راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت كار گەیشتە ئەوەی مەسرور بارزانی هەڕەشەی دەركردنی وەزیرەكانی یەكێتی بكات لە حكومەت، ئەمە دواین پەرەسەندنی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی بوو بەر لە بڕیاری دواخستنی دانیشتنی ئەمڕۆی پەرلەمانی كوردستان، پەرەسەندنە سیاسییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی بەشێوەیەكی خێرا رێدەكەن، سبەینێ پەرلەمان كۆدەبێتەوە، بەر لەو كۆبونەوەیە پارتی‌و یەكێتی كۆدەبنەوە، بەم شێوەیە كارتی فشاری یەكێتی لە رێگەی پەرلەمانەوە بۆ سەر پارتی سەركەوتووبو، پارتی راكێشایە سەر مێزی گفتوگۆ،  لەم راپۆرتەدا وردەكاری چۆنیەتی دواخستنی كۆبونەوەی ئەمڕۆی پەرلەمانی كوردستان بخوێنەرەوە. پەرلەمان‌و حكومەت لەناو كێشەكانی پارتی‌و یەكێتیدا   كۆبونەوەی ئەمڕۆ پەرلەمانی كوردستان بۆ سبەینێ دواخرا، كۆبونەوەیەك كە بڕیارە تێیدا باس لە قەیرانی دارایی‌و تەندروستی‌و ناوچە جێناكۆكەكان‌و گفتوگۆكانی حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغداد بكرێت. رۆژی 19ی ئەم مانگە سەركردایەتی یەكێتی كۆبوەوە، لە كۆبونەوەكەدا بڕیاردرا رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان‌و فراكسیۆنی یەكێتی بایكۆتی دانیشتنەكانی پەرلەمانی كوردستان بكەن تا ئەوكاتەی یەكێتی‌و پارتی كۆدەبنەوە‌و كێشە‌و گرفتەكانی نێوانیان چارەسەر دەكەن. ئێستا هەردوو دامەزراوەی پەرلەمان‌و حكومەت كەوتونەتە ناو كێشە‌و گرفتەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی، ئەمە لەكاتێكدایە حكومەت بەدەست قەیرانێكی دارایی سەختەوە دەناڵێنێت. فشار لە پەرلەمانەوە رۆژی 23ی مانگی رابردوو، لاهور شێخ جەنگی لە تویتێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر نوسی:" ئەگەر حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغدا نەگاتە رێككەوتن، شەفافییەتی نەبێت لە خەرجی‌و داهات، یەكێتی ناچێتە ژێر باری مووچە بڕین. هەڵپەساردنی بەشداری لە پەرلەمان‌و حكومەت‌و، هەڵبژاردنی پێشوەخت یەكێك دەبێ لە بژاردەكانمان". سەركردایەتی یەكێتی خاڵی یەكەمی تویتەكەی لاهور شێخ جەنگی واتە "هەڵپەساردنی بەشداری لە پەرلەمان" خستەبواری جێبەجێكردن، بەڵام هەڵپەساردنی تەواوەتی پەرلەمان نەبوو، بەڵكو هەڵپەساردنی دانیشتنی پەرلەمان بوو تا ئەوكاتەی پارتی‌و یەكێتی كۆدەبنەوە‌و كێشەكانیان چارەسەر دەكەن.   بڕیاری یەكێتی بۆ بایكۆتكردنی كۆبونەوەی پەرلەمان‌و رێگریكردن لە بەڕێوەچوونی دانیشتنەكان، پێشوەختە گرفتی تێدا بوو، چونكە رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان كە سەربە یەكێتییە، چەند رۆژێك بەر لە بڕیاری سەركردایەتی حزبەكەی، نوسراوێكی بۆ حكومەت ناردبوو، تێیدا داوای كردبوو وەزیرەكان بێنە پەرلەمان بۆ گفتوگۆكردن لەسەر چەند بابەتێك، لەم نوسراوەدا رێواز فایەق رۆژانی 26‌و 27‌و 28ی دیاریكردبوو بۆ كۆبونەوەی پەرلەمان، ئەمە وایكرد یەكێتی نەتوانێت لەڕێگەی سەرۆكی پەرلەمانەوە دانیشتنی پەرلەمان پەكبخات‌و كارتەكەی بۆ فشاركردن لە پارتی سوتا. كارتی فشار لەناو حكومەت دوای ئەوەی یەكێتی بێئومێد بوو لەوەی بتوانێت لەڕێگەی سەرۆكی پەرلەمانەوە كۆبونەوەی ئەمڕۆی پەرلەمان پەكبخات، پەنای بۆ كارتی فشار لەناو حكومەت برد، واتە بەشی دووەمی تویتەكەی لاهور شێخ جەنگی لە حكومەت كە "هەڵپەساردنی بەشداریكردنی یەكێتییە لە حكومەت" ئەم بەشەی تویتەكەش بەتەواوەتی‌و وەكو خۆی جێبەجێ نەكرا، تەنیا وەكو كارتێكی فشار دەستی بۆ بردرا. مەكتەبی سیاسی یەكێتی دوێنێ كۆبوەتەوە، لاهور شێخ جەنگی‌و بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكەكانی حزب بەشداربوون لە كۆبونەوەكەدا. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە كۆبونەوەكەدا بڕیاردراوە ئەگەر پارتی سوربێت لەسەر ئەنجامدانی كۆبونەوەی ئەمڕۆی پەرلەمان، ئەوا وەزیرەكانی یەكێتی ناچنە ناو كۆبونەوەكەی پەرلەمانەوە. بۆ كۆبونەوەی ئەمڕۆی پەرلەمان كە دواخرا بۆ سبەینێ، بڕیاربوو هەریەكە لە رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ كە سەربە پارتییە هەروەها شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە‌و خالید شوانی وەزیری هەرێم بۆ كاروباری بەغداد كە سەربە یەكێتین بچنە پەرلەمان بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی دۆخی ناوچە جێناكۆكەكان. مەسرور بارزانی توڕە كرد ! (درەو) زانیویەتی، بڕیاری مەكتەبی سیاسی یەكێتی بۆ رێگریكردن لە بەشداریكردنی وەزیرەكانی لە دانیشتنی پەرلەمان، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی توڕەكردووە، مەسرور بارزانی هەڕەشەی كردووە ئەگەر وەزیرەكانی یەكێتی نەچنە بەردەم پەرلەمان‌و لەبری حكومەت گوێ لە حزبەكەیان بگرن، رێگەنادات بگەڕێنەوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران. دوای ئاڵۆزبوونی بارودۆخەكە لەنێوان یەكێتی‌و مەسرور بارزانیدا، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان‌و بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی هەوڵێكیان بۆ هێوركردنەوەی بارودۆخەكە دەستپێكردووە، لە هەنگاوی یەكەمی هەوڵەكەدا دوای قسەكردن لەگەڵ پارتی، بافڵ تاڵەبانی داوای لە رێواز فایەق كردووە كۆبونەوەی ئەمڕۆی پەرلەمان بۆ ماوەی (24) كاتژمێر دوابخات، ئەمە بۆ هێوركردنەوەی بارودۆخە سیاسییەكە، دواتر لەناو پەرلەمان پارتی‌و یەكێتی رێككەوتن لەسەر ئەوەی كۆبونەوەی ئەمڕۆی پەرلەمان دوابخرێت بۆ سبەینێ، پاشان ئەم رێككەوتنە گشتگیركراو لە كۆبونەوەی فراكسیۆنەكانی پەرماندا دواخستنی دانیشتنی پەرلەمان بۆ سبەینێ كرا بە بڕیارێكی فەرمی. دوێنێ هاوكات لەگەڵ كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی، مەكتەبی سیاسی پارتی كۆبووەوە، بەپێی زانیارییەكان لە كۆبونەوەكەدا مەكتەبی سیاسی پارتی نەرمی نواندووە لەبارەی ئەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ یەكێتی ئاسایی بكرێتەوە بەتایبەتی لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم دوچاری قەیرانی دارایی بووە. كۆبونەوەی حزب پێش كۆبونەوەی پەرلەمان سەرچاوەیەكی ئاگادار لەناو پارتی دیموكراتی كوردستانەوە بە (درەو)ی راگەیاند، ئێوارەی ئەمڕۆ پارتی و یەكێتی كۆدەبنەوە. ئێستادا گفتوگۆ لەنێوان سەركردەكانی پارتی‌و یەكێتیدا بەردەوامە، سەرباری ئەمە چاوەڕوانی دەكرێت لە نزیكترین كاتدا بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی كۆببێتەوە. ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتی لەسەر دانیشتنی ئەمڕۆی پەرلەمان، فراكسیۆنەكانی ناو پەرلەمانی دابەشكرد، فراكسیۆنەكانی گۆڕان، پێكهاتەكان، سەردەم‌و ئایندە بڕیاریاندا بەشداری كۆبونەوەی ئەمڕۆی پەرلەمان بكەن لەگەڵ پارتی، لەبەرامبەردا فراكسیۆنی نەوەی نوێ‌و كۆمەڵ‌و یەكگرتوو بایكۆتیان كرد‌و كەوتنە بەرەكەی یەكێتییەوە.  فشاری یەكێتی لە رێگەی پەرلەمانەوە بۆ كۆبونەوە لەگەڵ پارتی سەركەوت بەڵام ئەنجامی كۆبونەوەكە و گەیشتن بە رێككەوتن لە نێوان هەردوو حزبدا تا ئێستا روون نیە بەتایبەتیش لە كاتێكدا هەردوولا گلەیی و ناڕەزاییەتیان لەیەكتر هەیە.  یەكێتی‌و پارتی لەسەر چی ناكۆكن ؟ كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، 10ی تەموزی 2019 سوێندی یاسایی خوارد، كابینەكە سێقۆڵییە لە (پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان) پێكهاتووە. یەكێتی لە دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمدا چەند مەرجێكی بۆ بەشداربوون لە حكومەت هەبوو، یەكێك لە دواكارییەكانی ئەوە بوو پۆستی پارێزگاری كەركوك هاوكات لەگەڵ پێكهێنانی كابینەكەدا لەبەرژەوەندی یەكێتی یەكلابكرێتەوە، پارتی‌و یەكێتی رێككەوتنیان لەسەر پۆستی پارێزگاری كەركوك كرد، بەڵام رێككەوتنەكە جێبەجێ نەكرا. یەكێكی تر لە داواكارییەكانی یەكێتی ئەوەبوو "بەشداری راستەقینە بێت لە بڕیاردا"، ئەم داواكارییەش لەناو یەكێتی گلەیی لەسەرەو هەندێك لەسەركردەكانی یەكێتی دەڵێن ئاگاداری سەرچاوەكانی داهاتی حكومەت‌و رێككەوتنەكانی نین‌و لەناو هەموو پۆستە باڵاكاندا تەنیا پۆستی سەرۆكی پەرلەمان لای یەكێتییە‌و ئەویش لەژێر هەژمونی زۆرینەی پارتیدایە لەم خولەی پەرلەماندا. یەكێتی لە كابینەی نۆیەمدا پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران‌و (6) پۆستی وزاری بەدەستەوەیە، قوباد تاڵەبانی كە جێگری سەرۆك وەزیرانە‌و سەرۆكایەتی تیمی یەكێتی دەكات لە حكومەت، سەرەتای دەستبەكاربوونی هەندێك كێشە‌و گرفتی لەبارەی دەسەڵاتەكانییەوە لەگەڵ مەسرور بارزانی هەبوو، بەڵام دواتر كێشەكەی چارەسەركرا، ئێستا قوباد تاڵەبانی بەشدارە لە بڕیارەكانی حكومەت، بەمدواییە مەكتەبی سیاسی یەكێتی لێپرسینەوەی لەگەڵدا كرد سەبارەت بە پرسی بڕینی موچەی فەرمانبەران، قوباد تاڵەبانی بەرگری لە حكومەت‌و بڕیاری بڕینی موچەی كرد، ئێستا كە پەیوەندییەكانی نێوان‌و پارتی‌و یەكێتی بە قۆناغێكی ئاڵۆزدا تێدەپەڕێت، قوباد تاڵەبانی بە گەشتێك لە دەرەوەی وڵاتە. یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی یەكێتی لەگەڵ پارتی كە كاریگەری لەسەر كاروبارەكانی پەرلەمان‌و حكومەتیش دروستكردووە ئەوەیە، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی تائێستا بە فەرمی دانی بە ئەنجامی كۆنگرەی چوارەمی یەكێتیدا نەناوە كە كۆتاییەكانی ساڵی رابردوو بەڕێوەچوو، بارزانی مامەڵە لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی دەكات، بەڵام هێشتا دانی بە هاوسەرۆكایەتییەكەی لاهور شێخ جەنگیدا نەناوە، ئەمە لەكاتێكدایە زۆرینەی سەركردایەتی یەكێتی لە دوای كۆنگرەی چوارەوە لای لاهور شێخ جەنگییە‌و بڕیارەكانی سەركردایەتی یەكێتی لەژێر هەژمونی لاهور شێخ جەنگیدان. تاوەكو بەر لە نەخۆشكەوتن‌و كۆچی دوایی جەلال تاڵەبانی سكرتێری مێژووی یەكێتی، لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا رێككەوتنێكی ستراتیژی هەبوو لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی پۆست‌و دەسەڵاتەكان، ئەم رێككەوتنە هەرچەندە تائێستا بەفەرمی هەڵنەوەشاوەتەوە، بەڵام كاری پێناكرێت‌و لەگەڵ بارودۆخی نوێی یەكێتیدا ناگونجێت. ئێستا یەكێتی چاوی لەوەیە رێككەوتنێكی نوێ لەگەڵ پارتی ئیمزا بكات كە لەگەڵ دۆخی سیاسی نوێی حزبەكەدا بگونجێت، پارتی كە لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا سەركەوتنێكی بێ پێشینەی تۆماركرد، پەلەی نییە لە ئیمزاكردنی رێككەوتنی نوێ لەگەڵ سەركردایەتی نوێی یەكێتی، سێ پۆستی باڵای هەرێمی كوردستان ئێستا لەدەستی پارتیدایە (پۆستی سەرۆكی هەرێم، پۆستی سەرۆكی حكومەت، پۆستی سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری) سەرباری ئەمە جڵەوی فایلی نەوت‌و پەیوەندییەكانی هەرێمی لەبەردەستدایە. یەكێتی كاتێكی گونجاوی بۆ فشاركردن لە پارتی هەڵبژاردووە، كاتێك كە تێیدا حكومەتی هەرێم كە كوڕە گەورەی مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی دەكات دوچاری قەیرانێكی دارایی قورس بووە‌و موچەی موچەخۆرانی پێ دابین ناكرێت. سەرباری ئەوەی لەناو یەكێتیدا جیاوازی هەیە لە چۆنیەتی مامەڵەكردن‌و فشاركردن لەسەر پارتی، بەڵام تائێستا تاڕادەیەك حزبەكە لەسەر ئاستی دەرەوە بە یەكگرتوویی ماوەتەوە‌و دیارنییە ئەنجامی گەمە سیاسییەكە لە كۆتایدا بە چ جۆرێك دەشكێتەوە.

ئامادەكردنی: د.سه‌لام عه‌بدولكه‌ریم پێشوتن پاش به‌مزگه‌وتكردنی كه‌نیسه‌ی ئائا سۆفیا بۆمزگه‌وت‌و دوای ئه‌وه‌ی دوێنێ رۆژی هه‌ینی مه‌راسیمی نوێژی هه‌ینی به‌ئاماده‌بوونی (ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆگان)ی سه‌رۆك كۆماری توركیا به‌ڕێوه‌چوو، شه‌پۆلێكی تری نوسین‌و كۆمێنت له‌سه‌ر ئه‌و رووداوه‌ له‌میدیا‌و سۆسیال میدیای جیهانی‌و كوردیدا هاته‌ئاراوه‌. واز له‌كاردانه‌وه‌ جیهانیه‌كه‌ بێنه‌، به‌ڵام ئه‌و خۆتێكدان‌و شپرزكردنه‌ی له‌كوردستان جێگه‌ی له‌سه‌ر راوه‌ستانه‌، سه‌رباری هه‌ڵوێستی هه‌ده‌په‌، كه‌ئێمه‌ له‌وتارێكی پێشوودا وتمان هه‌ده‌په‌ سه‌ری نه‌شكاوه‌ به‌ڵام ده‌یبه‌ستێ. به‌ڵام به‌دیوێكی تردا ده‌توانین بابه‌تی به‌مزگه‌وتكردنی ئایا سۆفیا ببه‌ستینه‌وه‌ به‌مه‌سه‌له‌ی جینۆسایدی فه‌رهه‌نگی‌و ژێرئاوخستنی له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی توركیاوه‌ له‌هه‌دروو رووه‌كه‌وه‌.   حه‌سه‌نكێف‌و مێژووه‌كه‌ی حه‌سه‌نكێف شارێكی شوێنەواری كوردیە دەكەوێتە پارێزگای باتمانی لەباكوری كوردستان‌و زۆرینەی دانیشتووانەكەی كوردن‌و یەكێكه‌ لەكۆنترین شوێنی نیشتەجێبوونی مرۆڤە لەجیهاندا. شاری حەسەن كێف (9مەرج)ی لەكۆی (10 مەرج)ی پێویستی كولتوری‌و شوێنەواریی بەپێی پێوەرە جیهانیەكانی رێكخراوی (یۆنیسكۆ) بۆ ناوچە مێژوویی‌و شوێنەواریەكان تێدایە‌و زانایانی بواری شوێنەوارناسی لەلێكۆڵینەوەكانیاندا ژیانی مرۆییان لەم شارەدا دۆزیوەتەوە، كە مێژووییەكەی بۆ (9500 پ.ز) ساڵ دەگەڕێتەوە‌و بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان شارەكە (12) هەزار ساڵ بونیات نرا‌و نزیكەی (300) شوێنەوار‌و پرد‌و قەڵا‌و ناوچەی شوێنەوار جۆراوجۆری تێدایە‌و لەژێر دەسەڵاتی رۆمانەكان‌و بێزەنتیەكاندا بووە لەوانە پردی بەردینی حەسەن كێف، كە بەكۆنتیرین پردی بەردینی چاخی بەردینی كۆن دادەنرێتن سه‌رباری دیارده‌‌و ژیانی دێرین‌و شوێنه‌وار له‌م شاره‌دا. هۆشیاری مرۆڤی كورد له‌به‌رده‌م ئایا سۆفیا‌و حه‌سه‌نكێفدا شاگه‌شكه‌بوونی به‌شێكی زۆری مرۆڤی باوه‌ڕداری ئێمه‌ له‌به‌رده‌م گۆڕینی كه‌نیسه‌ی ئایا سۆفیا بۆ مزگه‌وت‌و بێده‌نگی هه‌ده‌په‌‌و كه‌مته‌رخه‌می كاركردنی جدی بۆ به‌جینۆساید نه‌ناساندنی پرۆسه‌ی ژێرئاو خستنی شاری شوێنه‌واریی‌و مێژووی حه‌سه‌نكێف‌و نه‌بوونی زانیاری‌و بێئاگایی ئه‌وانه‌ی له‌به‌ر رقبووون له‌ئه‌ردۆگان‌و ئایدۆلۆجیا له‌ئاست تراژیدیای چاوه‌ڕوانكراوی نغرۆكردنی حه‌سه‌نكێف، ئه‌وه‌مان پێده‌ڵێت، كه‌چه‌ند هۆشیاری تاكی ئێمه‌ كۆڵه‌واره‌، كۆڵه‌وارییه‌ك له‌لایه‌ك خۆشحاڵ‌و شاگه‌شكه‌یه‌ به‌گۆڕینی ئایا سۆفیا بۆ مزگه‌وت، كه‌خۆی له‌وه‌دا ده‌ینێته‌وه‌، كه‌هزری ئیسلامی‌و ئاینی مرۆڤی باوه‌ڕداری ئێمه‌ به‌هۆی چه‌قبه‌ستن‌و ته‌نها ته‌ركیز خستنه‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ سیاسی‌و ململانێ ئایدۆلۆجیه‌كان له‌پاشه‌كشه‌یه‌كی گه‌وره‌دایه‌، گه‌وره‌ تائه‌و ئاسته‌ی بته‌وێ تێز‌و ته‌رحی مرۆڤی ئاینداری ئێمه‌ بخوێنێته‌وه‌ ده‌سته‌وسان ده‌بیت، له‌به‌رئه‌وه‌ی هیچ به‌رهه‌مێكی مه‌عریفی ئاینی ئه‌وتۆ نابینیت. ئه‌مه‌ به‌دیوێكیتریشدا گوزارشته‌ له‌پاشكۆبوونێكی جۆریی هزری ئاینیت به‌پشتبه‌ستن به‌رایه‌ڵه‌ ئاینیه‌كانی دۆستایه‌تی‌و دوژمنایه‌تی. ده‌شێ وه‌ك مافی تاكه‌كه‌سی خۆت‌و باوه‌ڕدارێك خۆشكه‌یف بی به‌و گۆڕینه‌، به‌ڵام گه‌یشتنه‌ دۆخی شاگه‌شكه‌بوون پێمان ده‌ڵێت تۆ ناته‌وێ خۆت ناوه‌ند بیت، به‌ڵكو ورده‌ ورده‌ به‌ره‌و په‌راوێز‌و كارلێكراو ده‌چیت. جگه‌ له‌به‌ڵگه‌ی شڵه‌ژزانی بیركردنه‌وه‌ی ئاینیانه‌ی كوردی له‌ئاست وێرانكردن‌و جینۆسایدی فه‌رهه‌نگی ناوچه‌كانی باكوری كوردستان‌و شاری حه‌سه‌نكێف به‌تایبه‌ت. له‌لایه‌كیتره‌وه‌ ئه‌وانه‌ی كه‌وتونه‌ته‌ ره‌خنه‌گرتن له‌م بڕیار‌و مه‌راسیمه‌ی نوێژی هه‌ینی ئایا سۆفیا، باوه‌ڕناكه‌م زانیاری ئه‌وتۆیان له‌سه‌ر پرۆژه‌ی (گاپ)‌و جینۆسایدی فه‌رهه‌نگی توركیا له‌رابردوو ئێستا‌و به‌دیاریكراوی له‌سه‌ر نغرۆكردنی شاری شوێنه‌واری حه‌سه‌نكێف هه‌بێت. ئه‌و چه‌له‌حانێیه‌ی مرۆڤی كوردی ئێمه‌ ده‌یكات له‌گۆڕینی ئایا سۆفیا بۆ مزگه‌وت په‌یوه‌ندی به‌و شه‌ڕه‌ ره‌مزی‌و ئایدۆلۆجیه‌وه‌ هه‌یه‌، كه‌نه‌یاره‌ هزری‌و سیاسی‌و ئایدۆلۆجیه‌كه‌ت هه‌رچی وت به‌راست‌و چه‌پدا دژی بیت، ئه‌گینا ده‌بوو ئه‌م نیگه‌ران بوونه‌ له‌بنه‌ڕه‌تدا بۆ وێرانكردنی حه‌سه‌نكێف بوایه‌ نه‌ك ئایا سۆفیا. له‌دوێنێوه‌ دیسان ئیسلامیه‌كان‌و ئه‌وانیتر به‌ربوونه‌ته‌ گیانی یه‌كتری له‌سه‌ر ئایا سۆفیا له‌كاتێكدا نابێ ده‌ربڕین‌و ره‌خنه‌كان بگه‌نه‌ سنوورێك بتكاته‌ كه‌ره‌سته‌‌و ئامرازێكی كارلێكراو‌و هه‌ژمون له‌سه‌ركراو. تۆ شاره‌كه‌ت، نیشتیمانه‌كمه‌ت، شوێنه‌واره‌ مێژوویه‌كانت داگیر‌و وێران كراون چیتداوه‌ له‌شه‌ڕی هێمایی نێوان جیهانی مه‌سیحی‌و ئیسلامیی، نێوان جیهانی ئیسلامی‌و رۆژئاوا، ئه‌و كه‌ قودس ده‌كاته‌ پایته‌ختی جوله‌كه‌، كاردانه‌وه‌ی ئه‌میش ئایا سۆفیا ده‌كاته‌ مزگه‌وت، ئه‌ی تۆی كورد به‌باوه‌ڕدار‌و چه‌په‌وه‌ چ كاره‌ی له‌م به‌ینه‌دا خۆت تێكداوه‌، گه‌ر ئه‌تۆمتان پێبێت له‌سه‌ر خه‌ڵك‌و بێگانه‌‌و غه‌واره‌ ده‌یكێشن به‌یه‌كدا؟! تۆ ئیتر ده‌بێ فێربیت ده‌بێ تێبگه‌یت وه‌ك باوه‌ڕدار‌و چه‌پ‌و نه‌ته‌وه‌یی‌و هه‌ر ناونیشانێك، بۆ خۆتی داده‌نێی، جه‌نگت له‌سه‌ر خۆت بێت، له‌پێناوی خۆت‌و نه‌ته‌وه‌كه‌ت بێت له‌سه‌ر باوه‌ڕ‌و بیركردنه‌وه‌ ئاینی‌و چه‌پ‌و نه‌ته‌وه‌ییه‌كه‌ی خۆت بێت، ده‌بێ ئیتر تۆ كارلێگه‌ر بیت، هه‌ژمونكه‌ر بیت، ناوه‌ند‌و سه‌نته‌ر بیت، نه‌ك كارلێكراو‌و په‌راوێژ‌و هه‌ژموون له‌سه‌ر كراو. شه‌ڕ له‌سه‌ر بابه‌تێك ده‌كه‌ن، كه‌تایبه‌ته‌ به‌كاروباری ناوخۆیی توركیا‌و ئه‌وانیش خۆیان بڕیاری لێده‌ده‌ن پێویست نامات تۆ ببیته‌ پارێزه‌یری جیهانێكی مه‌سیحی، كه‌له‌ئاستی كوشتوبڕی تۆدا له‌توركیا مێشێك میوانی نیه‌. هه‌ده‌په‌ له‌نێوان نغرۆكردنی حه‌سه‌نكێف‌و به‌مزگه‌وتكردنی ئایا سۆفیادا هه‌ندێ كه‌س وه‌ك كاردانه‌وه‌ پێیانوابوو نابێت له‌به‌ر ئینتیمای ئاینی مسوڵمانی خه‌ڵك هه‌ده‌په‌ بێده‌نگ بێت‌و ده‌بێ شه‌ڕی خۆی بكات. ئێستاش سورم له‌سه‌ر نوسینه‌كه‌ی پێشووم‌و هه‌ده‌په‌ سه‌ری نایه‌شێت، به‌ڵام ده‌یبه‌ستێ، چ پێویست ده‌كات كردنه‌وه‌ی به‌ره‌یه‌كی تری جه‌نگ‌و ململانێ له‌گه‌ڵ ئه‌ردۆگان‌و ئاكه‌په‌، چ پێویست ده‌كات ئه‌م خۆهه‌ڵواسینه‌ به‌دنیای مه‌یسیحیه‌تدا، كه‌هه‌ر ناشزانێ خۆت‌و كێشه‌كه‌ت له‌توركیا‌و عێراق‌و ئێران‌و سوریا هه‌ن یا نین! كامه‌یه‌ ئه‌و گه‌لانه‌ی بڕوایان به‌ره‌وایه‌تی كێشه‌ی كورد له‌توركیا له‌روانگه‌ی ده‌ستور‌و مافی نه‌ته‌وه‌ییه‌وه‌ هه‌یه‌؟ كام ته‌وژم ، كام ره‌وتی سیاسی بڕوای به‌بوونی نه‌ته‌وه‌یی‌و ده‌ستووری كمافی كورد هه‌یه‌؟ّ خه‌ونی به‌دیموكراسیكردنی توركیا وه‌ك ئه‌وه‌ی هه‌ده‌په‌ ده‌یه‌وێت مه‌حاڵه‌. وه‌ك كاتی خۆی هه‌ده‌په‌ به‌قسه‌ی به‌شێك له‌سیاسیه‌كانی باشووری كوردستانیان نه‌كرد له‌كاتی به‌ده‌ستهێنانی (88) كورسی په‌رله‌مانی‌و سازان له‌گه‌ڵ ئاكه‌په‌، باج‌و ئاسه‌واره‌كه‌ی بینرا، به‌ره‌خنه‌گرتن له‌هه‌ڵوێست‌و سیاسه‌تی ئاكپارتیش، به‌ڵام نابێت كاریگه‌ری ئایدۆلۆجیا وات لێبكات هه‌موو شتی خۆت به‌راست بزانی‌و هی نه‌یاره‌كه‌شت به‌هه‌ڵه‌. مه‌گه‌ر وانیه‌، بۆ هه‌ده‌په‌ له‌ئاستی جینۆسایدی حه‌سه‌نكێفدا هه‌ڵوێستی پێویست‌و گه‌وره‌ی نیه‌؟ كوا هه‌وڵه‌كانیان له‌سه‌ر ئاستی دامو ده‌زگاكانی یۆنسكۆ له‌مه‌ڕ له‌ناوبردنی شوێنه‌واری مێژوویی حه‌سه‌نكێف؟ كوا جه‌نگی گه‌وره‌ی مه‌ده‌نی‌و میتینگ‌و خۆپیشاندان‌و ناڕه‌زایی گه‌وره‌ دژی نغرۆكردنی حه‌سه‌نكێف؟ ئه‌گه‌ر بڕیار بێت هه‌ده‌په‌ نوێنه‌رایه‌تی كێشه‌ی كورد له‌توركیا ده‌كات ئایا شاری حه‌سه‌نكێف هێنده‌ی ئایا سۆفیا بایه‌خی نیه‌ له‌سه‌ری هه‌ڵباتێ؟ بۆیه‌ له‌كۆتاییدا ده‌بێ بپرسین له‌ئایندار‌و چه‌په‌‌و نه‌ته‌وه‌ییه‌كان ئه‌ی كێ نازی حه‌سه‌نكێف هه‌ڵده‌گرێ‌و نازی ده‌كێشێت؟ ئه‌ی كێ خه‌م بۆ وێرانبوون‌و ژێر ئاوخستنی بخوات، ئیدی به‌س نیه‌ شه‌ڕی رواڵه‌تی بۆ غه‌واره‌‌و نه‌ناسه‌كان؟!

راپۆرتی: ئینستتیۆتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان لە ماوەی (150) رۆژدا پەرلەمانی كوردستان تەنها (5) دانیشتنی ئەنجامداوە، لەكاتێكدا بەپێی مادەی (51)ی پەیرەو دەبوایە (42) دانیشتنی ئاسایی ئەنجام بدات، لەو ماوەیەدا (36) پەرلەمانتار هیچ قەسەیەكیان نەكردووە، ئەوانەی یەكجار قسەیان كردووە (30) پەرلەمانتار بوون، تەنها (7) پەرلەمانتار چوار جار قسەیان كردووە.  دەقی راپۆرتەكەی ئینستتیۆتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان پەرلەمانێك بەبارمتە گیرابێت، ناتوانێت ئەركەكانی جێبەجێ بكات بەپێی بەدواداچونێكی مەیدانی ئینستتیوتی پەی، باڵاترین دەسەڵاتی یاسادانان وچاودێریكردن، مەرجەعی سیاسی و یاسایی خەڵكی كوردستان كە پەرلەمانە، نەیتوانیوە هاوسەنگی لەنێوان ئەركەكانی و ئەو كێشانەی هاتوونەتە كایەوە رابگرێت، نەیتوانی لەئاست ئەو ئاڵنگارییە مەترسیدارانەدا بێت كە رووبەڕووی خەڵكی كوردستان بوونەتەوە، بۆ راستیی ئەم واقیعە تاڵە ئەم راستیانە دەخەینە روو: یەكەم: ئەو كێشانەی رووبەڕووی خەڵكی كوردستان بوونەتەوە:  لەماوەی پێنج مانگی رابردوودا كە وەرزی گرێدانی كۆبوونەوەكانی پەرلەمان بوو، قەیرانگەلێكی قورس و مەترسیدار رووبەڕووی خەڵكی كوردستان بوونەتەوە، وەك:  1-لەشكركێشی سوپای توركیا و بۆردوومانەكانی بۆ سەر هەرێمی كوردستان. 2-كێشەكانی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم، مەسەلەی تەعریب و دەغڵ و دان سوتاندن. 3-مەترسیی سەرهەڵدانەوەی گروپی تیرۆریستیی داعش و پەلامارەكانیان. 4-گرفت و تەنگژەی دانوستاندنەكانی نێوان هەرێم و بەغدا. 5-كێشەی قەیرانی دارایی و دابەشنەكردنی موچەو گرفتەكانی یاسای چاكسازی. 6-وەستانی بازاڕ و نەبوونی كەسابەت و خراپیی گوزەرانی هاوڵاتیان. 7-كەمكردنەوەی موچەی فەرمانبەران بە بڕیارێكی نایاسایی حكومەت. 8-هەڕەشەی ڤایرۆسی كۆرۆناو راگرتنی بازاڕ و ئیجرائاتەكانی كەرەنتینەكردن و خراپی خزمەتگوزاریی نەخۆشخانەكان. 9-راگرتنی هاتوچۆی نێوان شارەكان و بەسیاسی كردنی پەتاكە. 10-كەڵەكە بوونی قەرزێكی زۆر لەسەر خەزێنەی حكومەت. 11-پێشێلكردنی زۆرینەی یاسا بەركارەكانی هەرێم. 12-بەردەوامی ناشەفافیی نەوت و داهاتی خاڵە سنورییەكان و گومرگ و رسومات و باجەكان. 13-گرفتی بێبایەخكردنی بەرهەمی جوتیاران و نەبوونی بازاڕ بۆیان. ئەمانەو چەندان گرفت و قەیرانی تر بەرۆكی هەرێمی كوردستان و خەڵكەكەی گرتووەو مەترسیی جددی هێناوەتەكایەوە، كەچی ئەوەی دووا كەس بێت هەستی پێ بكات و هیچ قسەیەكیشی نەبێت، پەرلەمانە. دووەم: ئەو ئەركانەی پەرلەمانی كوردستان لەماوەی ئەو (150) رۆژەدا كردوویەتی: سەرباری هەموو ئەم قەیران و گرفتە مەترسیدارانە، پەرلەمان لەماوەی ئەم خولی گرێدانەدا، بەو مانگەشەوە گوایە بەمەبەستی كاركردن درێژی كردەوەو پشووی وەرنەگرت، هیچ هەنگاوێكی نەناوە، ئەگەر سەرنجێكی بەرهەمی كارەكانی بدەین لەو ماوەیەدا، ئەوە دەسەلمێنرێت: 1-لە ماوەی (150) رۆژدا پەرلەمان تەنها (5) دانیشتنی ئەنجامداوە، لەكاتێكدا بەپێی مادەی (51)ی پەیرەو دەبوایە (42) دانیشتنی ئاسایی ئەنجام بدات. 2-لە ماوەی (150) رۆژدا پەرلەمان تەنها (10) كاتژمێر و (20) خولەك كۆبۆتەوە. 3-لە ماوەی (150) رۆژدا پەرلەمان تەنها یەك یاسای دەركردووە بەناوی (یاسای بەرەنگاربوونەوەی بەقاچاغبردنی نەوت)، ئەم یاسایەش لەلایەن سەرۆكایەتی هەرێمەوە رەت كراوەتەوە. 4-لە ماوەی (150) رۆژدا پەرلەمان تەنها (3) بڕیاری دەركردووە، ئەو سێ بڕیارەش بێ بەرهەم بوون كە بریتین لە: -بڕیاری پێشكەشكردنی پێشنیازە یاساو بڕیار لەلایەن ئەندامانی پەرلەمان، كە لەو ماوەیە هیچ پرۆژە یاسایەك پێشكەش نەكراوە. -بڕیاری درێژكردنەوەی خولی بەهارەی پەرلەمان بۆ یەك مانگ، لەو ماوەی درێژكردنەوەیەدا هیچ كۆبوونەوەیەك ئەنجام نەدراوە. -بڕیاری هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتار سۆران عومەر، سەرباری تێبینی زۆر لەسەر شێوازی دەركردنی بڕیارەكە بووە مایەی پەكخستنی زیاتری پەرلەمان. 5-لە ماوەی (150) رۆژدا لە دانیشتنەكانی پەرلەماندا لە كۆی (111) ئەندام، تەنها (72) پەرلەمانتار قسەیان كردووە: ئەوانەی چوار جار قسەیان كردووە: (7) پەرلەمانتار ئەوانەی سێ جار قسەیان كردووە: (6) پەرلەمانتار ئەوانەی دوو جار قسەیان كردووە: (29) پەرلەمانتار ئەوانەی یەك جار قسەیان كردووە: (30) پەرلەمانتار ئەوانەی هیچ قسەیەكیان نەكردووە: (36) پەرلەمانتار ئەندامانی دەستەی سەرۆكایەتی: (3) ئەندام بەمەش سەرجەمی دەكاتە (111) ئەندام، لەكاتێكدا بەشێك لەو پەرلەمانتارانە كە لەپەرلەماندا هیچ بەشدارییەكیان نیە، كەچی لەو (150) رۆژەدا لە كەناڵەكانی راگەیاندندا دەیان كاتژمێر قسەیان كردووەو خەڵكی كوردستانیان بە موزایەدەكانیان هەراسان كردووە. 6-لە ماوەی (150) رۆژدا و تەنها لە پێنج دانیشتندا (70) حاڵەتی ئامادە نەبوونی ئەندامان تۆمار كراوە. 7-لیژنەهەمیشەییەكانی پەرلەمان لەماوەی (150) رۆژدا، كەمترین كۆبوونەوەیان ئەنجامداوە، لەكاتێكدا بەپێی بڕگەی دووەمی ماددەی (30) ی پەیڕەو بەلای كەمەوە دەبوایە هەر لیژنەیەك مانگی دوو كۆبوونەوەی بكردایە كەلەو ماوەیەدا دەكاتە (190) كۆبوونەوە. 8-لە ماوەی (150) رۆژدا لە كۆبوونەوەی لیژنەكاندا (101) حاڵەتی ئامادەنەبوونی ئەندامان تۆمار كراوە. 9-لە ماوەی (150) رۆژدا پەرلەمان سەرباری ئەو هەموو قەیران و سەرپێچییەی دەسەلاتی جێبەجێكردن هیچ ئەندامێكی ئەنجومەنی وەزیرانی بەمەبەستی لێپێچینەوە بانگهێشت نەكردووە. 10-لە ماوەی (150) رۆژدا تەنها میوانداری دوو وەزیری (پەروەردەو خوێندنی بالا)ی كردووە، بەبێ ئەوەی بەدواداچوون بۆ كارەكانیان و سەرپێچیەكانیان بكات. 11-كار نەكردنی لیژنەكانی پەرلەمان لەسەر ئەو دەیان پرۆژەیەی خوێندنەوەی بۆ كراوە، پشتگوێخستنی سەرۆكایەتی پەرلەمان لەو دەیان پرۆژەیەی تر كە نایانخاتە بەرنامەی كارەوە، بێ وەلامی سەدان پرسیار كە لە حكومەت كراون، بەدەنگەوە نەچوونی وەزیرەكان بۆ بانگهێشت و نەچوونیان بۆ هۆڵی پەرلەمان، ئەمانەو چەندان پرسی تر كە پەرلەمان لەئاستیاندا نادیدەو بێدەنگە! 12-سەرباری هەموو ئەمانە، دەیان جار لە پەرلەمان پێشێلی پەیرەو و یاساكان كراوە، جا چ پەرلەمان خۆی كردبێتی، كە لە دیارترین و تازەترینیان بەكارهێنانی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی پەرلەمانە لەلایەن جێگرەكەیەوە بەئامادەبوون و بێدەنگی سەرۆك، یاخود بەرامبەری كراوە وەك بەیاننامەكەی وەزارەتی داد سەبارەت بە بڵاونەكردنەوەی بڕیاری سەرۆكی پەرلەمان لە وەقائیعی كوردستان، كە خەریكە ئەو پێشێلكاریانە دەبن بە نەریت لە پەرلەمانی كوردستاندا. ئەنجام: ئەم دامەزراوە گرنگە لەلایەن حزبە سیاسیەكانەوە نەك هەر پشتگوێخراوە، بەڵكو بەبارمتە گیراوەو كراوە بەئامرازێك بۆ یەكالاكردنەوەی ململانێكانیان، لەسەر شاڕێی ئەركە یاسایی و نیشتمانییەكانی ترازێنراوە. خودی پەرلەمان و پەرلەمانتارانیش نەك هەر بەئەركی خۆیان هەڵنەستاون، بەڵكو بوونەتە ئامرازی ماكیاژكردنی ئەو دەسەلاتەی لەسەرجەم بەلێنەكانی پاشگەز بۆتەوە كە بەهاوڵاتیانی دابوو و بە كارەنایاساییەكانی ئەزموونەكەیشی خستۆتەبەردەم مەترسییەوە. لەسایەی ئەم رەوشە ناهەموارەی دەگوزەرێت، دوو ئاراستەی چەواشەكارانە دەبینرێن، ئاراستەیەكیان داوای ئەوە دەكات پەرلەمان بەم شێوازە قۆرخكارییەی بەردەوام بێت و ئاراستەكەی تریش داوای هەڵپەساردن و راگرتنی دەكات، دەرەنجامەكان و تێكڕای كار و هەڵوێستەكانی پەرلەمان لەو (150) رۆژەی بەنمونەمان هێناوەتەوە كە خولێكی گرێدانە پێمان دەڵێن كە هیچ كام لەو ئاراستانە راستگۆنین لەگەڵ ئەو پەیامانەی هەڵیان گرتووەو لەگەڵ ئەو وادەو بەڵێنانەی بە هاولاتیانیان دابوو. لەنێوان ئەم دوو ئاراستەیەشدا ئاراستەی سێیەم هەیە كە پێكهاتووە لە حزبە ئۆپۆزیسیۆنە كۆن و تازەكان و ئەوانیش نەك بەشێك نەبوونە لە چارەسەر بەڵكو هەمیشە پارسەنگێك بوون هەرجارەو بەلایەكدا بۆ راگرتنی رەوشەكە بەو شێوازەی هەبووەو هەیە. ئەگەر وانیە بۆچی نەمانبینی هیچ كامیان (چ لەسەر ئاستی فراكسیۆن بێت یاخود وەك تاك) هەڵوێستێكی راشكاوانە بگرنەبەر و دەست لەكار بكێشنەوە؟ پرسیاری هاوڵاتیان ئەوەیە: پەرلەمان لەكوێی هاوكێشەكاندایە لەكاتێكدا هەرێمی كوردستان نغرۆی كێشەو قەیران بووە!؟ پەرلەمانێك نەتوانێت بە ئەركەكانی خۆی هەڵسێت، نەك هەر یاسای پێ پەسەند نەكرێت و بەدواداچوون بۆ پێشێلی یاساكانی خۆی نەكات بەڵكو خۆی پێشێلی ئەو یاسایانە بكات كە دەری كردوون! پەرلەمانێك نەك چاودێری دەسەلاتی جێبەجێكردنی پێ نەكرێت بەلكو حكومەت وەك چاودێرێك بێت بەسەریەوە! پەرلەمانێك ماوەی (8) ساڵە نەك هەر یاسای بودجەی پەسەند نەكردبێت بەلكو لە (9) ساڵی رابردوودا حكومەت ژمێرەی كۆتاییشی بۆ نەناردبێت كەچی دەنگی لێوە نەیەت! پەرلەمانێك نەك هەر نەیتوانیبێت یەكڕیزی دروستبكات و ناوماڵی كورد یەك بخات بەڵكو هۆكاری پەرتەوازەیی زیاتر بێت! پەرلەمانێك لەپرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكاندا بێدەنگ و بێ هەڵوێست بێت! پەرلەمانێك هەر چوار دەستەی بەناو سەربەخۆی (چاودێری دارایی، مافی مرۆڤ، دەستپاكی، كۆمسیۆنی هەڵبژاردن) كەپەیوەستن بەخۆیەوە ساڵانێكە بەنایاسایی كارەكانیان رایی بكەن كەچی پێی چارەنەكرێت! پەرلەمانێك سەرۆكایەتییەكەی لەبری راگرتنی هاوسەنگی و پرەنسیپی بێلایەنی و جێبەجێكردنی پەیڕەو سەرقاڵی تەنها مەكسەبە حزبییەكانیان بن، هەر وەك لە چەند مانگی رابردوودا دەركەوت یارییەكی قێزەونیان پیادە كردبێت! پەرلەمانێكی لەم شێوەیە دەبێ چاوەڕێی چی لێ بكرێت؟ ئاخۆ ئەو پەرلەمانە بەو شێوازە مانەوەی پێویستە؟ ئاخۆ كاتی ئەوە نەهاتووە خەڵكی كوردستان داوای هەڵوەشانەوەی ئەو پەرلەمانە بكات و بەدوای شێواز و میكانیزمێكی تردا بگەڕێن و بەلەبەرچاوگرتنی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان پەرلەمانێكی تر و لەژێر چاودێریی نەتەوە یەكگرتووەكان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا هەڵببژێردرێتەوە؟ ئینستتیۆتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان 25-7-2020

درەو: هیومان ڕایتس ۆوچ راپۆرتێكی لەسەر هێرشەكانی توركیا بۆسەر هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوەو رایگەیاندووە: توركیا لە هێرشەكەی سەر سەیرانگای كونەماسی زیانی بە هاوڵاتیانی مەدەنی گەیاندووە، ئاماژەی بەوەشكردووە: ئەو هێرشانەی توركیا دژی یاساكانی جەنگن، لەو هێرشە سەربازیانەی توركیادا زیان بە هاوڵاتیانی مەدەنی كەوتوون و دەبێت توركیا لێكۆڵینەوە لەو هێرشانە بكات و قەرەبوویان بكاتەوە. دەقی راپۆرتەكەی هیومان رایتس وۆچ: عێراق: هێرشە ئاسمانیەکانی تورکیا ڕەچاوی ژیانی هاووڵاتیانی مەدەنی ناکات دەبێت ئەنقەرە لێکۆڵینەوە لەو هێرشانەی کە زیانی بە هاووڵاتیانی مەدەنی گەیاندوە بکا و قەرەبوی قوربانیەکانی بکاتەوە  هیومان ڕایتس ۆوچ لە ڕاپۆرتەکەی ئەمڕۆیدا ڕایگەیاند، هێرشێکی ئاسمانی تورکیا بۆسەر گروپێکی چەکداری ئێرانی لە هەرێمی کوردستانی عێراق لە کۆتایی مانگی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ووریایی پێویستی تێدا ڕەچاونەکراوە لە پێناو بەرکەوتنی کەمترین زیان بە هاووڵاتیانی مەدەنی. لە بەرواری ٢٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٠، لە سەیرانگای كونە ماسی پەیام تاڵیب تاهیر قاچی چەپی بەهۆی هێرشە ئاسمانیەكەی توركیاوە لەدەستدا، هێرشە ئاسمانیەكەی ٢٥ی حوزەیران بووە هۆی كوشتنی ئەندامێكی پارتی ژیانی ئازادی كوردستانی ئێران (پژاك)ی سەربە پارتی كرێكارانی كوردستان و برینداركردنی سیانی تر. هێرشەكە هەروەها بووە هۆی برینداركردنی شەش هاووڵاتی مەدەنی و گەیاندنی زیان بە سەیرانگای كونە ماسی لە قەزای شارباژێڕ. بەڵقیس وویڵی، توێژەری باڵای قەیران و جەنگ لە هیومان ڕایتس ۆوچ، ووتی، ''هێرشێكی ئاسمانی سوپای توركیا بۆسەر چەكدارانی ئۆپۆزسیۆن لە سەیرانگایەك بووە هۆی بە سەختی برینداربوونی چەند هاووڵاتیەكی مەدەنی. دەكرا زیانی هێرشەكە بۆسەر هاووڵاتیانی مەدەنی زۆر زیاتر بوایە. ڕاستە چەكدارەكان هەڵەبوون لەوەی ژیانی هاووڵاتیانی مەدەنیان خستۆتە مەترسیەوە، بەڵام دەبوو توركیا هەموو ووریاییەكی كردارەكی بەكاربهێنایە لە بەركەوتنی كەمترین زیان بە هاووڵاتیانی مەدەنی.'' ماوەی چەندین دەیەیە هێزەكانی توركیا ئۆپراسیۆنی سەربازی لە دژی پەكەكەو پژاك لە باكووری عێراق ئەنجام دەدەن. لە ١٥ی حوزەیران، وەزارەتی بەرگری توركیا ئۆپراسیۆنی چنگی پڵنگ و چنگی هەڵۆی ڕاگەیاند.  لە ٢٥ی حوزەیران، وەزارەتی بەگری ڕایگەیاند كە هێرشی لە دژی لانی كەم لە ٨١ پێگە لە هەرێمی كوردستانی عێراق ئەنجام داوەو ووتی تا ١٤ی تەموز ٦٢  گەریلای پەكەكەی كوشتووە لە راپۆرتەكەدا بە''تیرۆریستی'' هاتووە. ئەمە جگەلەوەی لە هەمان كاتدا، سوپای ئێران تۆپبارانی هێزەكانی پژاكی لە سنورەكان كرد. سالار محەمەد ساڵحی تەمەن ٤٥ ساڵ كە دانیشتووی گووندی كونە ماسیە ووتی، لە ٢٥ی حوزەیران كاتێك لە ناو دوكانی ئامۆزاكەی بوو بەناوی كەیوان كاوە ساڵح كە چەند مەترێك لە سەیرانگای ئاوی كونە ماسی دوورە، لە دەوروبەر كاتژمێر ٥:١٥ خولەكی دەمەو ئێوارە كاتێك خێزانی ئامۆزاكەی بەناوی پەیمان تالیب زاهیری تەمەن ٣٠ ساڵ و دوو منداڵە تەمەن شەش ساڵ و حەوت ساڵەكەی لە ناو دوكانەكەدا دەبن پیكابێكی سپی بە دووری ٢٠ مەتر لە دووكانەكە ڕادەوەستێ و چوار پیاو بە جل و بەرگی مەدەنیەوە لە پیكاپەكە دێنە دەرەوەو دەچنە ناو دوكانەكە. ساڵح ووتی یەكێك لە پیاوەكان ''هێلكەی كڕی و بە كەیوانی ووت كە هێلكەكانی بۆ بپێچێتەوە بە عەلاگە لەبەرەوەی ڕێگەكەی دوورە.'' ساڵح ووتی، بە شێوازی قسەكردنی و نیشاندانی ڕێز دیاربوو پیاوەكە خەڵكی ئێران بوو هەروەها تەنها ئێرانیش كە لە ناوچەكە هەبووبن چەكداری پژاك بوون. ساڵح ووتی، بە تێگەیشتنی ئەو پژاك بە دووری ٤٠ كیلۆمەتر لە باكووری ڕۆژئاوای كونە ماسی حەشارگەیان هەبووە، بەڵام ئەوە یەكەم جار بووە ئەندامی پژاكی لە ناو گوندەكە بینیوە. ساڵح ووتی، كاتێك ئەو دوكانەكە جێدەهێڵێ، پیاوەكە هێشتا لە ناو دوكانەكەدا دەبێت. پاش چەند خولەكێك و لە كاتژمێر ٥:٣٢ خولەك دەبینێ پیكاپەكە بەر هێرشێك دەكەوێت و پاشان دوكانەكە بەر هێرشی دووەم دەكەوێت. دەزگایەكی میدیای ناوخۆی ڕایگەیاند كە هێرشەكە بە فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان بووە، و لە نێوان دوكانەكە و ئوتومبێلەكە تەقیوەتەوە. ساڵح ووتی، تەقینەوەكان و پارچەی تەقینەوەكان ئەو چەكدارەی هێلكەكانی كڕی دەكوژێت و سیانەكەی تریش بریندار دەكات. ئەو ووتی، سێ پارچەش بەر سكی ئامۆزاكەی كەیوانی تەمەن ٣٢ ساڵ دەكەوێت و پارچەیەك بەر قاچی چەپی پەیمانی خێزانی ئامۆزاكەی و پارچەیەكیش بەر سەری كوڕەكەیان دەكەوێت. ساڵح ووتیشی، پزیشكەكان دەترسن لەوەی دەرهێنانی پارچەكە زیانی زیاتری پێبگەیەنێ. ساڵح هەروەها ووتی، هێرشەكە دوو هاوڵاتی تریش لە شوێنەكەدا بریندار دەكات. بەڕێوبەری ناحیەی كونەماسی شاهۆ عوسمان ووتی، هێرشەكە یەك چەكداری پژاكی كوشتوەو شەش هاووڵاتی بریندار كردووە. ساڵح ووتی، لەكاتی هێرشەكەدا نزیكەی ٤٠ هاووڵاتی مەدەنی لە ناو ئاوی سەیرانگەكەدا بوون. لە گرتەیەكی ڤیدیۆیدا دەردەكەوێ كە لانی كەم پارچەیەك دەكەوێتە ناو حەوزی ئاوی كونە ماسی لە تەنیشت خەڵكەكەوە. هەرچەندە لە بینینی پاشماوەی ئەو بۆمبەی لە هێرشەكەدا بەكارهێنراوە بە ڕوونی دەرناكەوێ چ جۆرە بۆمبێك بەكارهێنراوە، بەڵام لە قەبارەی هێرشەكەو دەنگی تەقینەوەكەو پارچەكانی و زیانەكانی كە لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا دەردەكەوێ لەلایەن هیومان ڕایتس ۆوچ پێداچونەوەی بۆ كراوە دەردەكەوێ كە بۆمبێكی گەورە لە ئاسمانەوە خراوەتە خوارەوە. سەنگەری پێشەوەی هێزە ئێرانیەكان لانی كەم لە دووری ٣٠ كیلۆمەتر لە ڕۆژهەڵاتی كونە ماسی بووە لەناو ئێراندا و هیچ هێزێكی پیادەی توركیش لەو ناوچەیەدا بوونی نەبوە.   چەند ڕۆژێك دوای هێرشەكە، سەركونسوڵی گشتی كونسوڵخانەی توركیا لە هەولێربە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند كە توركیا بەردوام دەبێت لە بە ئامانجگرتنی پارتی كرێكارانی كوردستان و باڵەكانی بێ ئەوی بە تایبەت ناووی پژاك بهێنێت. دەردەكەوێ سوپای توركیا نە ووریایی لە هێرشەكەدا بەكارهێناوە لە پێناو بەركەوتنی كەمترین زیان بە هاووڵاتیانی مەدەنی و نە هەڵسەنگاندنی كردوە لەسەر ئەوەی ئایا زیانەكانی هێرشەكە بە هاووڵاتیانی مەدەنی زیاتر دەبێت لە ئامانجە سەربازیەكەی هێرشەكە یان نا، ئەوەش وادەكات هێرشەكە بچێتە خانەی هێرشی نایاسایی و زیاد لەقەبارە. هەروەها، چەكدارانی پژاك بە چوونیان بۆ ناوچەیەك كە خەڵكی تێدایە ژیانی هاووڵاتیانی مەدەنیان خستۆتە مەترسیەوە. هێرشەكەی كونە ماسی شەش ڕۆژ دوای هێرشێكی ئاسمانی تری توركیا بووە كە بووەتە هۆی كوشتنی سێ هاووڵاتی مەدەنی. مەهدی ڕێكانی تەمەن ٥٥ ساڵ ووتی لە ١٩ی حوزەیران كوڕەكەی بەناوی ئازاد مەهدی (تەمەن ٢٦ ساڵ) و دوو هاورێی تری بەناوی موخلیس ئادەم و دیمەن عومەری تەمەن ٢٨ ساڵ كە كاری هەرسێكیان كرێكاری دەبێ بەرەو گوندی شاجی سەربە ناحیەی شیلادزێ بەڕێدەكەون بۆ سەیران كردن. ڕێكانی كە بە تەلەفۆن لەگەڵ كوڕەكەی قسەی كردووە ووتی لە نێوان كاتژمێر ١٠ بۆ ١١.٣٠ی بەیانی ئازاد ئۆتۆمبێلەكەی لەسەر جادەیەكی بچووكی دەرەوەی گووندێكی نزیك سیدا ڕادەگرێ و لەكاتێكدا بەپێ بەرەو ئۆتۆمبێلەكەیان دەچن، هێرشێكی ئاسمانی هەرسێكیان دەكوژێ. براكەی موخلیس بە كەناڵێكی ناوخۆی دەڵێ كە بەنهێنی سیخوڕی لەسەر شوێنی هێرشەكە كردوەو لە نزیك شوێنەكە تەرمی دوو چەكداری پەكەكەشی بە دیكردوە، بەڵام ئەندامەكانی تری پەكەكە بەخێرایی دوو تەرمەكەیان لە شوێنەكە بردوەو دوورخستۆتەوە. ڕێكانی نەیزانی كە ئایا كوڕەكەیی و هاوڕێكانی قسەیان لەگەڵ ئەندامانی پەكەكە كردوە یان نا، بەڵام ووتی كە پەكەكە لە چیاكانی ئەو ناوچەیە بوونیان هەیە و چەكدارەكانیان بەردەوام هاتوونەتە خوارەوە بۆ سەر ڕێگا سەرەكیەكە بۆ وەستان و پرسیاركردن لەو كەسانەی بە ڕێگاكەدا تێپەڕبون.   دیندار زێباری، ڕێكخەری حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ داكۆكیكاری نێودەوڵەتی، لە پەیامێكی ٦ی تەموزیدا بۆ هیومان ڕایتس ۆوچ ووتی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان كوژرانی ئەو سێ هاوولاتیە مەدەنیەی لەگەڵ سێ ئەندامی پەكەكە لە هێرشێكی ئاسمانیدا پشت ڕاست كردۆتەوە. ئەو ووتیشی، حكومەتی هەرێمی كوردستان بەڵگەنامەی دۆكیومێنتاری لەسەر بۆردومانی چڕوپڕی لە ڕێگەی هێرشی ئاسمانی و تۆپبارانەوە لەكاتی پێشڕەویەكانی سوپای توركیا لە ١٦ بۆ ٢٦ی حوزەیران كردوە. زێباری ووتی، هێرشەكانی توركیا لەو ماوەیەدا بووەتە هۆی كوشتنی لانی كەم لە پێنج هاوولاتی مەدەنی و بریندار بوونی دەیان كەسی ترو زیان گەیاندن بە موڵك و ماڵی هاووڵاتیان. لە بەیاننامەیەكی ٢٦ی حوزەیرانیدا، وەزارەتی بەرگری توركیا نكۆڵی كرد لەوەی هیچ هاووڵاتیەكی مەدەنی كوژرابێ لەسەرەتای دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنە نوێیەكەیانەوە. شایەنی باسە، هیومان ڕایتس ۆوچ پێشتر نیگەرانی سەبارەت بە كوشتنی هاووڵاتیانی مەدەنی لەئەنجامی هێرشە ئاسمانیەكانی توركیا لە هەرێمی كوردستانی عێراق دەربڕیوە. یاساكانی جەنگ پێویستی دەكەن لەسەر لایەنەكانی شەڕو ململانێ كە ووریایی بەردەوام بەكاربهێنن لەكاتی ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنی سەربازی لە پێناو پاراستنی ژیانی هاووڵاتیانی مەدەنی و هەروەها ''هەموو ووریایی و هەنگاوێك بگرنەبەر'' لە پێناو ڕێگریكردن یان بەركەوتنی كەمترین  زیان بە هاووڵاتیانی مەدەنی و دامەزراوەی مەدەنی. لە نێو ئەم هەنگاوانەش ئەنجامدانی هەموو هەولێك لە پێناو دڵنیابون لەوەی كە ئامانجی هێرشەكان دامەزراوەی سەربازی بن نەك هاووڵاتیانی مەدەنی یان دامەزراوەی مەدەنی، لەگەڵ ''ئاگاداركردنەوەی پێشوەختی'' هاووڵاتیان ئەگەر بارودۆخەكە ڕێگەیدا. یاساكانی جەنگ ڕێگری لە هێرشی ئەنقەست و زیاد لە قەبارەو هێرشی كوێرانە بۆ سەر هاووڵاتیانی مەدەنی دەكەن. دەبێت توركیا هەستێ بە ئەنجامدانی لێكۆڵینەوەویەكی بێلایەن و شەفاف و چڕ لەسەر ئەوەی ئایا هێرشەكانیان پێشێلی یاساكانی جەنگیان كردوە یان نا. هیومان ڕایتس ۆوچ ئاگادار نیە لەوەی كە سوپای توركیا هیچ لێكۆڵینەوەیەكی ئەنجامدابێ لەسەر ئەگەری پێشێلكردنی یاساكانی جەنگ بۆ هێرشەكانی ڕابردووی. دەبێت بەرپرسانی توركیا هەستن بە قەرەبوكردنەوەی قوربانیانی هەر هێرشێكی نایاساییان. هەروەها دەبێت بەرپرسانی عێراقی فشار لە توركیا بكەن لە ئەنجامدانی لێكۆڵینەوەو قەرەبوكردنەوەی قوربانیانی كەیسی هێرشی نایاسایی. وویڵی ووتی، ''هێزەكانی توركیا نەزانی زۆریان نیشانداوە لە هێرشكردنە سەر گروپێكی چەكداری بچووك لەناوەڕاستی سەیرانگایەكی قەرەباڵخ. یاساكانی جەنگ ڕێگری لە ئەنجامدانی ئەو هێرشانە دەكەن كە تێیدا مەترسیە زانراوەكان بۆ سەر هاووڵاتیانی مەدەنی زیاتر دەبێت لە ئامانجە سەربازیە پێشبینی كراوەكەی هێرشەكە.'  

د.سەنگەر سەیدقادر، بەرپرسی دیسكی عێراق و كوردستانی، ناوەندی ئیمارات بۆ لیكۆڵینەوەی ستراتیژی. لە ناوی بنەماڵەی ئال سعودا لە ٧٠ ساڵی ڕابردوودا نەریتێك باو بووە كە كوڕی گەورەی مەلیك عبدالعزیز فەرمان ڕەوای دەگرنە دەست و دوای مردنی مەلیكی پێش خۆیان، ئەم نەریتە تاساڵی ٢٠١٥ و هاتنە سەر دەسەڵاتی مەلیك سەلمان بەردەوامبوو بەڵام مەلیك سەلمان ئەم نەریتەی گۆڕی و دوای دەستبەركار بوونی محمد بن نایف كە نەوەی دووەی مەلیك عبدالعزیزە وەك وەلی عەهد دیاری كرد لەكاتێكدا دەبوو بەپێی نەریت كوڕە بچوكی مەلیك عبدالعزیز شازادە ئەحمەد وەك جێگرەوەی خۆی دەستنتشان بكات(ئەحمەد برای مەلیك سەلمانە) ئامانجی مەلیك سەلمان لەم هەنگاوە ڕادەست كردنی دەسەڵات نەبوو بە محمد بن نایف لە دوای خۆی بەڵكو شكاندنی نەریت بوو بۆ ئەوە محمدی كوڕی بكات بە جیگرەرەوەی خۆی سیستەمی دەسەڵات لە بنەماڵییەوە بگۆڕێت بۆ خێزانی و محمد بن سەلمانی وەك وەزیری بەرگری دامەزراند دواتر مەلیك سەلمان لە ساڵی ٢٠١٧ بەكرداری گۆڕینی سیستەمی فەرمانڕەوای لە بنەماڵەییەوە بۆ خێزانی خستە بواری جێبەجێكردنەوە و محمد بن نایفی وەلی عەهدی لەكار دوورخستەوە و محمد بن سەلمانی كرد بە وەلی عەهد و هاوكات عبدالعزیزی كوڕی كرد بە وەزیری ووزە و خالد بن سەلمانی كوڕی وەك جێگری وەزیری بەرگری دامەزراند هەنگاوەكانی مەلیك سەلمان. سەرەتا ناڕەزایەتی لەناو بنەماڵەی ئال سعودا دروست كرد و هەربۆیە لە هەڵمەتێكدا ئەمیرە ناڕازییەكان دەستگیركران و لە هۆتێلی ڕیتزكارڵتۆن زیندانی كران دواتر بە مەرجی بیدەنگ بوونیان ئەمیرە دەستگیركراوەكان ئازاد كران، ئەم بێدەنگیە تا ساڵی ٢٠١٩ بەردەوام بوو تا ئەوكاتەی شازادە ئەحمەد بن سەلمانی برای مەلیك سەلمان بە گرەنتی ئەمەریكا و بەریتانیا لە لەندەنەوە گەڕایەوە سعودیە بەڵام سەرەتای ئەمساڵ بە تۆمەتی پلاندان جارێكی تر محمد بن نایفی وەلی عهدی پێشوو و شازادە ئەحمەد بن عبدالعزیز دەستگیركران و تا ئێستا ئازاد نەكراون •- هەڵوێستی ئەمەریكا.. لەسەرەتادا ترەمپ پشتیوانێكی بەهێزی محمد بن سەلمان بوو بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات و گۆڕینی ڕیشەی لە كۆمەڵگای سعودییەدا بۆ ئەم مەبەستەش محمد بن سەلمان پرۆژەی ٢٠٣٠ بۆ كرانەوەی كۆمەڵگای سعودی و پرۆژەی نیۆمی ئابوری خستە بواری جێبەجێكردنەوە هۆكاری ئەم پشتیوانییەی ترەمپ پەیوەست بوو بە سێ هۆكار دەگەڕێتەوە: ١- بۆ ئەمەریكا گرنگە گۆڕانكاری لە كۆمەڵگای سعودییەدا بكرێت چونكە لە ساڵانی ٢٠٠٠-٢٠١٠ جارێكی تر لە سعودیەوە ڕەوتی سەلەفی جیهادی لە گەشەكردندابوو و كە ڕووداوەكانی ١١ سێبەتەمبەر و ئاڵۆزییەكانی عێراقی ساڵی ٢٠٠٤-٢٠٠٨ لە سعودیەوە بوو ٢- بن سەلمان پشتیوانێكی بەهێزی ڕێكەوتنی سەدەی ئیسرائیل - ئەمەریكیە و دۆستێكی گرنگی ئیسرائیلە و پرۆژەی نیومی ئابوریش ئیسرائیل تیایدا بەشدارە ٣- هاوكات بن سەلمان هاوڕێی نزیكی كۆشنەری زاوای ترەمپە و بەڵێنی پرۆژەی ئابوری گرنگی بە كۆشنەر و ترەمپ داوە هەموو ئەم هۆكارانە وایكرد كە ترەمپ پشتیوانێكی بەهێزی بن سەلمان بێت بە جۆرێك پلانیان دانابوو كە بەهاوكاری ترەمپ لە ٢٠١٧/٦/٥ قەتەر داگیر بكەن و تەمیم بن حەمەد لە دەسەڵات دوور بخەنەوە بەڵام وەك ڕیك تیلرسنی وەزیری دەرەوەی پێشوو تری ئەمەریكا دەڵێت ( من ڕێگریم لە پلانەكە كرد و كۆنگرێسم لە مەترسییەكانی ئاگادار كردووە) بەڵام لە ساڵی ٢٠٢٠ پشتیوانی ترەمپ و ئیدارەكەی بۆ بن سەلمان لاواز بووە ئەمەش بەهۆی: ١- دۆڕان و شكست لە شەڕی یەمەندا ٢- هەڵگیرساندنی شەڕی نەوت و داڕووخانی نرخەكەی لە بازاڕدا ٣- دەستگیركردنی شازادە ئەحمەد بن عبدالعزیز و چالاكانی مەدەنی ٤- تیرۆركردنی جەمال خاشوقچی لەناو كونسوڵخانەی سعودیەدا لە ئیستەمبوڵ كە ڕووی بن سەلمانی لە ئاستی دەرەكی ناشیرین كرد و پیگەی لاواز كرد ٥- ناڕەزایەتیەكانی ناو بنەماڵەی ئال سعود كە ئەمەریكا مەترسی تەقینەوەی هەیە ئەم هۆكارانە وایكرد كە بن سەلمان وەك كەسێكی لاواز دەربكەوێت و نەتوانێت لە ئاست پێشبینیەكاندا بێت لەلایەكی ترەوە مەترسی تەقینەوەی ناكۆكیەكانی ناو بنەماڵەی ئال سعود بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا دەخاتە مەتەسیەوە چونكە سعودیە دووەم. گەورەترین وەبەرهێنی نەوتە و هاوپەیمانی ستراتیژی ئەمەریكایە هاوكات سعودیە چەقی جیهانی ئیسلامییە و لەڕابەدوودا چاوگەی بیری سەلەفی جیهادی بووە كە لە مەترسییە بۆ سەر هیز و بەرژەوەندی ئەمەریكا هەربۆیە ئەمەریكا دەترسێت لە هەر تەقینەوەیەكی سیاسی و گۆڕانكاری لە سعودیە دژی مەلیك سەلمان و كوڕەكەی ببێتە هۆی ئەوەی سعودیە لەبەرەی ئەمەریكاوە بچێتە بەرەی ڕوسیا •- چارەنوسی كورسیەكەی مەلیك سەلمان... لە ئێستادا مەلیك سەلمان كەتەمەنی ٨٤ ساڵە دۆخی تەندروستی ناجێگیرە بە جۆرێك بەپێی ڕاپۆرتی دیوانی مەلەكی ئەمڕۆ٢٠٢٠/٧/٢١ نەشتەرگەری دەرهینانی زراوی بۆ كراوە بۆیە مەلیك سەلمان و محمدی كوڕی دەیانەوێت دەست و برد بكەن لە جێگیركردنی محمد وەك مەلیكی سعودیە پێش مردنی بەڵام ئەوەی ڕێگرە لە بەردەم ئەم هەنگاوە سێ هۆكاری سەرەكیە: ١- سعودییە چاوەڕێی ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكا و چارەنوسی ترەمپ دەكات كە ئەگەر ئەگەری دۆڕانی ترەمپ مسۆگەر بێت ئەوا محمد بن سەلمان پێش مانگی ١١(تشرینی دووەم) دەبێت بە مەلیكی سعودیە چونكە بایدن و بن سەلمان زۆر ناكۆكن، هەربۆیە ئەگەر بردنەوەشی گرەنتیكراو بێت ئەوا دوا دەكەوێت بۆ كۆتای ئەم ساڵ و ساڵی ٢٠٢١ ٢- لە ئیستادا ناكۆكیەكی زۆر لەناو بنەماڵەی ئال سعودا هەیە و پێویستە بن سەلمان پیش چوونە سەركورسی كۆتاییان پێبهێنێت ٣- كێشەی كرۆنا و قەیرانی دارای وایكردووە سیاسەتی وڵاتانی ئەوروپا و ئەمەریكا ڕوون نەبێت لەسەر ئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەوەش دەسەڵاتی فەرمانڕەوای لە سعودیە بە فەرمی لە بنەماڵییەوە دەگۆڕێت بۆ خێزانی و پیشبینی دەكرێت لە دوای دەستنیشانكردنی محمد بن سەلمان وەك مەلیكی سعودیە خالید بن سەلمانی برا بچوكی وەك وەلی عەهد و جێگرەوەی خۆی دەستنیشان بكات و دەوڵەتی سعودییەی نوێ دوای نزیكەی سەد ساڵ لەدایك بێت •- دەر ئەنجام: ١- پێشبینی دەكرێت لە ماوەیەكی كورتدا ( كەمتر لە ساڵیك) بن سەلمان بچێتە سەر كورسی پادشایەتی سعودیە بە دەستبەردار بوونی مەلیك سەلمان( ئەگەر زیندوو بێت). ٢- سعودیە لە سەر ئاستی ناوخۆ دەست بە چاكسازی ئابوری دەكات بەو بیانوەوە نەیارانی بن سەلمان. بیدەنگ دەكات ٣- ئەگەر بایدن سەركەوتووبێت لە هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكا سعودیە پەیوەندییەكانی زیاتر لەگەل ڕوسیادا بەهێز دەكات ٤- لەسەر ئاستی ناوچەیش سعودیە هەوڵ دەدات گرژییەكانی لەگەل وڵاتانی ناوچەكەدا هێمن بكاتەوە چونكە چوونە سەر كورسی شاهانەی باوكی پێویستی بە هێمنی هەیە ٥- گۆڕانكارییەكان بەتەنها لە سعودییە نابێت و لە دوو ساڵی داهاتوودا گۆڕانكاری گرنگ لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕوودەدات ٦- ئەمەریكا پیویستی بە هاوپەیمانێتیەكی بەهیزی ئیسرائیل و وڵاتانی كەنداو هەیە بۆ جێگرتنەوەی توركیا و سنورداركردنی دەسەڵاتی چین و ڕوسیا و ئێران ،( ئەمە لە ئەرگەری سەركەوتنی ترەمپدا)لە ئەگەری سەركەوتنی بایدندا ڕوون نیە چی ڕوودەدات ٧- سعودیە بۆ ئەمەریكا گرنگە لە رووی جەنگی ئابووریەوە كە لە ماوەی داهاتوودا ئەمەریكا دەكەوێتە جەنگی ئابوری لەگەڵ چین و روسیا و ئەوروپادا و چەكی نەوتی سعودیە و هێزە ئابورییەكەی بۆ ئەمەریكا گرنگە كەلەو جەنگەدا بەكاریبهێنێت ٨- بن سەلمان دەیەوێت سنورێك بۆ بیری توندڕەوی سەلەفی جیهادی لە سعودییە دابنیت و نمونەی ئیمارات لە كرانەوەی كۆمەڵگادا دووبارە بكاتەوە ٩- سعودیە لە ئەگەری بردنەوەی بایدندا متمانە بە ئەمەریكا ناكات و لە ناوچەكدا بە دوای دۆست و هاوپەیمانی نوێدا دەگەڕیت ١٠- هەرچی پەیوەستە بە عێراقەوە بن سەلمان پەیوەندییەكی بەهێزی هەیە لەگەڵ كازمی كە پێش ئەوەت ببێت بە ڕاوێژكاری لە دەزگای هەواڵگری عێراق لە ساڵی ٢٠٠٩-٢٠١٠ هاوڕێی بن سەلمان بووە. شرۆڤەكار:  

درەو: مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە رێگەی تەلەفۆنەوە بڕیاریداوە مانگانە (300) ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت و رایگەیاندووە: نەوتی خۆتان بۆخۆتان و 50%ی داهاتی دەروازە سنوریەكانمان بۆ بنێرن. سەرچاوەیەكی باڵاو ئاگادار بە (درەو)ی راگەیاند: لە چەند رۆژی رابردوودا پەیوەندی تەلەفۆنی چڕ لە نێوان هەریەك لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم و بە نێوەندگیری بەرهەم ساڵح سەرۆكی كۆماری عێراق، داوایان لە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران عێراق كردووە هاوكاری هەرێمی كوردستان بكات لەو قەیرانە داراییەی تێیكەوتووە، مستەفا كازمی بەڵێنی داوە لە مانگی ئابەوە مانگانە بڕی ( 300) ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد، نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی داوایان لە بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق كردووە، كە هەوڵێ رێككەوتنی نێوانیان بدات و لانی كەم بڕێك پارە بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت، چونكە ئەوان بە بێ هیچ مەرجێك پشتیوانی مستەفا كازمیان كردووە، لە ئێستاشدا دۆخی دارایی هەرێمی كوردستان لەوپەڕی خراپیدایەو هەرێم توانای پێدانی موچەی موچەخۆرانی نیە، هەربۆیە مستەفا كازمی سەرەتا بەڵێنی ناردنی (250 ملیار) دیناری داوە بۆ هەرێم و دواتر مەسرور بارزانی و نێچیرڤان بارزانی لە رێگەی بەرهەم ساڵحەوە داوایان لە مستەفا كازمی كردووە، ئەو بڕە پارەیەیان بۆ زیاد بكات و ئەویش مستەفا كازمی رازی كردوە ئەو بڕە پارەیە لە (250 ملیار) دینارەوە زیاد بكات بۆ ( 300) ملیار دینار، بۆ ماوەی تەنها ( پێنج) مانگ لە ( 1/8 بۆ 31/12/2020) بەو مەرجەی: -    هەرێمی كوردستان مانگانە (50%) داهاتی خاڵە سنورییەكانی رادەستی بەغداد بكات.  -    چاودێری دارایی عێراق چاودێری و سەرپەرشتی داهاتی خاڵە سنورییەكان و دامەزراوە فیدراڵیەكانی عێراق لە هەرێمی كوردستان بكات. بڕیارەكەی مستەفا كازمی كە تەنها بۆ ماوەی پێنج مانگەو تا كۆتایی ساڵی 2020 و ئامادەكردنی رەشنوسی بودجەی 2021، روبەرووی دوو ئاڵنگاری دەبێتەوە، بەڵام بەڵێنی داوە خۆی چارەسەریان بكات ئەوانیش: یەكەم: كۆنترۆڵكردنی دەروازە سنوریەكانی پارێزگاكانی عێراق و سەندنەوەی لە دەستی حەشدی شەعبی، بە بیانووی زیادكردنی داهات بەڵام ئەو پارە بۆ هەرێم دەنێرێت، كە ئەمەش ناڕەزایی شەقامی شیعی بەدوای خۆیدا دەهێنێت. دووەم: لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق كە ناڕازی دەبن لەو بڕیارە، چونكە كازمی ناتوانێت بە بێ رێككەوتن و رەزامەندی ئەنجومەنی نوێنەران ئەو بڕە پارەیە رەوانەی هەرێم بكات  بەڵام مستەفا كازمی بڕیاریداوە لە بودجەی بەكاربردن ( تەشغیلی) ئەو بڕە پارەیە رەوانەی هەرێم بكات.  پێشتر  قوباد تاڵەبانی سەرۆكی وەفدی هەرێم هەندێك لە سەركردەكانی یەكێتی ئاگاداركردبوەوە كە لەگەڵ بەغداد رێككەوتوون، بەڵام ئەو رێككەوتنەكەی ئیمزا نەكرد، ئێستا چۆتە دەرەوەی هەرێم و چاوەڕەوان ناكرێت تا دوای جەژن بگەڕێتەوەو فریای گەیشتی 300 ملیار دینارەكەی كازمی نەكەوێت كە ئارەزووی دەكرد بە فڕۆكەیەك لەگەڵ خۆی لە بەغدادەوە بیهێنێت، مستەفا كازمی بە بەرپرسانی هەرێمی رایگەیاندووە، پێویست بە هاتوچۆو هاتنی وەفدی هەرێم ناكات، بۆ بەغداد، ئاماژەی بەوەكردووە ئەو دۆكیۆمێنت و فایلانەی تا ئێستا وەفدی هەرێم هێناویانە بۆ بەغداد،  جگە لە ژمارەیەكی ناروون و ناپێویست هیچی دیكە نەبووەو هیچ كاریگەریەكی لەسەر لێكنزیك بوونەوەی نێوان هەرێم و بەغداد نەبووە.  حكومەتی هەرێمی كوردستان بە بێ ناردنی پارەكەی بەغداد كە رەنگە بگاتە ناوەڕاستی مانگی ئابی داهاتوو توانای دابەشكردنی موچەی موچەخۆرانی نابێت، بە گەیشتنی پارەكەی بەغداد كۆی داهاتەكانی هەرێمی كوردستان بەم شێوەیەی لێدێت: •    پارەكەی بەغداد (300 ملیار) دینار •    داهاتی ناوخۆ (90 ملیار) دینار •    تەمویلی هاوپەیمانان (21 ملیار) دینار •    پارەی داهاتی نەوت بۆ وەزارەتی دارایی (165 ملیار) دینار •    كۆی گشتی ( 576) ملیار دینار كۆی موچەی موچەخۆران مانگانە (894) ملیار دینارە، واتا حكومەت تەنها بۆ موچە ( 318 ملیار) دینار كۆرتهێنانی دەبێت، بەرێژەی ( 36%) ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان داهاتی دوو مانگ لێكبدات ئەوا دەتوانێت رێژەی كورتهێنان لە (36%) ەوە كەمبكاتەوە بۆ (21%) كە مانگی پێشوو لە موچەی موچەخۆرانی بڕی بوو.  بەڵام بە گوێرەی لێدوانی بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستان یاسای چاكسازی چوەتە بواری جێبەجێكردنەوەو دەیانەوێت بە كەمكردنەوەی موچە پلە باڵاكان و دەستكاریكردنی دەرماڵەی موچەخۆران كورتهێنانی موچە چارەسەر بكەن.    

(درەو): بەپێی ئامارێک کە دەزگای ناوەندی ئاماری عێراق بڵاویکردوەتەوە لەبارەی روپێوی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای زانیاری و پەیوەندییەکان بۆ تاک و خێزان لە ساڵی ٢٠١٩دا لە عێراق: 🔹 ژمارەی ئەو کەسانەی کە لە عێراق ئامێری موبایل بەکاردەهێنن و تەمەنیان لە (٥ ساڵ) بەرەو سەرەوەیە، بۆ (٧٠٫٣٪) بەرزبوەتەوە. 🔹 رێژەی ئەوانەی موبایل بەکاردەهێنن لەناو رەگەزی نێرینەدا زیاترە لە مێینە، لەناو رەگەزی نێرینەدا رێژەکەدا (٧٨٫٠٪)، لەناو مێینەشدا رێژەکە (٦٢٫٢٪)ە. 🔹 ژمارەی ئەوانەی کە ئامێری موبایل بەکار ناهێنن گەیشتوەتە (٢٩٫٧٪). 🔹 بەپێی روپێوییەکە، لەڕووی بەکارهێنانی ئامێری موبایلەوە پارێزگای بەغدادی پایتەخت لە ریزبەندی یەکەمدایە بەرێژەی (٧٩٫٣٪) لەدوای ئەویش پارێزگای بەسرە دێت بە رێژەی (٧٩٫٢٪) پاشان پارێزگاکانی نەجەف و موسەننا، پارێزگای زیقار لە بەکارهێنانی موبایلدا کەمترین ئاستی تۆمارکردووە کە (٥٦٫٩٪)ە، ئەمە (پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان ناگرێتەوە) 🔹 روپێوییەکە دەریخستووە ژمارەی ئەو کەسانەی کە تەمەنیان لە (٥ ساڵ) بەرەو سەرەوەیەو ئامێری "موبایلی زیرەک" بەکاردەهێنن (٨٠٫٧٪)، لێرەشدا ژمارەی بەکارهێنەران لە رەگەزی نێرینە زیاتر لە مێینە. 🔹 رێژەی ئەوانەی کە ئامێری موبایلی ئاسایی واتە ئەو موبایلانە بەکاردەهێنن کە زیرەک نین (٢٢٫٨٪)ە، لێرەدا رێژەی مێینە لە نێرینە زیاترە.   🔸 رێژەی بەکارهێنەرانی هێڵی ئینتەرنێت لە عێراق: 🔹 بەگوێرەی روپێوییەکە، لەم سێ مانگەی دوایدا رێژەی ئەوانەی هێڵی ئینتەرنێت لە عێراق بەکاردەهێنن هەڵکشانی بەخۆوە بینیوە. 🔹 رێژەی ئەوانەی تەمەنیان لە (٥ ساڵ) بەرەو سەرەوەیەو هێڵی ئینتەرنێت بەکاردەهێنن گەیشتوەتە (٤٤٫٣٪)، لێرەدا رێژەی بەکارهێنەران لە رەگەزی نێرینە زیاترە کە (٥٣٫١٪)ەو رێژەی بەکارهێنەرانی رەگەزی مێینە (٣٥٫٠٪)ە. 🔹 لەرووی جوگرافییەوە زۆرترین رێژەی بەکارهێنەرانی هێڵی ئینتەرنێت لە پارێزگای بەغدادی پایتەختە (٦٤٫٤٪)، پاشان پارێزگای بەسرە لە پلەی دووەمدا دێت (٦٤٫٠٪)، کەمترین رێژەی بەکارهێنانی هێڵی ئینتەرنێت لە پارێزگای ئەنبارە کە (٢٧٫٦٪)ە.   🔸 بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای زانیاری و پەیوەندییەکان لە ناوچە شارنشین و گوندنشینەکان لە ساڵی ٢٠١٩دا: 🔹 بەپێی روپێوییەکە ژمارەی ئەو خێزانانەی لە عێراق جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان هێڵی پەیوەندی موبایلییان پێکەیشتووە گەیشتوەتە (٩٩٫٢٪). 🔹 رێژەی ئەو خێزانانەی لە ناوچە شارنشینەکاندا هێڵی موبایلیان پێگەیشتووە گەیشتوەتە (٩٩٫٤٪)ە، لە ناوچە گوندنشینەکانیشدا رێژەی (٩٨٫٧٪)ە. 🔹 ژمارەی ئەو خێزانانەی کە هێڵی تەلەفۆنی لاسلکی (زەمینی جێگیر)یان بۆ دابین کراوە (٠٫٠٪)ە، بەڵام ژمارەی هێڵی تەلەفۆنی جێگیری گەیشتووەتە (٠٫٧٪) لەناو هەموو خێزانەکاندا.   🔸 هێڵی (ئاسیاسێڵ) یەکەمە 🔹 بەپێی روپێوییەکە، بەپێی ناوی کۆمپانیا، ژمارەی ئەو خێزانانەی کە موبایل بەکاردەهێنن زۆرینەیان هێڵی (ئاسیاسێڵ) بەکاردەهێنن کە رێژەکەی گەیشتوەتە (٦٥٫٤٪)، پاشان کۆمپانیای (زین) دێت بەرێژەی (٥٩٫٧٪)، لە پلەی سێیەمدا کۆمپانیای (کۆڕەک) دێت بەرێژەی (١٥٫٩٪)، کومپانیای ئەمنی (النخیل) لە پلەی چوارەمدایە بەرێژەی (٠٫٦٪).   🔸 ژمارەی ئەو خێزانانەی لە ماڵەوە هێڵی ئینتەرنێتیان هەیە بەرزبوەتەوە 🔹 بەپێی روپێوییەکە، ژمارەی ئەو خێزانانەی لە عێراق لە ماڵەوە هێڵی ئینتەرنێتیان هەیە گەیشتووەتە (٦٤٫٥٪). 🔹 ژمارە ئەو خێزانانەی هێڵی ئینتەرنێتی لاسلکی (جێگیر) لە ماڵەکانیاندا بەکاردەهێنن گەیشتوەتە (٠٫١٪)، ژمارەی ئەو خێزانانەشی کە هێڵی ئینتەرنێتی کۆمپانیاکان لە ڕێگەی موبایلەکانیانەوە بەکاردەهێنن گەیشتوەتە (٢١٫٧٪). 🔹 روپێوییەکە دەریخستووە هۆکاری ئەوەی خێزانەکان هێڵی ئینتەرنێتی ماڵەوە بەکارناهێنن دەگەڕێتەوە بۆ گرانی نرخ.

 (درەو): حكومەتی هەرێمی كوردستان بەفەرمی وەڵامی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستانی دایەوە، نایەوێت لەبارەی قەیرانی دارایی‌و موچە قسەبكات‌و تەنیا بابەتی (كۆرۆنا)و (ناوچە دابڕاوەكان) وەزیر دەنێرێتە بەردەم پەرلەمان. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێمی كوردستان بەفەرمی وەڵامی داواكاری سەرۆكایەتی پەرلەمانی داوەتەوە. لە نوسراوێكدا حكومەت ئامادەیی دەربڕیوە: •    رۆژی 26ی ئەم مانگە دەربارەی دۆخی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم، ئەم كەسانە بنێرێتە بەردەم پەرلەمان: -    رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ -    شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە -    خالید شوانی وەزیری هەرێم بۆ كاروباری دانوستان لەنێوان هەرێم‌و بەغداد -    ڤالا فەرید وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەرلەمان‌و دەستەی گشتی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم •    رۆژی 27ی ئەم مانگە دەربارەی پلانی حكومەت بۆ روبەڕووبونەوەی ڤایرۆسی كۆڤید-19، ئەم كەسانە بنێریێتە بەردەم پەرلەمان: -    رێبەری ئەحمەد وەزیری ناوخۆ -    سامان بەرزنجی وەزیری تەندروستی -    ڤالا فەرید وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەرلەمان ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی یاداشتی لیژنەكانی پەرلەمان كە دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان ئاڕاستەی حكومەتی كردووە، داواكراوە حكومەت لەبارەی ئەم كەیسانەوە بێتە بەردەم پەرلەمان‌و وەڵامی پرسیاری پەرلەمانتاران بداتەوە:  •    كەیسی گفتوگۆكانی حكومەت لەگەڵ بەغداد •    كەیسی هێرشەكانی توركیا‌و ئێران لەناو خاكی هەرێم •    كەیسی دەروازە سنورییەكانی هەرێم •    كەیسی قەیرانی دارایی‌و موچە •    كەیسی قەرزەكانی حكومەت بەپێی نوسراوەكەی حكومەت بێت، دەبێت رۆژی یەكشەممە‌و دوو شەممەی هەفتەی داهاتوو پەرلەمانی كوردستان كۆببێتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان‌و فراكسیۆنی یەكێتی بەبڕیاری حزبەكەیان كۆبونەوەكانی پەرلەمانیان هەڵپەساردووە. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا بەبێ سەرۆكی پەرلەمان، پارتی‌و لایەنەكانی تر دەتوانن كۆبونەوەی پەرلەمان رێكبخەن ؟، بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، بەبێ بەشداری سەرۆكی پەرلەمانیش، پەرلەمان دەتوانێت كۆبونەوەكە بكات، چونكە پێشترو بەر لە بڕیارەكەی یەكێتی بۆ هەڵپەساردنی كۆبونەوەی پەرلەمان، رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان بە نوسراو، رۆژانی 26و 27‌و 28ی ئەم مانگەی دیاریكردووە بۆ بانگهێشتكردنی حكومەت بۆ بەردەم پەرلەمان، واتە سەرۆكی پەرلەمان بەپێی بڕگەی (سێیەم) لەماددەی (18)ی پەیڕەوی ناوخۆ وادەی دانیشتنی دیاریكردووە. ئەگەر كۆبونەوەی پەرلەمان لەوادەی دیاریكراودا بەڕێوەبچێت، رەنگە یەكێتی بەتەنیا لە گۆڕەپانەكەدا بمێنێتەوە، بەتایبەتی لەكاتێكدا ئەمڕۆ فراكسیۆنی بزوتنەوەی گۆڕان لە بەیاننامەیەكدا پشتیوانی خۆی بۆ دەستپێكردنەوەی كۆبونەوەكانی پەرلەمان راگەیاند، هەڵوێستی لایەنەكانی تری ناو پەرلەمان تائێستا ناڕوونە.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت سەركردایەتی یەكێتی یەكەمین هەنگاوی بۆ جێبەجێكردنی نەخشەرێگای ناو "تویت"ەكەی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی حزب خستەبواری جێبەجێكردن، یەكێتی بەشێوەیەكی كاتیی بەشداریكردنی لە دانیشتنەكانی پەرلەمان هەڵپەسارد، قۆناغی دووەمی "تویت"ەكەی هاوسەرۆك كشانەوەیە لە حكومەت‌و بانگەوازكردنە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە، هەموو ئەم پەرەسەندنانە چاوەڕێی كۆبونەوەیەكی نێوان پارتی‌و یەكێتی دەكەن كە تائێستا ئاسۆی نادیارە. كۆبونەوەی سەركردایەتی دوێنی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی نشتیمانی كوردستان بەئامادەبوونی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی حزبەكە كۆبووەوە. لەبنەڕەتەوە كۆبونەوەكە تایبەت بوو بە گفتوگۆكردن لەبارەی پەیڕەوی مەكتەب‌و كۆمسیۆنەكانی حزب، بەڵام كاتێك دانیشتنەكە دەستیپێكرد گفتوگۆكان ئاڕاستەیەكی تریان وەرگرت‌و پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی‌و پارتی باڵی بەسەر قسەوباسەكاندا كێشا. پەیوەندییەكان لەگەڵ پارتی كۆبونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی قسەوباسی كرد لەبارەی پەیوەندییەكانەوە لەگەڵ پارتی، بەپێی زانیارییەكان (درەو)، بەشێك لە ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتی گلەییان لە رەفتاری پارتی كردووە لەناو حكومەت‌و لە پەرلەمانیش. (درەو) زانیویەتی، یەكێك لەوانەی گلەیی لە پارتی كردووە، مەحمود سەنگاوی بووە، باسی لەوەكردووە بەرپرسانی پارتی خۆیان كە پێشوازی لە بەرپرسانی عێراق دەكەن ئاڵای عێراق لە پشتی خۆیانەوە دادەنێن، بەڵام كە ئاڵای عێراق لە بارەگایەكی پێشمەرگە هەڵدەكرێت دەیكەن بە هەڵڵا.  یەكێكی تر لەوانەی لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتیدا قسەی كردووە‌و رەخنەی لە مامەڵەی پارتی گرتووە، چەتۆ ساڵح بووە كە بەمدواییە پۆستی بریكاری وەزیری ناوخۆی وەرگرتووە. چەتۆ ساڵح  كە ئەندامی سەركردایەتییە، لە كۆبونەوەكەدا وتویەتی:" لە بازگەگان رێگری لە خەڵكی سنوری سلێمانی دەكات، ئەم شێوازە مامەڵەكردنە لە چوارچێوەی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە كۆرۆنا دەرچووە‌و بووە بە حاڵەتێكی سیاسی"، پێشنیازی ئەوەی كردووە ئەگەر پارتی لەسەر ئەو رەفتارانە بەردەوام بێت، یەكێتیش بەهەمان شێواز لە بازگەكانی خۆی مامەڵە بكات. عیماد ئەحمەد قسەی كردووە‌و داوای كردووە ئەو كێشانە لەناو حكومەت چارەسەر بكرێن. دیالۆگەكەی لاهور شێخ جەنگی‌و رێواز فایەق ! (درەو) زانیویەتی، لەكۆبونەوەكەدا گفتوگۆیەكی توندی لەنێوان لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی‌و رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستاندا دروستبووە. لەبارەی دۆسیەی لێسەندنەوەی پارێزبەندی لە پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی (سۆران عومەر)، رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان وتویەتی:" ئەو پرسە لای ئەو تەواوبووە‌و قوفڵی لێداوە، چونكە ئەوەی لە سەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاسی یەكێتی داوای لێكراوە، ئەنجامی داوە‌و بڕیاری لەوبارەیەوە دەركردووە، پێشتریش كە هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران خراوەتە دەنگدانەوە ئەو بەشداری كۆبونەوەی پەرلەمانی نەكردووە‌و ئیدارەی دۆسیەكەی بەوجۆرە داوە كە یەكێتی داوای لێكردووە". بەڵام قسەكانی رێواز فایەق بۆ هاوسەرۆكی یەكێتی قایلكەر نەبووە‌و لاهور شێخ جەنگی پێی وتووە:" ئێوە لە پرس‌و بڕیارەكاندا زیگزاك دەكەن‌و لە پشتەوە رێككەوتن لەگەڵ پارتی دەكەن". لە وەڵامدا رێواز فایەق وتویەتی:" هەموو ئەو بڕیارانەی لە هاوسەرۆكەكان‌و مەكتەبی سیاسییەوە دراون، ئیلتزامم پێوە كردوون، بەڵام هیچ یەك لە پۆستە سیادییەكانی تری كوردستان‌و عێراق (سەرۆك كۆمارو جێگری سەرۆكی هەرێم‌و جێگری سەرۆكی حكومەت) ئیلتزام بە بڕیارەكانەوە ناكەن‌و تەنها بڕیارەكانتان رووی لەمنە، بۆچی بڕیارەكانتان بەسەر ئەواندا جێبەجێناكەن". لاهور شێخ جەنگی رایگەیاندووە:" كارتی پەرلەمان كارتێكی بەهێزە بۆ كۆبونەوە لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان تا لەگەڵیان ئەو پرسانە یەكلابكەینەوە، ناكرێت بەو دۆخە چەقبەستویەوە بەردەوام بین، ئێمە لە سەرۆكایەتییەكان تەنها پەرلەمانمان بەدەستەوەیە، ناكرێت ئەویش تەسلیمی پارتی بكرێت". رێواز فایەق وتویەتی:" من ئیلتزامی حزبیم كردووەو پرسم بە بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكیتی كردووەو ئەو وتویەتی بەشداری كۆبونەوەكان بكەنەوەو رەوشی پەرلەمان ئاسایی بكەنەوە".   رۆژی 23ی مانگی رابردوو، لاهور شێخ جەنگی لە تویتێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر نوسی:" ئەگەر حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغدا نەگاتە رێككەوتن، شەفافییەتی نەبێت لە خەرجی‌و داهات، یەكێتی ناچێتە ژێر باری مووچە بڕین. هەڵپەساردنی بەشداری لە پەرلەمان‌و حكومەت‌و، هەڵبژاردنی پێشوەخت یەكێك دەبێ لە بژاردەكانمان". لە كۆبونەوەی دوێنێی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتیدا، یەكێك لەو بژاردانەی كە لاهور شێخ جەنگی لە تویتەكەیدا ئاماژەی بۆكرد، خرایە بواری جێبەجێكردن، دوای مشتومڕەكەی نێوان سەرۆكی پەرلەمان‌و هاوسەرۆك، سەركردایەتی یەكێتی پرسی هەڵپەساردنی دانیشتنەكانی پەرلەمانی خستە دەنگدانەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە دانیشتنی دوێنێدا، لەكۆی (121) ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی، (80) ئەندام بەشداربوون كە زۆربەیان لەلایەنگرانی لاهور شێخ جەنگی بوون، بەدەنگی (65) كەس لە بەشداربوانی كۆبونەوەكە، بڕیاردراوە یەكێتی دانیشتنەكانی پەرلەمان هەڵپەسێرێت تا ئەوكاتەی لەگەڵ پارتی كێشەكان یەكلادەكاتەوە، هەڵپەساردنی دانیشتنەكانی پەرلەمان بەواتای هەڵەپەساردنی تەواوەتی پەرلەمان نایەت، چونكە بڕیارەكە سەرۆكی پەرلەمان‌و فراكسیۆنی یەكێتی ناچار دەكات نەچنە ناو كۆبونەوەكانی پەرلەمانەوە نەوەك بەیەكجار لە پەرلەمان بكشێنەوە، بەڵام بەبێ بڕیاری سەرۆك پەرلەمان ناتوانێت كۆببێتەوە. بەمدواییە رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان داوای لە لیژنەكانی پەرلەمان كرد كۆببنەوە‌و راپۆرتی خۆیان ئامادە بكەن، لیژنەكان كۆبونەوەو راپۆرتەكانیان ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان كرد، سەرۆكایەتی پەرلەمانیش داوای لە بەرپرسانی حكومەت كرد بێنە بەردەم پەرلەمان بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی پرسی موچە‌و قەرزەكانی حكومەت‌و كارەبا‌و تۆپبارانی سنورەكان، تائێستا حكومەت بەفەرمی وەڵامی پەرلەمانی نەداوەتەوە. كێ ناڕازییە ؟ لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتیدا كە بڕیار لەسەر هەڵپەساردنی كۆبونەوەكانی پەرلەمان درا، هەندێك لە جەمسەرەكانی ناو یەكێتی بەشدار نەبوون، لەوانە باڤڵ تاڵەبانی‌و قوباد تاڵەبانی برای، رەفعەت عەبدوڵا‌و ئاسۆ ئەڵمانی‌و ئەوانەی ناویان لێنراوە "گروپی كەركوكییەكان"، شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ‌و دەربازی برای‌و ئەوانەی ناویان لێنراوە لایەنگرانی ماڵی كۆسرەت رەسوڵ. پۆستی سەرۆكی پەرلەمان لە دابەشكاری ناوخۆیی یەكێتیدا بەر لە بەڕێوەچوونی كۆنگرەی چوارەمی حزب، بەر جەمسەری كۆسرەت رەسوڵ كەوت، بڕیاری ئێستای ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی بۆ هەڵپەساردنی كۆبونەوەی پەرلەمان بەبێ بەشداری جەمسەری كۆسرەت رەسوڵ، نیگەرانی دروستكردووە، (درەو) زانیویەتی، دەرباز  كۆسرەت رەسوڵ‌و شاڵاوی برای ناڕازین لە بڕیارەكە، پێیانوایە بڕیارەكانی سەركردایەتی یەكێتی تەنیا بۆ سەرۆكی پەرلەمانە كە سەربە ئەوانە‌و سەركردایەتی ناتوانێت لێپێچینەوە لە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت‌و بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆماری عێراق‌و جەعفەری شێخ مستەفا جێگری سەرۆكی هەرێم بكات كە سەربە جەمسەرەكانی ترن. هەنگاوی دووەمی تویتەكە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت كە هاوكات ئەندامی سەركردایەتی یەكێتییە، بەشدار نەبوو لە كۆبونەوەكە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) گەشتی دەرەوەی وڵاتی كردووە. پێشتر مەكتەبی سیاسی یەكێتی لەبارەی پرسی بڕینی موچەی فەرمانبەرانەوە لێپێچینەوەی لە قوباد تاڵەبانی كرد‌و داوای لێكرد پابەند نەبێت بە بڕینی موچەوە، بەڵام قوباد تاڵەبانی هەڕەشەی ئەوەی كرد ئەگەر فشاری لێبكەن دەستلەكاردەكێشێتەوە، مەرجی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بۆ قوباد تاڵەبانی ئەوەبوو رێككەوتن لەبارەی نەوت‌و بودجەوە لەگەڵ بەغداد ئیمزا بكات، لەدواین سەردانیدا بۆ بەغداد، كاتێك گەڕایەوە قوباد تاڵەبانی بەرپرسانی حزبەكەی لەوە ئاگاداركرد كە رێككەوتن لەگەڵ بەغداد تەواوبووە، بەڵام تائێستا ئەو رێككەوتنە ئیمزا نەكراوەو بەهۆی گەشتی قوباد تاڵەبانی بۆ دەرەوەی وڵات پیێناچێت تاوەكو دوای جەژنی قوربان وەفدی حكومەتی هەرێم سەردانی بەغداد بكات. نەخشەرێگای ناو تویتەكەی لاهور شێخ جەنگی كە لە قۆناغی یەكەمدا هەڵپەساردنی پەرلەمانە، یەخەی ریبَواز فایەقی گرت، لە قۆناغی دووەمدا كە كشانەوەیە لە حكومەت، بەرۆكی قوباد تاڵەبانی دەگرێت، ئەم پەرەسەندنانە لەسەر كۆبونەوەی نێوان پارتی‌و یەكێتی راوەستاوە.  

گفتوگۆی رۆژنامەوانی: فازڵ حەمە رەفعەت – محەمەد رەئوف موسلیم موسلیم برازاى ساڵح موسلیم هاوسەرۆكی پێشووی پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە) مامی دالیا مەحمود موسلیم كە ئێستا كەیسەكەی بۆتە بابەتی گەرمی شەقامی كوردستان، لە گفتوگۆیەكی تەلەفۆنیدا لەگەڵ (درەو) دەڵێ: دالیای برازام لە باشوری كوردستانەوە رفێندراوە بۆ توركیا، داوا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەین لیژنەی لێكۆڵینەوە دروستبكات، دالیا بۆ وەرگرتنی چارەسەر هاتووە بۆ باشوری كوردستان.  لە كۆتایی ئەم چاوپێكەوتنە دەقی تۆمارە تەلەفۆنیەكە دانراوە  دەقی گفتوگۆكە: درەو: دەمانەوێت لەبارەی دالیای برازاتەوە پرسیارت لێ بكەین، چۆن هاتوەتە هەرێمی كوردستان، ئایا رادەستی توركیا كراوە یان خۆی چوەتە توركیا ؟ موسلیم موسلیم: منیش زۆر خۆشحاڵم، ئەو لەڕێگەی تەنزیمی یەپەژەوە بۆ چارەسەری تەندروستی چووە عێراق (باشور)، كە رۆیشت دوای هەفتەیەك تەلەفۆنی بۆ ئێمە كردو وتی من لە عێراقم، ئەو ژمارەیەی كە تەلەفۆنی بۆ ئێمە كرد ناسراو نەبوو، دواینجار كە تەلەفۆنی بۆ كردین وتی دەمەوێت بگەڕێمەوە، دوای ئەوە لەڕێگەی میدیاكانەوە ئاگاداربوون لەوەی لای توركەكانە، ئێمە نازانین بەچ شێوازێك چوەتە توركیا، نێوان باشورو مێرسین هەزار كیلۆمەترە، سەرباری ئەوە لەنێوان عێراق‌و توركیا سوپا‌و لەشكر هەیە. درەو: نەخۆشییەكەی دالیا چی بوو ؟ موسلیم موسلیم: ئەو هات تەندورستی خۆی چارەسەر بكات. درەو: چ نەخۆشییەك ؟ موسلیم موسلیم: لەشەڕی داعشدا لە عەفرین گولەی بەركەوتبوو. درەو: وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەمڕۆ رایگەیاند دالیا خۆشەویستەكەی لە توركیا بووە‌و خۆی بە قاچاخ چوەتە توركیا ؟ موسلیم موسلیم: ئێمە ئەو قسەیە رەتدەكەینەوە، چونكە ئێمە نازانین، ئەو بۆ چارەسەر چوەتە عێراق، ئەو زانیارییەی كە حكومەتی هەرێم دەیڵێت ئێمە نازانین‌و دەبێت پرسیاری لەوان بكرێت. درەو: ساڵح موسلیم دەڵێ دالیا لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە رادەستی توركیا كراوەتەوە ئێوە چی دەڵێن لەوبارەیەوە ؟ موسلیم موسلیم: ئێمە ناڵێن پارتی رادەستی كردوەتەوە، ئێمە قسەی وا ناكەین، دەڵێین لە عێراق چارەسەر بكرێت، بەرپرسیارێتی حكومەت‌و ئاسایشی هەرێمە، هەر كەسێك لەوێ بڕفێندرێت بەرپرسیارێتی هەرێمە، دالیا پێشتر نەچوەتە توركیا‌و توركیا نازانێت، لەنێوان باشورو مێرسیندا هەزار كیلۆمەترە بە چ شێوەیەك رۆیشتووە‌و رفێندراوە ئێمە نازانین، ئێمە دەمانەوێت لیژنەیەك دروستبكرێت‌و برایانمان لە باشور لەسەر ئەو بابەتە لێكۆڵینەوە بكەن. درەو: ئێوە نازانن لە هەولێر لە چ نەخۆشخانەیەك بووە ؟ موسلیم موسلیم: ئێمە نازانین، چونكە ئەو لەوێ بە ژمارەیەكی عێراق تەلەفۆنی دەكردو دەیوت من لە عێراقم‌و چارەسەری خۆم دەكەم‌و كە باشبومەوە دەگەڕێمەوە بۆ ماڵ. درەو: واتە ناوی نەخۆشخانەكەتان نەزانی ؟ موسلیم موسلیم: نەخێر باسی نەكرد. درەو: چ پەیامێكت بۆ خەڵك هەیە لە كوردستان ؟ موسلیم موسلیم: زۆر خۆشحاڵین بە هاوسۆزی ئێوە، سڵاومان بۆ هەموو گەلی باشور هەیە، ئێمە هیچ هێزێكی باشور تاوانبار ناكەین، تەنیا دەمانەوێت بزانین كچەكەی ئێمە چۆن رفێندراوە. درەو: واتا ئێوە پێتانوایە رفێندراوە ؟ موسلیم موسلیم: بەڵێ لە باشور رفێندراوە. درەو: بەرپرسیارێتی هەرێمی كوردستان لەم دۆسیەیەدا چییە ؟ موسلیم موسلیم: بەرپرسیارێتییەكەی ئەوەیە لێكۆڵینەوە بكات، رونی بكاتەوە چۆن چوەتەدەرەوە، چونكە سنور داخراوە‌و مێشێك ناتوانێت دەرباز ببێت. درەو: واتا ئێوە چاوەڕێی لێكۆڵینەوە دەكەن ؟ موسلیم موسلیم: بەڵێ. درەو: ئەمە هەڵوێستی هەموو خانەوادەكەی دالیایە ؟ موسلیم موسلیم: بەڵێ، داوادەكەین هاریكار بن‌و چ رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان‌و چ حكومەتی هەرێم هەوڵبدەن‌و كچەكەمان بگەڕێننەوە. درەو: توركیا چۆن مامەڵەی لەگەڵ دالیا كردووە؟ موسلیم موسلیم: نازانین. درەو: دالیا هاوسەرگیری كردبوو ؟ موسلیم موسلیم: نەخێر. درەو: تەمەنی چەند بوو ؟ موسلیم موسلیم: تەمەنی 22 ساڵ بوو. درەو: خێزانی دالیا لە كۆێ دائەنیشن ؟ موسلیم موسلیم: دایك‌و باوكی لە گوندێكی كۆبانی دادەنیشن.    

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت چارەنوسی دابەشكردنی موچەی مانگی ئازاری موچەخۆران نادیارە، هەرێم‌و بەغداد رێككەوتنیان ئیمزا نەكرد، بۆ ئەم مانگە بەغداد پارە بۆ هەرێم نانێرێت، ئێستا كۆی گشتی داهاتی حكومەتی هەرێم تەنیا (276 ملیار) دینارە، تەنانەت ئەگەر دابەشكردنی موچە بۆ ناوەڕاستی مانگی ئاب‌و سەرەتای مانگی ئەیلولیش دوابخرێت، هێشتا خەرجی موچە 38% كورتهێنانی دەبێت، ئەگەر بەم كورتهێنانەوە موچە دابەش بكرێت، حكومەت ناچارە رێژەی لێبڕینی موچە لە 21%وە بەرزبكاتەوە بۆ 38%. دیسان موچە ! كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان ماوەی ساڵێكە دەستبەكاربووە، لەم ماوەیەدا بەهۆی قەیرانی داراییەوە، موچەی دوو مانگی موچەخۆرانی نەداوە. دواین موچە كە حكومەت دابەشی كرد، موچەی مانگی شوباتی 2020 بوو، بۆ موچەی مانگی ئازار تائێستا دیار نییە حكومەت چی دەكات. سەرچاوەكانی داهات حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە (چوار) سەرچاوەی هەبوو بۆ كۆكردنەوەی داهات كە بریتی بوون لە (داهاتی نەوت، داهاتی ناوخۆ، تەمویلی هاوپەیمانان، پارەی بەغداد). بەشە پارەكەی بەغداد كۆڵەیەكی سەرەكی داهاتی حكومەتی هەرێم بوو، بەڵام ئەم سەرچاوەیە ئێستا وشك بووە، بەهۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم رێككەوتنی كۆتایی لەبارەی نەوتەوە لەگەڵ حكومەتی بەغداد ئیمزا نەكردووە، واتا لانی كەم ئەگەر بۆ ئەم مانگەش بێت، حكومەتی هەرێم یەكێك لە سەرچاوە سەرەكییەكانی داهاتی وشك بووە، كە بەشە پارەكەی بەغدادە. رێككەوتنی هەرێم‌و بەغداد لەچوارچێوەی یاسای بودجەی ساڵی 2019دا، بەبێ ئەوەی هەرێمی كوردستان نەوت رادەست بكات، بەغداد مانگانە بڕی (453 ملیار) دیناری بۆ حكومەتی هەرێمی دەنارد، لە كۆتایی تەمەنی كابینەی عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی عێراقدا ناردنی ئەم بەشە پارەیە لە بەغدادەوە كێشەی تێكەوت، ئەوەش بەبەهانەی ئەوەی ساڵی دارایی 2019 كۆتایی هاتووە. دوای دەستبەكاربوونی مستەفا كازمی لە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق، مانگی رابردوو بۆ دواینجار بەغداد بڕی (400 ملیار) دیناری رادەستی حكومەتی هەرێم كرد، بەڵام پێدانی ئەم بڕەپارەیە مەرجدار كرا بەوەی حكومەتی هەرێم لەماوەی (30) رۆژدا رێككەوتن لەبارەی نەوت‌و داهاتەكانی ترەوە لەگەڵ حكومەتی بەغداد ئیمزا بكات، بەپێچەوانەوە بەغداد پارە نانێرێت، حكومەتی هەرێم بە نوسراو وەڵامی بەغدادی دایەوە‌و لەبەرامبەر وەرگرتنی پارەكەدا مەرجەكەی بۆ رێككەوتن قبوڵ كرد.   حكومەتی عێراق رۆژی 30ی ئایار بڕی (400 ملیار) دیناری رەوانەی هەرێم كرد، وادەی ئەو (30) رۆژەی كە حكومەتی عێراق بۆ رێككەوتن لەگەڵ هەرێم دیاریكردبوو، لە رۆژی 30 ئایار واتا رۆژی رادەستكردنی (400 ملیار) دینارەكەوە دەستیپێكرد، ئێستا (19) رۆژ بەسەر وادەی مۆڵەتەكەی بەغداد تێپەڕیوە، بەڵام هەرێم‌و بەغداد هیچ رێككەوتنێكیان ئیمزا نەكردووە، بەگوێرەی كرۆكی نوسراوێكی عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق بۆ مەسرور بارزانی سەرۆكی هەرێم، لەدوای ئەو (400 ملیار) دینارەی كە مانگی رابردوو بۆ هەرێمیان ناردووە، حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا نەبێت، هیچ بڕەپارەیەك بۆ هەرێم نانێرێت، واتا بۆ ئەم مانگە كە رێككەوتن نەكراوە بەغداد پارە بۆ هەرێم رەوانە ناكات. كۆتاییەكانی مانگی رابردوو جارێكی تر وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران سەردانی بەغدادی كرد، وەفدەكە سێ رۆژ لە بەغداد مایەوە، لەبارەی نەوت‌و بەشە بودجەوە گفتوگۆی لەگەڵ بەرپرسانی عێراق كرد. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، دوای گەڕانەوەیان لە بەغداد، قوباد تاڵەبانی هەندێك لە سەركردەكانی یەكێتی لەوە ئاگاداركردووە كە لەگەڵ بەغداد گەیشتونەتە رێككەوتن، ئەو رێككەوتنەی كە قوباد تاڵەبانی باسی كرد، تائێستا ئیمزا نەكراوە، رەنگە قوباد تاڵەبانی بۆ خۆپاراستن لە توڕەیی مەكتەبی سیاسی حزبەكەی ئەو قسەیەی كردبێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا مەكتەبی سیاسی یەكێتی بڕیاری مانەوەی لە حكومەت بەستوەتەوە بەوەی هەرێم لەگەڵ بەغداد رێككەوتن ئیمزا بكات‌و كێشەی موچە چارەسەر بكرێت، قوباد تاڵەبانی كە دواینجار سەرۆكایەتی وەفدی هەرێمی كرد بۆ بەغداد، لەلایەن مەكتەبی سیاسی حزبەكەیەوە بەو مەرجە نێردرا بۆ بەغداد، رێككەوتن ئیمزا بكرێت. لە چوارەوە بۆ سێ !  ئێستا كە بۆ ئەم مانگە سەرچاوە داراییەكەی بەغدادی لەدەستداوە، حكومەتی هەرێم تەنیا (سێ) سەرچاوەی داهاتی بەدەستەوە ماوە كە (داهاتی نەوت‌و داهاتی ناوخۆو یارمەتییە داراییەكەی هاوپەیمانانە).  یەكەم: داهاتی نەوت بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكەوە لە ئەنجومەنی وەزیران دەست (درەو) كەوتوون، داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەم مانگە (138 ملیۆن) دۆلارە كە دەكاتە (165 ملیار) دینار. دۆخی نەوتی هەرێمی كوردستان لەم مانگەدا بەمشێوەیە بووە: •    رۆژانە (435 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە •    كۆی فرۆشی نەوت لە مانگەكەدا (13 ملیۆن) بەرمیل بووە  •    نرخی نەوت لەم مانگەدا بۆ هەر بەرمیلێك (42) دۆلار بووە •    حكومەتی هەرێم بە (10) دۆلار كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهانی نەوتی فرۆشتووە، واتا بەرمیلی بە (32) دۆلار فرۆشتووە •    كۆی داهاتی ئەم مانگەی نەوت (417 ملیۆن) دۆلار بووە داهاتی نەوتی هەرێم مانگانە بەمشێوەیە دابەش دەبێت: •    (60 ملیۆن) دۆلار بۆ كۆمپانیای رۆز نەفتی روسی (كرێی بۆری)  •    (50 ملیۆن) دۆلار بۆ قەرزی توركیا •    (30 ملیۆن) دۆلار بۆ توركیا (كرێی گواستنەوەی نەوت بەناو خاكی توركیادا) •    رێژەی 50%ی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ كۆمپانیا وەبەرهێنەكانی نەوت دەڕوات كە مانگانە (138 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلار. •    بەكۆی گشتی داهاتی نەوت بۆ ئەم مانگە كە (417 ملیۆن) دۆلار بووە، بڕی (278 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلاری رۆیشتووە بۆ خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی نەوت‌و پێدانەوەی قەرزی توركیا، واتا بۆ ئەم مانگە رێژەی 67%ی كۆی داهاتی هەرێم نەگەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی. •    بۆ ئەم مانگە تەنیا رێژەی 33%ی داهاتی نەوت گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، واتا لە كۆی (417 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوت، تەنیا بڕی (138 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلاری رادەستی وەزارەتی دارایی كراوە. دووەم: داهاتی ناوخۆ بەكردنەوەی دەروازە سنورییەكان‌و گەڕانەوە جموجوڵی بازاڕو هەڵگرتنی كەرنتین، ئێستا داهاتی ناوخۆی حكومەتی هەرێم تاڕادەیەك بەرزبوەتەوە، بۆ ئەم مانگە داهاتی ناوخۆ (90 ملیار) دینار بووە. سێیەم: تەمویلی هاوپەیمانان ئەمە ئەو یارمەتییە داراییەی كە ئەمریكاو هاوپەیمانان مانگانە بۆ پاڵپشتی پێشمەرگە بە هەرێمی كوردستانی دەدەن‌و بڕەكەی (21 ملیار) دینارە. داهاتی حكومەت بۆ ئەم مانگە بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، داهاتی حكومەتی هەرێم بۆ ئەم مانگە بەمشێوەیەیە: •    داهاتی نەوت:  165 ملیار دینار •    داهاتی ناوخۆ: 90 ملیار دینار •    یارمەتییەكەی هاوپەیمانان: 21 ملیار دینار واتا كۆی گشتی داهاتی حكومەتی هەرێم بۆ ئەم مانگە (276 ملیار) دینارە، حكومەت تەنیا بۆ موچە مانگانە پێویستی بە (894 ملیار) دینار هەیە، واتا ئەو داهاتەی ئێستا لەبەردەستی حكومەتدایە بەتەنیا بۆ خەرجی موچەی موچەخۆران بڕی (618 ملیار) دینار كورتهێنانی هەیە.  بۆ مانگی شوبات بەو (400 ملیار) دینارەشەوە كە لە بەغدادەوە بۆی هات، حكومەتی هەرێم (500 ملیۆن) دۆلاری لەبەردەست بوو، سەرۆكی حكومەت بەڵێنیدا بڕی (100 ملیۆن) دۆلار قەرزبكات بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنان، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، مەسرور بارزانی بۆ موچەی مانگی شوبات لەبانكی (RT) لە هەولێر بڕی (97 ملیۆن) دۆلاری قەرزكردووە، بەم قەرزەوە كۆی داهاتی مانگی رابردووی حكومەت بۆ موچە گەیشتە (600 ملیۆن) دۆلار، واتا (720 ملیار) دینار، بۆ موچەی مانگی شوبات حكومەت (172 ملیار) دینار كورتهێنانی هەبووە، ئەم كورتهێنانەی بە بڕینی رێژەی (21%)ی موچەی موچەخۆران پڕكردەوە.  بەڵام بۆ ئەم مانگە ئەو داهاتەی لەبەردەستی وەزارەتی داراییدایە (276 ملیار) دینارە، ئەگەر دابەشكردنی موچە دوابخرێت بۆ ناوەڕاستی مانگی ئاب‌و سەرەتای مانگی ئەیلول، حكومەت دەتوانێت داهاتی دوو مانگ یەكبخات كە دەكاتە (552 ملیار) دینار، لەم حاڵەتەدا كورتهێنانی پارەی حكومەت بۆ دابەشكردنی موچە بڕی (342 ملیار) دینار دەبێت، واتا رێژەی 38%ی كۆی گشتی خەرجی موچە كورتهێنان دەبێت، ئەمە وادەكات پێشبینی ئەوە بكرێت حكومەت بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانەكە رێژەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران لە 21%وە زیاد بكات بۆ 38%، بەڵام ئەگەر حكومەت قەرزبكات یاخود بڕە پارەیەكی تری دەستكەوێت، پێدەچێت رێژەی لێبڕینەكە كەمببێتەوە. هەرێم پارە بۆ بەغداد دەنێرێت ! ئەگەر حكومەتی هەرێم‌و بەغداد نەگەیشتنە رێككەوتن، سەرەڕای ئەوەی بەغداد پارە بۆ هەرێم نانێرێت، دەبێت حكومەتی هەرێم ئەم مانگانە بڕی (11 ملیارو 880 ملیۆن) دینار رەوانەی بەغداد بكات، ئەمە پارەیەكە كە پێشتر حكومەتی هەرێم بە قەرز لە بانكە ئەهلییەكانی وەرگرتووەو ئێستا دەبێت مانگانە بیگێڕێتەوە. كابینەی پێشووی حكومەتی هەرێم لەسەردەمی قەیرانی دارایدا پارەی لە بانكە بازرگانییەكانی بەقەرز راكێشاوە، بەپێی رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی بەغداد، دەبێت مانگانە حكومەتی هەرێم بڕێك لەو قەرزانە بداتەوە بە بانكی ناوەندی عێراق‌و لەوێوە دابەشبكرێت بەسەر ئەو بانكە ئەهلییانەدا كە حكومەتی هەرێم قەرزی لێوەرگرتوون. هەولێرو بەغداد لە سەرەتای ساڵی 2019دا رێككەوتن مانگانە حكومەتی هەرێم (10 ملیۆن) دۆلار واتا (11 ملیارو 880 ملیۆن) دینار قەرز بداتەوە بە بانكە ئەهلییەكان، بەپێی رێككەوتنەكە مانگانە ئەم بڕە پارەیە لەو بەشە بودجەیە دەبڕدرا كە حكومەتی عێراق بۆ موچەخۆرانی هەرێمی دەنارد، كاتێك بەغداد مانگانە بڕی (453 ملیار) دیناری بۆ هەرێم دەنارد، هەموو مانگێك بڕی (11 ملیارو 880 ملیۆن) دیناری لێدەبڕی بۆ قەرزی بانكەكان‌و (441 ملیار) دینار رادەستی حكومەتی هەرێم دەكرد، دەبوو وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم ئەو لێبڕینەی موچەی فەرمانبەران پڕبكاتەوە. ئێستادا ئەگەر بەغداد پارەی فەرمانبەران نەنێرێت، حكومەتی هەرێم ناچارە مانگانە بڕی (11 ملیارو 880 ملیۆن) دینار قەرز بنێرێت بۆ بانكی ناوەندیی لەبەغداد، ئەمەش كێشەیەكی ترە، نازانرێت چۆن چارەسەر دەكرێت.    

د. ئامانج عەبدوڵا لەگەڵ ئەوەی توێژینەوەکانی تایبەت بە بەتای کۆڤید -١٩ بە خێراییەکی سەرسوڕهێنەر ئەنجام دەدرێن و بڵاو دەکرێنەوە ، بەڵام هیشتا ژمارەیەک پرسیار دەربارەی ڤایرۆسەکە و ئاراستەی نەخۆشییەکە هەر بە وەڵامنەدراوەیی ماونەتەوە: یەکەم : بۆ نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە هێندە جیاوازە لە نێو توشبواندا دەرکەوتنی نیشانەکانی نەخۆشی کۆڤید-١٩ لە نیو مرۆڤدا زۆر جیاوازن، بەشێک لەوانەی توش دەبن هیچ جۆرە نیشانەیەکیان لێ دەرناکەوێت، بەشێکی دیکەیان نیشانەی سوک یان مامناوەندیان تیادە دەردەکەوێت و بەشێکی دیکەشیان زۆر بە قورسی دەیگرن و کە ڕەنگە ببێتە هۆی هەوکردنی سیەکان و هەندێک جاریش گیان لەدەستدان. هەندێک لە توێژینەوە نوێیەکان هۆکاری ئەم جیاوازییە لە دەرکەوتنی نیشانەکان دەبەستنەوە بە جیاوازی باکگراوندی بۆماوەیی مرۆڤەوە، ئەنجامە بەراییەکانی ئەم توێژینەوانە ئاماژە بەوە دەکات کە ئەو ئەخۆشانەی دوچاری نیشانەی قورس یان مردن دەبنەوە لە بنەرەتدا هەڵگری کۆمەڵێک بازدان و جیاوازی بۆماوەیین. بەشێکی ئەو بازدان و جیاوازیە بۆماوەییانەش ئەو جێگایانەی شریتی (DNA) گرتۆتەوە کە نزیکن لە (جینەکانی گروپی خوێن و جینی پرۆتینی وەرگری ڤایرۆسی کۆرۆنا و جینی پرۆتینەکانی سیستمی بەرگری لەشی مرۆڤ)، سەلماندنی ئەم ئەنجامە بەراییانەش توێژینەوەی زیاتر و کاتی زیاتری دەوێت. دووەم : سروشتی بەرگری مرۆڤ بەرامبەر بە ڤایرۆسی SARS-CoV-2 زانایانی بواری سیستمی بەرگری لەشی مرۆڤ بە وردی چاودێری سروشتی بەرگری مرۆڤ بەرامبەر ئەم ڤایرۆسە دەکەن بۆ تێگەشتنی زیاتر دەربارەی دەرکەوتنی دژە تەنەکان و ماوەی مانەوەیان بە کارایی لە دوای چاکبوونەوە لە نەخۆشییەکە. هەروەها بەوردی سەرنجی دەرکەوتنی (دژەتەنە هاوتاکارەکان) (Neutralizing Antibodies) دەدرێت، کە بریتین لەو دژە تەنانەی کە لە توانایاندایە بە پرۆتینی ڤایرۆسەکانەوە بنوسێن و رێگا لە دوبارە توشبوونەوە بگرن. بەشێک لە توێژینەوەکان پێمان دەڵێن کە ڕێژەی دژە تەنەکانی دژ بە ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) بۆ ماوەی چەند هەفتەیەک لە دوای چاکبونەوە بەبەرزی دەمێننەوە ، بەڵام دواتر دەست بە دابەزین دەکەن، بۆیە لە ئێستادا دیار نییە ئەوانەی چاک دەبنەوە بۆ ماوەی چەند لە دوبارە توشبوونەوە پارێزراو دەبن. هەروەها لە ئەنجامی بەشێک لە توێژینەوەکان دەرکەوتووە کە ئەوانەی بە قورسی نەخۆشییەکە دەگرن ئاستی دژە تەنەکان لە ناو نیو پلازمای خوێنیاندا بۆ ماوەیەکی زیاتر بە بەرزی دەمێنێتەوە، ئەم حاڵەتەش بە هەمان شێوە لە نەخۆشی (SARS) دا بەدی کراوە. تا ئێستا دەرنەکەوتووە کە رێژەی چەند لە بوونی دژەتەنەکان پێویستە بۆ ئەوەی ڕێگر بێت لە دوبارە توشبوونەوە، هەرچەندە وێنا گەورەکەی بەرگری مرۆڤ لە دژی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) هەندێک پێکهاتەی دیکەی سیستمی بەرگری لەش دەگرێتەوە ،بەتایبەت خرۆکە سپییەکان (T cella)، کە ڕۆڵی گرنگ دەبینن لە دروستکردنی بەرگری لە دژی ئەم ڤایرۆسە نوێیە. سێهەم : ئایا هیچ بازدانێکی بۆماوەیی لە نەخشەی جینەکانی ڤایرۆسەکەدا ڕووی داوە کە جێگای مەترسی بێت؟ بازدانی بۆماوەیی لە هەموو ئەو ڤایرۆسانەدا ڕودەدات کە توشی مرۆڤ دەبن، بێگومان ئەمە بۆ ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) یش ڕاستە، زانایان لە ئیستادا بەوردی بەدوای ئەو بازدانە بۆماوەییانەدا دەگەرێن کە سروشتی ڤایرۆسەکە دەگۆڕن بە تایبەت ئەوانەی کە ڕەنگە ببنە هۆی سەخت بوون یان سوک بوونی نیشانەکانی نەخۆشییەکە، بێگومان هەردوو حاڵەتەکە چاوەروانکراوە، ڕەنگە ئەم گۆڕانکارییە بۆماوەییانەش کاریگەریان لەسەر کارایی ئەو ڤاکسینانە هەبێت کە لە ئایندەدا بەکار دەهێنرێن لە رێگای گۆڕینی توانای دژەتەنەکان و خرۆکە سپیەکان بۆ ناسینەوەی پرۆتینی ڤایرۆسەکە. ئەگەر چی بەشی زۆری بازدانە بۆماوەییەکانی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) کاریگەریەکی ئەوتۆیان نییە، لە هەمان کاتدا دۆزینەوەی ئەو گۆڕانگارییە بۆماوەییانەی کە جێگای مەترسین کارێکی ئاسان نییە، لە ئیستا زیاتر لە (٦٧٠٠٠) نەخشەی جینی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) لە داتابەیسی (GISAID) تۆمار کراوە ، کە بریتین لە نەخشەی جینی ئەو ڤایرۆسانەی کە لە نەخۆشی جیاجیای وڵاتانی جیهانەوە وەرگیراون ، تا ئیستا پەیوەندییەکی زانستی لە نێوان بونی بازدانی بۆماوەیی و ئاستی سەخت بوون یان سوک بوونی نیشانەکانی نەخۆشیەکە نەبینراوە. چوارهەم: ئایا ڤاکسینە نوێیەکان بەباشی کار دەکەن؟ ڤاکسینێکی کارا تەنها دەرچەیە بۆ دەربازبونی مرۆڤایەتی لەم پەتا جیهانییە، لە ئێستادا (٢٠٠) ڤاکسین لە ژێر لێکۆڵینەوەدان، هەندێک لەو ڤاکسینانە لە قۆناغی پیشکەوتووی تاقیکردنەوەی کارایی و سەلامەتین لەسەر مرۆڤ، هەندێک ئەنجامی سەرەتایی مژدەبەخشیش هاوبەش کراون. تاقیکردنەوەکان لەسەر مرۆڤ دەریخستووە کە هەندێک لەو ڤاکسینانە دەبنە هۆی دروستکردنی دژەتەنی تایبەت لە دژی ئەم ڤایرۆسە بەڵام دیار نییە ئایا ڕێژەی ئەو دژە تەنانەی کە دروست دەبن دەتوانن مرۆڤ لە توش بوون بپارێزن یان تەنها دەبنە هۆی کەمکردنەوە و سوککردنی نیشانەکان؟ وە ئایا بۆ ماوەی چەند ئەو دژە تەنانە بە کارایی دەمێننەوە؟. پێنجەم : سەرچاوەی سەرهەڵدانی ئەم ڤایرۆسە؟ بەشێکی زۆری توێژەران پێیان وایە ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ (SARS-CoV-2) لە شەمشەمەکوێرەوە پەڕیبێتەوە بۆ مرۆڤ، شەمـشەمە کوێرەی جۆری (Horseshoe bat ) خانەخوێی دوجۆری دیکەی ڤایرۆسی سەر بە خێزانی کۆرۆنایە، یەکەمیان ناسراوە بە ڤایرۆسی (RaTG13) کە( ٩٦٪ ) ی نەخشەی جینەکانی هاوشێوەی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) و جۆری دووەمیش کە پێی دەگوترێت (RmYNO2) و کە نزیکەی ٩٣٪ ی نەخشەی جینەکانی هاوشێوەی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2). لە دواتوێژینەوەکانیشدا جۆرێکی دیکە لە ڤایرۆسی کۆرۆنا بینراوە کە لە ئاژەڵی پەنگۆلینەوە جیا کراوەتەوە و نزیکەی ( ٩٣٪ ) ی نەخشەی جینەکانی هاوشێوەی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2). جیاوازی( ٤٪ ) ی نەخشەی جینەکانی هەردوو ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) و (RaTG13) مانای چەندین دەیە پەرەسەندنی بایۆلۆجییە، هەر بۆیە ناکرێت هیچ کام لەم ڤایرۆسانەی کە ئاماژەمان پێکرد بە سەرچاوەی ڕاستەوخۆی سەرهەڵدانی (SARS-CoV-2) ئەژمار بکرێت، بۆ ئەوەی رێچکەی سەرهەڵدان و گواستنەوەی ئەم ڤایرۆسە نوێیە بسەلمێنرێت دەبێت ئەو ڤایرۆسە بدۆزرێتەوە کە نزیکەی (٩٩٪)ی نەخشەی جینەکانی هاوشێوەی (SARS-CoV-2) بێت. سەرچاوەی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) بابەتیکی یەکجار هەستیارە، هەندێک جاریش لەسەر ئاستی جیهان سەرچاوەی بە سیاسیکردنی ئەم پرسە بووە، لە ئیستادا رێکخراوی تەندروستی جیهانی تیمێکی ڕاسپاردووە بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لەگەڵ زانایان و کاربەدەستانی کۆماری میللی چین بەمەبەستی دەستپێکردنی توێژینەوە و لێکۆڵینەوەکان دەربارەی سەرچاوەی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2)، بۆ ئەم مەبەستەش بڕیارە لە رێگای تیمی زانستی تایبەتمەندەوە بەوردی لە نێو گیانلەبەری کیوی و گیانلەبەری ماڵیدا، لە شوێن و ژینگەی جیاجیا، لە چین و وڵاتانی دیکەی دونیا، لیکۆڵینەوەی ورد دەرباری سەرچاوەی ئەم ڤایرۆسە نوێیە ئەنجام بدرێت. گەران بەشوێن سەرچاوەی پەڕینەوەی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) زۆر گرنگە، چونکە دەبێتە هۆی لابردنی ئەو تەمومژانەی کە لەبارەی سەرهەڵدانی ئەم ڤایرۆسەوە لەئارادان، لە هەمان کات دا یارمەتیدەر دەبێت بۆ تیگەیشتینی زیاتر لە ڤایرۆسەکە و ڕێگرتن لە دووبارە گواستنەوەی بۆ مرۆڤ. سەرچاوەکان: 1 Callaway, E., Ledford, H. & Mallapaty, S. Six months of coronavirus: the mysteries scientists are still racing to solve. Nature 583, 178-179, doi:10.1038/d41586-020-01989-z (2020). 2 Benvenuto, D. et al. The 2019-new coronavirus epidemic: Evidence for virus evolution. Journal of Medical Virology 92, 455-459, doi:10.1002/jmv.25688 (2020). 3 Zhou, P. et al. A pneumonia outbreak associated with a new coronavirus of probable bat origin. Nature 579, 270-273, doi:10.1038/s41586-020-2012-7 (2020). 4 Lam, T. T. et al. Identifying SARS-CoV-2-related coronaviruses in Malayan pangolins. Nature, doi:10.1038/s41586-020-2169-0 (2020).

ئامادەكردنی: بێستون محەمەد، مامۆستای زانكۆ داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە رێگای بۆریەوە بۆ ساڵی 2019 ( 8 ملیارو 438 ملیۆن) دۆلاربووە، بەڵام (4 ملیارو 515 ملیۆن) دۆلاری بۆ ماوەتەوە، تێكڕای فرۆشی یەك بەرمیل نەوتی هەرێم ( 52 دۆلار و 67 سەنت) بووە لە كاتێكدا تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوتی عێراق ( 61 دۆلارو 5سەنت) بووە. كۆمپانیای وزەی توركی بۆ یەك بەرمیل نەوتی هەرێم وەك باجی گومرگی (3) دۆلاری وەرگرتووە، لە ساڵی 2019 دا بڕی ( 494 ملیۆن) دۆلاری وەرگرتووە، كۆمپانیا توركییەكانی ( TEC) و (TPIC) لە ساڵی 2019 بڕی ( 610 ملیۆن) دۆلاریان لە حكومەتی هەرێم وەرگرتووە لە بری قەرز، كە بڕی ( 3.85) دۆلار لەهەر بەرمیلێك نەوتی هەناردەكراوی هەرێم دراوەتەوە بە قەرزی ئەو دوو كۆمپانیایە توركیە.   نەوت لە نێوان هەرێم و بەغداد 1 لەساڵی 2019 دا تێكڕای فرۆشتنی یەك بەرمیلی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بریتی بووە لە 52 دۆلارو 67 سەنت، بەڵام حكومەتی عیراقی فیدراڵ یەك بەرمیل نەوتی لەهەمان ساڵدا بە زیاتر لە 8 دۆلارو سی و هەشت سەنت لە نەوتی هەرێم فرۆشتووە، واتە نرخی یەك بەرمیل نەوت بە 61 دۆلارو 5 سەنت بووە، لە ئەگەری ڕێككەوتنی حكومەتەكانی هەرێم و بەغداد بەشێك لە كێشەی هەرزان فرۆشتنی نەوت چارەسەر دەبێت، ئەگەر بڕی فرۆشتنی سافی نەوتی خاوی گواستراوە بە بۆڕی بۆ كڕیاران بۆ دەرەوەی كوردستان لە ساڵی 2019 وەكو نمونە وەربگرین كە بریتی بووە لە (158،512،960) بەرمیل، بە تێكڕا ڕۆژانە بڕی 434 هەزارو 284 بەرمیل هەناردە كراوە، لە چوار كاتی جیاوازدا، لە سێ مانگی یەكەمی ساڵدا بڕی (38،587،174) بەرمیل و لە سێ مانگی دووەمدا بڕی (39،764،446) بەرمیل و لە سێ مانگی سێیەمدا بڕی (39،953،584) بەرمیل و لە سێ مانگی كۆتایی ساڵیشدا بڕی (40،210،756) بەرمیل بووە ، جیاوازی پارە بە پێوەری جیاوازی نرخی فرۆشتنی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراق بریتییە لە (1،327،705،000) دۆلار، ئەگەر بڕی 250 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە لەو نەوتە ڕادەستی حكومەتی عیراق بكرایە جیاوازی بڕی پارەی گەڕاوە بۆ خەزێنەی حكومەت بریتی دەبوو لە (764،310،000) دۆلار لەو ساڵەدا. 2 بەغداد هاوبەشی دانەوەی قەرزەكانی هەرێم دەبێت؟ لە ئەگەری ڕێككەوتنی حكومەتی هەرێم و حكومەتی بەغداد بە ڕادەست كردنی 250 هەزار بەرمیلی نەوت ڕۆژانە لەلایەن هەرێمەوە بە بەغداد، ئایا بەغداد هاوبەشی هەرێم دەبێت لەو خەرجی و قەرزانەی كە لەسەر هەرێمە یاخود نا؟ ئەگەر بەشداربێت ئەوا دەبێت (%57.1) پارەی ئەو 250 هەزار بەرمیلە بۆ دانەوەی ئەو قەرزانە دابینبكات، ئەگەر نا تەنها باجی گومرگی دەداتە توركیا لەبری گواستنەوەی نەوتەكەی بەخاكی ئەو ووڵاتەدا بۆ بەندەری جەیهان لەسەر دەریایی سپی ناوەڕاست كە بڕەكەی بۆ هەربەرمیلێك (3.117) دۆلارە بەگوێرەی ڕاپۆرتەكەی دیلۆیت بۆ ساڵی 2019. لەو حاڵەتەدا ئەگەر عیراق یەك بەرمیل نەوت بە 40 دۆلار لەبازاڕدا بفرۆشێت، دەبێت (3.117) دۆلاری بۆ باجی گومرگی تەرخان بكات، ئەوەی دەمێنێتەوە بریتییە لە (36.883) دۆلار، ئەوكات بەهای 250 هەزار بەرمیلەكە بریتی دەبێت لە (9،220،750) دۆلار. هەرگیز حكومەتی هەرێمی كوردستان ناتوانێت 250 هەزار بەرمیل ڕادەستی بەغداد بكات و بەغداد هاوبەشی نەكات لەدانەوەی قەرزو تێچونەكان لەگەڵیدا، چونكە قەرزو تێچونەكان لە وەبەرهێنان لە كەیسی نەوت و گازی كوردستاندا زۆرن و لە ساڵی 2019دا (%57.1)ی كۆی سافی داهات بوون، چونكە حكومەتی هەرێمی كوردستان حەوت جۆری خەرجی و قەرزی ئاماژە پێكردووە كە لەپارەی فرۆشتنی نەوت داویەتییەوە بە كۆمپانیاكان، ئەوانیش بریتین لە ( پارەدان بۆ شایستەی دارایی بەرهەمهێنەرانی نەوت لەلایەن یان لە بری حكومەتی هەرێمی كوردستان، سوود و ڕسووماتی دیكە پەیوەندیدار بە كڕیارەكانەوە، پارەدان لە بەرامبەر تاریفی كۆمپانیای وزەی توركی (TEC) ، بڕی پارەی دراو بۆ كۆمپانیای بۆریی كوردستان (KPC) بەگوێرەی ڕێككەوتنی ئیمتیازی هێڵی بۆرییەكان، پوختەی گۆرانكارییەكان لە باڵانسی ژمێركاری كڕیارەكانی نەوتدا، دانەوەی قەرزی هەریەك لە كۆمپانیای وزەی توركی (TEC) و كۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتیی توركی (TPCI)، پارەدان بۆ لایەنی سێیەم كە لەلایەن یان لە بری حكومەتی هەرێمی كوردستان دراوه).   3 قازانجی كۆمپانیا توركییەكان لە نەوتی كوردستان كۆمپانیا توركییەكان زۆرترین قازانج دەكەن لە فرۆشتنی نەوتی كوردستان، ئەمەش بەهۆی ئەوەی كە بۆری گواستنەوەی نەوتی كوردستان بەخاكی توركیادا تێپەردەبێت و كوردستان هیچ دەرچەیەكی تری نییە تاوەكو نەوتەكەی بگەیەنێتە دەستی كڕیارەكانی لە كەنارە ئاوییە فراوانەكان، لە ساڵانی ڕابردووداو پێش توندكردنی سزاكانی ئەمریكا بۆسەر ئێران بەشێكی نەوتی هەرێمی كوردستان بەكەركوكیشەوە لەڕێگەی تانكەر بەخاكی ئێراندا دەپەرییەوەو دەگەیشتە دەستی كڕیارەكان، هەروەها چەندین جار باس لە هەوڵدان بۆ دروستكردنی بۆری گواستنەوەی نەوت كراوە لە كوردستانەوە بۆ ئێران و لەوێشەوە گەیاندنی بۆ كەنارە ئاوییە فراوانەكان، بەڵام بە بونی دۆناڵد تڕەمپ بەسەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و توندكردنی سزا ئابوری و بازرگانییەكان ئەم قسەیەش كۆتایی هات جگە لەوەی پڕۆژەیەكی ئاوها ڕەنگە لە ستراتیژی حكومەتی هەرێمدا نەبوبێت ، لەوەتەی كوردستانیش دەستی كردووە بە هەناردەكردنی نەوت سوریای دراوسێی كوردستان و عێراق لە قەیرانێكی گەورەی ئەمنی و شۆرش و ڕاپەڕینی بەهاری عەرەبیدا بووەو كوردستان نەیتوانیوە بیر لە دروستكردنی پەیوەندی ووزە لەگەڵ ئەو وڵاتەدا بكاتەوە. كۆمپانیای وزەی توركی (Turkish Energy Company) بۆ گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوتی هەرێمی كوردستان وەكو باجی گومرگی بڕی (3.117) دۆلاری وەرگردووە، بڕی ئەو پارەیەی كە ئەو كۆمپانیایە لە ساڵی 2019 وەریگردووە بریتییە لە ((494,186,315 دۆلار لەبری گواستنەوەی بڕی (158,512,960) بەرمیل نەوت، جگە لەو بڕە پارەیەی سەرەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2019دا بڕی (610،000،362) دۆلاری ئەمریكی تەرخانكردووە بۆ دانەوەی قەرزی هەریەك لە كۆمپانیای وزەی توركی Turkish Energy Company ((TECو كۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتیی توركی Turkish Petroleum International Company (TPIC)، بڕی نزیكەی 3 دۆلارو 85 سەنت لەهەر بەرمیلێك نەوتی هەناردەكراو دراوەتەوە بەقەرزی ئەو دوو كۆمپانیایە، واتە كۆمپانیای ووزەی توركی دوو جۆری جیاوازی پارەی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەرگردووە یەكێكیان لەبری باجی گومرگی و ئەویتریان لە بری قەرز، ئایە ئەم قەرزانە بۆچی كراون و بڕەكەیان چەندەو تا چەند ساڵی تر تەواو دەبن؟ ئەم پرسیارانە بەشێكن لە پرسیارە وەلام نەدراوەكان لەلایەن حكومەتە لۆكاڵییەكەی كوردستانەوە، هەروەها ئەگەر سەیری ڕاپۆرتەكانی دیلۆیت بكەین بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە ماوەی نێوان 1ی تەمموزی 2017 تا 31ی كانونی یەكەمی 2017 شتێك نابینرێت كە ناوی قەرزی ئەو دوو كۆمپانیایە بێت و تەنانەت باسی باجی گومرگیش نەكراوە، ڕەنگە ئەمە پەیوەندی بە گۆرانكاری سیاسەتی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە هەبێت لە نێوان ساڵانی 2017 و 2019 كە گۆڕانكارییەكی زۆر دەبینرێت لە ناوهێنانی قەرزو تێچونەكان بەناوی جیاواز لەڕاپۆرتێكەوە بۆ ڕاپۆرتێكی تری دیلۆیت لەو دوو كاتە جیاوازەدا. 4 كۆمپانیاكانی نەوت و قەرزەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنها لە ساڵی 2019 دا دوو جار پارەی پێشەكی دوورخایەنی لە كۆمپانیاكانی نەوت وەرگردووە بە شێوەی قەرز یەكەمیان بڕەكەی بریتییە لە (1,121,808,000)دۆلار و دووەمیان بڕەكەی بریتییە لە (450,918,900) دۆلار، كۆی گشتی دەكاتە (1،572،726،900) دۆلار، لەڕاپۆرتی چارەكی یەكەمی ئەو ساڵەدا بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە ماوەی نێوان 1ی كانونی دووەمی 2019 تا 31 ی ئاداری 2019ئاماژە بە بڕی پارەی یەكەم كراوە كە بریتییە لە (1,121,808,000) دۆلار، لە تێبینی ژمارە حەوتی ئەو ڕاپۆرتەدا بەم شێوەیە باسی ئەو قەرزە دەكات بڕی (1,121,808,000) دۆلاری ئەمریكی وەك پارەی دراوی پێشەكی دوورخایەن وەرگیراوە بەرامبەر بە كڕینی نەوتی خاو لە داهاتوودا. ئەم قەرزانە شیاوی دانەوەن، چ بە كاش یان لە ڕێگەی قەرەبوو بەرامبەر بە پارەدانی شیاوی ڕادەستكردنی نەوتی خاو، لەبەرئەوە بە شێوەی جیاكراوە لە سافی گۆڕانكاریی لە ڕەسیدی حساباتی كڕیاری ئاماژەپێدراو لە تێبینیی ژمارە )6(دا دیاریكراوە، هەرچی تێبینی ژمارە (شەش)یشە دەڵێت (كە لە بڕی پارەی دراو پێشەكی دوورخایەن، سافی گۆڕانكاریی لە ڕەسیدی حساباتی كڕیار لەم ماوەیەدا زیادەی بڕی )45،461،314( دۆلاری ئەمریكی تۆماركردووە. كۆی ڕەسیدی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك قەرز بۆ بەرژەوەندی كڕیارەكان لە كۆتایی ماوەكەدا دەكاتە )3،732،523،486( دۆلاری ئەمریكی. داواكاری كڕیارەكان كە چاوەڕوانی ڕەزامەندیی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەكەن لەم ڕەسیدەدا شوێنی نەكراوەتەوە). هەروەها بڕی پارەی پێشەكی دووەم لە ڕاپۆرتی چارەكی سێیەمی هەمان ساڵدا ئاماژەی بۆ كراوە بڕەكەی بریتییە لە 450,918,900 دۆلار، كە لە تێبینی ژمارە حەوتی ڕاپۆرتەكەدا بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە ماوەی نێوان 1 ی تەمموزی 2019 تا 30 ی ئەیلولی 2019 بەم شێوەیە ئاماژەی بۆ كراوە ( لەم ماوەیەدا، بڕی 450,918,900 دۆلاری ئەمریكی وەك پارەی دراوی پێشەكی دوورخایەن وەرگیراوە بەرامبەر بە كڕینی نەوتی خاو لە داهاتوودا. ئەم قەرزانە شیاوی دانەوەن، چ بە كاش یان لە ڕێگەی قەرەبوو بەرامبەر بە پارەدانی شیاوی ڕادەستكردنی نەوتی خاو، لەبەرئەوە بە شێوەی جیاكراوە لە سافی گۆڕانكاریی لە ڕەسیدی حساباتی كڕیاری ئاماژەپێدراو لە تێبینیی ژمارە 6 دا دیاریكراوە) هەرچی تێبینی ژمارە (شەش)یشە بریتییە لە ( جگە لە بڕی پارەی دراو پێشەكی دوورخایەن، سافی گۆڕانكاریی لە ڕەسیدی حساباتی كڕیار لەم ماوەیەدا زیادەی بڕی 62،892،731 دۆلاری ئەمریكی تۆماركردووە. كۆی ڕەسیدی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ كڕیارەكان لە كۆتایی ماوەكەدا دەكاتە 4،133،361،566 دۆلاری ئەمریكی. داواكاری كڕیارەكان كە چاوەڕوانی ڕەزامەندیی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەكەن لەم ڕەسیدەدا شوێنی ناكرێتەوە).   5 هەرزانفرۆشكردنی نەوتی كوردستان   یەكێك لە كێشە گەورەكانی بەڕێوەبردنی نەوت و گاز لەهەرێمی كوردستان هەرزان فرۆشكردنی نەوتە، چەندین جارو لەزاری بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە باس لەوەكراوە كە نەوتی كوردستان 8 بۆ 10 دۆلار كەمتر لە نرخی نەوتی برێنت دەفرۆشرێت، بەڵام بەبەردەوامی و لەسەرەتاكانی ڕیپۆرتەكانی دیلۆیتەوە ئەوەمان بۆ ڕوندەبێتەوە كە بە كەمتریش لەو نرخە نەوتی كوردستان فرۆشراوەو هەناردەكراوە، بۆ نمونە لە سێ مانگی یەكەمی ساڵی 2019 نرخی نەوتی برێنت بە تێكڕا بریتی بووە لە 63 دۆلارو 17 سەنت، بەڵام نەوتی كوردستان بە (51.807) دۆلار فرۆشراوە، واتە (11.363) دۆلار كەمتر لە نرخی برێنت. لە سێ مانگی دووەمی هەمان ساڵدا نەوتی برێنت بە 68 دۆلارو 92 سەنت بووە، بەڵام نەوتی كوردستان فرۆشراوە بە (57.187) دۆلار، واتە جیاوازی نرخ بریتی بووە لە (11.737) دۆلارو بۆ هەر بەرمیلێك. لە سێ مانگی سێیەمدا نەوتی برێنت نرخەكەی دابەزیوە بۆ 61 دۆلارو 93 سەنت بۆ هەر بەرمیلێك، بەڵام نەوتی كوردستان بە 12 دۆلارو 52 سەنت كەمتر لە نرخی نەوتی برێنت فرۆشراوە كە بریتییە لە (49.410) دۆلار. لە سێ مانگی كۆتایی ساڵیشدا جیاوازی نرخەكان لە نێوان نەوتی برێنت و نەوتی هەرێمی كوردستاندا بریتییە لە (11.117) دۆلار ئەوەی یەكەمیان بە 63 دۆلارو 41 سەنت مامەڵەی پێوە كراوە هەرچی ئەوەی دووەمیانە بە (52.293) دۆلار مامەڵەی پێوە كراوە. لەبەر ڕۆشنایی ئەم ژمارانەوە بۆمان دەردەكەوێت كە جگە لە پێوەری كەمتر لە 10 دۆلاری فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت، بەتێكڕا بۆ ساڵی 2019 حكومەتی هەرێمی كوردستان (6.737) دۆلاری تر كەمتر لە نرخی نەوتی برێنت نەوتەكەی فرۆشتووە، واتە كۆی ئەو بڕە پارەیەی كە لەم جیاوازیەدا زیانی كردووە بریتییە لە (1،067،901،811) لە كۆی فرۆشتنی بڕی (158،512،960) بەرمیل. تێبینی : سەرچاوەی سەرەكی زانیارییەكان ڕاپۆرتەكانی دیلۆیتن بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان . 6 داهاتی فرۆشتنی نەوت لە ساڵی 2019 دا چەند بووە؟ كۆی بەهای نەوتی خاو و كۆندێنسەیتی فرۆشراو (هەناردەكراو لەڕێی بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ( لە ڕاپۆرتی كۆتایی ساڵی 2019 بریتی بووە لە (8,438,601,300) دۆلاری ئەمریكی بەڵام ئەو دوو بڕە پارەیەی كە دوو جار پارەی پێشەكی دوورخایەنن لە كۆمپانیاكانی نەوت وەرگراوە بە شێوەی قەرز لەگەڵیدا ئەژمار كراوە كە بڕەكەی بریتییە لە (1،572،726،900) ، لە كاتێكدا ئەو بڕە پارەیە قەرزەو دەبێت كۆمپانیا وەریبگرێتەوە نەك فرۆشتنی نەوت (وەكو لە بەشی سێیەمدا ڕونكراوەتەوە)، بۆیە دەبێت بوترێت كۆی بەهای نەوتی خاو و كۆندێنسەیتی فرۆشراو (هەناردەكراو لەڕێی بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ( لە ساڵی 2019 بریتی بووە لە (6،865،874،400) دۆلاری ئەمریكی،بەڵام سافی داهاتی وەرگیراو لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ماوەی فرۆشتنی نەوت و چالاكییە پەیوەندیدارەكاندا لەو ساڵەدا بریتییە لە (2،942،694،725) دۆلاری ئەمریكی، بەڵام لە ڕاپۆرتەكەی دیلۆیتدا بڕەكەی بریتییە لە (4,515,421,625) چونكە ئەو دوو بڕە پارەیەی كە بەقەرز وەرگیراون لە كۆمپانیاكانی نەوت ئەژمار كراون كە بڕەكەیان (1،572،726،900). لەبەر ڕۆشنایی ئەم ژمارانەدا دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2019 دا (%42.9) سافی داهاتی بۆ ماوەتەوە لەماوەی فرۆشتنی نەوت. ئەگەر ڕێژەی سەدی بە سافی داهات و چالاكییە پەیوەندیدارەكان وەربگرین ( ئەو دوو بڕە پارە پێشەكییەی كە لەكۆمپانیاكانی نەوت وەكو قەرز وەرگیراون) ئەژمار بكرێت ڕێژەكە بەرز دەبێتەوە بۆ (53.51%) چونكە ڕاپۆرتەكە دەڵێت كۆی بەهای نەوتی خاو و كۆندێنسەیتی فرۆشراو (هەناردەكراو لەڕێی بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ( بریتییە لە (8,438,601,300) و سافی داهاتی وەرگیراو لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ماوەی فرۆشتنی نەوت و چالاكییە پەیوەندیدارەكاندا بریتییە لە (4,515,421,625) دۆلار. تێبینی : سەرچاوەی سەرەكی زانیارییەكان ڕاپۆرتەكانی دیلۆیتن بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان .  

راپۆرتی: درەو لە هیچ ناوچەیەك سوپای عێراق نەگەیشتوەتە ئەو سنورەی كە لە دەستوری عێراقدا بۆ هەرێمی کوردستان دیاریكراوە، بەڵام لە زۆربەی ناوچەكان هێزی پێشمەرگەو ئاسایشی هەرێم بە دەیان كیلۆمەتر چونەتە قوڵای ناوچەی جێناكۆكەكانەوە، ئەمە دۆخی ئەمنی نوێی ناوچە جێناکۆکەکانە. گەڕانەوە بۆ پێش ١٦ی ئۆکتۆبەر رۆژی ١١ی ئەم مانگە ئۆپەراسیۆنی "پاڵەوانانی عێراق" بەسەرپەرشتی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران و فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانی عێراق لە پارێزگای دیالە دەستیپێكرد. ئامانجی ئۆپەراسیۆنەكە كێوماڵكردنی ئەو ناوچانە بوو كە لەدوای رووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧وە لەناوچە جێناکۆکەکانی نێوان عێراق و هەرێمی کوردستان چۆڵکران و هیچ جۆرە هێزێکی ئەمنییان تێدا جێگیرنەکرا. ئەم ناوچانە کە بۆشایی ئەمنییان تێدا بوو، ئەمدواییەوە لەلایەن چەکدارانی "داعش"ەوە قۆسترانەوە بۆ خۆرێکخستنەوەو ئەنجامدانی هێرش. لەچوارچێوەی دیالۆگێکدا، وەزارەتی بەرگری عێراق و وەزارەتی پێشمەرگە رێککەوتن لەسەر ئەوەی ئەم بۆشاییە ئەمنیانە پڕبکەنەوە. ئەم رێککەوتنە وایکرد بۆ یەکەمجار لەدوای رووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەرەوە هەندێک جموجوڵی ئەمنی لەناوچە جێناکۆکەکان روبدات. ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ هێزی پێشمەرگە لەبەردەم هێرشی سوپای عێراق و حەشدی شەعبیدا لە شنگالەوە بۆ خانەقین لەناوچە جێناکۆکەکان کشایەوە، کە لەدوای ساڵی ٢٠١٤و دروستبونی "داعش"وە بە حوێن و قوربانیدان ئەو ناوچانەی کۆنترۆڵکردبوو. پەلامارەکانی "داعش" بۆسەر عێراق لە ساڵی ٢٠١٤و کشانەوەی سوپای عێراق لە ناوچە جێناکۆکەکان، چانسی ئەوەی بە هێزی پێشمەرگە بەخشی بۆ ماوەی نزیکەی سێ ساڵ بەتەنیا کۆنترۆڵی ئەمنی ئەو ناوچانە بکات، بەڵام بە روخانی "داعش" سوپای عێراق گەڕایەوە بۆ شوێنەکانی پێشتری خۆی و هێزی پێشمەرگە کشایەوە، واتە "داعش" گۆڕانکاری لە پێگەو شوێنی هێزە ئەمنییەکان لەناوچە جێناکۆکەکان دروست کرد. ئۆپراسیۆنی "پاڵەوانانی عێراق" کە مستەفا کازمی سەرۆک وەزیران خۆی سەرکردایەتی کرد، بۆ جاری یەکەم چانسی ئەوەی بە هێزە ئەمنییەکانی هەرێمی کوردستان بە دیاریکراویش هێزەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان بەخشی بگەڕێنەوە بۆ ئەو ناوچانە. داگرتنی ئاڵای کوردستان هێزی پێشمەرگەی هەرێمی کوردستان بەگشتی بەشدار نەبوو لە ئۆپراسیۆنەکەدا، بەڵام لەنێوان وەزارەتی بەرگری عێراق و وەزارەتی پێشمەرگەدا جۆرێك لە رێككەوتن و لێكتێگەیشتن هەبوو بۆ ئەوەی ئەو بۆشاییە ئەمنییە پڕبکرێتەوە کە لەو ناوچانە دروست بوو، بەتایبەتیش لە سنوری نێوان كفری بۆ دوزخورماتوو.  لەچوارچێوەی ئۆپراسیۆنەکەدا، سوپای عێراق لە ناوچەی (غەڕە، پەڵكانە، قۆری چای) بە درێژایی (١١) كیلۆمەتر رەبیەی دروستكرد، هێزی پێشمەرگەش چووە ناوچەكەو رەبیەی نوێی دروستكرد.   ئۆپراسیۆنی "پاڵەوانانی عێراق" کە دوای نزیکەی سێ ساڵ لە رووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەرو روبەڕووبونەوەی پێشمەرگەو حەشدی شەعبی بەڕێوەچووە، بێ کێشە نەبوو. هێزێكی سوپای عێراق لە بازگەی "خدران"ی سەربە ناحیەی كوڵەجۆ (كۆكس) لەگەڵ ئاسایشی ئەو بازگەیە بوو بە دەمەقاڵەیان، هێزەکە ئاڵای كوردستانیان دادەگرت و ئاڵای عێراقیان لەو بازگەیە هەڵکرد، ئەو بازگەیە لەدەستی هێزەكانی ئاسایشی هەرێمی كوردستاندا بوو، بەڵام لە ناوچەی جێناكۆكدا بوو، بەڵام دواجار هێزە عێراقییەکە کشانەوەو هێزەكانی ئاسایشی هەرێم شوێنەکەیان گرتەوە دەست و دەوترێت هێزە عێراقییەکە داوای لێبوردنی کردووە لەبارەی ئەو روداوەی کە رویداوە. سنوری هەرێمی كوردستان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بانگەشەی ئەوە دەكەن دەبێت چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ناوچە جێناكۆكەكان بەپێی دەستوری عێراق بێت، كە لە مادەی ١٤٠ی دەستوردا دیاریکراوە. ئەو ناوچانە بە "جێناكۆك" ئەژماركراون دەتوانرێت بە هێزی هاوبەش بەڕێوەببرێن، ئێستا گرژییەکان لەسەر دیاریكردنی سنوری نێوان دەسەڵاتی پێشمەرگەو سوپای عێراقە. سنوری ئیداری هەرێمی كوردستان بەپێی دەستوری عێراق یەكلاكراوەتەوە، لەماددەی (٥٣)ی دەستوری كاتیی عێراق، سنوری ئیدارەی هەرێمی كوردستان تاوەكو ئەو سنورەیە كە لە ٢٠٠٣/٣/١٩ هەبووە، واتە سنوری پێش روخانی رژێمی سەددام حسێن، دواتریش ئەم مادەیە گوازرایەوە خرایە ناو دەستوری هەمیشەیی عێراقەوە. دەقی بڕگەی (ا) لە مادەی (٥٣)ی دەستوری كاتی عێراق دەڵێ" دان ئەنرێ بە حكومەتی هەرێمی كوردستاندا كە حكومەتی رەسمی ئەو ناوچانەیە كە لەلایەن ئەو حكومەتەوە لە ١٩ی ئازاری ٢٠٠٣وە بەرێوە ئەبرا لە پارێزگاكانی (دهۆك، هەولێر، سلێمانی، كەركوك و دیالەو نەینەوا، زاراوەی (حكومەتی هەرێمی كوردستان) واتا ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، ئەنجومەنی وەزیرانی كوردستان، دەسەڵاتی قەزایی لە هەرێمی كوردستان". كۆی سنوری خاكی هەرێمی كوردستان (٨٦ هەزارو ٢٦٩) کیڵۆمەتر دوجایە، كە ئێستا پێكهاتووە لە سنوری ئیداری هەرێمی كوردستان و سنوری ناوچە جێناكۆكەكان، سنوری ناوچە جێناكۆكەكان (٤٤ هەزارو ٣٣٠) كیلۆمەتر دوجایە، بەرێژەی (٥١٫٤٪)و سنوری ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستانی (٤١ هەزارو٩٣٩) كیلۆمەتر دوجایە، بەرێژەی (٤٨٫٦٪). سنوری بەعس و هەرێم سنوری ئیداری حكومەتی هەرێمی كوردستان تا كاتی پێش روخانی رژێمی بەعسە (٢٠٠٣/٣/١٩) بەپێی دەستوری عێراق كە سەركردەكانی كورد لە بەغداد دەستیان هەبووە لە نوسینەوەیدا بەمشێوەیەیە: •     سنوری نێوان پارێزگای سلێمانی و كەركوك لەسەردەمی رژێمی بەعسدا كە دواتر ئەو سنورە لە دەستوردا جێگیركرا بازگەی (بانی مەقان)بوو، واتا تا دەروازەی شاری چەمچەماڵ بەڕووی كەركوك، ئێستا بازگەی سوپای عێراق لە خوار قەرەهەنجیرە، واتا بە دووری زیاتر لە ٣٠ كیلۆمەتر كەمتر لەو سنورەی كە دەستور دیاریكردووە. •    كەلار بۆ جەلەولا، پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە پردەكەی گوندی قەرەبڵاغ بوو  ئێستا بازگەی هێزەكانی حكومەتی هەرێم لە خدران و ئەودیو ناحیەی كوڵەجۆ (كۆكس)ە، واتا بە نزیكەی (٢٥) كیلۆمەتر زیاتر لەو سنورەی كە دەستور دیاریكردووە، بە هەمان شێوە رێگای كەلار– خانەقین بازگەی رژێمی بەعس لە گوندی هاجەرە بوو، ئێستا ئاسایش و پۆلیسی هاتوچۆی هەرێم لەناو خانەقینەو هێزی پێشمەرگە لە بەرزاییەكانی مرواریە كە دەڕوانێت بەسەر خانەقیندا.  •    لە كفری بۆ دووزخورماتوو كە پێشتر بازگە لە كارێز بوو كە تەنها ٢ كیلۆمەتر لەناو شاری كفریەوە دوور بوو، ئێستا هێزی پێشمەرگە لە قۆری چایە، كە زیاتر لە ١٥ كیلۆمەتر زیاتر لە سنوری ئیداری هەرێمی كوردستانە چونەتە پێشەوە، بەلای رێگای كفری جەبارەشدا بە هەمانشێوە ئێستا پێشمەرگە لە محەتەی ئاسكیە كە زۆرێك لەو ناوچانە لەژێر دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگەدایەو لەسەر رێگای كفری– دووزخورماتوو كە بۆشاییەكی ئەمنی زۆر هەبوو، هێزێكی سوپای عێراق ئێستا هاتونەتە ناوچەكەو ٨ رەبیەیان درو!وستكردووە لەوبەر شەقامەكەو لەمبەری شەقامەكەش هێزەكانی پێشمەرگە بە رێككەوتن ٨ رەبیەان دروستكردووە.  •    لەنێوان هەولێر-كەركوك پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە گوندی (گردلانك) بووە لە قوشتەپە، ئێستا بازگەی ئاسایش و پێشمەرگە لە نزیك پردێیە، واتا بە نزیكەی (٣٠) كیلۆمەتر زیاتر لە ناوچەی پێش رژێمی بەعسدان. •    هەولێر– گوێر پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە گوندی (شەمشولە) بووە ئێستا بازگەی ئاسایش و پێشمەرگە لە گوندی قادریە كە زیاتر لە ٢٥ كیلۆمەتر لە سنوری پێش روخانی رژێمی بەعسە. •    هەولێر – مەخمور پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە گوندی منارە بوو، ئێستا بازگەی ئاسایش و پێشمەرگە لە بەرزاییەكانی بازاڕگەیە كە زیاتر لە ٣٠ كیلۆمەتر دەکەوێتە سنورەکەی پێشتر. •    هەولێر – موسڵ، پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە پردی كەڵەكی یاسین ئاغا بوو، ئێستا پێشمەرگە لە خازرە كە زیاتر لە ١٥ كیلۆمەتر دەکەوێتە پێش سنورەکەی بەعسەوە. •    بۆ پارێزگای دهۆكیش بەهەمان شێوە بە رێگای دهۆك- موسل و دهۆك- تەلەعفەرو شەنگال سنورێكی زۆری ناوچەی جێناكۆك لە ژێر دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگەو ئاسایشی هەرێمی كوردستاندایە. واتا لە هیچ ناوچەیەكدا سوپای عێراق لە سنوری ئیداری هەرێمی كوردستان ئەو سنورەی كە بەپێی دەستوری عێراق دیاریكراوە كە تا كەوتنی رژێمی بەعسە، نزیك نەبونەتەوە. بە پێچەوانەوە لە هەموو ناوچەو پارێزگاكان هێزی پێشمەرگەو ئاسایشی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە دەیان كیلۆمەتر لە پێشتری ئەو سنورەدان کە؟دەستور دیاریکردووەو پێشمەرگە بە قوڵایی ١٠ بۆ ٣ كیلۆمەتر چونەتە ناو خاكی ناوچە جێناكۆكەكانەوە.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت "دەڵالێك بازرگانی بە نەوتی نەتەوەیەكەوە دەكات" ئەمە ناونیشانی راپۆرتێكی سایتی (بلۆمبێرگ)ە كە لەبارەی نەوتی هەرێمی كوردستان بڵاوكردوەتەوە، بەپێی زانیارییەكانی راپۆرتەكە، كۆمپانیاكانی بواری نەوت پارەی نەوتی هەرێم دەخەنەسەر ژمارە بانكی مورتەزا لاخانی نەك ژمارەی بانكی تایبەت بە حكومەتی هەرێم. حەواڵەیەك لە زویرخەوە بۆ بەیروت سایتەكە نوسیویەتی، مورتەزا لاخانی بە یەكجار (٨٠٠ ملیۆن) دۆلاری لەڕیگەی لقی بانكێكی روسی لە زیوریخ-ی سویسراوە بەڕێگەی ئەلكترۆنی حەواڵە كردووە بۆ بانكی Citigroup Incی نیورۆك، پێش گەیشتنی بە نیویۆرك، پارەكە یەكسەر حەواڵە كراوە بۆ بەیروت‌و چوتە سەر حسابی كۆمپانیای IMMSی مورتەزا لاخاكانی لە بانكی  BankMedی لوبنانی. بەپێی راپۆرتەكە، ئەم (٨٠٠ ملیۆن) دۆلارە، لەلایەن كۆمپانیا (رۆزنەفت)ی روسییەوە وەك قەرز لەبەرامبەر نەوتی خاودا دراوە بە حكومەتی هەرێم. بلۆمبێرگ ئاماژە بەوەدەكات، (رۆز نەفت) لەماوی دوو ساڵی داهاتوودا (6 ملیار) دۆلاری تر وەك قەرز لەبەرامبەر نەوتدا بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەدات، بەڵام پارەكە ناچێتە سەر هیچ ژمارە بانكییەكی حكومەتی هەرێم، بەڵكو ئەچێتە سەر حسابی كۆمپانیاكەی مورتەزا لاخانی (IMMS) كە لە وڵاتی (بەلیز) تۆمار كراوەو ئەدرێسەكەی لە قوبرسە ! بەلیز وڵاتیكی بچوك‌و دوورەپەرێزی ناوەڕاستی ئەمریكای لاتینە، مەڵبەندی پارە سپیكردنەوەو خۆ دزینەوەیە لە باج. هەر بەگوێرەی راپۆرتەكە، ساڵی رابردوو لەماوەی سێ مانگدا كۆمپانیاكانی (Vital، Trafigura، Petraco Oil Group) لەبەرامبەر نەوتی هەرێمدا، زیاتر (یەك ملیار) دۆلاریان خستوەتە سەر حسابی كۆمپانیا IMMS. بەمدواییە پرسی دیارنەمانی بڕی (ملیارێك) دۆلاری داهاتی هەرێم لە بانكێكی لوبنانی مشتومڕی دروستكرد، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت لیژنەیەكی تایبەتی بۆ لێكۆڵینەوە لەو كەیسە پێكهێنا، چەند پەرلەمانتارێكیش هەندێك بەڵگەنامەیان لەبارەی ئەو پارەیەوە خستەڕوو، بەڵام تائێستا كەیسەكە قوڕوقەپی لێكراوە‌و ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان نادیارە. تارماییەك لە پشتی نەوتی هەرێمەوە "تارماییەكە لە پشتی ئاشتی هەورامیەوە، ماوەی دوو دەیەیە لەبواری نەوتی هەرێمدا كاردەكات، راوێژكارو دەڵاڵ‌و فرۆشیاری نەوتی هەرێمە، بیرۆكەی ئابوری سەربەخۆی خستە بەردەم بەرپرسانی حكومەت، سەرەنجام هەرێمی كوردستان بودجەكەی لە بەغداد بڕدراو كەوتە ژێر باری قەرزێكی گەورەوە، تا ئەمڕۆ هاوڵاتیانی هەرێم باجی ئەو بیرۆكەیە دەدەن" ئەو پیاوە (مورتەزا لاخانی murtaza lakhani )یە ناوێكی دیاری نێو كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان‌و جیهانە، بەریتانیەكی بە رەگەز پاكستانییە. خاوەن‌و سەرۆكی كۆمپانیای فرۆشیاری نەوتی هەرێمە بەناوی (IMMS). كەیسی ملیار دۆلارەكە ! بەمدواییە شەڕی بەیاننامەی دەزگا ئەمنییەكانی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر كەیسێكی ئەمنی، بە ئاشكراكردنی كەیسێكی گەندەڵی گەورە كۆتایی هات. دەزگای زانیاری یەكێتی كە سەربە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمە لە وەڵامی رونكردنەوەیەكی ئاسایشی هەولێردا كە بە رێنماییكارو سەرپەرشتیكاری سیخوری تۆمەتباری كردبوو، رایگەیاند، (250 ملیۆن) دۆلار لەلایەن كۆمپانیایەكی وزەی روسیەوە دراوە بە یەكێك لە كوڕەكانی بنەماڵەی سەرۆكی حكومەت. كەیسی (250 ملیۆن) دۆلارەكە چەند وەڵامێكی حكومەت‌و بەدواداچوونی پەرلەمانتارانی بەدوای خۆیدا هێنا، هاوكات دەنگۆی دیارنەمانی (ملیارێك) دۆلاری داهاتی نەوتی هەرێمی لە یەكێك لە بانكەكانی لوبنانیشی هاتەسەر، ئەم فشارانە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانی ناچاركرد بێتە قسە، مەسرور بارزانی داوای لە سەرۆكایەتی داواكاری گشتی هەرێمی كوردستان كرد لێكۆڵینەوەو بەدواداچوون بۆ ئەم دەنگۆیانە بكەن. سەرۆكی حكومەتی هەرێم تەنها ئاماژەی بە كەیسەكە كردوو خۆی لە ناونهێنان پاراست، بەڵام پەرلەمانتاران راستەوخۆ ناوی (مورتەزا لاخانی)یان لەپاڵ ئەو دوو كەیسەی گەندەڵیەدا خستەڕوو. ئەوكات عەلی حەمەساڵح سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە رونكردنەوەیەكدا لەدوای راگەیاندنەكەی سەرۆكی حكومەت وتی:" كۆی زانیاری‌و بەڵگەنامەكانم لە ٢١ پەڕەدا خستە بەردەست سەرۆكی داواكاری گشتی، ئەویش پەیوەندی بە ٢٥٠ ملیۆن دۆلارەكەی روزنەفتەوە هەیە لە ساڵی ٢٠١٧و ٢٠١٨دا، پێشتر لەگەڵ گلینكۆرو ڤیتۆڵیش كاری هاوشێوە كراوە لەلایەن كەسێكی بەڕەگەز پاكستانی كە ناوی مورتەزایە!". هەر ئەوكات لە نوسینێكدا سەركۆ ئازاد گەڵاڵی پەرلەمانتاری یەكێتی لە پەرلەمانی كوردستان تێوەگلانی (مورتەزا لاخانی) لە نەوتی هەرێم راگەیاندو وتی:" ئاشتی هەورامی‌و سەروی ئەویش بۆ ئەوەی پارەی شیرینی نەوت ڕاستەوخۆ لە ڕوزنەفت وەرنەگرن، بەناوی نێوەندگیری‌و رێككەوتن دەڵاڵێك داخڵی نێوان خۆیان‌و روزنەفت‌و كۆمپانیای كار دەكەن بۆ وەرگرتنی 250 ملیۆن دۆلار، بۆ رێككەوتنێك كە پێكهاتووە لە پێنج بلۆكی نەوتی‌و بازرگانی نەوت‌و بۆری گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان، ئەو دەڵاڵەش ملیارێك دۆلاری نەوتی هەرێم لە بانكێكی لوبنانی دادەنێ كە ئێستە بۆیان ناگەڕێنرێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان، ئەو كەسەش (مورتەزا لاخانی) بەڕەكەز پاكستانیە". مورتەزا لاخانی كێیە ؟ مورتەزا لاخانی بە ئەندازیاری فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان ناودەبرێت، ئەو نێوەندگیرە لەنێوان بەرپرسانی هەرێم‌و ئەو كۆمپانیایانەی كە نەوتی هەرێم دەكڕن. لاخانی تەمەنی نزیكەی (٦۰ ساڵ)ە، لە لەندەن دەژی، بەڵام لە هەولێریش ماڵی هەیە، دەوترێت ئەو كەسەی دەیەوێت پێ بخاتە ناو بازرگانی نەوتەوە لە هەرێم، ئەبێ شەوێك بەشداری ئاهەنگی نۆشینی شامپانیا بكات لە ماڵەكەی لاخانی، خواردنی میوانەكانیش لە دوبەیەوە رەوانەی ماڵەكەی لاخانی دەكرێت لە هەولێر. مورتەزا لاخانی بە رۆژنامەی (فاینەنشاڵ تایمزی)ی بەریتانی راگەیاندووە "لە كەراچی پاكستان لە دایكبووم‌و لە لەندەن گەورەبووم". لاخانی پیاوێكە كە بەهێمنی ئەدوێ، پێڵاو بەبێ گۆرەوی لەپێ دەكات، كراسی دوو رەنگ لەبەردەكات، لە شاری كاراچی پاكستان لەدایكبووە، بەڵام لە لەندەن گەورەبووە، بەرلەوەی چانس بەرەو شاری ڤانكۆڤەری كەنەدا كێشی بكات.  لاخانی لەبارەی چیرۆكی ژیانی خۆیەوە دەڵێ:" توانیم لە هیچەوە شتێك لەخۆمدا دروست بكەم، سەرەتای كاركردنم بە خاوێنكردنەوەی حەوزی كبریت لە كەنەدا دەستیپێكرد". بنەماڵەی لاخانی نزیكن لە هۆزی "بۆتۆ" كە هۆزێكی بەهێزی پاكستانە، هەروەها پەیوەندی بەهێزیان لەگەڵ مارك ریچ گەورە بازرگانی نەوت هەیە كە دامەزرێنەری كۆمپانیای جلینكورە. لاخانی‌و هەورامی لاخانی سەرەتای ساڵانی ۲۰۰۰ رووی لە بەغداد كردووە بۆ كاركردن لەبواری نەوت بەرامبەر بە خۆراك، ئەو لە دوای ساڵی ۲۰۰۳وە زیاتر بازرگانییەكەی لە عێراق جێگیركردووەو چاوی بڕیوەتە نەوتی هەرێمی كوردستان، ئەگەرچی لە بەغداد تێوەگلاوە لە پلانێكی ئاڵۆزدا بۆ كڕینی نەوتی عێراق‌و خۆدەربازكردن لەو كۆتوبەندانەی كە ئەوكات بەهۆی سزا ئابورییەكانەوە بەسەر رژێمی سەددامدا سەپێندراوە، لەوانە قەدەغەكردنی فرۆشتنی نەوت، بەڵام لەوبارەیەوە هیچ تۆمەتێك لەسەر لاخانی‌و كۆمپانیای گلینگور ساغ نەكراوەتەوە، ئەمە سەردەمەكەی دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی نەوت بەرامبەر بە خۆراك. لە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمدا لە 2006 كاتێك ئاشتی هەورامی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان وەردەگرێت، لاخانی كۆمپانیاكەی دەهێنێتە كوردستان‌و لە پاڵ ئاشتی هەورامیدا كار لە نەوتی هەرێمدا دەكات،  كۆمپانیاكەی كەلوپەل‌و پێداویستی بۆ ئەو كۆمپانیا بیانییانەی بواری نەوت دابین كردووە كە لە هەرێمی كوردستان كاریانكردووە، لاخانی نوێنەرایەتی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی كردووە لە چەندین پرۆژەی هاوبەش لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان، وەكو گەورە راوێژكار لەپشت تەواوی بیرۆكەكانی ئاشتی هەورامییەوە بووە لە بواری نەوت‌و غازدا. بەپێی قسەی خۆی كە بە رۆژنامەی (فاینەنشاڵ تایمز)ی راگەیاندووە، موچەكەی لاخانی لە حكومەتی هەرێم یەك ملیۆن دۆلار بووە، بەڵام لە ساڵی ٢٠١٥ەوە بەهۆی قەیرانی داراییەوە موچەكەی بۆ ٢٥٠ هەزار دۆلار كەمكراوەتەوە.  لاخانی لە ساڵی 2014ەوە گرێبەستێكی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان واژۆكردووە بۆ تێپەڕاندنی كارە لۆجیستییەكانی نەوتی هەرێم، كە خۆی دەبینێتەوە لە باركردنی نەوتی خاو لە بەندەری جەیهانی توركیاو چاودێریكردنی عەمبارەكانی نەوت‌و هەماهەنگی لەگەڵ خاوەن كەشتییەكان‌و وەزارەتی وزەی توركیاو كۆمپانیاكان. لەو كاتەدا بیرۆكەی ئابوری سەربەخۆ دێتەگۆڕێ، هەربۆیە بیرۆكەی زیادكردنی ئاشتی وەبەرهێنانی نەوت بۆ (ملیۆنێك) بەرمیل لە رۆژێكدا دەدرێت بە گوێی بەرپرسانی هەرێمدا، ئەمە وادەكات ئەوكات بەرپرسانی هەرێم رازی نەبن بەوەی نەوت رادەستی بەغداد بكەن، سەرەنجام ئەم بیرۆكەیە وایكرد بەغداد بەشە بودجەی هەرێمی ببڕێت كە مانگانە (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار بوو. لەدوای ئەو بڕیارە حكومەتی هەرێم روبەرووی قەیرانی گەورەی دارایی بوەوە، بەتایبەتیش دوای دروستبوونی "داعش"و دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانیدا.   ساڵی ۲۰۱٤ هەرێمی كوردستان دەستیكرد بە فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ لەڕێگەی بۆری نەوتی توركیاوە، لێرەوە لاخانی بەتەواوەتی جێ پێی خۆی لە كەرتی نەوتی هەرێمدا جێگركرد، ئەو لەگەڵ ئاشتی هەورامی سەرەداوی نەوتی هەرێمیان گرتە دەست، لاخانی خشتەی زەمەنی ناردنی نەوتی هەرێمی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا ئامادە دەكرد، چاودێری ئەمبارەكانی دەكرد، هەماهەنگی لەگەڵ خاوەن كەشتییەكانی گواستنەوەی نەوت‌و كۆمپانیا بازرگانییەكانی توركیادا دەكرد كە بۆرییەكانی نەوتیان بەڕێوە دەبرد، تا ئەمڕۆش سەرەداوی نەوتی هەرێم‌و داهاتەكەی‌و فرۆشتنی‌و مامەڵەكردن لەگەڵ كۆمپانیاكان لەدەستی ئەواندایە‌و بەتەواوەی رادەستی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان نەكراوە.