆ داناون. هەر لە راپۆرتەكەی (واشنتۆن پۆست)دا ئاماژە بەوە كراوە، شێخ نەهرۆ یەكێك لەو كەسانەیە كە لە ئەمریكا بەدوای لۆبیدا دەگەڕێت. پارتی پێش حەلبوسی گرێبەستی كردووە ! لە 2008دا حكومەتی هەرێم بە دووجار، دوو بڕ پارەی زۆری بۆ نوێنەرایەتی هەرێم لە ئەمریكا ناردووە، بڕی یەكەمی پارەكە (ملیۆنێك‌و 243 هەزارو 282) دۆلار بووە، بڕی دووەمیش (ملیۆنێك‌و 198 هەزارو 611) دۆلار بووە. سەرباری ئەو پارانەی بۆ نوێنەرایەتی هەرێمی ناردووە، حكومەتی هەرێم ئەمساڵیش پارەی بۆ ژمارەیەك كۆمپانیای ئەمریكی رەوانە كردووە كە ئەمانەن:   •    بە دوو بڕی جیاواز، بڕی یەكەم (84 هەزار) دۆلارو بڕی دووەمیش (70 هەزار) دۆلار پارەی بۆ كۆمپانیای (American Business Development group) ناردووە.  •    ناردنی گوژمە پارەیەكی تر بۆ كۆمپانیای (BGR)، بڕەكە بە دووجار نێردراوە، جاری یەكەم (412 هەزارو  76) دۆلار، جاری دووەمیش (478 هەزارو 669) دۆلار. لەم ساڵەدا ناوی كۆمپانیایەكی نوێ دەردەكەوێت كە پارتی لەرێگەی حكومەتی هەرێمەوە كاری لەگەڵدا كردووەو پارەی پێداوە، كۆمپانیاكە ناوی (BGR Governmemt affairs)ە، بڕی (412 هەزارو 67) دۆلاری لە حكومەتی هەرێم وەرگرتووە، ئەوەی جێگای سەرەنجە ئەمە هەمان ئەو كۆمپانیایەیە كە حەلبوسی گرێبەستی لەگەڵدا كردووەو ئێستا لەسەر ئەم گرێبەستە دۆسیەی بۆ كراوەتەوە بۆ ئەوەی حزبەكەی دابخرێت، شیعەكان دەڵێن ئەم كۆمپانیایە لە بنەڕەتەوە كۆمپانیایەكی ئیسرائیلییە‌و سەرۆكی وەزیرانی پێشووتری ئیسرائیل دروستیكردووە.  •    كۆمپانیای (Broydrick & Associates Inc) كە بڕی (18 هەزارو 938) دۆلاری وەرگرتووە، ئەمەش كۆمپانیایەكی بواری لۆبیكردنە. •    كۆمپانیای (Greenberg Traurig LLP)، بە دووجار دوو بڕ پارەی لە حكومەتی هەرێم وەرگرتووە، بڕی یەكەم (240  هەزار) دۆلارو بڕی دووەمیش (248 هەزارو 288) دۆلار بووە، ئەم كۆمپانیایە لەبواری پارێزەرایەتیدا كاردەكات. •    حكومەتی هەرێم بڕە پارەیەكی تری بۆ كۆمپانیای (Russo Marsh & Rogers) ناردووە، بەڵام بڕەكە لە بەڵگەنامەكەدا تۆمارنەكراوە.  •    حكومەتی هەرێم بڕی (7 هەزارو 948) دۆلاری بۆ كۆمپانیای (Slocum & Boddi PC) ناردووە.    2009 كورد زۆرترین پارەی ناردووە ساڵی 2009 حكومەتی هەرێم بەبەراورد بە لایەنە عێراقییەكانی تر، زۆرترین پارەی بۆ نوێنەرایەتی خۆی‌و كۆمپانیا ئەمریكییەكانی بواری لۆبیكردن ناردووە.  لەم ساڵەدا تەنیا بۆ نوێنەرایەتی هەرێم لە واشنتۆن دوو بڕە پارەی زۆر رەوانە كراوە، بڕی یەكەم (2 ملیۆن‌و 603 هەزارو 663) دۆلار، بڕی دووەمیش (2 ملیۆن‌و 996 هەزارو 844) دۆلار.  ئەمساڵیش شێخ (نەهرۆ كەسنەزانی) بۆ هەمان لایەنی پێشتر، واتا (Bitat, Janet M) بڕی (21 هەزار) دۆلاری ناردووە.  ئەو كۆمپانیا ئەمریكییانەی بواری لۆبیكردن كە 2009 حكومەتی هەرێم پارەی بۆ ناردوون ئەمانەن:  •    كۆمپانیای (American Business Development group) بە دوو بڕی جیاواز پارەی وەرگرتووە، تێكڕای هەردوو بڕەكە (120 هەزار) دۆلار بووە.  •    كۆمپانیای (BGR Governmemt affairs) بە دوو بڕ پارەی وەرگرتووە، بڕی یەكەم (438 هەزارو 541) دۆلار، بڕی دووەم (344 هەزارو 428) دۆلار.  •    كۆمپانیای (Broydrick & Associates Inc)، بەهەمان شێوە بە دوو بڕ پارەی وەرگرتووە، بڕی یەكەم (48 هەزارو 304) دۆلار، بڕی دووەم (33 هەزارو 61) دۆلار.  •    ئەمساڵیش كۆمپانیایەكی نوێ دەركەوتووە كە حكومەتی هەرێم پارەی بۆ ناردووە، كۆمپانیاكە ناوی (Cassidy and Associates)ە كە لەبواری پەیوەندی نێوان حكومەتەكاندا كاردەكات، ئەم كۆمپانیایە (50 هەزار) دۆلاری وەرگرتووە.  •    كۆمپانیای (Greenberg Traurig LLP) بە دووجار پارەی وەرگرتووە، بڕی یەكەم (306 هەزارو 645) دۆلار‌و بڕی دووەم (250 هەزارو 219) دۆلار.  •    ئەمساڵیش كۆمپانیایەكی نوێی ئەمریكی هاتوەتە ناوەوە بەناوی (Qrvis Communications LLC)، ئەم كۆمپانیایە بڕی (150 هەزارو 513) دۆلاری وەرگرتووە.  •    كۆمپانیای (Russo Marsh & Rogers) بڕێك پارەی بۆ نێردراوە، لە راپۆرتەكەدا تۆمارنەكراوە. •    كۆمپانیای (Slocum & Boddi PC) بە دوو بڕ پارەی بۆ نێردراوە، بڕی یەكەم (203 هەزارو 19) دۆلار، بڕی دووەم (35 هەزارو 517) دۆلار.  •    كۆمپانیایەكی نوێ لەم ساڵەدا هاتوەتە ناو بوارەكە، ناوی (TS Navigations LLC)، ئەم كۆمپانیایە بڕی (48 هەزار) دۆلاری لە حكومەتی هەرێم وەرگرتووە.  لۆبی 2010 لەم ساڵەدا حكومەتی هەرێم بڕی زیاتر لە (ملیۆنێك‌و 242 هەزار) دۆلاری تەنیا بۆ نوسینگەی خۆی لە واشنتۆن ناردووە.  ئەمساڵ شێخ (نەهرۆ كەسنەزانی) لایەنێكی تری بۆ ناردنی پارە هەڵبژاردووە كە ناوی (Akbar, mir)ە، بڕی ئەو پارەی كە ناردویەتی لە راپۆرتەكەدا تۆمار نەكراوە.  حكومەتی هەرێمیش لەمساڵدا پارەی بۆ ئەم كۆمپانیایانە ناردووە.  •    كۆمپانیای (American Business Development group) بڕی (120 هەزار) دۆلار. •    كۆمپانیای (BGR) بڕی زیاتر لە (850 هەزار) دۆلاری وەرگرتووە.  •    كۆمپانیای (Broydrick & Associates Inc) بڕی زیاتر لە (26 هەزار) دۆلاری وەرگرتووە.  •    كۆمپانیای (Greenberg Traurig LLP) بڕی زیاتر لە (544 هەزار) دۆلاری وەرگرتووە.  •     كۆمپانیای (Qrvis Communications LLC) بڕی زیاتر لە (500 هەزار) دۆلاری وەرگرتووە. •    كۆمپانیای (Slocum & Boddi PC) بڕی زیاتر لە (25  هەزار) دۆلاری وەرگرتووە.  •    كۆمپانیای (TS Navigations LLC) بڕی (96 هەزار) دۆلاری وەرگرتووە.  پارەی لۆبی لە 2011دا ئەمساڵ بۆ هەمان ناونیشانی (Akbar, mir)، شێخ نەهرۆ كەسنەزانی بڕە پارەیەكی ناردووە، بڕەكە لە راپۆرتەكەدا تۆمار نەكراوە.  حكومەتی هەرێمیش ئەمساڵ ئەم بڕە پارەی بۆ كۆمپانیا ئەمریكییەكان ناردووە:  •    كۆمپانیای (BGR) بڕی (789 هەزار) دۆلار. •    كۆمپانیای (Greenberg Traurig LLP) بڕی (130 هەزار) دۆلاری وەرگرتووە. •    كۆمپانیای (Slocum & Boddi PC) بڕی (4 هەزارو 920) دۆلاری وەرگرتووە.   •    كۆمپانیای (TS Navigations LLC) بڕی (33 هەزار) دۆلار. لۆبی لە 2012دا ئەمساڵیش نەهرۆ كەسنەزانی لەسەر ناونیشانەكەی پێشوو ماوە كە (Akbar, mir)ە، بەڵام بڕە پارەكەی دیار نییە. ئەمساڵ ئەم كۆمپانیایانە پارەیان لە حكومەتی هەرێم وەرگرتووە:  •    كۆمپانیای (BGR) بڕی (213 هەزار) دۆلار.  •    كۆمپانیای (Greenberg Traurig LLP) بڕی (20 هەزار) دۆلار.  •    حكومەتی هەرێم پارەی بۆ چەند كۆمپانیایەكی تریش ناردووە، بەڵام بڕی پارەكان تۆمارنەكراوە.  لۆبی لە 2013دا  نەهرۆ كەسنەزانی بۆ هەمان ناونیشانی (Akbar, mir) پارەی ناردووە. حكومەتی هەرێمیش بۆ ئەم كۆمپانیایانە:  •    كۆمپانیای (BGR) بڕی زیاتر لە (36 هەزار) دۆلار. •    كۆمپانیای (Qrvis Communications LLC) بڕی زیاتر لە  (130 هەزار) دۆلار.  پارەی لۆبی لە 2014دا •    كۆمپانیای (MSL GROUP Americas, Inc) بڕی زیاتر لە (50 هەزار) دۆلار.  •    كۆمپانیای (Greenberg Traurig LLP) بڕی زیاتر لە (168 هەزار) دۆلار.  •    كۆمپانیای (BGR) بڕی زیاتر لە (710 هەزار) دۆلار.  •    كۆمپانیای (Squire patton Boggs, LLP) بڕی زیاتر لە (67 هەزار) دۆلار. لۆبی 2015 ئەمساڵ حكومەتی هەرێم بۆ نوسینگەكەی لە  واشنتۆن بڕی زیاتر لە (889 هەزار) دۆلاری ناردووە، سەرباری ئەمە پارەی بۆ ئەم كۆمپانیایانە خەرجكردووە: •    كۆمپانیای (Slocum & Boddi PC) بڕی (10 هەزار) دۆلار •    كۆمپانیای (MSL GROUP Americas, Inc) بڕی (67 هەزار) دۆلار.  •    كۆمپانیای (Greenberg Traurig LLP) بڕی (65 هەزار) دۆلار. •    كۆمپانیای (BGR) بڕی زیاتر لە (244 هەزار) دۆلار.  پارەی لۆبی لە 2016دا •    كۆمپانیای (Slocum & Boddi PC) بڕی زیاتر لە (3 هەزار) دۆلار.   •    كۆمپانیای (MSL GROUP Americas, Inc) بڕی (10 هەزار) دۆلار.  •    بۆ (Dentons US LLP) بڕی (25 هەزار) دۆلار. •    لەگەڵ چەند كۆمپانیایەكی تر كە بڕی پارەكەیان تۆمارنەكراوە.   لۆبی لە 2017دا ساڵی 2017 كە هەرێمی كوردستان ریفراندۆمی بۆ سەربەخۆیی كردو ویلایە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پشتیوانی لێ نەكرد، پرۆسەی لۆبیكردن لەرێگەی كۆمپانیاكانەوە بەردەوام بووە‌و حكومەتی هەرێم  پارەی بەم كۆمپانیایانە داوە:  •    كۆمپانیای (BGR) بڕی (270 هەزار) دۆلار. •    كۆمپانیای (Greenberg Traurig LLP) بڕی (242 هەزار) دۆلار. •    لەگەڵ ناردنی پارە بۆ چەند كۆمپانیایەكی تر كە بڕەكانیان تۆمار نەكراوە.  لۆبی لە 2018دا حكومەتی هەرێم ئەمساڵ  سەریاری ئەوەی بڕی (732 هەزار) دۆلاری ناردووە بۆ نوێنەرایەتی خۆی لە واشنتۆن، پارەی بۆ ئەم كۆمپانیا ئەمریكییانە ناردووە:  •    كۆمپانیای (BGR) بڕی (120 هەزار) دۆلار.  •    كۆمپانیای (Dentons US LLP) بڕی (270 هەزار) دۆلار.  •    كۆمپانیای (PASS LLC) بڕی زیاتر لە (437 هەزار) دۆلار. •    كۆمپانیای (Slocum & Boddi PC) بڕی نزیكەی (6 هەزار) دۆلار. هەر لەم ساڵەدا، بەپێی بەڵگەنامەكە، لقی 7ی پارتی لە ئەمریكاو كەنەدا بڕی زیاتر لە (311 هەزار) دۆلاری ناردووە بۆ كۆمپانیای (Digenova & Toensing LLP). پارەی لۆبی لە 2019دا ئەمساڵ پارەی حكومەتی هەرێم بۆ ئەم كۆمپانیایانە رۆیشتووە:  •    كۆمپانیای (BGR) بڕی (120 هەزار) دۆلار. •    كۆمپانیای (Dentons US LLP) بڕی (30 هەزار) دۆلار. •    كۆمپانیای (Greenberg Traurig LLP) بڕی (30 هەزار) دۆلار. •    كۆمپانیای (PASS LLC) بڕی (120 هەزار) دۆلار. •    كۆمپانیای (OPC Strategies LLC) بڕی (8 هەزارو 900) دۆلار. •    كۆمپانیای (PASS LLC) بڕی زیاتر لە (520 هەزار) دۆلار. •    كۆمپانیای (Slocum & Boddi PC) بڕی زیاتر لە (36 هەزار) دۆلار. پارەی لۆبی لە 2020دا  ئەمساڵ پارەی حكومەتی هەرێم بۆ ئەم كۆمپانیایانە بووە:  •    كۆمپانیای (BGR) بڕی (120 هەزار) دۆلار. •    كۆمپانیای (Dentons US LLP) بڕی (181 هەزار) دۆلار. •    كۆمپانیای (Greenberg Traurig LLP) بڕی (200 هەزار) دۆلار.  •    لەگەڵ چەند كۆمپانیایەكی تر كە بڕی پارەكەیان تۆمارنەكراوە. پارەی لۆبی لە 2021دا  ئەمساڵ حكومەتی هەرێم بڕی زیاتر لە (972 هەزار) دۆلاری ناردووە بۆ نوێنەرایەتی هەرێم لە واشنتۆن، لەپاڵ ئەمەشدا ئەم پارانەی بۆ كۆمپانیاكانی لۆبی ئەمریكا خەرجكردووە:  •    كۆمپانیای (BGR) بڕی (120 هەزار) دۆلار.  •    كۆمپانیای (Dentons US LLP) بڕی (120 هەزار) دۆلار.  •    كۆمپانیای (Greenberg Traurig LLP) بڕی (327 هەزار) دۆلار.  •    كۆمپانیای (Slocum & Boddi PC) بڕی زیاتر لە (25 هەزار) دۆلار. •    لەگەڵ چەند كۆمپانیایەكی تر كە بڕی پارەكەیان دیاری نەكراوە.  یەكێتیش گرێبەستی كردووە داتای پارەی رەوانەكراوی كوردستان بۆ دروستكردنی لۆبی لە 2022و 2023دا لە بەڵگەنامەكەدا نەخراوەتەڕوو، بەڵام لەم دوو ساڵەدا حكومەتی هەرێم بەهەمان شێوەی ساڵانی پێشتر پارەی بۆ نوێنەرایەتی خۆی‌و چەند كۆمپانیایەك ناردووە، بەڵام بڕی پارەكان تۆمارنەكراوە. لە  ساڵی 2023دا یەكێتیی نیشتمانی كوردستانیش گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیایەك كردووە بەناوی (AF International, LLC)ی كردووە.    لێره‌ كلیك بكه‌ بۆ بینینی- ده‌قی راپۆرتی لۆبی عێراق له‌ ئه‌مریكا

(درەو):  بەتۆمەتی ئەوەی بەبێ ئاگاداری فەرمانگەی حزبەكان گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەمریكی كردووەو پارەی بۆ ناردووە، دەستەی دادوەریی سەربە كۆمسیۆنی هەڵیبژاردنەكانی عێراق بڕیار لەسەر سكاڵایەك دەدات كە بۆ هەڵوەشاندنەوەی حزبەكەی محەمەد حەلبوسی ( حزبی تەقەدوم) پێشكەش كراوە.  بۆ هەڵوەشاندنەوەی حزبی (تەقەدوم) كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی لەكارلادراوی پەرلەمانی عێراق سەرۆكایەتی دەكات، ئەمڕۆ هیمان تەحسین حەمید بەڕێوەبەری گشتی فەرمانگەی كاروباری پارت‌و رێكخراوە سیاسییەكان لە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان، سكاڵایەكی بۆ دەستەی دادوەریی هەڵبژاردنەكان بەرزكردەوە. ئەوانەی سكاڵاكەیان لە فەرمانگەی پارتە سیاسییەكان لەسەر حزبەكەی حەلبوسی تۆماركردووە‌و داوای هەڵوەشاندنەوەی دەكەن، بریتین لە هەریەكە لە (پەرلەمانتار باسم خەشان- حەیدەر مولا- فارس تەها فارس- عەبدولستار عادل عەبدولستار- سوهەیب ئیسماعیل مەحمود- مستەفا موەفەق جاسم رێگەپێدراوی حزبی حەل). ئەم سكاڵاكارانە دەڵێن محەمەد حەلبوسی سەرۆكی حزبی (تەقەدوم) گرێبەستی لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەمریكی كردووە بەناوی (BGR)‌و بەبێ ئاگاداركردنی فەرمانگەی كاروباری حزب‌و رێكخراوە سیاسییەكان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن پارەی بۆ ئەو كۆمپانیایە ناردووە. لەسەر بنەمای فەرمانێكی كارگێڕی كە رۆژی 28ی ئەم مانگە دەرچووە، فەرمانگەی حزبە سیاسییەكان لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لیژنەیەكی لێكۆڵینەوەی لەسەر ئەم سكاڵایە  پێكهێناوە، لیژنەكە بڕیاریداوە كەیسەكە رەوانەی دەستەی داددوەریی هەڵبژاردن لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بكات، بۆ ئەوەی ئەوان لەسەر  بنەمای ماددەكانی یاسای پارتە سیاسییەكان ژمارە (36)ی ساڵی 2015، بڕیار لەسەر سكاڵاكە بدەن.  حەلبوسی بەمەستی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن گرێبەستی لەگەڵ ئەو كۆمپانیا ئەمریكییە كردووە، پەرلەمانتار باسم خەشان دەڵێ ئیسرائیلییە، خەشان كە لەم خولەی پەرلەماندا بە سكاڵا زۆرەكانی لە دادگای فیدراڵی ناوبانگی دەركرد، بەنیازە سكاڵایەكی تریش لەسەر حەلبوسی لە دادگای فیدراڵی تۆمار بكات، سكاڵا نوێیەكەی پەیوەندی بە دامەزراندنی شەش راوێژكارەوە هەیە لە پەرلەمانی عێراق، كە بەوتەی ئەو مەرجە یاساییەكانیان تێدا نییەو حەلبوسی دایمەزراندوون.  رۆژی 14ی ئەم مانگە، دادگای باڵای فیدراڵی لەسەر سكاڵایەك كە پەرلەمانتاری دورخراوە (لەیس دلێمی) تۆماریكردبوو، ئەندامێتی محەمەد حەلبوسی لە پەرلەمان هەڵوەشاندەوە، بەمەش حەلبوسی لە پۆستی سەرۆكی پەرلەمان دورخرایەوە. دادگا لە بڕیارەكەیدا حەلبوسی تاوانباركرد بەوەی پەرلەمانتارێكی حزبەكەی (لەیس دلێمی) ناچاركردووە پێشوەختە دەستلەكاركێشانەوە بنوسێت‌و دواتریش نوسراوەكەی ساختە كردووە.  حەلبوسی كە یەكێك لە بەهێزترین كارەكتەرە سیاسییەكانی پێكهاتەی سوننەی عێراق بوو، لەسەروبەندی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا گورزێكی گەورەی لێ درا، رەنگە گورزەكە هەر بە دورخستنەوەی لە پۆستی سەرۆكی پەرلەمان رانەوەستێت‌و سەربكێشێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی حزبەكەشی.  حەلبوسی بە (5) هاوپەیمانێتی بۆ بەشداریكردن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان دروستكردووە كە بڕیارە 18ی  كانونی یەكەمی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت.  هەندێك لە هاوپەیمانێتییەكان بەڕوون‌و راشكاوی سەربە حەلبوسین، هەندێكی تریان ئەو كەسانە سەرۆكایەتییان دەكەن كە لە حەلبوسییەوە نزیكن، هاوپەیمانێتییەكانی حەلبوسی ئەمانەن:   -    هاوپەیمانی "تەقەدومی نیشتمانی" كە حەلبوسی خۆی سەرۆكایەتی دەكات‌و لە پێنج پارێزگا دەچێنە ناو هەڵبژاردنەكەوە (بەغداد- ئەنبار- سەلاحەدین-نەینەواو- دیالە)، هاوپەیمانێتییەكە ئەم لایەنانە لەخۆدەگرێت:  •    (حزبی تەقەدوم) •    (پرۆژەی نیشتمانی عێراق) كە جەمال زاڕی سەرۆكایەتی دەكات •    حزبی (خیاری عەرەبی) بە سەرۆكایەتی عەبدولكەریم عەبتان •     حزبی (حەقی نیشتمانی) بە سەرۆكایەتی ئەحمەد مەساری •    حزبی (البواسل الوطنی) بە سەركایەتی محەمەد قوتەیبە -    هاوپەیمانی (قمم) بە سەرۆكایەتی خالید بەتال وەزیری پیشەسازی، ئەم هاوپەیمانێتییە كۆمەڵێك حزبی بچوك لەخۆدەگرێت كە زۆرینەیان حزبی سێبەر یان كارتۆنین، هاوپەیمانێتییەكە لە هەردوو پارێزگای (ئەنبار-سەلاحەدین) دەچێتە ناو پرۆسەی هەڵبژاردنەوە.  -    هاوپەیمانێتی (ئەنبار ناسنامەمانە)، ئەم هاوپەیمانێتییە عەلی فەرحان پارێزگاری ئەنبار سەرۆكایەتی دەكات، ئەم هاوپەیمانێتییە چوار حزب لەخۆدەگرێت كە بریتین لە (صحوە العراق- تجمع التعاون- تجمع نهچە جیل- مشروع الإرادە الشعبیە)، ئەم هاوپەیمانێتییە بەتەنیا لە پارێزگای ئەنبار دەچێتە ناو هەڵبژاردنەوە.  -    هاوپەیمانێتی (القیادە) بە سەرۆكایەتی محەمەد تەمیم كە هەریەكە لە هاوپەیمانێتی (تەقەدوم)ی محەمەد حەلبوسی‌و (سیادە)ی خەمیس خەنجەر لەخۆدەگرێت، ئەم هاوپەیمانێتییە لە كەركوك‌و بەسرەو واست‌و بابل دەچێتە ناو هەڵبژاردنەوە.  -    هاوپەیمانی (خێمەی واست) بە سەرۆكایەتی عەدنان جحێشی كە هەردوو حزبی (التطور العراقی- سور الوطن) لەخۆدەگرێت‌و لە پارێزگای واست بەشداری هەڵبژاردنەكە دەكات. ده‌قی سكاڵاكه‌:

راپۆرت: درەو هەرێمی كوردستان مەرجی هەیە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، مەرجەكە  ئەوەیە هەر دەستكاریكردنێكی گرێبەستەكانی نەوتی هەرێم لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوە، دەبێت رەزامەندی كۆمپانیا بیانییەكانی لەسەر بێت، چونكە كۆمپانیاكان هەڕەشەی پەنابردن بۆ دادگای ناوبژیوانی لەندەن دەكەن، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. "گرێبەستەكان دەستورین" كەمال محەمەد ساڵح وەزیری سامانە سروشتییەكان بە وەكالەت رایگەیاند" ئەگەر گرێبەستەكانی نەوت لەگەڵ كۆمپانیاكان هەمواربكرێنەوە، دەبێت بەڕەزامەندی لەگەڵ كۆمپانیاكانی نەوت بێت". رۆژی 8ی ئەم مانگە، كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە (دوبە)ی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق كۆبونەوە، داوای قەرزەكانیان لە حكومەتی هەرێم كردەوە، مەترسی خۆیان نیشاندا لە دەستكاریكردنی گرێبەستەكانیان لەگەڵ حكومەتی هەرێم‌، پێشنیازی ئەوەیان كرد پشكی خۆیان لە نەوتی هەرێم بە وەزارەتی نەوتی عێراق بفرۆشن. گرێبەستی كۆمپانیا بیانییەكانی لەگەڵ حكومەتی هەرێم گرێبەستی (هاوبەشی لە بەرهەم"، واتا بەشێك لە بەرهەمی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان دەبەن، وەزارەتی نەوتی عێراق بەم جۆرە گرێبەستانە رازی نییە، دەیەوێت هاوتایان بكات لەگەڵ گرێبەستەكانی عێراق‌و بیانكات بە گرێبەستی (خزمەتگوزاری)، لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لە 15ی شوباتی 2022، وەزارەتی نەوتی عێراق هەوڵیدا كۆمپانیاكانی هەرێم ناچار بكات بە گۆڕینی گرێبەستەكانیان، بەڵام كۆمپانیاكان ملكەچ نەبوون، بەمدواییە وەزارەتی نەوتی عێراق پێشنیازێكی تری بۆ دەستكاریكردنی گرێبەستەكان هێناوەتە پێش كە ئەویش گرێبەستی "هاوبەشیكردنە لە قازانج".  دادگای فیدراڵی عێراق لە بڕیارەكەی شوباتی 2022دا، یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە‌و هەرێمی پابەند كرد بەوەی نەوت‌و غازەكەی رادەستی حكومەتی فیدراڵی بكات، بەڵام وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم ئاماژە بەوەدەكات" گرێبەستەكانی هەرێمی كوردستان گرێبەستی دەستورین‌و لەچوارچێوەی عێراقی فیدرالی دایەو هەرێم یاسای نەوت و غازی خۆی هەیە". رۆژی 16ی ئەم مانگە، گروپی پیشەسازی نەوتی كوردستان كە كورتكراوەكەی (ئەیپكور)ە، راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە، تێیدا هۆشداری دا بە وەزارەتی نەوتی عێراق‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، ئەگەر دەستكاری گرێبەستەكان بكرێت، پەنا بۆ دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لەندەن دەبات.  ئەپیكور كە نوێنەرایەتی كۆمپانیاكانی (DNO، Genel Energy، Gulf Keystone Petroleum، HKN Energy ،ShaMaran Petroleum) دەكات، دەڵێ:" گرێبەستەكانی هاوبەشكردنی بەرهەمهێنان (PSCs) هێشتا بەركارن‌و بە یاسای ئینگلیزی بەڕێوەدەبرێن، چارەسەری ناكۆكییەكان لەبارەی گرێبەستەكانەوە لەرێگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتییەوە دەبێت لە دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لەندەن". "داواكەی عێراق ناعەقڵانی بوو" هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رۆژی 25ی ئازاری ئەمساڵەوە راوەستاوە، ئەمەش بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس لەبارەی سكاڵایەكی عێراق دژی توركیا سەبارەت بە بەكارهێنانی بۆری نەوتی عێراق بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێم لەلایەن توركیاوە، لەم سكاڵایەدا دادگای پاریس بڕی نزیكەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دۆلار قەرەبووی بەسەر توركیادا سەپاند، توركیا‌و عێراق هێشتا لەسەر چۆنیەتی پاكتاوكردنی ئەم قەرەبووە نەگەیشتوەنەتە رێككەوتنی كۆتایی. بەپێی قسەی وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم، راوەستانی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بڕی (7 ملیار) دۆلار زیانی بە عێراق گەیاندووە، كەمال محەمەد پێیوایە " داواكەی عێراق لە دادگای ناوبژیوانانی پاریس رەفتارێكی ناتەندروست‌و ناعەقڵانی بووە". دەستپێكردنەوەی هەناردە لە یاسای بودجەی سێ ساڵەی عێراقدا، حكومەتی هەرێمی كوردستان قایل بووە بەوەی نەوتی خۆی لەرێگەی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراقەوە "سۆمۆ" بفرۆشێت‌و داهاتی نەوتیش بە تەواوەتی رادەستی وەزارەتی دارایی فیدراڵ بكات، ئەمە لەبەرامبەر ئەوەی حكومەتی فیدراڵ مانگانە پشكی خۆی لە بودجە پێبدات.  رۆژی 11ی ئەم مانگە وەفدێكی حكومەتی عێراق بە سەرۆكایەتی حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوت گەیشتە هەولێرو ماوەی دوو رۆژ لەگەڵ سەرۆك‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان گفتوگۆی كرد لەبارەی میكانیزمەكانی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم. لە یەكێك لە كۆبونەوەكانی وەفدەكەی عێراقدا لە هەولێر، نوێنەری هەندێك لە كۆمپانیا بیانییەكانیش بانگهێشتكرابوون، بەپێی قسەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم، لەم سەردانەی وەزیری نەوتی عێراقدا بۆ هەولێر، چەند پێشنیازێك بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت گەڵاڵەكراون‌و وەفدی عێراق گەڕاوەتەوە بۆ بەغداد بۆ ئەوەی بڕیار لەسەر یەكێك لە پێشنیازەكان بدات، بەڵام لەوكاتەوە تائێستا وەزارەتی نەوتی عێراق هیچ بڕیارێكی نەداوە.  "تێگەیشتنی باش هەیە، شاندی هەرێم‌و بەغدا لە گفتوگۆدان، هیوادارم بگەینە رێككەوتن‌و دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوت بكەینەوە" وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم وا دەڵێ.  توركیا رۆژی 2ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ ئامادەیی خۆی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم راگەیاندووە، بەڵام چارەسەری كێشەی گرێبەستی كۆمپانیاكان لەلایەك‌و نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لەلایەكی تر، بەربەستی سەرەكین لەبەردەم دەستپَكردنەوەی هەناردە، چونكە لەیاسای بودجەی عێراقدا بڕی (6) دۆلار بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت لە كوردستان دیاریكراوە، حكومەتی هەرێم بەمە رازی نییە‌و دەڵێ تێچووی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت لە هەرێم بڕەكەی (24) دۆلارەو تیچووی گواستنەوەی هەر بەرمیلێكیش (7) دۆلارە، واتا بە تێكڕای خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێم بۆ هەر بەرمیلێك (31) دۆلار دەكەوێت. یاسای بودجەی فیدراڵ رێگە بەوە نادات لە داهاتی نەوتی هەرێم پارە بۆ هیچ مەبەستێك ببڕدرێت، بودجە بەرپرسیارێتی دابینكردنی هەقدەستی كۆمپانیاكانی نەوتی لە هەرێمی كوردستان‌و خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی خستوەتە ئەستۆی وەزارەتی دارایی عێراق. بودجە پارەی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێمی لە خشتەیەكدا دیاریكردووە كە بڕەكەی (3 ترلیۆن‌و 876 ملیار) دینارە بۆ یەك ساڵ، ئەم بڕە پارەیە كورتهێنانی هەیە بۆ هەرێمی كوردستان. بەگوێرەی لێكدانەوەیەك كە ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كردویەتی: •    كۆی گشتی خەرجی خەمڵێندراو بۆ گواستنەوەی بڕی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ ساڵی 2023 بریتییە لە (1 ترلیۆن‌و 428 ملیار) دینار. •    كۆی گشتی خەرجی خەمڵێندراو بۆ وەبەرهێنان‌و هەناردەكردنی بڕی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ ساڵی 2023 بریتییە لە (2 ترلیۆن‌و 448 ملیار) دینار. واتا بە تێكڕا خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2023دا بڕەكەی بە (3 ترلیۆن‌و 876 ملیار) دینار دیاریكراوە، ئەم پارەیە بڕەكەی بە دۆلار دەكاتە (2 ملیارو 980 ملیۆن) دۆلار. هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2022 بڕی (6 ترلیۆن‌و 695 ملیار) دیناری بۆ خەرجییەكانی نەوت خەرجكردووە، بەڵام لە بودجەی عێراقدا (3 ترلیۆن‌و 876 ملیار) دیناری تەرخانكردووە، لێرەدا حكومەتی هەرێم توشی كورتهێنانێك دەبێت كە بڕەكەی (2 تریلیۆن‌و 800 ملیار) دینارە، وەكو سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران دەڵێ" ئەم كورتهێنانە هیچ تەرخانكراوێكی بۆ نەكراوە لەناو بودجەی عێراق‌و هەرێمی كوردستانیش ناتوانێت پڕی بكاتەوە". یاسای نەوت‌و غاز.. گرفتێكی تر لە شوباتی ئەمساڵ‌و لەدوای دەستبەكاربوونی حكومەتی نوێی عێراق بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی، حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم دەستیان بە گفتوگۆیەكی نوێ كرد لەبارەی ئامادەكردنی رەشنوسی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، یاسایەك كە دەبوو دوای پەسەندكردنی دەستوری عێراق لە 2005 دەربكرایەو بەهۆی ناكۆكی هەولێرو بەغدادەوە تائێستا ئەم یاسایە دەرنەكراوە. سودانی لە بەرنامەی كاری حكومەتەكەیدا بەڵێنیدا لەماوەی شەش مانگی یەكەمی دەستبەكاربوونی حكومەتدا رەشنوسی یاساكە رەوانەی پەرلەمان بكات بۆ پەسەند كردن، بەڵام ئەم بەڵێنەی جێبەجێ نەكرد، هەردوو حكومەت لەبارەی رەشنوسەكە ناكۆكن، سودانی بەر لە دەستبەكاربوونی بە نوێنەرانی كوردی لە پەرلەمانی عێراق وتبوو:" من ناتوانم بڕیاری دادگای فیدراڵی دژی هەرێمی كوردستان رابگرم، تاكە چارەسەر ئەوەیە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربكرێت‌و لەو یاسایەدا دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم بەسەر كەرتی نەوت‌و غازدا یەكلابكرێتەوە. ئەمریكییەكانیش چاودێری گفتوگۆی نێوان هەولێرو  بەغداد دەكەن سەبارەت بە یاسای نەوت‌و غاز، بەپێی قسەی وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم كونسوڵی ئەمریكا پرسیاری كردووە لەبارەی ئەوەی ئایا داڕشتنی یاساكە بەكوێ گەیشتووە.    چوار مەرج بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت  ئێستا كە هەردوو حكومەتی فیدراڵ‌و هەرێم چوونەتە ناو گفتوگۆیەكی نوێوە بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم، كە بەپێی یاسای بودجە رۆژانە (400 هەزار) بەرمیلە، كۆمپانیا بیانییەكانی كەرتی نەوتیش هاتونەتە ناو گفتوگۆكان‌و ئامادە نین دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت بكەنەوە بۆ كوردستان تاوەكو ئەم (4) مەرجەیان لەبەرچاو نەگیرێت:  •    هەر زیادكردنێك دەبێت رێككەوتنی لەسەر بكرێت لەنێوان حكومەتی عێراق‌و حكومەتی هەرێم‌و كۆمپانیاكانی ئەپیكور.  •    دەبێت گرەنتی ئەوە بكرێت پارەی هەناردەی نەوت لە رابردوو و داهاتوودا دەدرێت.  •    دەبێت پارەی فرۆشتنی نەوتی لە داهاتوودا بەشێوەی راستەوخۆ بۆ كۆمپانیاكان حەواڵە بكرێت.  •    دەبێت پارێزگاری بكرێت لە مەرجە بازرگانییەكانی ئێستا‌و مۆدێلی ئابوری كۆمپانیاكانی ئەندامی گروپی ئەپیكور.   

راپۆرت: درەو 31 ساڵ لەمەبەر پەرلەمانتارێكی كورد لە هەولێرەوە نامەیەكی بۆ هاوسەرەكەی لە فەڕەنسا نوسیوە، دەڵێ" ئێستا لە كوردستان كارەبا 2 بۆ 3 سەعات هەیە"، دوای ئەو هەموو ساڵە هێشتا دۆخەكە زۆر نەگۆڕاوە، ئەمڕۆژانە كارەبا لە شارێكی وەكو هەولێر بۆ 4 كاتژمێر كەمبوەتەوە، ئەمە یەكێكە لە چیرۆكەكانی شكستی حوكمڕانی. كابینەی نۆیەم بە بەڵێنی زیادكردنی كارەبا‌و كەمكردنەوەی نرخەكەی دەستبەكاربوو، بە كەمبونەوەی كارەبا‌و زیادبوونی نرخەكەی ماڵئاوایی دەكات. كارەبا لە كوردستان چۆن بەرهەمدەهێنرێت؟ چۆن دابەشدەكرێت؟ تێچووی چەندە؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   كارەبا لە بامەڕنییەوە بۆ مەسرور بارزانی  لەگەڵ هاتنی یەكەم شەپۆلی سەرمادا، جارێكی تر حكومەتی هەرێمی كوردستان روبەڕووی قەیرانی كارەبا بووەوە، قەیرانێك كە لە ساڵی 1992‌و دوای كشانەوەی دامودەزگاكانی بەعس، لەكوردستان بەردەوامە‌و چارەسەری بۆ نەدۆزراوەتەوە.  رۆژی 15ی كانونی یەكەمی ساڵی 1992، ئەحمەد بامەڕنێ پەرلەمانتاری خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان، نامەیەكی بۆ هاوسەرەكەی لە فەڕەنسا نوسیوە، لە نامەكەدا دەڵێ:" ئێستا دۆخی كوردستان زۆر خراپە، كارەبا تەنیا (2-3) كاتژمێر هەیە. 31 ساڵ دوای نامەكەی بامەڕنێ، دۆخی كارەبای كوردستان باشتر نەبووە، ئەم رۆژانە كاتژمێرەكانی پێدانی كارەبای نیشتمانی لە هەرێمی كوردستان زۆر كەمبوەتەوە، ئەمە ئەركی مۆلیدە ئەهلییەكانی قورستر كردووە. ئێستا رۆژانە كاتژمێرەكانی پێدانی كارەبای نیشتمانی لە هەرێمی كوردستان بەمشێوەیە:  •    هەولێر: تەنیا 4 كاتژمێر •    سلێمانی: تەنیا 7 كاتژمێر •    دهۆك: تەنیا 8 كاتژمێر •    هەڵەبجە 6 كاتژمێر   كارەبا بۆچی كەمبوەتەوە ؟ چوار رۆژ لەمەوبەر، وەزارەتی كارەبای هەرێمی كوردستان كە وەزیرەكەی (كەمال محەمەد)‌و هاوكات بە وەكالەتیش وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بەڕێوەدەبات، رونكردنەوەیەكی لەبارەی كەمبوونەوەی كاتژمێرەكانی كارەبای نیشتمانی بڵاوكردەوە.  لە رونكردنەوەكەدا وەزارەتی كارەبا دەڵێ:" بەهۆی پرۆسەی چاكسازی لە هەردوو یەكەی وێستگەی خەبات 300 مێگاوات، كارەبا لە رۆژی (15)ی ئەم مانگەوە كەمبووەتەوە". بەپێی قسەی وەزارەت، تا كۆتایی مانگ واتا سبەینێ، پرۆسەكە تەواو دەبێت‌و وێستگەكە دەكەوێتە كارو ماوەكانی پێدانی كارەبا ئاسایی دەبێتەوە. بەڵام ئەمڕۆ لە دیوانی وەزارەتی كارەبا كۆبونەوەیەك كراوە سەبارەت بە كەمبونەوەی كارەبای نیشتمانی، لە كۆبونەوەكەدا باسلەوە كراوە، بارگرانیی لەسەر كارەبا دروستبووە، بەجۆرێك خواست لەسەر كارەبا (6 هەزار) مێگاواتی تێپەڕاندووە، لە كاتێكدا بەرهەمهێنانی كارەبا لە كوردستان تەنیا (3 هەزار) مێگاواتە، واتا هاتنی وەرزی سەرما بەرێژەی 50% خواستی لەسەر بەكارهێنانی كارەبا لە كوردستان زیادكردووە. بەو دۆخە داراییە قورسەی كە حكومەتی هەرێم لەدوای راگرتنی هەناردەی نەوتەوە لە 25ی ئازاری ئەمساڵەوە تێیكەوتووە، وەزارەتی كارەبا ناتوانێت هیچ بەڵێنێك بدات بۆ چاككردنی دۆخی كارەبا، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆی دیوانی وەزارەتدا ئاماژە بەوە كراوە" زیادكردنی بەرهەم پێویستی بە سوتەمەنی‌و بودجە هەیە". رۆژی 6ی ئەم مانگە كاتێك وەزارەتی نەوتی عێراق هەواڵی تەواوكردنی بۆری راكێشانی غازی كێڵگەی (كۆرمۆر)ی بۆ وێستگەی كارەبای كەركوك راگەیاند، وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم وەڵامی دایەوە‌و لە رونكردنەوەیەكدا رایگەیاند" تائێستا بڕی گازی پێویست بۆ وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا لە هەرێمی كوردستان دابین نەكراوەو، بەپێی گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیای داناگاز، بەهیچ شێوەیەك كۆمپانیاكە بۆی نییە بەبێ رەزامەندیی حكومەتی هەرێم گاز لە كێڵگەكانی هەرێمەوە بۆ هیچ شوێنێكی دیكە بگوازرێتەوە". بەڵام كۆمپانیای (هیلال)ی ئیماراتی كە لەگەڵ كۆمپانیای (دانەغاز) لەكێڵگەی كۆرمۆر بە هاوبەشی كاردەكات، بەپێی بڕیارێكی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق پشكی غازی خۆی لە كێڵگەكە فرۆشتووە بە وەزارەتی نەوتی عێراق‌و وەزارەتیش غازەكە دەگوازێتەوە بۆ وێستگەی كارەبای كەركوك.  ناعەدالەتی كارەبا ! لەگەڵ هاتنی وەرزی سەرما‌و كەمبونەوەی كارەبای نیشتمانی، مشتومڕ لەبارەی ناعەدالەتی لەبواری كارەبا دەستپێدەكاتەوە. لە كۆبونەوەی دیوانی وەزارەتی كارەبادا، ئومێد خۆشناو پارێزگاری هەولێر بەشداربووە، داوایكردووە رەچاوی پشكی پارێزگای هەولێر لە پێدانی كارەبا بكرێت‌و جەختی لە تێستی وەرزی بۆ پشكی كارەبای پارێزگاكان كردەوە.  شەش رۆژ لەمەوپێش، ئومێد خۆشناو قسەی كردو وتی:" هەولێر لە كارەبادا مەغدورە. هەست بەوە دەكەین نادادپەروەریی هەیە، كارەبای هەولێر لە شارەكانی تر جیاوازە، كارەبای نیشتمانی لە هەولێر كەمترە، تێستی ساڵانەی كارەبا بكرێت بە وەرزیی، بۆ ئەوەی بڕی كارەبای نیشتمانی دیاری بكرێت". ئایا بانگەشەكانی پارێزگاری هەولێر لەبارەی نادادپەروەرییەوە لە دابەشكردنی كارەبا دروستن ؟ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستی بە تەماشاكردنی داتاكانی دابەشكاری پشكی كارەبا هەیە بەسەر پارێزگاكان لە هەرێمی كوردستان، كە بەمشێوەیە دابەشبووە:  •    پارێزگای هەولێر: 42,6%ی تێكڕای كارەبای هەرێمی كوردستان •    پارێزگاكانی سلێمانی‌و هەڵەبجە: 33,1%ی تێكڕای كارەبای هەرێم •    پارێزگای دهۆك: 24,3%ی تێكڕای كارەبای هەرێم بەراوردكردنی ژمارەی دانیشتوان لە پارێزگان لەگەڵ داتاكانی دابەشكردنی كارەبا، هەندێك نادادپەروەریی نیشان دەدات، بەڵام نادادپەروەرییەكە لەبەرژەوەندی پارێزگای هەولێر شكاوەتەوە.  دانیشتوان لە هەرێم بەپێی داتای وەزارەتی پلاندانانی عێراق، بەمشێوەیە دابەشبووە:  •    پارێزگای هەولێر: 2 ملیۆن‌و 55 هەزارو 448 كەس (رێژەی 35%ی كۆی دانیشتوانی هەرێم پێكدەهێنێت) •    پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجە: 2 ملیۆن‌و 396 هەزارو 206 كەس (رێژەی 41%ی كۆی دانیشتوانی هەرێم پێكدەهێنێت) •    پارێزگای دهۆك: 1 ملیۆن‌و 432 هەزارو 396 كەس (رێژەی 24%ی كۆی دانیشتوانی هەرێم پێكدەهێنێت) كارەبا لە هەرێمی كوردستان هاوبەشانی كارەبا لە هەرێمی كوردستان دابەشبوون بەسەر جۆرەكان (ماڵان، بازرگانی، پیشەسازی، كشتوكاڵ‌و میری)، وەزارەتی كارەبا هاوبەشانی كۆمەڵگاكانی نیشتەجێبوون (ستییەكان)ی لە ماڵان جیاكردووەتەوە لەڕووی پێدان‌و نرخی فرۆشتنی كارەبا پێیان. پاڵپشت بە ڕێنمایی ژمارە (2)ی ساڵی (2021)ی وەزارەتی كارەبا، كە لە رۆژنامەی وەقائعی كوردستان ژمارە (274) لە (24/11/2021) بڵاوكراوەتەوە. هاوبەشانی پۆلێنكردووە بۆ؛ (ماڵان، بازرگانی، پیشەسازی، كشتوكاڵ‌و میری). هاوكات بە ڕێنمایی ژمارە (1)ی ساڵی (2023)ی وەزارەتی كارەبا، كە لە رۆژنامەی وەقائعی كوردستان ژمارە (306) لە (14/6/2023) هەمواری یەكەمی ڕێنمایی ژمارە (2)ی ساڵی (2021) تایبەت بە ڕێنمایی‌و مەرجەكانی پێدانی وزەی كارەبا بڵاوكراوەتەوە، تێیدا هاتووە بڕیارماندا بە؛ "زیادكردنی بڕگەیەك بۆ خشتەی ژمارە (5) تایبەت بە نرخەكانی كارەبا لە رێنمایی و مەرجەكانی پێدانی وزەی كارەبا ژمارە (2)ی ساڵی 2021، بەم شێوەیە دەبێت:  * نرخی كارەبای كۆمەڵگەكانی نیشتەجێبوون (High Cost) بە (156) دینار بۆ یەك كاتژمێر، بەمدواییە بەهۆی ناڕەزایەتی دانیشتوانی كۆمەڵگەكانی نیشتەجێبوون، وەزارەتی كارەبا بڕیاریدا نرخی یەكەی كارەبا لەم كۆمەڵگایانە بۆ (100) دینار كەمبكاتەوە، بەڵام لەوكاتەوە بڕیارەكە لە ئەنجومەنی وەزیرانە‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت رەزامەندی لەسەر نەداوە، لە كۆبونەوەی ئەمڕۆ وەزارەتی كارەبادا جەخت لەسەر بڕیارەكە كراوەتەوە. بەپێی ڕێنماییەكانیش نرخی كارەبا بۆ هاوبەشانی كارەبا لە هەرێمی كوردستان بەم جۆرەی خوارەوە دەبێت؛ 1.    هاوبەشی ماڵان هاوبەشانی ماڵان لە هەرێمی كوردستان كە بەشی گەورەی هاوبەشانی كارەبا پێكدەهێنن، بەپێی ڕێنمایی وەزارەتی كارەبا، ئەگەر هاوبەشێك لە ماوەی مانگێكدا (1 بۆ 450) كیلۆ واتی بەكارهێنا، ئەوا هەر كیلۆ واتێك لێكدانی (18) دینار دەكرێت‌و بەرامبەر (8 هەزارو 100) دینار دەبێت بۆ مانگێك، خۆ ئەگەر بەشداربووەكە زیاتر لە (450) كیلۆ وات تا (900) كیلۆ واتی بەكاربرد، ئەوا (450) كیلۆ واتی دووەمیان لێكدانی (24) دینار دەكرێت‌و لەگەڵ بڕی بەكاربراوی پێشتردا كۆی نرخەكە دەگاتە (18 هەزارو 900) دینار، ئەگەر هاوبەشێكی ماڵان لە (900) كیلۆ واتە زیاتری بەكارهێناو تا ئاستی (1500) كیلۆ وات، ئەوا دوای لێدەركردنی (900) كیلۆ واتی پێشتر (600) كیلۆ واتەكە نرخی هەر یەكەكی بەرزدەبێتەوە (تصاعد) دەكات بۆ (42) دینارو بەم پێیەش بڕی (25 هەزارو 200) دیناری دیكە دەچێتە سەر ئەو (18 هەزارو 900) دینارەی ترو كۆی پارەی (هەزارو 500) كلیۆ واتەكە دەگاتە (44 هەزارو 100) دینار. پرۆسەكە بەشێوەی (تصاعد)ی بەردەوام دەبێت تا بەكاربردنی كارەبا لەلایەن هاوبەشەكەوە دەگاتە سەروو (5 هەزار) كیلۆ وات، لەم حاڵەتەدا نرخی هەر یەكەكی بەركاربراوی كارەبا دەگاتە (180) دینار. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 2.    كۆمەڵگاكانی نیشتەجێبوون وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا هەمواری یەكەمی ڕێنمایی ژمارە (2)ی ساڵی (2021) وەزارەتی كارەبا تایبەت بە ڕێنمایی و مەرجەكانی پێدانی وزەی كارەبا، تێیدا هاتووە بڕیارماندا بە؛ "نرخی كارەبای كۆمەڵگەكانی نیشتەجێبوون (High Cost) بە (156) دینار بۆ یەك كاتژمێر". بەم ڕێنماییەش بێت نرخی یەكەی كارەبا بۆ كۆمەڵگاكانی نیشتەجێبوون لە هەرێمی كوردستان جێگیر دەكرێت لە (1) كیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێك بێت، ئەوا بۆ هەر كیلۆ واتێك (156) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەكەدا هاوبەشێكی هەر كۆمەڵگایەك (هەزار و 500) یەكە بەكار بەرێت، ئەوا دەبێت بڕی (234 هەزار) دینار بدات. لەكاتێكدا هەمان ئەو بڕە كارەبایە بۆ هاوبەشی (ماڵان) بریتیە لە (44 هەزارو 100) دینار- وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا_ واتە هەمان ئەو برە كارەبایە كە لە ستییەكاندا بەكاربراوە نرخەكەی (431%) زیاترە لەوەی لە ماڵان بەكاردەبرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 3.    هاوبەشانی بازرگانی هاوبەشانی كارەبا بۆ مەبەستی بازرگانی لە هەرێمی كوردستان جێگیرە، لە (1) كیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێك بێت، ئەوا بۆ هەر كیلۆ واتێك (156) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەكەدا هاوبەشێكی بازرگانی (هەزارو 500) یەكە بەكار بەرێت، ئەوا بڕی (234 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. كە هاوتایە بەو بڕەی كە لە هاوبەشانی كۆمەڵگاكانی نیشتەجێبوون وەردەگیرێت لە هەرێمی كوردستان (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 4.    هاوبەشانی میری هاوبەشانی میری لە هەرێمی كوردستان، دیسان فرۆشتنی یەكەی كارەبا پێیان نرخەكەی جێگیرەو لە (1) كیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێك بێت، ئەوا بۆ هەر كیلۆ واتێك (180) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەكەدا هاوبەشێكی میری (هەزارو 500) یەكە بەكار بەرێت، ئەوا بڕی (270 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 5.    هاوبەشانی كشتوكاڵی هاوبەشانی كشتوكاڵی لە هەرێمی كوردستان، فرۆشتنی یەكەی كارەبا پێیان نرخەكەی جێگیرەو لە (1) كیلۆ واتەوە بۆ هەرچەندێك بێت، ئەوا بۆ هەر كیلۆ واتێك (36) دیناری لێوەدەگیرێت، بۆ نمونە ئەگەر لە مانگەكەدا هاوبەشێكی كشتوكاڵی (هەزار و 500) یەكە بەكار بەرێت، ئەوا بڕی (54 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). 6.    هاوبەشانی پیشەسازی هاوبەشانی پیشەسازی تایبەتمەندی جیاوازیان پێدراوەو بە جۆرێك بەرزی (ڤۆڵتیە) دەكرێت بە پێوەر بۆ فرۆشتنی وزەی كارەبا پێیان، بە جۆرێك نرخی یەكەكان بریتی دەبن (144 دینارو 120 دینار) بۆ بەكاربردنی (1) كیلۆ واتەوە بڕی هەرچەندێك بێت. ئەگەر لە مانگەكەدا هاوبەشێكی پیشەسازی (هەزار و 500) یەكە بەكار بەرێت، ئەوا بۆ ڤۆڵتییەی بەرز بڕی (216 هەزار) دینار و بۆ ڤۆڵتییەی نزم (180 هەزار) دیناری لێوەردەگیرێت. (بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانەی خشتەی ژمارە (1)). كارەبا لە كابینەی مەسرور بارزانیدا ئۆكتۆبەری 2020 مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەبارەت بە چاكسازیی‌و رێكخستنەوەی كەرتی كارەبا لەبەردەم پەرلەمانی كوردستاندا رایگەیاند" هەمواركردنەوەی گرێبەستەكان لەپەرلەمانی كوردستان وتی:" لەئەنجامی هەمواركردنەوەی گرێبەستەكان‌و رێكخستنەوەی كەرتی كارەبا ساڵانە 300 ملیۆن دۆلارمان گەڕاندوەتەوە بۆ حكومەت. لەڕێگەی چارەسەركردنی یەكەكانی كارەباو زیادكردنی بڕی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی‌و بەگەڕخستنی وێستگەی هەڵمی خەبات، بڕی 843 مێگاوات كارەبامان زیاد كردووە". هەر لەو وتارەدا سەرۆكی حكومەت باسی لەوەكرد، بۆ یەكەمینجار ئاستی بەرهەمهێنانی كارەبا لەهەرێمی كوردستان گەیشتووەتە 3700 مێگاوات كارەباو ماوەكانی پێدانی كارەبامان زیاد كردووە، بەڵام دوای سێ ساڵ لەم قسانە، ئێستا بەگوێرەی وەزارەتی كارەبا ئاستی بەرهەمهێنان بۆ 3 هەزار مێگاوات دابەزیوەو ئاستی پێدانی كارەبای نیشتمانیش كەمبوەتەوە. هەر لەو وتارەدا بوو كە سەرۆكی حكومەت بانگەشەی ئەوەی كرد "نرخی كڕینی كاتژمێرەكانی كارەبا كەمكراوەتەوە"، بەڵام بەمدواییە حكومەت لەچوارچێوەی پلانێكدا نرخی ئەمپێری كارەبای لەسەر هاوڵاتیان بەرزكردەوە، بەرزكردنەوەیەك كە ناڕەزایەتی بەدوای خۆیدا هێناوە‌و لەبەرامبەردا نەیتوانیوە كێشەی كەمی كارەبا چارەسەر بكات.   داهات‌و خەرجی كارەبا لە هەرێمی كوردستان داهاتێكی زۆر لە كارەبادا خەرج دەكرێت، بەجۆرێك ئێستا مانگانە زیاتر لە (100 ) ملیار دینار بۆ ئەو كۆمپانیایانە خەرج دەكرێت كە كارەبا بەرهەمدەهێنن. بەپێی راگەیەندراوێك كە وەزارەتی كارەبا لە 2ی تەموزی 2021دا بڵاویكردوەتەوە، رێژەی 65%ی خەرجی كارەبا لەسەر حكومەتەو 35%ی لەسەر شانی خەڵكە. لەپاڵ خەرجی بەرهەمهێنانی كارەبادا، كۆی خەرجی مانگانەی موچەی فەرمانبەرانی وەزارەتی كارەبا (17 ملیارو 850 ملیۆن) دینارە، ئەمە سەرەڕای ئەو پارەیەی هاوڵاتیان مانگانە خەرجی دەكەن بۆ كڕینی كارەبا لە مۆلیدە ئەهلییەكان بۆ مۆلیدە ئەهلییەكان. لە هەرێمی كوردستان ژمارەی هاوبەشانی كارەبا بۆ (ملیۆنێك‌و 776 هەزارو 963) هاوبەش زیادیكردووە، ئەگەر بە تێكڕا (4) ئەمپێر بۆ هەر خێزانێك لە كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكان ئەژمار بكرێت‌و نرخی هەر ئەمپێرێكیش بە (10 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، ئەوا هەر خێزانێك مانگانە بەتێكڕا (40) هەزار دینار پارە لە كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكاندا خەرج دەكات، تێكڕای خەرجی هاوڵاتیان بۆ كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكان مانگانە دەگاتە (71 ملیار) دینار، ئەمەش هەموو پارەیە كە لە كوردستان لە كەرتی كارەبادا بەخەرج دەدرێت. ژێرخانی كارەبا لە هەرێم بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی كارەبا كە بەبۆنەی دوو ساڵی یەكەمی تەمەنی كابینەی نۆیەمەوە بڵاویكردوەتەوە:  •    رێژەی (84%)ی كارەبای هەرێم لەلایەن كەرتی تایبەتەوە بەرهەم دەهێنرێت‌و رێژەی (16%)ی لەلایەن كەرتی گشتییەوە بەرهەم دێت. •    توانای ژێرخانی بەرهەمهێنانی كارەبای هەرێمی كوردستان (6902) مێگاواتە، بەڵام بەهۆی نەبوونی سوتەمەنی‌و زۆربوونی تێچوونەكەی (3400 بۆ 3500) مێگاوات كارەبا بەرهەم دەهێنرێت. •    لە (دوكان) توانای بەرهەمهینانی (400) مێگاوت كارەبا هەیە، بەڵام لەم رەوشە سەختەدا تەنیا (43) مێگاوات بەرهەم دێت. •    لە (دەربەندیخان) توانای بەرهەمهێنانی (249) مێگاوات كارەبا هەیە، بەڵام (15) مێگاوات بەرهەم دێت. •    لە دهۆك توانای بەرهەمهێنانی (1000) مێگاوات كارەبا هەیە، بەڵام بەهۆی نەبوونی سوتەمەنیی دیزل‌و زیادبوونی تێچوونەكەی بەكارنەخراون، چونكە دابینكردنی موچەی موچەخۆران لە كارە پێشینەكانی حكومەتە. •    سێ یەكەی (29) مێگاواتی كەرتی گشتی لە دهۆك، هەولێرو سلێمانی (6-5) ساڵە لەكاركەوتوون. •    لە ماوەی دوو ساڵی یەكەمی كابینەی نۆیەمدا (615) مێگاوات كارەبا زیاد كراوە. وەزارەتی كارەبا ده‌ڵێ داهاتی ساڵی 2021ی كارەبا بڕی (825 ملیار) دینار بووە، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ داهاتی كارەبا لە 2018دا بڕی (289 ملیار) دینار بووە، بەو پێیەش (536 ملیار) داهاتی كارەبا زیادبووە، بەڵام وەزارەتی كارەبای هەرێم به‌م زیادبوونه‌ نەك نەیتوانیوە كارەبای (24) كاتژمێری دابین بكات بەڵكو لە هەندێك لە وەرزەكانی ساڵدا تەنیا (4) كاتژمێر كارەبا دراوە بە هاوڵاتیان.