(درەو): ملیۆنان دەنگدەری ئەمریكیی ئەمڕۆ (بەكاتی ئەمریكا) روو لە سندوقەكانی دەنگدان دەكەن بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی نوێی وڵاتەكەیان.  راپرسییەكان ئاماژە بەوەدەكەن، هەڵبژاردنی ئەمجارە زۆرترین ئاستی بەشداری دەنگدەرانی تێیدا تۆماركراوە، رێژەیەك كە چەند دەیەیەكە ئەمریكا بەخۆیەوە نەبینیوە.  هەڵبژاردنی ئەمجارە لەناو دۆخێكی تایبەتدا بەڕێوەدەچێت، دۆخی كۆرۆنا. ئێوارەی دوێنێ، واتە رۆژێك بەر لە بەڕێوەچوونی دەنگدانی گشتی، كاندیدە ركابەرەكان (ترەمپ‌و بایدن) بۆ دواینجارو لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردندا هەندێك قسەی توندیان بەرامبەر بە یەكتر كرد.  بەهۆی رێوشوێنەكانی خۆپارێزییەوە، نزیكەی (100 ملیۆن) دەنگدەری ئەمریكی پێشوەختە دەنگی خۆیان داوە، ئەوانەی ئەمڕۆو لە دەنگدانی گشتیدا بەشداریی دەكەن، پێشبینی دەكرێت ژمارەیان بگاتە زیاتر لە (60 ملیۆن) كەس. ژمارەی پێوانەیی دەنگدانی پێشوەختە ترەمپ‌و بایدن دوێنێ ئێوارەی داوایان لە دەنگدەران كرد بەشیوەیەكی چڕ بڕۆن بۆسەر سندوقەكانی دەنگدان، بەتایبەتی لەو ویلایەتانەی كە بۆ هیچ یەكێكیان یەكلانەبوەتەوە. لەدواین رۆژی بانگەشەی هەڵبژاردندا، ژمارەی ئەوانەی كە بەشێوەی پێشوەخت دەنگیاندا بوو، گەیشتە (96 ملیۆن) كەس، ئەم ژمارەیە رێژەی 70%ی كۆی ئەوانە پێكدەهێنێت كە بەشداری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ساڵی 2016یان كردووە، هەروەها رێژەی 40%ی ئەوانە پێكدەهێنێت كە لە هەڵبژاردنی ئەمجارەدا مافی دەنگدانیان هەیە. هەڵبژاردنی ئەمجارەی ئەمریكا هەندێك گڕێ‌و گۆڵی تێدایە، بەتایبەت ئەوەی پەیوەندیدارە بە شێوازی دەنگدان لەڕێگەی پۆستەوە، هەروەها بڕیارە نوێیەكانی دادگا كە مافی دەنگدانی بە ژمارەیەك لە ویلایەتەكان داوە تەنانەت دوای رۆژی 3ی نۆڤێمبەر-یش، هەموو ئەمانەش وادەكات پێشبینی ئەوە بكرێت زانینی ئەنجامی هەڵبژاردنەكە هەندێك دوابكەوێت.  ئەو جیاوازییەی كە لە هەڵبژاردنی ئەمجارەی سەرۆكایەتی ئەمریكادا هەیە، وایكردووە كۆمپانیا تەكنەلۆژییەكان ژمارەیەك بنەما‌و پرۆتۆكۆڵ دابنێن سەبارەت بە راگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردن لە شەوی هەڵبژاردنەكەدا. بۆ نمونە، تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر تەنیا (7) میدیای دیاریكردووە كە دەكرێت بۆ راگەیاندنی ناوی براوەی هەڵبژاردنەكە پشتیان پێ ببەسترێت، لیستەكەش بریتییە لەم كەناڵانە:  •    ABC News •    ئاژانسی AP •    CNN •    CBS News •    Decision Desk HQ •    Fox News •    NBC News

 درەو: هاوپەیمانی بەرەی عێراقی بەسەرۆكایەتی ئوسامە نوجێفی لەگەڵ مەسعود بارزانی كۆبونەوەو نوجێفی دەڵێت بۆچونمان لەگەڵ بارزانی وەك یەك بوو بۆ هەنگاوی یەكلاكەرەوە، میدیایەكی عێراقیش دەڵێت: بارزانی بەمەرجی لادانی بەرهەم ساڵح رازی بووە بە گۆڕینی محەمەد حەلبوسی، بەڵام سه‌عدی پیره‌ ئەوە رەت دەكاتەوەو رایدەگەیەنێت هیچ هه‌وڵێك نییه‌ بۆ دروخستنه‌وه‌ی به‌رهه‌م ساڵح له‌پۆسته‌كه‌ی، یاخود پێدانی ئه‌و پۆسته‌ به‌ پارتی. ئەمڕۆ وەفدێكی بەرەی عێراقی بەسەرۆكایەتی ئوسامە نوجێفی لە شاری هەولێر لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان كۆبوەتەوەوە، هیچ میدیایەكی حزبی لە هەرێمی كوردستان هەواڵەكە نەگواستەوە، ئوسامە نوجێفی لە پەیجی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك رایگەیاندووە كە بەیانی ئەمڕۆ لە هەولێر لەگەڵ مەسعود بارزانی دۆخی سیاسی‌و ئەو قەیرانە مەترسیدارانەمان تاوتوێكردووە كە ئێستا عێراق پێیدا تێدەپەڕێت و بۆچۆونی هەردوولا وەك یەك بووە سەبارەت بە پێویستی هەنگاونانی یەكلاكەرەوە بۆ چاكسازیكردن لە پرۆسەی سیاسی‌و رزگاركردنی لە شكستی پێشبینیكراو، هەردوولاش بەڵێنیانداوە بەردەوام بن لە گفتوگۆ‌و ڕا گۆڕینەوە بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجانە. سایتی (الموقف العراقی) بە پشتبەستن بە سەرچاوەیەكی زانیاری كۆبونەوەكەو هەڵوێستی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانی بڵاوكروەتەوەو رایگەیاندووە: مەسعود بارزانی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر لابردنی محەمەد حەلبوسی لە پۆستەكەی بەو مەرجەی لەبەرامبەردا بەرهەم سالًح سەرۆك كۆماریش لە پۆستەكەی لاببرێت. لەبەرامبەردا سەعدی ئەحمەد پیرە ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بۆ (پۆلەتیك پرێس)رایگەیاندووە: هیچ هه‌وڵێك نییه‌ بۆ دروخستنه‌وه‌ی به‌رهه‌م ساڵح له‌پۆسته‌كه‌ی، یاخود پێدانی ئه‌و پۆسته‌ به‌ پارتی، دەشڵێت: پارتی خۆی ده‌خاته‌ گۆشه‌یه‌كی هه‌ڵه‌وه‌ له‌گه‌ڵ سوننه‌كان كارێكی له‌وشێوه‌یه‌ بكات”. سایتەكە ئەوەشی بڵاوكردووەتەوە ئەمڕۆ دووشەممە وەفدێكی بەرەی عێراقی كە پێكهاتبوو لە (ئوسامە نوجێفی, خەمیس خەنجەر, ئەحمەد جبوری ئەبومازن, حزبی ئیسلامی) كۆبوونەوەیەكی فراوانیان لەگەڵ بارزانی كردووەو تێیدا هەڵوێستی بەرەكەیان بۆ لەسەركارلابردنی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق رونكردووەتەوە.

ئامادەكردنی:عەلی مەحمود محەمەد هەرە دەوڵەمەندەكان لە 0,001%ی كۆمەڵگای ئەمەریكی, ئەوانەی چەكی بەخششەكانیان لە 8  ژمارە كەمتر نانووسێت, بەشی زۆریان  لەو دیو پەردەوە كار دەكەن وەك لۆبی فشاری بەهێز بۆ دەرچوونی كاندیدە خواستراوەكەیان, ئەوان بەهۆی كاری بزنس و سەرقاڵییانەوە نایانەوێت راستەوخۆ دەربكەون, كەمایەتیكیشیان بەناوی گەلەوە حوكمەكەن یان رۆڵی ئۆپۆزسیۆن دەگێڕن, روڵەكان لە نێوان خۆیان, بە پێی بەرژەوەندیەكانیان دابەش دەكەن, بۆ ئەوەی داواكارییەكانیان بسەپێنن و پارێزگاریش لە هەبووەكانیان بكەن, تا دەزگا حكومیەكان لاواز بن, دەوڵەمەندەكان باشتر دەتوانن پارەكانیان بۆ ئاراستەكردنی سەرجەم دەسەڵاتەكان بەكار بهێنن, بۆ ئەوەی بڕیارەكان لە بەرژەوەندیان دەربچێت, ئاخر بڕیارەكان لە پۆستەكان بۆ ئەوان گرنگترن. برایانی كوك  " دیڤید و تشارلز , دیڤید ئەمساڵ مرد" كە خاوەند 108 ملیار دۆلار سەرمایەن, دەیان ساڵە كار بۆ ئەوە دەكەن دەست بەسەر سستەمی سیاسی ئەمەریكادا بگرن بە هاوكاری خاوەند كۆمپانیا راستگەراكان "الدیمقراگیە المعگلە فی أمیركا- Jeffrey D. Sachs ". تەنانەت كاركردن بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئۆباما كیر  لەسەر خواستی برایانی كوك و بەخششەكەرەكانی كۆماریەكانە "الصمود أمام انهیار أمریكا السیاسی- Jeffrey D. Sachs", بە تایبەتیش كۆمپانیاكانی بیمە, دەرچوون لە پەیماننامەی پاریسیش لە بەرژەوەندی كۆمپانیاكانی وزەیە, هاوكات ئەوان كاریان دەكرد لەسەر كەمكردنەوەی باج , كاندیدە كۆمارییەكان شەڕیانە لەسەر بەدەست هێنانی متمانەیان, لەبەر زیرەكی و خۆشەویستیان نا, بەڵكە لەبەر قورسایی گیرفانیان" النموژج اڵامیركی»..هل بدأ فی التصدع؟-تشارلز بلو ". ترامپ كاتی خۆی بەخششی جیمی كارتەر و ریگانی هاوكات پێكەوە دەكرد, ئەمە تایبەتمەندی زۆرێك  لە دەوڵەمەندەكانە,  لای ئەو كێ بیباتەوە تا لە گەڵی رێك بكەوێت, لە رابردوودا 6 جار بەخششی هەڵمەتی هەڵبژاردنی هیلاری كلنتۆنی كردووە, دوایی لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی رابردوو هێرشی توندی دەكردە سەری, چونكە لای ئەو سیاسەت كاسبییە,ئەخلاق و رابردوو بە عانەیەك, وەك مینبەری مەزادكردن, ترامپ  كە دەستیكرد بە پیتاك كۆكردنەوە, راچێتەی نان خوادنی ئێوارە لە میوانخانەكەی گەیشتە 35 هەزار دۆلار, ئەوشی 100هەزار دۆلار پیتاك بدات دەبێتە بەخشەری شایستە, دواتر بە سانایی دەیبینێت. دوای گەیشتنی بە دەسەڵات, یانەی ترەمپ نرخی ئابونمێنتی گۆڵفی كردە 200 هەزار دۆلار" الشعبویە والفساد- روبی میلی ", بە هەموو  پێوەرێك رونە كە ئەوەی  ترامپ  دەیكات لە بڕی  دیموكراسی كلێپتۆكراسییە,  واتە دەسەڵاتی سیاسی بەكار دەهێنێت بۆ بەدەست هێنانی سەروەت و سامان. والتەر شوب بەڕێوەبەری بیرۆی رەوشتی حكومەتی ئەمەریكی لە 19ی تەموزی 2017 دەستی لەكار كێشایەوە وەك ناڕەزایەتیەك لە هەمبەر ترامپ كە بەرژەوەندی كەسی  و حكومەتی تێكەڵ  كردوو  پێشتر ئۆباماش سەرۆكی پێشوی ئەمەریكا جاین هارتلی كردە سەفیری وڵاتەكەی لە فەرەنسا وەك پاداشتێك كە خۆی و پیاوەكەی نیوملیۆن دۆلار كۆمەكیان بۆ هەڵمەتی هەڵبژاردنەكەی كۆكردبوەوە, هیچ ناڕونیەك نەماوە لەوەی  دەسەڵاتی سیاسی  نوێنەرایەتی تەواوی  كۆمپانیا گەورەكان دەكەن  لە ئەمەریكا, یاسای كەمكردنەەی باج لەو روانگەیەوەیە, كە ساڵ لە دوای ساڵ  هەڵبژاردن دوای هەڵبژاردن روو لە نشێو لە داكشاندایە, تا ترامپ لە 35% ەوە دایگرت بۆ 21%, ملیاردێرەكان دافوس  ترەمپیان لە هەنگاوە ئابووریەكانی خۆشە وێت , بەڵام گەمژەیی و راگوڕینی و سیاسەتی ئابووری نەتەوەیی ئەویان بە دڵ نییە. زانای سیاسەت مارتن جیلنز لە زانكۆی برینستۆن و  بنیامین بیجج لە زانكۆی نۆرس وینسترن پێیان وایە  دیموكراسیەتی ئەمەریكی لە پێناو 1%ی هەرە دەوڵەمەندەكانی كۆمەڵگا كاردەكات , لەبەر ئەوە دیموكراتی ئەمەریكی ئەوەی پەسەندە "عدم المساواە فی أمیركا-تاریخ النشر: الجمعە 16 دیسمبر 2016 -مات أوبراین: محرر الشۆون الاقتصادیە فی مدونە «وونكبلوج» ", واتا لە بری دیموكراسی بلۆتۆكراسییە. 22 پەرلەمانتاری پارتی كۆماری داوایان كرد  ئەمەریكا  لە پەیماننامەی پاریس ی ژینگە بكشێنەوە, كە  هەموویان بەخششیان بۆ هەڵمەتی هەڵبژاردن لە پیشەسازی نەوت و غازەوە وەرگرتبوو, بە تایبەتیش لە براكانی كوكشەوە, یاخود ناڕاستەوخۆ لە رێكخراوە سێبەرەكانیانەوە, لە هەڵبژاردنی  كۆنگرێسی ئەمەریكا 88%ی بەخششەكانی پیشەسازی نەوت و گاز بۆ كۆمارییەكان رۆیشت, پارتی  كۆماری بۆتە پارتی  وێرانكردنی  ژینگە, كۆمارییەكان 97%ی كۆمەكی پیشەسازی خەڵوزیان بۆ دەچێت , 88% ی پیشەسازی نەوت و گاز, كە نرخی نەوت  لە بازاڕەكانی جیهان دابەزی ترامپ هاوكار بوو بۆ رێكەوتنی ئۆپۆێك, چونكە پەیوەندی بە كارتێلەكانی نەوتەوە هەیە, بە تایبەتیش ئەوانەی تكساس كە ولایەتەكەیان  38  نوێنەری لە 538  نوێنەرەكەی هەڵبژێرەری سەرۆك كۆماردا هەیە. ترامپ گوایە بۆ دۆزینەوەی هەلی كار بۆ هاووڵاتیان پشتیوانی كەرتی نەوت دە, كە كەرتی بەرهەم هێنانی نەوت تەنها 150 هەزار كارمەندی هەیە, كە 0,1%ی كۆی هێزی كاری ئەمەریكایە,بەڵام هۆكار ئەوەیە ئەم كەرتە 88%یان وەك ئاماژەمان پێدا بەخشش و  پشتیوانی دارایی دەدەنە كۆمارییەكان, وە چاویشی لە كورسیەكانی تەكساس  و ناوچەی بەرهەم هێنانی نەوتی بەردینە. بەرامبەر بەو پشتیوانیانە لە پارتەكەی, ترامپ وایكرد كۆمپانیاكانی خەڵوز و نەوت و گاز بەرپرس بن لە دانانی سیاسەتی ژینگەی وڵات, كۆمپانیاكانی دەرمان كەرتی تەندروستی و دانانی نرخ لەسەر دەرمانەكان, و گروپی كۆمپانیاكانی چەك لە وەزارەتی بەرگری و , وە بانكە وەبەرهێنەكان باڵادەست بن لە وڵ  ستریت , وە كارتێلەكانی كشتوكاڵ هژمۆنیایان هەبێت  بەسەر زەوی كشتوكاڵییەكانی وڵاتەوە, واتا بەرخی سپارت بە گورگ. كۆمەڵەی نیشتمانی چەك, كە كۆمپانیاكانی چەكسازی و بازرگانانی چەك دایان مەزراندووە, تەموینی هەڵمەتی هەڵبژاردنی سەرۆكەكان و سیاسیەكان بە سەخاوەتەوە دەكات, لەوانە ترامپ,هەڕەشەیان لەوانە كرد, كە داوای قەدەغەكردنی  هەڵگرتنی چەك دەكەن, بەوەی لە هەڵبژاردنی داهاتوو تۆڵەی خۆیانیان لێ  دەكەنەوە, لە رێگای بەخشینی بەخشش بە نەیارەكانیان. لە ساڵی 1791 ەوە  بە پێی مادەی دووەمی دەستوری ئەمەریكی رێگای دراوە بە هەڵگرتنی ئازادانەی چەك, بەهۆی ئەوەی میلشیا چەكدارەكان رۆڵی گرنگیان گێڕا دژ بەریتانیا لە جەنگدا,كۆمپاتیاكانی چەكی ئەمەریكیش بەخششی زۆری سیاسییەكانی ئەمەریكا دەكەن بە تایبەت  كۆماریەكان, بۆ ئەوەی ئەو بەندە دەستكاری نەكرێت, وڵات هەر تیكساسەكەی فلیمە كابۆییەكان بێت .  لە ماوەی 6 ساڵی نێوان 1997 بۆ 2003 , رێكخراوەكانی پشتیوانی لە هەڵگرتنی چەك 6 جار زیاتری دژبەرانیان پارەیان خەرجكردووە, بۆ رێگا گرتن لە ئەگەری هەر گۆڕانكارییەك, بە تایبەت دوای هەر كارەساتێكی دڵ تەزێن ململانێكان توندترەوە دەبن, نیوەی چەكی تاكە كەسی جیهان لە ئەمەریكایە, دوانزە جار زیاتر لە رێژەی جیهانی, ساڵانە زیاتر لە 33000 كەسی سڤیل قوربانی چەك هەڵگرتنن لەم وڵاتە , بەڵام بەهۆی پارەوە ناتوانرێت  وڵات لەم كارەساتە دەرباز بكرێت, لە رێگای هەڵبژاردنەوە لغاوی گۆڕانكاری كراوە. ترەمپ لە بەر ئەوەی پشتیوانی كۆمپانیای ئەمازۆنە, بۆیە پشتگیری دارایی رزگاركردنی بیرۆی پۆستی ئەمەریكی ناكات كە خاوەندی 600هەزار كارمەندە . جیف بیزۆس خاوەنی ئەمازۆن دوای ئەوەی واشنتۆن پۆستی كڕی, ئێستا لە هەوڵی كڕینی  سی ئێن ئێن یشدایە, چونكە پێ  بە پێی سەركەوتنی سەرمایەكەی كە لە 200 ملیار دۆلار لە سەركەوتن و دابەزیندایە پێویستی بە كەناڵی راگەیاندیش  هەیە وەك پارێزەری سامانەكەی, كەواتە دەبێت لە داهاتوودا زیاتر ملكەچی خواستەكانی ببن. پارتی كۆماری پارتێكی ئاینی و یانەی گەورە دەوڵەمەندو ملیاردێرەكانە, بەهۆی كۆمەكی دەوڵەمەندەكانەوە لە كامپینی هەڵبژاردنی ترەمپ حكومەتی ترامپ  دەوڵەمەندترین كابینەیە لە مێژوودا, ترامپ رایگەیاند بۆ پۆستە ئابووریەكان كەسی دەوڵەمەندم دەوێت. تەنانەت دادگای باڵای ئەمەریكاش  كاندیدەكانی لە لایەن  كۆمەڵەی فیدراڵییەوە  هەڵدەسەنگێنرێن , ئەویش لە ژێر چاودێری  كۆمپانیاكاندایە, ئەمی كونی باریتی  زوو دانا , چونكە پەیوەندی بە هەڵبژاردن و ژینگەو بیمەی تەندروستییەوە هەیە, ئەوانیش  سەرێكیان هەیەو هەزار سەودا, وەك هەزار سەرە, هەر یەكەی بەرژەوەندیەكیان بە جۆرێك لە كارتلەكانەوە بەستراوەتەوە, ئەو لوغمەیان بۆ رێگا گرتن لە گۆڕانكاری چاند. دیموكراتەكانیش لە روی پشتیوانی ملیاردێرەكانەوە باخەڵ گەرمن, بە وتەی بێرنەر ساندەرز بایدن 44  ملیاردێر و بوتینجادج  39  ملیاردێر  پشتیوانیان لێیان  دەكرد , لە هەڵمەتی بەرایی هەڵبژاردن لەناو دیموكراتەكان, هاوكات 30 كاندیدی دەزگای هەواڵگری و 15 ملیۆنێر لە لیستی دیموكراتەكان هەیە بۆ  كۆنگرێس  و ئەنجومەنی پیران. بەو هۆیانەوەو كۆمەڵێكی دیش كە لێرە ئاماژەیان پێ دەدەین, 44%ی هاووڵاتیان پێیان وایە گەندەڵی لە كۆشی سپیدایە, 8% زیاتر لە ئەنجومەنی پیران, واتا 36%ی هاوڵاتیان پێیان  وایە ئەنجومەنی پیران گەندەڵەو بڕیارەكانی لە خزمەت ۆڵ ستریتە, ئەمەو بە پێی راپرسی دەزگای بێوی ئەمەریكی كە ساڵی 2015 ئەنجامدراوە 80%ی هاووڵاتیان متمانەیان بە حكومەتی فیدراڵی نییە,  هەر ئەمەشە  وا دەكات دەسەڵاتە سیاسییەكان لە 20 وڵاتە بەهێزەكەی جیهان بەرەو ناسەقامگیری بچێت. تێچووی هەڵبژاردنەكانی  ئەمەریكا جۆن كەنەدی   تەنها 72  هەزار دۆلاری لە بانگەشەی  هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی خۆی لە  ساڵی 1960 خەرج كرد, كە بە نرخی ئێستا 575 هەزار دۆلاری دەكرد,كەچی  ركابەرەكەی هۆبرت هامفەری هاواری لێ هەڵستاو  وتی "ئەمە زۆرترین خەرجییە لە مێژووی هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكا", بەڵام كەنەدی وەڵامی دایەوە كە هەڵمەتی هەڵبژاردنی ئێزینهاوەر لە ساڵی 1952دا بڕی 2,5 ملیۆن دۆلاری  خەرج كردووە, كە بە نرخی ئێستا دەیكردە 20 ملیۆن دۆلار. تێچووی هەڵبژاردنەكان ئەمەریكا   لە ساڵی 2004  تەنها 700 ملیۆن دۆلار بووە, لە ساڵی 2008  بووە ملیارێك دۆلار , لە ساڵی 2012  گەیشتە 2  ملیار دۆلار , لە 2016  گەیشتە 6,6  ملیار دۆلار بووە , بەڵام  بۆ ساڵی 2020  بەرز بۆتەوە  بۆ 14 ملیار دۆلار , 3  ملیار دۆلار زیاتر لە تێچووی  هەڵبژاردنەكانی هیندستان, هەڵبژاردنی هیندستان  لە دوای ئەمەریكا دووەم تێچووی هەیە لە جیهاندا, بەهۆی شەڕی كارتلەكان بۆ بەدەستهێنانی كورسی, تێچوی نزیك 5 ملیار دۆلار بوو, 3 جار زیاتر لە هەڵبژاردنی ساڵی 2009 ی هەمان وڵات, لێ  دوا هەڵبژاردنی ئەمەریكا لە ساڵی 2016 , 7 ملیاردۆلاری تێچوو كە تیایدا ترەمپ بوو بە سەرۆك كۆمار. تەنها كورسی سەرۆك كۆماری لە هەڵبژاردنی ساڵی 2016 ەدا, بڕی 2,4 ملیار دۆلاری تێچوو, هەڵبژاردنی  كۆنگرێس و سێیەكی ئەنجومەنی پیرانیش  4,2  ملیار دۆلار  تێچویان بووە  لە هەڵبژاردنی 2016 دا, بەڵام  لەم خولە نرخی بۆ 6,6 ملیار دۆلار بەرز بۆتەوە, دووەكەی تریش بۆ زیاتر لە 7 ملیار دۆلار, رێگای كۆشكی سپی لە جیاتی فەرشی سوور بە دۆلار راخراوە, تا مانگی پێشوو بایدن 938  ملیۆن دۆلار و  , ترامپیش  596 ملیۆن  دۆلار كۆمەكی سپیان كۆكردبوەوە, رەشەكانیش وەك لەناوەكەی دیارە سەرچاوەو بڕەكەی لە تاریكیدا ونە. تا ئێستاش لە كۆی  هەڵبژاردنەكانی  خولەكە, بە سەرۆك و جێگرەكانیان و  435 كورسی كۆنگرێس و  33ی ئەنجومەنی پیران دیموكراتەكان 5,5  ملیار دۆلار و  كۆمارییەكانیش  3,8 ملیار  دۆلاریان خەرج كردووە. تا 10ی مانگی سەپتەمبەر كۆی گشتی  5 ملیار دۆلار كۆمەك كۆكراوەتەوە , لە ساڵی 2002 تەنها 2 ملیار  بووە لە ساڵی   2014  بەرز بۆتەوە بۆ 3,67   ملیار  دۆلار . ساڵ لە دوای ساڵ  نرخی كورسییە زێڕینەكان زیاد دەكات, دەبێت بۆ خولی داهاتوو, نرخی ئەم كورسییە چۆن بچێت بە ئاسمانا؟. بەخشش و پارە تاریكەكان وەك لەسەرەوە ئاماژەمان پێدا, پەیوەندییەكی ئۆرگانی لە نێوان كورسی سەرۆك و  ئۆلیگارشیەكاندا هەیە, تەواو كەری یەكترن, دەوڵەت لە بەرژەوەندی ئەوان بە نانۆمیتەریش  دور ناكەوێتەوە. بەرامبەر بە بەخششەكانیان, پۆست, لێبوردن لە باج و گومرگ, گۆمرگ خستنە سەر كاڵای ركابەرەكانیان, یاساغكردنی  هاوردە كردنی كاڵای ركابەر, وەرگرتنی كۆنتراكت لەناو خۆو دەرەوە ... هتد, پاداشتیانە, ئەمە وایكردووە بوترێت  دیموكراسی ئەمەریكی مەزادخانەی ۆڵ ستریتە. بۆ كەمكردنەوەی رۆڵی دەوڵەمەندەكان لە دیاریكردنی سەرۆك, كە وەك بوكە شوشەی دەستی بەخششەكانی وایە , سەرۆكی ئەمەریكا تیۆدۆر رۆزفڵد لە ساڵی 1907 داوای كرد بودجە بۆ هەڵبژاردنەكان لە لایەن حكومەتەوە  دیاری بكرێت  تا كۆتایی بەم  پارە زۆر كۆكردنەوەیە بهێنریت, هاوكات رۆزفۆڵت داوای كرد بەخششی كۆمپانیاكان قەدەغە بكرێت"الانتخابات وترشید التمویل-تاریخ النشر: الپلاپا‌و 31 مارس 2015".  ئەمەریكا نەك دوای 113 ساڵ ویستی رۆزفێڵدی جێبەجێ نەكرد, بگرە دادگای باڵای ئەمەریكی لە ساڵی 2010  بڕیاری هاووڵاتیان یەكگرتووین یدا, كە لانی زۆری بەخششی هەڵگرت و بێسنوری كرد لە بەردەم ملیاردێرەكان بۆ ئەوەی ئازادانە دەستبخەنە ناو هەڵبژاردنەكان, ئەمەش لە خزمەت دوبراكەی كۆكش بوو"  david-h-koch, charles-d-koch",كە  400 ملیۆن دۆلاریان بەخشش دا بۆ ئەوەی ئۆباما دەرنەچێتەوە لە ساڵی 2012, برایانی كۆكش بڕیاریان داوە بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو 1 ملیار دۆلار خەرج بكەن . هەرچەندە  یەكێك  لە خواستەكانی  باڵی پێشكەوتنخوازو لیبراڵی ناو دیموكراتەكان  شۆرشی سیاسییە  لە وڵات, یەكێك لە خاڵە زەق لە پێشینەكانی  ئەم شۆڕشە هەڵبژاردن و پارەی هەڵبژاردنەكان و سەرچاوەی  داهاتی پرۆسەی بانگەشەی هەڵبژاردنە, وەلێ پێی ناچێت لەبەرامبەر كارتلەكانی پارە سەركەوتوو بن, لە كاتێكدا خودی دیموكراتەكانیش  سودمەنێكی پرۆسەكەن. كە هەڵبژاردن  دێتە پێشەوە ,كۆمپانیاكانی راگەیاندن و ریكلام جەژنیانە , كەناڵە ناخۆییەكان زۆرترین پارە دەبەنەوە, نزیك 47% پارەی بانگەشەی هەڵبژاردنیان بەردەكەوێت , 16,5%یش  بۆ ریكلامی هەمان ئەو كەناڵانەیە, 21%یش بۆ تۆڕی كۆمەڵایەتی,  12%بۆ كەناڵی سەرانسەری كابڵەكان , 5%یش بۆ رادیۆكان دەڕوات, ئەم پارانە 40%یان خەڵكانی نەناسراو و بێ تارمایی دەیدەن, سەرچاوەیان دیار نییە. یاسای ئەمەریكی یاساغی كردووە كاندیدانی پلە گشتیەكان كۆمەك لە لایەن و كەسی بیانی وەربگرن, بێگانەكە تەنانەت دانیشتووی ئەمەریكاش بێت و مافی مانەوەیان هەبێت,   ئەوانەی  ناسنامەی ئەمەریكایان نییە ناتوانن بەخشش بكەن بۆ هەڵمەتی هەڵبژاردنی سەرتاسەری و هەرێمی, 9 دادوەری باڵای  وڵات مافی بەخششی بۆ دو كرێكاری بێگانە كەمافی مانەوەی كاتیان هەبوو رەتكردەوە. كەچی بە پێی OpenSecrets.org  لە ساڵی  2016  دا 178 ملیۆن دۆلار پارەی بیانی هاتۆتە ناو هەڵمەتی هەڵبژاردنەوە , وەك ئەوەی زانرا بێت , كەچی  ئەمەریكا ئەم یاسایەی  دەركردووە, خۆی یەكەم وڵاتە  كۆمەكی  نۆكەرانی  دەكات لە جیهاندا,  ئەمەریكاو یەكێتی سۆڤیەت و روسیای ئێستا  گلاونەتە 117  هەڵبژاردنی وڵاتانەوە, 69%ی  ئەمەریكا ئەنجامی داون, هەڵبژاردنی ئیتاڵیا لە ساڵی 1948, یەكەم چالاكی سیای ئەمەریكا بوو لەو بوارەدا, ملیۆنان دۆلاری خەرجكرد بۆ ئەوەی شیوعیەكان نەگەنە دەسەڵات كە حیزبی یەكەمی وڵات بوون, لە ساڵی 2005 جۆرج بۆش لە یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی  عێراق و دواتریش ئۆباما لە هەڵبژاردنەكانی دواتری عێراق ویستیان هەبوو, دەست لە هەڵبژاردنەكان وەردەن, گوایە دواتر ئەنجامیان نەداوە, دوارۆژ  دەردەكەوێت. هەرچەندە لە 22 ولایەتی ئەمەریكا یاساغ  كراوە كۆمپانیاكان بەشداری لە بەخششی هەڵبژاردنەكان بكەن, وە  لە 39ولایەتی ئەمەریكا ئاستێك دیاریكراوە بۆ پیتاكی تاك, بەڵام قازانجی پشكیان بۆ دەچێت لە لایەن كۆمپانیاكانەوە بێ ئەوەی خاوەن پشكیش بن, سنوریشی دیارینەكراوە, وەك فێڵێك"  أپریا‌و المشهد السیاسی اڵامیركی- تشیسون لی ودانییل وینر", ئەمە وێڕای ئەوەی  كاتێك خاوەند كۆمپانیاكان  دێنە ناو هەڵمەتەكەوە, لەبەر ئەوەی لانی زۆری خەرجی  دیارینەكراوە, بە كەیفی خۆیان ترۆمپای پارەكانیان دەڕێژنە ناو هەڵمەتەكەوە, لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی ناوخۆیی دیموكراتەكان مایكل بلۆمبێرگ لەماوەی سێ مانگدا ملیارێك و تۆم ستێر 270 ملیۆن دۆلاریان خەرج كرد, هەرچەندیشە زوو  دۆڕان لە كاندیكردنیان بۆ پۆستی سەرەك كۆماری لەسەر پارتی دیموكرات. لە 5 ساڵی رابردوو  لیژنەی  سۆپەر باكس  5  ملیار دۆلاری كۆكردۆتەوە, بەشێكی سەرچاوەكەی دیار نییە, پارەی تاریكییە "  أپریا‌و المشهد السیاسی اڵامیركی- تشیسون لی ودانییل وینر" , بەشێك  لەو پارانە لە بانگەشەی هەڵبژاردن بەكار دەهێنرێن, پارەی نهێنی و پارەی رەشن , تەنانەت  داوای سەرچاوەی پارەی بەخششەكان لە رێكخراوەكانی كۆمەڵگای  مەدەنی ناكرێت , سەیر كەن تەنها رێكخراوی  "  Center for Responsive Politics "  لە نێوان نۆڤەمبەری 2011  بۆ دیسەمبەری 2014  بڕی 323,936,500 دۆلاری  رەشیان خستۆتە ناو هەڵمەتی هەڵبژاردنەوە, كە سەرچاوەكەی بێ دایك و باوك بووە, تەنها لەم هەڵبژاردنە  215  ملیۆن دۆلاری  رەش  تا چەند مانگێك لەمەوپیًش ئەوەی زانراوە  خراوەتە ناو هەڵمەتی هەڵبژاردنەوە, پارەی  رەشی بێ  دایك و باوك هەموو ئەگەرەكانی لە بەردەمدایە, لە پارەی رەش , پارەی  ۆڵ ستریت, پارەی بیانی . نەك تەنها دەرەوەی نوێنەری دوو پارتەكە, ئەستەمە بگەنە ئەم 537  كورسییە كە شەڕی لەسەرە, بگرە ژنانی ناو دوو پارتەكەش, رێژەیان زۆر لە خوارە, زۆر كەمتر لە وڵاتانی ئەفریقاو  ئەمەریكای لاتین و تەنانەت عێراق و كوردستانیش , ژنانی ئەمەریكا  19,3203%  كۆنگرێس , 103 كەس وە  ئەنجومەنی پیرانیش 23 %پێ دەهێنن, بەهۆی ئەوەی كێشەی كۆمەك و پیتاكیان هەیە, بەخششەرەكان كەمتر پیتاكیان پێ دەدەن. بەم شێوەیە بەشداری لە هەڵبژاردنی ئەمەریكا, بە گیرفانی بەتاڵەوەو لە دەرەوەی كەرو فیلەكە, وەك خۆ هەڵدانە لە كێوێكی هەزار بە هەزارەوە بۆ قوڵایی.

وەرگێڕانی: فازل حەمەڕەفعەت  دێسەمبەری 2016 رۆژنامەی "نیویۆرك تایمز" هێرشێكی توندی كردەسەر گروپەكانی هەڵبژاردن لە ئەمریكا، ئەم گروپەی بە دەزگایەك ناوبرد كە سەردەمی بەسەرچووە‌و بۆچونی زۆرینەی ئەمریكییەكان پشتگوێ دەخات. ئەم هێرشە هاوكات بوو لەگەڵ كۆبونەوەی ئەندامانی گروپی هەڵبژاردن دوای مانگێك لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی، كە تێیدا دۆناڵد ترەمپی كاندیدی كۆمارییەكان بەسەر هێلاری كلینتۆنی كاندیدی دیموكراتەكاندا سەركەوت.   لەم هەڵبژاردنەدا، لە دەنگدانی گشتیدا هێلاری بەجیاوازی نزیكەی (3 ملیۆن) دەنگ بەسەر ترەمپدا سەركەوت، بەڵام ترەمپ بە دەنگی نوێنەرەكانی هەڵبژاردن بە جیاوازی (304) دەنگ بەبەرامبەر بە (227) دەنگ بوو بە سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.  ئەو بنەمایەی كە لەسەر ئاستی جیهان هەڵبژاردنی پێدەناسرێتەوە ئەوەیە كێ زۆرترین دەنگی بەدەستهێنا دەسەڵات دەگرێتەدەست، بەڵام لە ئەمریكا بەوشێوەیە نییە، سیستمی هەڵبژاردنی سەرۆك لە ئەمریكا لەسەر بنەمای "گروپەكانی هەڵبژاردن"ە، لە دەستوری ئەمریكادا شتێك بوونی نییە بەناوی ئەوەی گەل سەرۆك هەڵبژێرێت، مافی هەڵبژاردن تەنیا بۆ گروپەكانی هەڵبژاردنە.  ئەمەیە وایكردووە زۆرێك سیستمی هەڵبژاردنەكان لە ئەمریكا بە سیستمێكی ستەمكارانە ناودەبەن، لەبەرامبەریشدا خەڵكانێك ئەم سیستمە بە سیستمێكی سەركەوتوو وێنا دەكەن.  گروپی هەڵبژاردن چییە ؟  لە (48) ویلایەتی ئەمریكا پرۆسەی هەڵبژاردن پشت بەو بنەمایە دەبەستێت كە دەڵێ "براوە هەموو دەنگەكان دەبات"، بەواتای ئەوەی هەر كاندیدێك زۆترین دەنگی ولایەتەكە ببات، هەموو ئەو دەنگدانەی پێدەدرێت كە بۆ گروپەكانی هەڵبژاردن لە ویلایەتەكە دانراوە، بەدەنگی كاندیدە دۆڕاوەكەشەوە.  هەردوو ویلایەتی نبراسكا (4 كورسی)‌و ماین (5 كورسی) جیاكارییان بۆ كراوە، لەم دوو ویلایەتە هەردوو كاندیدەكە تەواوی دەنگەكانی خۆیان دەبەن.  هەر ویلایەتێك بەگوێرەی ژمارەی دانیشتوانەكەی، ژمارەیەكی دیاریكراوی دەنگی هەیە لەناو گروپەكانی هەڵبژاردندا، تێكڕای دەنگی گروپەكانی هەڵبژاردن لە ئەمریكا (538) دەنگە، بۆیە براوەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە ئەمریكا ئەو كەسەیە (270) دەنگ یان زیاتر لەناو ئەم گروپەدا كۆدەكاتەوە.  لە مێژووی ئەمریكادا (5) سەرۆك هەن كە هەڵبژاردنی گشتییان دۆڕاندووە، بەڵام بە دەنگی گروپەكانی هەڵبژاردن بوون بە سەرۆكی وڵات، لەوانە جۆن كوینسی ئادامز لە ساڵی 1824.  لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ساڵی 2000دا كە جۆرج دەبلیو بوش كاندیدی كۆمارییەكان ركابەرێتی لەگەڵ ئال گۆر كاندیدی دیموكراتەكان دەكرد، هەمان سیناریۆ دووبارە بووەوە، لەم هەڵبژاردنەكەدا ئال گۆر لەسەر ئاستی دەنگدانی گشتی (500 هەزار) دەنگ زیاتری لە بوش بەدەستهێنا، بەڵام بوش (271) دەنگی لە گروپەكانی هەڵبژاردن بەدەستهێنا‌و بوو بە سەرۆكی وڵات.  رەخنەكان  رەخنەگران وای دەبینن ئەم سیستمەی هەڵبژاردن نەك ئەوەی ملیۆنان دەنگ بەهەدەر دەبات، بەڵكو دەنگی ملیۆنان كەس لە هاوڵاتیانی ئەمریكا دەبات بۆ كاندیدێك كە ئەوان دەنگیان بۆ نەداوە‌و كەسێك كورسی ویلایەتەكەیان دەبات كە ئەوان پاڵپشتییان لێ نەكردووە.  بەدرێژایی مێژووش هەردوو پارتەكەی ئەمریكا (كۆماری‌و دیموكراتەكان) بنكەی جەماوەرییان لە ویلایەتەكان بۆ خۆیان دروستكردووە‌و ویلایەتەكانیان لەنێوان خۆیاندا یەكلاكردوەتەوە، بۆ نمونە (كالیفۆرنیا) ویلایەتێكە كە بۆ دیموكراتەكان یەكلابوەتەوە، بەڵام ویلایەتی (یوتا) بۆ كۆمارییەكان یەكلابوەتەوە، بۆیە ئەو ویلایەتانە كاندیدی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بەلادا دەخەن كە هێشتا خۆیان یەكلانەكردوەتەوە بۆ هیچ یەكێك لە پارتەكان، ئەم ویلایەتانەش ژمارەیان كەمە‌و جارێك بەلای كۆمارییەكان‌و جارێكی تر بەلای دیموكراتەكاندا دەشكێنەوە. ئەمە بەواتای ئەوەدێت ملیۆنان دەنگ لەو ویلایەتانەی كە بۆ یەكێك لە دوو پارتەكە یەكلابوەتەوە، بەهەدەر دەچێت. رەخنەگران دەڵێن كاندیدی "س" رەنگە ویلایەتێك بە جیاوازی 30 بۆ 10%ی دەنگەكان ببات، بەڵام هەمان ژمارەی كورسی لە گروپی هەڵبژاردن دەبات، ئەمەش بەبڕوای ئەوان شورەییەكی گەورەیە لە سیستمی هەڵبژاردندا، خۆ ئەگەر ئەو كاندیدە بە جیاوازی 1% ویلایەتێكی تر لەوانەی كە یەكلانەبووەتەوە ببات، بۆ نمونە فلۆریدا كە خاوەنی (29) كورسییە لە سیستمی هەڵبژاردندا، ئەمە ئەنجامی هەڵبژاردن هەڵدەگێڕێتەوە.  دیموكراتیەكەی ئەمریكا دادپەروەرانە نییە ! جیسی ویجمان رۆژنامەنوس لە رۆژنامەی "نیویۆرك تایمز" كە خاوەنی كتێبێكە بەناوی "رێگە بدە خەڵك سەرۆك هەڵبژێرن" دەڵێ:" دیموكراتیەتی ئەمریكا دادپەروەرانە نییە".  باسلەوە دەكات:" پێنج جار لە مێژووی ئێمەدا، ئەو كاندیدانەی سەرۆكایەتی كە بە دەنگدانی زیاتر لە ركابەرەكەیان بردوەتەوە، هەڵبژاردنیان دۆڕاندووە، ئەمە بۆچی ؟ هۆكارەكەی سیستمەی هەڵبژاردنەكەمانە كە تەمەنی 230 ساڵە". رەخنەگران وای دەبینن، سیستمی هەڵبژاردن  كە "دامەزرێنەرانی ئەمریكا"وە، واتا ئەوانەی كە بناغەی دەوڵەتی ئەمریكایان داناوە، لەدواین ساتەكاندا دەستوردا بڕیاری لەسەردراوە، ئەوكات باوەڕیانوابووە ئەمە باشترین شێوازە بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی وڵات، ئەمەش لەبەر هەندێك هۆكار كە ئەو هۆكارانە ئێستا بونیان نییە.  بەڵام، لەبەرامبەردا خەڵكانێك هەن كە بەرگری لە سیستمی هەڵبژاردنی ئەمریكا دەكەن، بەهانەشیان ئەوەیە، زۆرینەی هەرە زۆری سەرۆكەكانی ئەمریكا دوای تەوافوقی دەنگدانی گشتی‌و دەنگدانی گروپەكانی هەڵبژاردن گەیشتونەتە سەر كورسی حوكم.  لایەنە ئەرێنییەكان لایەنگرانی سیستمی هەڵبژاردنی ئەمریكا دەڵێن ئەم سیستمە هاوسەنگی دروستدەكات لەنێوان ئیرادەی جەماوەرو مەترسی ئەوەی ناوی لێنراوە "ستەمی زۆرینە"، بەتایبەتیش كاتێك كە دەنگی جەماوەر رەنگە ببێتە هۆی لەناوبردنی دەنگی كەمینەكان‌و هەڕەشە لەسەریان.  هەروەك گروپەكانی هەڵبژاردن زامنی بەشداری هەموان دەكەن لەسەر ئاستی وڵات لە هەڵبژاردنی سەرۆكدا، ئەمە بەواتای ئەوە دێت ئەو كەسەی هەڵبژاردن دەباتەوە دواجار خزمەت بە هەموو وڵات دەكات، بەڵام دەنگدانی راستەوخۆ وا لە كاندیدەكان دەكات هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خۆیان كورت بكەنەوە لە ناوچە قەرەباڵغەكاندا‌و گوندنشین‌و ناوچە دورەدەستەكان پشتگوێ بخەن.  ئالین جیلزو بەڕێوەبەری سەنتەری توێژینەوەكانی سەردەمی جەنگی ناوخۆیی لە كۆلیژی جیتیسبێرگ دەڵێ ئەم سیستمە هانی ساختەكاری نادات، چونكە پارتەكان ئەگەر ساختەكارییان كرد، ئەنجامی گەورە بەدەستناهێنن. جیلزو لەوەڵامی ئەوانەدا كە دەڵێن گروپەكانی هەڵبژاردن سیستمێكی پڕ گرێ‌و گۆڵە، باسلەوە دەكات، لە دەستوری ئەمریكادا نەهاتووە حكومەت بەشێوەیەكی سادەو ساكار هەڵبژێردرێت.  جەخت لەسەر ئەوە دەكات سیستمی هەڵبژاردنی ئەمریكا نە سیستمێكی بێكەڵكە‌و نە سیستمێكی كۆن، ئەم سیستمە دانراوە بۆ روبەڕووبونەوەی خراپترین پاڵنەری مرۆیی‌و پارێزگاریكردن لە نەتەوە لە مەترسییە شاراوەكانی ناو پرۆسەی دیموكراتی.  سەرچاوە: سكای نیوز  

چاوپێكەوتن: درەو "كوردانی موسوڵمانی فەرەنسا به‌شێك نین له‌ دینامیك و شه‌پۆلی ئیسلامی سیاسی و به‌دوورن. ئه‌مان چونكه‌ له‌ فه‌ره‌نسا ده‌ژین و به‌ چاوی خۆیان دۆخی موسوڵمانان ده‌بینن، ناكه‌ونه‌ نێو ئه‌م جۆره‌ گه‌مانه‌وه‌ و وریایانه‌تر مامه‌ڵه‌ی ده‌كه‌ن" ئەمە بەشێكە لە بۆچونی (د. هەردی مێد) مامۆستا لە بەشی زانستە سیاسیەكانی-زانكۆی سۆربۆن لە فەرەنسا. د. هەردی مێد لە چاوپێكەوتنەكەیدا دەڵێت: سه‌رۆك ماكرۆن له‌ هیچێك له‌ گوتاره‌كانی نه‌ دوور و نه‌ نزیك، نه‌ راسته‌وخۆ و نه‌ ناراسته‌وخۆ، هه‌تا له‌ ژێر لێوشه‌وه‌، وشه‌ و گوزارشتێكی نه‌شیاوی به‌رانبه‌ر به‌ موسوڵمانان و په‌یامبه‌ره‌كه‌یان نه‌وتووه‌. ئەو مامۆستایەی زانكۆی سۆربۆنی فەرەنسا ئەوە رون دەكاتەوە كە بایكۆتی كاڵای فەرەنسی "‌ كاریگه‌ریه‌كی ئه‌وتۆی له‌ سه‌ر ئابوری فه‌ره‌نسی نابێت. له‌ راستیدا له‌ ٣% كه‌متری به‌روبوومی خۆراكی فه‌ره‌نسی هه‌نارده‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوین ده‌كرێت و له‌م رووه‌شه‌وه‌ پشكێكی زۆرم كه‌م به‌ر كوردستان ده‌كه‌وێت، بەڵام یه‌كێك له‌و وڵاتانه‌ی بڕیاری بایكۆتی كاڵا و به‌روبوومی فه‌ره‌نسی داوه‌ توركیایه‌. بۆ فه‌ره‌نسا توركیا بازاڕێكی گرنگی هه‌نارده‌كردن نییه‌. به‌ڵام، بۆ توركیا فه‌ره‌نسا یه‌كێك له‌ بازاڕه‌ گرنگه‌كانی هه‌نارده‌كردن و ساغكردنه‌وه‌ی زۆرێك له‌ به‌روبومه‌ خۆراكیه‌كانیەتی. دەقی چاوپێكەوتنەكەی (درەو) لەگەڵ (د. هەردی مێد)  درەو: ئەم كێشەیە لە كوێوە روویداو بۆچی روویدا؟ د. هەردی مێد: كێشه‌ی فه‌ره‌نسا له‌گه‌ڵ ئیسلامی سیاسی و گروپه‌ په‌ڕگیره‌كانه‌. ئه‌م كێشه‌یه‌، به‌ لایه‌نی كه‌مه‌وه‌، له‌م ده‌یه‌ی رابردوو له‌ كات و قۆناغی جودادا له‌ ڕێگه‌ی به‌ریه‌ككه‌وتن‌ و كرده‌وه‌ تیرۆریستیه‌كانه‌وه‌ تێبینیكراوه‌. كێشه‌كه‌ نه‌ په‌یوه‌ندی به‌ كاریكاتێره‌وه‌ هه‌یه‌، نه‌ به‌ دژا‌یه‌تی،‌ به‌ قه‌ولی هه‌ندێك، ده‌وڵه‌تی فه‌ره‌نسا له‌ هه‌مبه‌ر ئیسلام و نه‌ كوشتنی مامۆستا ساموێل پاتی. له‌ رابردوو ته‌قینه‌وه‌ و كاری كوشتن هه‌بوونه‌. پاشان، كاریكاتێره‌كانی په‌یامبه‌ری موسوڵمان بۆ یه‌كه‌مجار له‌ ساڵی ٢٠٠٦ له لایه‌ن رۆژنامه‌ی شارلی ئێبدۆ‌ فه‌ره‌نسا بڵاوكرانه‌وه‌. واته‌ دوو ساڵ له‌ دوای ده‌نیمارك كه‌ ١٢ كاریكاتێری پێغنه‌مبه‌ریان بڵاوكرده‌وه‌. رۆژنامه‌ی شارلی ئێبدۆ له‌گه‌ڵ بڵاوكردنه‌وه‌ و په‌خشكردنه‌وه‌ی كاریكاتێره‌ ده‌نیماركیه‌كان، یه‌ك دووانێكی خۆشیان بڵاوكرده‌وه‌ له‌و ساڵه‌. له‌و كاته‌وه‌، جاروبار دۆسیه‌ی ئه‌م كاریكاتێرانه‌ ده‌ووروژێنرێن به‌ مه‌به‌ستی سیاسی له‌ لایه‌ن گروپه‌ په‌ڕگیر و ئێخوانێكان. گه‌ر تێبینی بكه‌ین، له‌ هه‌ر قۆناغێك كه‌ پرسی كاریكاتێر ده‌ووروژێنرێن، یان بابه‌تێكی دی په‌یوه‌نیدار به‌ جڤاتی موسوڵمانانی فه‌ره‌نسا، له‌ لایه‌ن تۆڕه‌كانی ئیخوان و گروپه‌ په‌ڕگیره‌كان، قۆناغێكه‌ كه‌ فه‌ره‌نسا له‌گه‌ڵ توركیا یان قه‌ته‌ر له‌ په‌یوه‌ندیه‌كی دژاوردایه‌. به‌ كورتی توركیا له‌ ڕێگه‌ی ئیسلامی سیاسی و به‌ ناوی به‌رگریكردن له‌ ئاینی ئیسلام‌ ده‌یه‌وێت كاریگه‌ری و فشار بۆ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی فه‌ره‌نسا بهێنێت به‌مه‌به‌ستی ره‌ده‌ڵوبه‌ده‌ڵی دیپلۆماسی و سیاسی و ئابوری. بێگومان یه‌كێك له‌م روده‌ڵوبه‌ده‌ڵانه‌ی توركیا هه‌میشه‌ به‌ دوایدا ده‌گه‌ڕێ و پێوه‌ی گیرۆده‌بوو دۆسیه‌ی په‌كه‌كه‌یه‌ هه‌م له‌ باكوری كوردستان و هه‌مش له‌ رۆژئاڤا.  درەو: بەروونی ماكرۆن چی ووتووە، و چۆن لێكدراوەتەوە؟  د. هەردی مێد: سه‌رۆك ماكرۆن له‌ هیچێك له‌ گوتاره‌كانی نه‌ دوور و نه‌ نزیك، نه‌ راسته‌وخۆ و نه‌ ناراسته‌وخۆ، هه‌تا له‌ ژێر لێوشه‌وه‌، وشه‌ و گوزارشتێكی نه‌شیاوی به‌رانبه‌ر به‌ موسوڵمانان و په‌یامبه‌ره‌كه‌یان نه‌وتووه‌. یه‌كێك له‌و شتانه‌ی كرا به‌ هه‌ڵه‌ و چه‌واشه‌كاری، ئه‌و گوتاره‌بوو كه‌ به‌ڕێزیان له‌ زانكۆی سۆربۆن له‌ سه‌ر ته‌رمی مامۆستا ساموێل پاتی، دای. له‌م وتاره‌دا سه‌رۆك ماكرۆن جه‌ختی له‌ پێكه‌وژیان و جۆشدان به‌ به‌ها مرۆییه‌كان و گیانی لێبورده‌یی كرده‌وه‌. جه‌ختی له‌وه‌ كرده‌وه‌ ده‌بێت له‌ به‌رده‌م هێرش و په‌له‌ماری توندڕه‌وه‌كان ئه‌وان ده‌ست له‌ به‌هاكانیان هه‌ڵنه‌گرن. باسی ئه‌وه‌یكرد كه‌ توندڕه‌وه‌كان مامۆستایه‌كیان كوشتووه‌ كه هه‌موو قورئانی خوێندووبوه‌و‌ و ئاره‌زووی كولتور و كه‌له‌پوری ئیسلامی هه‌بوو. مامۆستایه‌ك بوو بۆ زانین و گه‌یاندنی به‌ خه‌م و خه‌مخۆر بوو. ‌به‌ راستی كۆی گوتاره‌كه‌ی، كه‌ من بینیم به‌ چ شێوه‌یه‌ك شێوێنرابوو، جه‌ختكردنه‌وه‌بوو له‌ پێكه‌وه‌ژیان، یه‌كگرتووی و لێبورده‌یی. به‌ڵام ئیسلامی سیاسی ئه‌م گوتاره‌یان ته‌واو شێواندبوو، به‌ تایبه‌تی ناوه‌نده‌كانی نزیك له‌ قه‌ته‌ر و توركیا. پاشان هه‌ڵایه‌كی دی دروستبوو له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ی له‌ یه‌كێك له‌ گوتاره‌كانی ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌كات <كه‌ ئیسلام له‌ جیهاندا له‌ قه‌یراندایه‌>. پێموایه‌ كه‌م كه‌س هه‌یه‌ گومانی له‌مه‌ بێت. زۆرمان له‌ سه‌ر ئه‌و راستیه‌ كۆكین كه‌ ئیسلام له‌ قه‌یراندایه‌ و توانای چاره‌سه‌ركردنی گرفته‌ ناوه‌كیه‌كانی نییه‌. یه‌كێك له‌ تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی ئیسلام ئه‌وه‌یه‌ كه‌ به‌ دامه‌زراوه‌یی و ده‌ستگایی نه‌كراوه‌ و ناوه‌ندێك نییه‌ بۆ ڕێكخستنی ئیسلام، له‌ سه‌ر ئاستی گوتار و پراكتیكی په‌یڕه‌وكه‌رانی، هاوتا ئه‌و كه‌س و گروپانه‌ش كه‌ نوێنه‌رایه‌تی ده‌كه‌ن.‌ ئه‌مڕۆ له‌ جیهاندا به‌ سه‌ده‌ها هه‌زار گروپ و تاقم دروستبوونه به‌ ناوی ئیسلام ده‌كوژن، دانوساندن ده‌كه‌ن، گوتار ده‌ده‌ن، ره‌ده‌ڵوبه‌ده‌ڵی ئابوری و سیاسی ده‌كه‌ن، به‌ ناوی ئیسلامی داوای ده‌سه‌ڵات و پۆست ده‌كه‌ن...بۆیه‌ له‌م رووه‌ ئه‌وروپا ورده‌ ورده‌ ده‌یانه‌وێت كایه‌ی ئاینی موسوڵمانان ڕێكبخه‌نه‌وه‌ و له‌ په‌ڕگیری و به‌ ئامرازكردنی له‌ لایه‌ن هێز و ده‌وڵه‌تانی دی رزگاری بكه‌ن. بۆیه‌، كاتێك ماكرۆن و ئه‌وروپیه‌كان باسی قه‌یران ده‌كه‌ن، مه‌به‌ستیان له‌م كێشانه‌ن كه‌ له‌ لایه‌ن گروپگه‌لێكه‌وه‌ رووبه‌رووی ئیسلام بۆته‌وه‌.  ‌  درەو: بۆچونی موسڵمانانی فەرەنسا چیەو ئایا دابەش بوون یان یەك بۆچونیان هەیە؟ د. هەردی مێد: موسوڵمانانی فه‌ره‌نسا هه‌موویان سه‌ر به‌ یه‌ك نه‌ته‌وه‌، كولتور و سه‌رزه‌مینی كۆمه‌ڵایه‌تی نین. هه‌موویان یه‌ك مێژوو و په‌یوه‌ندیان به‌ فه‌ره‌نساوه‌ نییه‌. بۆیه‌ له‌م رووه‌وه‌ دونیابینی و روانگه‌یان به‌رانبه‌ر به‌ ده‌وڵه‌تی فه‌ره‌نسا و رووداوه‌كانی ئه‌م دواییه‌ وه‌ك یه‌ك نییه‌. به‌ڵام، به‌ زۆری دژی به‌ ئاله‌تكردن و ئیستیغلالكردنی ئیسلامن له‌ لایه‌ن گروپه‌ په‌ڕگیره‌كانه‌وه‌، یان ئه‌و تۆڕ و گروپانه‌ی ده‌یانه‌وێت بۆ مه‌به‌ست و جه‌نگی دی ئیسلام به‌كاربهێنن. زۆرینه‌شیان هه‌مان كاردانه‌وه‌ یان بۆچونیان به‌رانبه‌ر به‌ كاریكاتێره‌كان نه‌بوو. بۆ نمونه‌، سه‌رۆكی مزگه‌وتی گه‌وره‌ی پاریس ئه‌م كاریكاتیرانه‌ی زۆر به‌ ئاسایی داناوو و پێیوابوو ئه‌م كاریكاتێرانه‌ و سه‌ده‌ها دی له‌ گه‌وره‌یی و شكۆی په‌یامبه‌ری موسوڵمانان كه‌م ناكه‌نه‌وه‌.  درەو: كوردانی موسڵمان چۆن دەڕواننە ئەو پرسە؟ د. هەردی مێد: كوردانی موسوڵمان به‌شێك نین له‌ دینامیك وشه‌پۆلی ئیسلامی سیاسی و به‌دوورن. ئه‌مان چونكه‌ له‌ فه‌ره‌نسا ده‌ژین و به‌ چاوی خۆیان دۆخی موسوڵمانان ده‌بینن، ناكه‌ونه‌ نێو ئه‌م جۆره‌ گه‌مانه‌وه‌ و وریایانه‌تر مامه‌ڵه‌ی ده‌كه‌ن. له‌ راستیدا له‌وه‌ تێگه‌شتوون كه‌ شه‌ڕی گروپه‌ په‌ڕگیره‌كان په‌یوه‌ندی به‌ ئیسلامه‌وه‌ نییه‌، به‌ڵكو به‌رهه‌م و زاده‌ی مێژوو و جه‌نگێكی ترن. جه‌زائیری، تونسی و مه‌غریبی یان هه‌ندێك له‌ موسوڵمانانی ئه‌فریقیای ره‌ش له‌ شه‌ڕێكدان له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی فه‌ره‌نسا كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ ئیسلامه‌وه‌ نییه‌، به‌ڵكو به‌ رابردووی كۆلۆنیال و ئه‌و ئه‌شكه‌نجه‌ و قوربانی و چه‌رمه‌سه‌رییانه‌ی به‌ ده‌ستی ده‌وڵه‌تی فه‌ره‌نسی كێشتوویانه‌. ئه‌مان زاكیره‌یه‌كی گه‌رم و برینداریان له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی فه‌ره‌نسا هه‌یه‌ و ئه‌مڕۆ ده‌یانه‌وێت له‌ ڕێگه‌ی ئیسلامه‌وه‌ ئه‌م حه‌ق و حیسابه‌ ببڕێننه‌وه‌. ئه‌مان په‌نا بۆ ئیسلام ده‌به‌ن چونكه‌ گوتاری ئاینی بۆ جۆشدان، كۆكردنه‌وه‌ و به‌گڕخستن كاریگه‌ر و به‌هێزه‌. پاشان گوتاری ئاینی به‌ها و گوزارشتی گه‌ردوونی هه‌یه‌ و ده‌توانیت له‌ ڕێگه‌یه‌وه‌ خه‌ڵك له‌ ده‌ره‌وه‌ی كه‌لێنه‌ نه‌ته‌وه‌یی، كولتوری و سیاسیه‌كانه‌وه‌ كۆبكه‌یته‌وه‌ و به‌گڕیانبخه‌یت. بۆیه‌ عه‌ره‌به‌كان له‌م رووه‌وه‌ له‌وه‌ تێگه‌شتوون كه‌ ئیسلام ده‌بێت بهێنرێته‌‌ نێو  ئه‌م جه‌نگه‌وه‌ و به‌ ناوی ئیسلامه‌وه‌ جه‌نگه‌كه‌ بكرێت و ببرێته‌ڕێووه‌. بێگومان له‌م ناوه‌نده‌شدا توركیا و قه‌ته‌ر رۆڵێكی به‌رچاو و كاریگه‌ری ده‌گێرن و ده‌یانه‌وێت ڕه‌وتی رووداوه‌كان به‌ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان ئاراسته‌ بكه‌ن.     درەو: لە هەرێمی كوردستان هەڵمەتی بایكۆتی شتومەكی فەرەنسی هەیە؟ د. هەردی مێد: ئه‌مه‌ كاریگه‌ریه‌كی ئه‌وتۆی له‌ سه‌ر ئابوری فه‌ره‌نسی نابێت. له‌ راستیدا له‌ ٣% كه‌متری به‌روبوومی خۆراكی فه‌ره‌نسی هه‌نارده‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوین ده‌كرێت و له‌م رووه‌شه‌وه‌ پشكێكی زۆرم كه‌م به‌ر كوردستان ده‌كه‌وێت. جگه‌ له‌مه راستیه‌،‌ ئه‌وانه‌ی به‌كاربه‌ری خۆراكی فه‌ره‌نسین له‌ كوردستان زیاتر چینی ناوه‌ند و ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانن. به‌ گشتی ئه‌مانش له‌ گروپ و ناوه‌نده‌ ئیسلامیه‌ سیاسیه‌كان نزیك نین، یان كاریگه‌رنین به‌ گوتار و ڕێنماییه‌كانیان. بۆیه‌ من پێموایه‌ ئه‌م جۆره‌ بایكۆتكردنانه‌ هیچ كاریگه‌ری نابێت و شتێكی كاتیه‌ و هه‌ر بۆ جۆشدانی چینی خواره‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌. سه‌رۆك ماكرۆن له‌ هیچێك له‌ گوتاره‌كانی نه‌ دوور و نه‌ نزیك، نه‌ راسته‌وخۆ و نه‌ ناراسته‌وخۆ، هه‌تا له‌ ژێر لێوشه‌وه‌، وشه‌ و گوزارشتێكی نه‌شیاوی به‌رانبه‌ر به‌ موسوڵمانان و په‌یامبه‌ره‌كه‌یان نه‌وتووه‌.  درەو: لەبەرامبەردا هەڵمەتی پێچەوانە هەیە كە فەرەنسا پشتیوانی لە كورد دەكات؟ د. هەردی مێد: راسته‌ من ئه‌و هه‌ڵمه‌تم بینی، به‌ لایه‌نی كه‌مه‌وه‌ له‌ تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان. ئه‌م ڕه‌وته‌ له‌ سه‌ر حه‌قن كه‌ به‌رگری له‌ فه‌ره‌نسا بكرێت به‌و پێیه‌ی له‌ دۆخی زۆر سه‌خت و دژوار فه‌ره‌نسا هاوكار و یاوه‌ری خه‌ڵكی كوردی باشور بووه‌ و له‌ زۆر دۆخی تایبه‌ت و قه‌یراناویدا به‌ هانای كرده‌وه‌ هاتووه‌. به‌ڵام شێوازی ده‌ربڕین و گفتوگۆكانیان بۆ من و به‌ دیدی من شه‌پڕه‌وانه‌ بوو. كاتێك پۆست و تێبینیه‌كانیانم ده‌خوێنده‌وه‌، مرۆڤ وا تێده‌گه‌یشت كه‌ فه‌ره‌نسا تاوانێكی كردووه‌ و ده‌بێت ئێمه‌ چاوی لێبپۆشین چونكه‌ فه‌ره‌نسا هاوكاری كورد ده‌كات. هه‌ر به‌م هۆیه‌شه‌وه‌ زۆرجار ئه‌وانه‌ی هه‌ڵگری ئه‌م دیده‌ بوون، واته‌ ئه‌وانه‌ی به‌رگریان له‌ فه‌ره‌نسا ده‌كرد په‌له‌مار ده‌ده‌ران له‌ لایه‌ن هه‌ڵسوراوانی لایه‌نه‌ ئیسلامیه‌كان. به‌ راستی، نه‌ده‌بوو به‌م شێوه‌یه‌ گوزارشت له‌ پشتیوانیه‌كانیان بكه‌ن، چونكه‌ به‌ راستی ده‌وڵه‌تی فه‌ره‌نسی تاوانێكی نه‌كردبوو له‌ به‌رانبه‌ر موسوڵمانان. گه‌ر رۆژنامه‌یه‌كی فه‌ره‌نسی كاریكاتێری له‌ سه‌ر په‌یامبه‌ر موسوڵمانان بڵاوكردۆته‌وه‌، ئه‌مه‌ په‌یوه‌ندی به‌ ده‌وڵه‌ت و سیاسه‌تی ئه‌وه‌وه‌ نییه‌. ده‌وڵه‌ت بۆی نییه‌ و ناتوانێت ڕێگری له‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌م كاریكاتێرانه‌ بكات. به‌ رای من ده‌یانتوانی به‌ شێوه‌یه‌كی تر و به‌ دیدێكی دروستر ئه‌م هه‌ڵمه‌ته‌یان ساز بكردایه‌.  درەو: لە بایكۆتی كاڵای فەرەنسیدا، كێ زیان دەكات، ئایا تەنها فەرەنسا زیان دەكات، یاخود ئەو وڵاتانەش كە بایكۆتی دەكەن؟ د. هەردی مێد: یه‌كێك له‌و وڵاتانه‌ی بڕیاری بایكۆتی كاڵا و به‌روبوومی فه‌ره‌نسی داوه‌ توركیایه‌. بۆ فه‌ره‌نسا توركیا بازاڕێكی گرنگی هه‌نارده‌كردن نییه‌. به‌ڵام، بۆ توركیا فه‌ره‌نسا یه‌كێك له‌ بازاڕه‌ گرنگه‌كانی هه‌نارده‌كردن و ساغكردنه‌وه‌ی زۆرێك له‌ به‌روبومه‌ خۆراكیه‌كانیەتی. ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی چه‌نده‌ها كارخانه‌ و كارگه‌ی گه‌وره‌ی فه‌ره‌نسی له‌ سه‌ر خاكی توركیا هه‌ن وه‌ك كارگه‌ی ئۆتۆمۆبیلی رۆنۆ، كارخانه‌ی ماستی دانون، تد، و ١٥٠ هه‌زار كه‌س له‌ توركیا له‌م كارگه‌ و كارخانانه‌ كه‌ فه‌ره‌نسین كارده‌كه‌ن. به‌ بایكۆتكردن توركیا نه‌ك هه‌ر زه‌ره‌ر ده‌كات، به‌ڵكو تا دۆخی مایه‌پوچی ملده‌نێت. به‌ بڕوای من وڵاتێكی وه‌ك توركیا هه‌رگیز ناتوانێت بچێته‌ جه‌نگێكی ئابورییه‌وه‌ له‌گه‌ڵ فه‌ره‌نسایه‌. جاڕی بایكۆتكردنی كاڵای فه‌ره‌نسی له‌ لایه‌ن توركیاوه‌ ته‌نها بۆ چه‌واشه‌كاری و فریودانی عه‌وامه‌. جگه‌ له‌ توركیا قه‌ته‌ر و كوه‌یت بڕیارێكی له‌م چه‌شنه‌یان داوه‌، بێگومان ئه‌مانش زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بن.، به‌ تایبه‌تی قه‌ته‌ر كه‌ ماوه‌ی زیاد له‌ ساڵێكه‌ له‌ ژێر گه‌مارووی سعودیا و هه‌دێ له‌ وڵاتانی كه‌نداوه‌.   درەو: توركیا لە كوێی ئەم پرسەدایە؟ ئایا تەنها بۆچونە ئیسلامیەكەیە یاخود ململانێ سیاسیەكە تێكەڵكراوە؟ د. هەردی مێد: ململانێ توركیا و فه‌ره‌نسا له‌ سه‌ر چه‌ند مه‌له‌فێكه‌ دیارترینیان ئابوری، قه‌ڵه‌مڕه‌وی و سیاسیه‌. ئابورییه‌، چونكه‌ توركیا له‌ لیبیا و له‌ هه‌ندێ وڵاتی ئه‌فریقا له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌دایه‌ ببێته‌وه‌ جێگره‌وه‌ی فه‌ره‌نسا و سود له‌و تۆڕه‌یی و ناڕه‌زاییه‌ جه‌ماوه‌رییانه‌ وه‌ربگرێت كه‌ له‌ دژی فه‌ره‌نسا هه‌ن. ئه‌فریقیه‌كان تۆڕه‌ن له‌ فه‌ره‌نسا و به‌ پشتیوانی و مانه‌وه‌ی سه‌رۆكه‌ دیكتاتۆرییه‌كانیان تاوانباری ده‌كه‌ن. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌، توركیا به‌ دویا بازاڕ و مادده‌ی خامه‌وه‌یه‌ له‌ ئه‌فریقیا به‌ تایبه‌تی نه‌وت و زێڕ. قه‌ڵه‌مڕه‌وه‌ییه‌، چونكه‌ توركیا ده‌یه‌وێت هه‌م له‌ لیبیا، هه‌م له‌ ئه‌فریقیا و هه‌مش له‌ قه‌ره‌باغ كه‌ ناوچه‌ و جێنفۆزی فه‌ره‌نسین بێته‌ پێشه‌وه‌ و ببێته‌ ئه‌كته‌ر و كاریگه‌ری له‌ سه‌ر ڕه‌وتی سیاسی و دینامیكی ئه‌م ده‌وڵه‌تانه‌ هه‌بێت. ئه‌مه‌ش راسته‌وخۆ مه‌ترسی و هه‌ڕه‌شه‌ن بۆ به‌رژه‌وه‌ندی فه‌ره‌نسا. هاوتا سیاسین، توركیا به‌ ئاشكرا له‌ چه‌ند جه‌مسه‌رێكه‌وه‌ سه‌نگه‌ری له‌ فه‌ره‌نسا گرتووه‌ به‌ ئامانجی ئه‌وه‌ی بگاته‌ جۆرێك له‌ ڕێكه‌وتن و ره‌ده‌ڵوبوده‌ڵ ده‌رباره‌ی مه‌له‌فی كورد. هه‌ر كه‌سێ به‌ وردی سۆراخی ئه‌م ململانێیانه‌ بكات، تێده‌گات و ده‌زانێت كه‌ ئیسلام دوور و نزیك به‌شێك نییه‌ له‌م ململانێ و گه‌مانه‌. وه‌لێ، توركیا به‌پاڵپشتی ئابوری و میدیای قه‌ته‌ر ئیسلام به‌كارده‌هه‌نێت. سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌، ئه‌ردوگان ده‌یه‌وێت ببێته‌ لیده‌رشیپی جیهانی موسوڵمانی سوننی و جێ به‌ سعودیا له‌قبكات. بێگومان ئه‌م گه‌مه‌یه‌ كۆنه‌ و مێژوویه‌كی دوور و درێژی هه‌یه‌. كوردانی موسوڵمانی فەرەنسا به‌شێك نین له‌ دینامیك و شه‌پۆلی ئیسلامی سیاسی و به‌دوورن. ئه‌مان چونكه‌ له‌ فه‌ره‌نسا ده‌ژین و به‌ چاوی خۆیان دۆخی موسوڵمانان ده‌بینن، ناكه‌ونه‌ نێو ئه‌م جۆره‌ گه‌مانه‌وه‌ و وریایانه‌تر مامه‌ڵه‌ی ده‌كه‌ن  درەو: ئێوە لە نوسینێكدا دەڵێن فەرەنسا تەنها دەیەوێت كایەی ئاینی وڵاتەكەی بە شێوەیەكی نشتیمانی ڕێكبخاتەوە و ئیدارەی بدات، واتا جۆرێك لە پشێوی هەبووە وا پێویست بە رێكخستنەوە بكات؟ د. هەردی مێد: به‌ڵێ كایه‌ی ئاینی ئیسلام و ڕێكخستن و ئیداره‌دانی بۆ خودی موسوڵمانان به‌جێهێڵرابوو. له‌ فه‌ره‌نسا هیچ ده‌ستگا و دامه‌زراوه‌ییه‌كی ده‌وڵه‌تی نییه‌ بۆ ڕێكخستن و سه‌روكاری كاروباری ئاینی. بۆیه‌ ئیسلامی سیاسی به‌ تایبه‌تی ئیخوانه‌كان سودێكی گه‌وره‌یان له‌م چوارچێوه‌ بینیبوو. به‌ پشتیوانی نه‌ختی و دارایی قه‌ته‌ر و توركیا چه‌نده‌ها تۆڕ و ڕێكخراویان دروستكردووه‌ و ده‌یانه‌وێت موسوڵمانان له‌ چوارچێوه‌ی كۆمه‌ڵه‌ و ڕێكخراوه‌كانیان رێكبخه‌ن و به‌گڕیانبخه‌ن به‌ مه‌به‌ستی سیاسی و چالاكی لۆبیكردن. ئیخوان، سه‌له‌فی و ڕه‌وته‌ په‌ڕگیره‌كان له‌م ده‌یه‌ی دوایی به‌هێز و چالاكن و به‌ ئاشكرا بونه‌ته‌ هه‌ڕه‌شه‌ له‌ سه‌ر فه‌ره‌نسا و هه‌وڵێ دابڕانی موسوڵمانان له‌ باقی كۆمه‌ڵگا ده‌ده‌ن و ده‌یانه‌وێت له‌ ناو كۆمه‌ڵگه‌ی فه‌ره‌نسی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی موسوڵمان دروست بكه‌ن كه‌ به‌ نه‌زمی خۆیان، ڕێسا و یاسا و لۆژیكی خۆیان بچێته‌ڕێووه‌. واته‌، كۆی چالاكی و گوتاره‌كانیان ورده‌ ورده‌ ده‌بنه‌ دینامیكێكی ئۆتۆنۆم و دابڕ. بۆیه‌ ده‌وڵه‌تی فه‌ره‌نسا ده‌یه‌وێت ڕێگه‌ له‌م دابڕانه‌ بگرێت و كایه‌ی ئاینی موسوڵمانان ڕێكبخاته‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌ك كه‌ له‌ ژێر كاریگه‌ری و پاندۆری ئیسلامی سیاسی رزگاری بكات.     درەو: فەرەنسا هیچ جیاوازیەك دەكات لە نێوان موسوڵمانێك و هەڵگری بیروباوەڕێكی دیكە؟ د. هەردی مێد: نه‌خێر له‌ راستیدا بۆ ده‌وڵه‌ت تاكه‌كان به‌ ده‌ر له‌ شوناسی نه‌ته‌وه‌یی و هه‌واداری ئاینیان مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت. فه‌ره‌نسا وڵاتی هاوڵاتیه‌ و مرۆڤه‌كان مافه‌كانیان به‌ یاسا ڕێكخراوه‌. به‌ مانایه‌كی دی ده‌وڵه‌ت جڤاتێكی سیاسیه‌ و په‌یوه‌ندی و رایه‌ڵی هاوڵاتیان به‌ یاسا له‌گه‌ڵیدا ڕێكخراوه‌. یاساكان ناكه‌سی، نادینی، نانه‌ته‌وه‌یی...تد.به‌ قه‌ولی ماكس ڤێبه‌ر ده‌وڵه‌ت له‌ سه‌ر بنه‌مای یاسا و عه‌قڵانیه‌ت دامه‌زراوه‌ و یاسا و ڕێساكان به‌رهه‌می حه‌ز و میزاجی كه‌سی و جڤاتیه‌كان نین. یه‌كێك له‌ سیفه‌ته‌ هه‌ره‌ بنه‌ڕه‌تی و سه‌ره‌كیه‌كانی ده‌وڵه‌ت له‌ خۆرئاوا ئۆتۆنۆمیه‌تی به‌رانبه‌ر به‌ كۆمه‌ڵگه‌ و لۆژیكه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان. ده‌وڵه‌ت و كایه‌ی ده‌وڵه‌ت له‌ ده‌ره‌وه‌ی ڕێسا و په‌یوه‌ندیه‌ خوێنی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئاینیه‌كان ده‌چێه‌ڕێوه‌ و ملكه‌چیان نییه‌. ئه‌وه‌ی ده‌مێنێت په‌راوێزبوونی كۆمه‌ڵایه‌تیه‌. خه‌ڵك جۆرێك له‌ په‌راوێزی ده‌چێژێت به‌ هۆی هه‌واداری چینایه‌تی و كۆمه‌ڵایه‌تی، نه‌ك هه‌واداری ئاینی. درەو: ئایا موسوڵمانانی ئەوێ وەك گروپ و رێكخراو بەشدارن لە پرسە سیاسیەكان و دەوڵەتداریدا؟ د. هەردی مێد: به‌شداری موسوڵمانان به‌ره‌و زیاتربوون ده‌چێت. ئه‌مڕۆ له‌ زۆرینه‌ی پارت و ڕێكخراوه‌ سیاسیه‌كان خه‌ڵكی موسوڵمان هه‌ن. له‌ ئه‌نجومه‌نی نشتیمانی ئاماده‌ن، هاوتا له‌ داموده‌ستگاكانی دی ده‌وڵه‌ت وه‌ك شاره‌وانی، پارێزگاكان، ده‌ستگا هه‌رێمی و ده‌ڤه‌رییه‌كان.   درەو: ئەو شێوازی مامەڵەكردنەی فەرەنسا بەرامبەر بە ئیسلامە یان بۆ ئایینەكانی تریش هەر وایە؟ د. هەردی مێد: فه‌ره‌نسا هیچ په‌یوه‌ندیه‌كی تایبه‌تی له‌گه‌ڵ ئیسلامدا نییه‌. په‌یوه‌ندی ده‌وڵه‌ت به‌ ئاینه‌كانه‌وه‌ به‌ پێی یاسای ١٩٠٥ كه‌ به‌ یاسای لاییسێتێ ناوزه‌ند ده‌كرێت ڕێكخراوه‌. ده‌وڵه‌ت هه‌موو زه‌مینه‌سازیه‌ك ده‌كات بۆ ئازادی ئاینی و په‌یڕه‌وكردنی پراكتیك و ڕیتواڵه‌ ئاینیه‌كان به‌ پێ ئه‌م یاسایه‌. به‌ڵام، نایه‌ڵێت ئاین بچێته‌ نێو جه‌سته‌ی ده‌وڵه‌ته‌وه‌. ده‌وڵه‌ت و ده‌ستگاكانی وه‌ك پانتاییه‌ك دوور له‌ هه‌یمه‌نه‌ی ئاینی ده‌بێت بمێننه‌وه‌، بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو مرۆڤه‌كان له‌ ده‌ره‌وه‌ی هه‌واداری ئاینیان و به‌ ئازادی مامه‌ڵه‌ بكه‌ن و كه‌لێنه‌ ئاینیه‌كان دابه‌شبوون و په‌رته‌وازه‌ییی دروست نه‌كه‌ن.   

(درەو): دامەزراوەی "EMHRF" كە دامەزراوەكی سەربەخۆیە‌و لەلایەن كۆمەڵێك بەرگریكاری مافەكانی مرۆڤەوە بەڕێوەدەبرێت، راپۆرتێكی لەبارەی دۆخی ئازادییە گشتییەكان لە هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوە. راپۆرتەكە لەژێر ناوی " كوردستانی عێراق.. هەڵكشانی قەیران‌و مافە درزاوەكان" بڵاوكراوەتەوە، تێیدا باسی قەیرانی دارایی حكومەتی هەرێم‌و كاریگەری بڵاوبونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا دەكات لە هەرێمی كوردستان. راپۆرتەكە نوسیویەتی:" سەروەت‌و سامانی كوردستان لەدەستی ژمارەیەكی دیاریكراو لە بەرپرسان كۆبوەتەوە‌و رێژەی هەژایی تادێت زیاتر دەبێت، لەپاڵ ئەمەدا رێژەی خۆكوشتن زیادی كردووە‌و تادێت ژمارەیەكی زیاتر لە خەڵك بەرەو ئەوروپا كۆچ دەكەن". لەبەشێكی تری راپۆرتەكەدا باسلەوەكراوە، دوای دابەزینی نرخی نەوت، پلانی حكومەت بۆ كەمكردنەوەی خەرجییە گشتییەكان قەیرانەكەی قوڵتر كردوەتەوە‌و دابەشكردنی موچەی فەرمانبەران بۆ ماوەیەكی زۆر دوادەكەوێت، ئەم دواكەوتنە كاریگەری لەسەر بژێوەی فەرمانبەران دروستكردووە". راپۆرتەكە دەڵێ:" هێزە ئەمنییەكانی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی هەڕەمەكی چالاكوانان‌و خۆپیشاندەران دەستگیردەكەن"، لیستی ناوی ئەو كەسانەی بڵاوكردوەتەوە كە دەستگیركراون. دوای دیكۆمێنتكردنی چیرۆكی ئەو چالاكوانان‌و رۆژنامەنوسانەی كە بەمدواییە لە هەرێمی كوردستان دەستبەسەركراون‌و روبەڕووی زیندانیكردن بونەتەوە، رێكخراوەكە داوا لە حكومەتی هەرێم دەكات: •    دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی خێرا دەستگیركردنی چالاكوانان‌و رۆژنامەنوسان رابگرن.  •    ناكرێت دەسەڵاتدارانی هەرێم لەسەر بنەمای یاساكانی تر رۆژنامەنوسان دادگایی بكەن‌و دەبێت لەسەر بنەمای ئازادی كاری رۆژنامەنوسی دادگایی بكرێن.  •    دەسەڵاتدارانی هەرێم رێوشوێنی توند لەبەرامبەر ئەو كەسانە بگرنەبەر كە دەیانەوێت چالاكوانان‌و رۆژنامەنوسان‌و رێكخەرانی خۆپیشاندانەكان بتۆقێنن.  •    دەسەڵاتداران دەستهەڵگرن لە داخستنی میدیاكان‌و دەستگیركردنی تیمە رۆژنامەوانییەكان بەبێ هیچ بنەمایەكی یاسایی. •    دەبێت دەسەڵاتدارانی هەرێم دۆخی زیندان‌و دەستگیركراوان باش بكەن كە جۆرێك پێداویستی تەندروستی لەم دۆخی كۆرۆنایەدا لەخۆبگرێت.  •    دەبێت دەسەڵاتداران دەستهەڵگرن لە دەستگیركردنی هاوڵاتیانی مەدەنی بەبێ بوونی هیچ تۆمەتێك لەسەریان.  •    پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەشێوەیەكی خێرا دەستوەردان بكات بۆ راگرتنی پێشێلكارییەكان لە هەرێمی كوردستان.  •    دەبێت دەسەڵاتدارانی هەرێم وەڵامی داواكاری هاوڵاتیان بدەنەوە بە پلانێكی كردەیی كە ئامانج لێی باشكردنی دۆخی ئایبوری‌و روبەڕووبونەوەی گەندەڵی بێت لەسەرجەم دامەزراوەكاندا.  دەقی راپۆرتەكە  https://euromedmonitor.org/uploads/reports/kurdistanrepen.pdf  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت مەسعود بارزانی كە بەر لە سێ ساڵ سەرۆكایەتی هەوڵی دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستانی دەكرد، ئەم رۆژانە لەنامەیەكدا بۆ یەكێتی داوای گەڕانەوە بۆ قۆناغی دووئیدارەیی دەكات، بەڵام بەمەرجێك پەرلەمان‌و حكومەتی هەرێم وەكو خۆیان بمێننەوە‌و زیان بە قەوارەی دەستوریی هەرێمی كوردستان نەگات، (درەو) لەم راپۆرتەدا ناوەڕۆكی نامەیەكی نوێی بارزانی بۆ یەكێتی ئاشكرا دەكات. نامەكەی بارزانی   مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان لەدوو توێی نامەیەكدا، بەفەرمی پرۆژەی زیندوكردنەوەی دووئیدارەیی لە هەرێمی كوردستان بۆ یەكێتی پێشنیاز كردووە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە چەند رۆژی رابردوودا، بارزانی نامەیەكی بۆ یەكێتی نیشتمانی كوردستان ناردووە، نامەكە لە (8) خاڵ پێكدێت، پوختەكەی ئەمەیە: •    پارتی‌و یەكێتی لەڕووی بەڕێوەبردنی هەرێمی كوردستانەوە بگەڕێنەوە بۆسەردەمی قۆناغی دوو ئیدارەیی واتا بەر لە یەكخستنی حكومەت لە ساڵی 2005. •    بەڵام حكومەت‌و پەرلەمان‌و سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان وەكو خۆیان بەبێ دەستكاریكردن بمێننەوە لەپێناو پاراستنی قەوارەی دەستوریی هەرێمی كوردستان. •    یەكێتی ئیدارەی ناوچەی ژێردەسەڵاتی خۆی بدات، پارتیش ناوچەی خۆی. •    داهاتی ناوخۆ (گومرگ‌و باج‌و داهاتەكانی تر)ی سنوری یەكێتی بۆ یەكێتی‌و سنوری پارتیش بۆ پارتی بێت‌و هەریەكەیان ئەو داهاتانە بۆ ئیدارەدانی سنوری ناوچەكەی خۆیان بەكاربهێنن. •    داهاتی نەوت‌و پشكی كورد لە بودجەی عێراق هاوشێوەی قۆناغی پێش یەكخستنی حكومەت، رێژەی 43%ی بۆ ناوچەی سەوز‌و رێژەی 57%ی بۆ ناوچەی زەردو هەریەكەیان بەو داهاتانە موچە‌و خەرجی ناوچەی خۆیان دابین بكەن. نامەكەی بارزانی بۆ ؟ بەگوێرەی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەست (درەو) كەوتوون، نامەكەی بارزانی بۆ یەكێتی دوای ئەو گرژیانە هاتووە كە بەمدواییە لەنێوان پارتی‌و یەكێتی سەریهەڵداوە‌و بارزانی پێیوایە چیتر ناتوانن بەوشێوەیە لەگەڵ یەكێتی درێژە بە كاركردن بدەن، بەتایبەتیش لەبارەی ئەوەی تیمی یەكێتی‌و پارتی لە حكومەت كۆك نین‌و بەمدواییە لەبارەی رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە تیمی یەكێتی بەفەرمی‌و لە بەیاننامەدا وەڵامی مەسرور بارزانییان داوەتەوە، هەروەها یەكێتی لەبارەی پرسی پەكەكە لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ پارتی كۆك نییە بەتایبەتیش لە دۆخێكدا كە پارتی لەسەروبەندی شەڕو روبەڕووبونەوەدایە لەگەڵ پەكەكە. هەندێك سەرچاوەی تر باسلەوەدەكەن، سەركردەكانی یەكێتی لەگەڵ حكومەتی بەغداد گفتوگۆیان كردووە‌و تاكلایەنە‌و بەبێ پارتی بەڵینیان بە عێراق داوە دەروازە سنورییەكانی ناوچەی ئیدارەی خۆیان بخەنەژێر چاودێری حكومەتی عێراقەوە، ئەمەش بارزانی توڕەو نیگەران كردووە. بەگشتی بەپێی قسەی سەرچاوە ئاگادارەكان، بەر لەم نامەیەی بارزانی، مەكتەبی سیاسی یەكێتی بەنیاز بووە، نامەیەك ئاڕاستەی پارتی بكات ‌و تێیدا سەقفێكی زەمەنی دیاری بكات بۆ جێبەجێكردنی داواكارییەكان لەناو حكومەت، بەدیاریكراویش پرسی "شەراكەتی راستەقینە" لە بڕیاردا كە یەكێتی زۆر قسەی لەبارەوە دەكات. ئەوەی تائێستا زانراوە ئەوەیە، بارزانی بەناردنی ئەو نامەیە بۆ یەكێتی، پێشوەختە كارتە فشارەكەی دەستی یەكێتی سوتاندووە، تائەو رادەیەی ئەوسەری بابەتەكەی لە یەكێتی گرتووە‌و یەكێتی خستوەتە بەردەم بژاردەیەكی قورسەوە كە ناچار بە پاشەكشێیان بكات لە راكێشانی هەرجۆرە كارتێكی فشاری تر بەرامبەر بە پارتی‌و حكومەتەكەی مەسرور بارزانی كوڕی. یەكێتی رازی نییە ! بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، یەكێتی قایل نییە بە پرۆژە نامەكەی مەسعود بارزانی‌و پێیوایە ئەو پرۆژەیە بۆ زیندوكردنەوەی دووئیدارییە لە هەرێمی كوردستان نەك ئەو لامەركەزیەتە ئیداریی‌و داراییەی كە یەكێتی بۆ ناوچەی ژێردەسەڵاتی خۆی داوای دەكات. سەرچاوەیەكی باڵا لە پارتی بە (درەو)ی راگەیاند، نامەكەی بارزانی بۆ یەكێتی رایگشتی پارتی لەسەر نییە‌و زیاتر گوزارشت لە خواستی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەكات‌و نێچیرڤان بارزانی‌و لایەنگرەكانی لە مەكتەبی سیاسی پارتی پرۆژەكەیان پێ باش نییە‌و پێیانوایە زیندوكردنەوەی دووئیدارەیی لە هەرێمی كوردستان "هەڵەیەكی ستراتیژی گەورەیە"، لەناو یەكێتیش بەشێك لە مەكتەب سیاسییە كۆنەكانی حزب‌و گروپی سەركردە هەولێرییەكان دژی دروستكردنەوەی دووئیدارەین. هەندێك لە بەرپرسانی یەكێتی لەبارەی كرۆكی نامەكەی بارزانییەوە باسلەوە دەكەن، ئەوەی لەنامەكەدا هاتووە دروستكردنەوەی دووئیدارەییە، ئەگەر ئەو كارە بكرێت، ئیتر هیچ ماناو وەزیفەیەك بۆ حكومەت‌و پەرلەمانی كوردستان نامێنێت. ئەگەر دووئیدارەیی دورست ببێتەوە ؟ ئەگەر پرۆژەكەی بارزانی بخرێتە بواری جێبەجێكردن‌و دووئیدارەیی دروستبكرێتەوە بەو واتایەی پارتی ئیدارەی ناوچەی خۆی بدات‌و یەكێتیش ناوچەی خۆی، ئەوكات داهات‌و خەرجی ناوچەی یەكێتی بەمشێوەیە دەبێت: بەگوێرەی زانیارییە نافەرمییەكان، خەرجی سنوری ئیدارەی یەكێتی مانگانە (350 ملیۆن) دۆلارە، ئەم بڕە پارەیە مانگانە بەتەنیا (315 ملیۆن) دۆلاری بۆ موچەی موچەخۆران سنورەكە دەڕوات. ئایا یەكێتی ئەگەر پرۆژەكەی مەسعود بارزانی قبوڵ بكات، دەتوانێت بەو داهاتانەی كە لەنامەكەی بارزانیدا بۆی دیاریكراوە، ئیدارەی دارایی سنوری خۆی بدات ؟ ئەگەر داهاتی نەوتی كوردستان‌و بەشەبودجەی بەغدادو یارمەتی دارایی هاوپەیمانان بەشێوەی 43% بۆ یەكێتی‌و 57% بۆ پارتی دابەش بكرێت، داهاتی مانگانەی یەكێتی لەم هاوكێشەیەدا بەمشێوەیە دەبێت: •    ئێستا لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا، مانگانە حكومەتی هەرێم وەكو موچەی فەرمانبەران (320 ملیار) دینار لە حكومەتی عێراق وەردەگرێت، ئەگەر ئەم پارەیە بەپێی كرۆكی نامەكەی بارزانی بەرێژەی 43% بۆ یەكێتی‌و 57% بۆ پارتی دابەشبكرێت، پشكی مانگانەی یەكێتی لە پارەكە (138 ملیار) دینار دەبێت‌و پشكی پارتیش (182 ملیار) دینار دەبێت. •    ئێستاو دوای داڕمانی نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانیدا، داهاتی مانگانەی نەوتی هەرێم (270 ملیار) دینارە (ئەمە ئەو داهاتەی نەوتە كە بۆ موچە تەرخانكراوە)، ئەگەر بەپێی كرۆكی نامەكەی بارزانی ئەم داهاتە لەنێوان پارتی‌و یەكێتی دابەش بكرێت، مانگانە یەكێتی (116 ملیار) دیناری دەبات‌و پارتیش (154 ملیار) دینار. •    هاوپەیمانی نێودەڵەتی بە سەرۆكایەتی ئەمریكا مانگانە وەكو كۆمەكی وەزارەتی پێشمەرگە بڕی (21 ملیار) دینار بە حكومەتی هەرێم دەدات، ئەگەر ئەم پارەیەش دابەش بكرێت، یەكێتی مانگانە (9 ملیار) دیناری دەبات‌و پارتیش (11 ملیار) دیناری دەبات. واتا تێكڕای داهاتی یەكێتی بۆ بەڕێوەبردنی سنوری خۆی لە نەوتی هەرێم‌و بەشە بودجەی بەغداد‌و پارەكەی هاوپەیمانان دەبێت بە (263 ملیار) دینار، ئەمە لەپاڵ (80 ملیار) دیناری مانگانەی داهاتی ناوخۆی سنورەكەدا، تێكڕای داهاتی مانگانەی یەكێتی دەگەیەنێتە (343 ملیار) دینار. تەنیا خەرجی موچەی موچەخۆرانی سنوری ئیدارەی یەكێتی مانگانە (315 ملیۆن) دۆلارە كە دەكاتە نزیكەی (380 ملیار) دینار، واتا بەو داهاتانەی كە بارزانی پێشنیازی كردووە، هێشتا یەكێتی مانگانە تەنیا بۆ موچەی موچەخۆرانی سنورەكەی نزیكەی (40 ملیار) دینار كورتهێنانی دەبێت، ئەمە جگە لەوەی پارەی پێویستی بۆ خەرجی تەشغیلی‌و پرۆژەكان  لەبەردەستدا نابێت، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت یەكێتی ناڕەزییە بە پێشنیازەكە. بەپێی ئەوەی باسدەكرێت، پارتی دەیەوێت بەم داهاتانە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت ئیدارەی سنوری سلێمانی بگرێتەدەست‌و چیتر یەكێتی پرسی لامەركەزیەت‌و دەسەڵاتەكانی لە حكومەت نەجوڵێنێت‌و هەر كەسێك ئیدارەی سنوری خۆی بدات، بەبێ ئەوەی قەوارەی دەستوری هەرێم بخرێتە بەردەم مەترسی هەڵوەشاندنەوە. ئەگەر سلێمانی لە هەولێر جیاببێتەوە ؟ ئەگەر سلێمانی لە هەولێر جیاببێتەوە چی رودەدات، (درەو) بەوردی باسی چۆنیەتی دابەشبوونی خەڵك‌و خاك‌و داهات‌و چەكدار دەكات لەنێوان هەردوولادا‌. دێگەڵە.. سنوری دوو هەرێم  لەدوای ساڵی 1994و سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆ، سنورێكی دەستكرد بەزەبری چەك لەنێوان ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌و پارتی كێشرا، كە بەسنوری "دێگەڵە" ناسراوە، دوای تێپەڕبونی چارەكە سەدەیەك هێشتا ئاسەواری ئەو سنورە بەتۆخی ماوەتەوەو لەگەڵ توندبونەوەی ململانێكاندا، بەتایبەت پارتی ئەم سنورە بیری خەڵك‌و هێزە سیاسییەكانی تر دەهێنێتەوە، چی بەڕێگەگرتن بێت یان سنوردارشكردنی ئەو كەسانەی كە پارتی لەسنوری نفوزیدا خۆیدا حەز بەچارەیان ناكات. لەدوای گەڕانەوەی كورد بۆ بەغدادو پەسەندكردنی دەستوری هەمیشەیی عێراق، بەدوایدا گۆڕینی تەرازوی هێز لە هەرێمی كوردستان‌و دروستبوونی ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز، ئەم پرسە بەجۆرێكی تر هاتەوە پێشەوە، دەستەواژە كۆنەكە "دوو ئیدارەیی" كە زیاتر وەك دەرەنجامی ململانێی چەكداری خۆی بەرجەستەكردبوو، گۆڕا بۆ دەستەواژەیەكی یاسایی بەناوی "دوو هەرێمیی"، كە لێكەوتی ململانێی سیاسی‌و هەستركردنە بەجۆرێك لەستەم‌و پەراوێزخستن‌و دابەش نەكردنی سامانی گشتی بەشێوەیەكی یەكسان‌و جیاوازیكردن لەنێوان شاروشارۆچكەكانی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت لەڕووی خزمەت‌و ئاوەدانی‌و بوژانەوەی ژێرخانی ئابوری‌و كۆی بوارە ژیاری‌و ئیداری‌و كۆمەڵایەتی‌و سیاسییەكان.  رووبەر‌و سنور بەپێی ماددەی (53)ی دەستوری كاتیی عێراق، سنوری ئیدارەی هەرێمی كوردستان تاوەكو ئەو سنورەیە كە لە (19/3/2003) هەبووە، واتە سنوری پێش روخانی رژێمەكەی سەددام حسێن. بەپێی ئەو ماددەیەی دەستور، رووبەری هەرێمی كوردستان (41 هەزارو 939) كیلۆمەتر دوجایە، بەمشێوەیە لەنێوان قەڵەمڕەوی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: •     سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتی لەناو رووبەری گشتی هەرێمی كوردستان نزیكەی (20 هەزار) كیلۆمەتر دوجایە. •     لەبەرامبەردا ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستان كە هەولێرو دهۆكە، رووبەرەكەی دەبێت بە نزیكەی (22 هەزار) كیلۆمەتر دوجا. ژمارەی دانیشتوان ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكانی هەرێم بەپێی ئاماری دەستەی ئاماری هەرێم بەمشێوەیەیە: •     پارێزگای هەولێر: (ملیۆنێك‌و 986 هەزارو 113) كەس. •     پارێزگای دهۆك: (ملیۆنێك‌و 397 هەزارو 515) كەس. بەپێی ئەم ئامارانە، ژمارەی دانیشتوان لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی پارتی بەگشتی دەبێت بە (3 ملیۆن‌و 383 هەزارو 628) كەس. ژمارەی دانیشتوانی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی بەمشێوەیەیە: •     پارێزگای سلێمانی: (2 ملیۆن‌و 82 هەزارو 832) كەس. •     پارێزگای هەڵەبجە: (111 هەزارو 355) كەس. بەپێی ئەم ئامارە، ژمارەی دانیشتوان لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی بەگشتی دەبێت بە (2 ملیۆن‌و 194 هەزارو 187) كەس. نەوت‌و سەرچاوەی داهات نەوت كە سەرچاوەی سەرەكی داهاتە لە هەرێمی كوردستان، لەنێوان سنوری قەڵەمڕەوی پارتی‌و یەكێتیدا بەمشێوەیە دابەشبووە: •     لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا كە هەولێرو دهۆكە، رۆژانە نزیكەی (425 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێنرێت، ئەمە لەكاتێكدا ئێستا ئاستی بەرهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان بەگشتی رۆژانە (470 هەزار) بەرمیلە‌و هەندێكی هەناردە ناكرێت‌و بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیە. •     لەسنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا، ئەوەی ئێستا بەرهەمدەهێنرێت رۆژانە نزیكەی (45 هەزار) بەرمیلە. یەدەگی نەوت یەدەگی نەوت بەمشێوەیە لەنێوان قەڵەمڕەوی پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە. سامانی سروشتی لە قەڵەمڕەوی پارتیدا: •     یەدەگی نەوت لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا (6 ملیار) بەرمیلە. •     یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتیدا (300 ملیار) پێ سێجا. سامانی سروشتی لە قەڵەمڕەوی یەكێتیدا: •     یەدەگی نەوت لە سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا (13 ملیار) بەرمیلە. •     یەدەگی غازی سروشتی لە سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتیدا (18 ترلیۆن‌و 300 ملیار) پێ سێجا. سنوری قەڵەمڕەویی یەكێتی یەدەگی نەوتی زیاترە لە سنوری قەڵەمڕەوی پارتی، بەرهەمهێنانی نەوت لە سنوری پارتی زیاترە لە یەكێتی، بەڵام لە غازی سروشتیدا ناوچەی قەڵەمڕەوی یەكێتی سەرچاوەی دابینكردنی غازی ماڵان‌و وێستگەكانی كارەبایە لە هەموو هەرێمی كوردستان، ئێستا غاز كارتی بەهێزی دەستی یەكێتی‌و نەوتیش كارتی بەهیزی دەستی پارتییە، بەڵام رەنگە ئەم هاوكێشانە لە داهاتوودا گۆڕانكارییان بەسەردا بێت، بەتایبەت ئەگەر یەكێتی هێڵێكی نوێ جگە لە هێڵەكەی ژێر كۆنترۆڵی پارتی بۆ هەناردەی نەوت‌و غاز بدۆزێتەوە. داهاتەكانی تر داهاتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان هاوشێوەی داهاتی نەوت لەنێوان قەڵەمڕەویی پارتی‌و یەكێتی دابەشبووە، بەمشێوەیە: •     داهاتی ناوخۆ واتە داهاتەكانی تر جگە لە نەوت، لە ناوچەكانی سنوری قەڵەمڕەوی پارتی زیاتر لە (200 ملیار) دینارە لە مانگێكدا (ئەمە لەدۆخی ئاساییدا واتە بەر لە روودانی قەیرانی كۆرۆنا یان هەر قەیرانێكی تر لە داهاتوودا). •     داهاتی ناوخۆ لە ناوچەكانی سنوری قەڵەمڕەوی یەكێتی نزیكەی (80 ملیار) دینارە لە مانگێكدا (ئەمە لەدۆخی ئاساییدا واتە بەر لە روودانی قەیرانی كۆرۆنا یان هەر قەیرانێكی تر لە داهاتوودا). هێزی سەربازی چۆن دابەشبووە ؟ هەرێمی كوردستان لەڕووی هێزی سەربازییەوە بەمشێوەیە لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا دابەشبووە: هێزی سەربازی پارتی •     پارتی خاوەنی هێزی (80)یە، ئەم هێزە ژمارەی پێشمەرگەكانی زیاتر لە (56 هەزار) كەسە. •     پارتی هێزێكی تری سەربازی هەیە بەناوی هێزی "زێرەڤانی"، ئەم هێزە (44 هەزار) كەسە. •     ئاسایشی پارتی زیاتر لە (16 هەزار) كەسە. كۆی گشتی هێزی چەكداری پارتی بە هێزی دژە تیرۆرو هێزەكانی تریشەوە بە زیاتر لە (100 هەزار) كەس دەخەمڵێندرێت. هێزی سەربازی یەكێتی •     یەكێتی خاوەنی هێزی (70)یە، ئەم لەنزیكەی (56 هەزار) پێشمەرگە پێكدێت. •     هێزی بەرگری‌و فریاكەوتنی یەكێتی (26 هەزار) كەسە. •     ئاسایشی یەكێتی زیاتر لە (14 هەزار) كەسە. كۆی گشتی هێزی چەكداری یەكێتی بە نزیكەی (100 هەزار) كەس دەخەمڵێندرێت. سنوری‌و دەوازەكان هەرێمی كوردستان لەڕووی جوگرافییەوە هاوسنورە لەگەڵ توركیا‌و ئێران‌و سوریا، ناوچەی قەڵەمڕەوی یەكێتی تەنیا سنوری لەگەڵ ئێراندا هەیە‌و لەم سنورەدا دوو رێڕەوی سنوری نێودەوڵەتی هەن بەناوەكانی (باشماخ‌و پەروێزخان). بەڵام ناوچەی قەڵەمڕەوی پارتی هاوسنورە لەگەڵ ئێران‌و سوریا‌و توركیادا، لەم سنورەدا پارتی سێ رێڕەوی سنوریی لەگەڵ هەرسێ وڵاتەكەدا هەیە، لەگەڵ ئێران دەروازی نێودەوڵەتی (حاجی ئۆمەران)، لەگەڵ سوریا دەروازەی (فیشخاپور)، لەگەڵ توركیاش دەروازی (ئیبراهیم خەلیل). توانای مرۆیی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەكۆی گشتی خاوەنی (ملیۆنێك‌و 249 هەزار) موچەخۆرە، لەم ژمارەیە (721 هەزار)ی فەرمانبەرن. ژمارەی فەرمانبەران لە سنوری ناوچەی قەڵەمڕەویی یەكێتی (268 هەزار) فەرمانبەرە، واتە (453 هەزار) فەرمانبەری لە سنوری پارتیدایە. بەشێوەیەكی گشتی ژمارەی فەرمانبەران‌و موچەخۆران لە سنوری پارتی زیاترە لە سنوری یەكێتی، ئەمە لەحاڵی دروستبوونی دوو هەرێمیدا بارگرانیی دابینكردنی موچەكانیان دەكەوێتە سەرشانی هەریەكێك لەو ئیدارانە.   بابەتی پەیوەندیدار لامەركەزی یان دوو هەرێمیی ئەگەرەكانی دروستبوونی دوو هەرێمیی لە كوردستان  

(درەو): نوێترین توێژینەوەی تایبەت بە ڤایرۆسی کۆرۆنا بڵاوکرایەوە، توێژینەوەکە ئاشکراکردووە زۆرینەی توشبوان بە ڤایرۆسی کۆرۆنا کورتهێنانێکی زۆریان هەیە لە یەدەگی ڤیتامین (D)دا. کێشەی کەمی ڤیتامین (D) لە وەرزی زستاندا بۆ ئەو کەسانە زیاتر دەبێت کە بەدێژایی ساڵ خۆیان بەدەستی کەمیی ئەم جۆرە ڤیتامینەوە دەناڵێنن، ئەمەش بەهۆی نەمانی تیشکی خۆرەوەیە لەو وەرزەدا. ماوەی چەند مانگێکە زانیایان و توێژەرانی بواری ڤایرۆسەکان هاوڕان لەسەر ئەوەی، کەمیی یەدەگی ڤیتامین (D) کە لەناو کەسانی بەتەمەندا بەربڵاوە، پاڵنەرێکی مەترسیدارە کە دەرفەتی توشبوون بە ڤایرۆسی کۆرۆنا زیاتر دەکات، ئەمە بەپێی قسەی گۆڤاری "تراست مای سایانس"، کە گۆڤارێکی زانستییە. بەڵام بەپێی توێژینەوەیەکی نوێ کە لەسەر ٢١٦ نەخۆش لە نەخۆشخانەدا ئەنجامدراوە، توێژەران بۆیان دەرکەوتووە رێژەی زیاتر لە ٨٠٪ی ئەوانەی توێژینەوەکەیان لەسەرکراوە، بەدەست کەمیی ڤیتامین (D)یەوە دەناڵێنن، تێبینی کراوە کەمی ڤیتامینەکە زیاتر لەناو پیاواندا بووە وەک لە ژنان. لەلایەکی ترەوە ئەو توێژەرانەی کە کاریان لە توێژینەوە نوێیەکەدا کردووە، نەگەیشتوون بە هیچ دەرەنجامێک لەبارەی ئەوەی، ئایا هیچ پەیوەندییەک هەیە لەنێوان مەترسیی نەخۆشییەکەو ئاستی ڤیتامین (D) لە جەستەی نەخۆشەکاندا. ئەو توێژینەوەیە کە لە نەخۆشخانەی زانکۆی "مارکی دی ڤالدیسیلا" کراوە، بەپێی ئەوەی گۆڤارەکە باسی کردووە، و پێناسەی ڤیتامین (D) بەوشێوەیە کردووە کە هۆرمۆنێکە گورچیلە دەریدەکات و کۆنتڕۆڵی کالیسیۆم دەکات لەناو خوێنداو کاریگەری لەسەر بەرگری لەش هەیە، بەشێوەیەکی بەردەوام کەمی ڤیتامین (D) دەبەسترێتەوە بە کۆمەڵێکی جۆراوجۆر  کێشەی تەندروستییەوە، بەتایبەتیش ئەوانەی پەیوەندیدارن بەنەخۆشییەکانی بەرگری لەش و هەوکردنەکانەوە. بەگوێرەی قسەی ئەوانەی توێژینەوەکەیان کردووە، ئێستا بەکارهێنانی حەبی ڤیتامین (D)، یەکێکە لە رێگاکانی خۆپاراستن لە ڤایرۆسەکە بەتایبەتی بۆ ئەوانەی کە خۆیان کێشەی کەمی ئەم جۆرە ڤیتامینەیان هەیە، هەروەک رێگەیەکیشە بۆ کەمکردنەوەی توندی ئاستی توشبوون بە نەخۆشییەکە، بەتایبەتیش بۆ کەسانی بەتەمەن. توێژینەوەکە راستییەکی سەرەنجڕاکێشی تریشی ئاشکراکردووە، ئەویش ئەوەیە کە لەناو توشبوانی کۆرۆنادا، پیاوان بەئاستێکی کەمتر لە ژنان ڤیتامین (D)یان هەیە. لەلایەکی ترەوە سایتی "بیزنیس ئینسایدەر"ی ئەڵمانی باسی لە توێژینەوەیەکی تر کردووە کە مانگی ئابی ئەمساڵ لە ئیتاڵیا ئەنجامدراوەو دەریخستووە، رێژەی نزیکەی ٤٢٪ی توشبوانی کۆڤید-١٩ ئەوانەیان کە کورتهێنانێکی زۆریان لە ڤیتامین (D)دا هەبووە، دوای (١٠) رۆژ لە نەخۆشخانەدا مردوون، لەبەرامبەردا رێژەی ٥٪ی ئەو کەسانە بە ڤایرۆسی کۆرۆنا مردوون کە کێشەی کەمی ڤیتامین (D)یان نەبووە. سەرچاوە: DW

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت یاسای نوێی هەڵبژاردن لە پەرلەمانی عێراق پەسەندكرا، بەپێچەوانەی ئەوەی خۆپیشاندەرانی ئۆكتۆبەر داوایان دەكرد، یاساكە لەبەرژەوەندی كاندیدی سەربەخۆو حزبە بچوكەكان نییە، لە هەرێمی كوردستان گۆڕان بیر لەوە دەكاتەوە بە هاوپەیمانێتییەكی سیقۆڵی لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی بچێتە هەڵبژاردنەوە، كۆمەڵ‌و یەكگرتووش دەیانەوێت هاوپەیمانێتی بكەن، لە دەرەوەی هاوپەیمانێتی، جگە لە پارتی‌و یەكێتی، لایەنەكانی تر و كاندیدە سەربەخۆكان چانسێكی ئەوتۆیان نیە بۆ سەركەوتن بۆ پەرلەمان، بەتایبەتیش هێشتا ئەگەری روودانی ساختەكاری گەورە لە ئارادایە، نەخشەی پێگەی لایەنەكانی هەرێمی كوردستان لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق لەم راپۆرتەدا. هەڵبژاردن بەیاسایەكی نوێوە دوێنێ شەو بە دەنگدان لەسەر دابەشكردنی بازنەكانی هەڵبژاردن لە پارێزگای كەركوك، پەرلەمانی عێراق كۆتایی بە مشتومڕەكان هێنا لەسەر یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان. لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2003، یەكەمجارە گۆڕانكاری گەورە لە یاسای هەڵبژاردنەكاندا دەكرێت، مانگی ئۆكتۆبەری رابردوو شەپۆلێكی بەرفراوانی خۆپیشاندان لەعێراق دژ بە دەستەبژێری دەسەڵاتدارو ئەو حزبە سیاسییانە دەستی پێكرد كە لە (17 ساڵ) رابردوودا جڵەوی دەسەڵاتیان بەدەستەوە بووە، خۆپیشاندانەكە بۆ یەكەمجار لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە سەرۆك وەزیرانێكی ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە كرد كە عادل عەبدولمەهدی بوو، لەپاڵ دژایەتی گەندەڵی، یەكێك لە دروشمەكانی خۆپیشاندانی ئۆكتۆبەر ناڕەزایەتی بوو دژ بە یاسای هەڵبژاردن، كە بەوتەی ئەوان یاسایەك بوو لەبەرژەوەندی حزبە گەورەكان‌و رێگەی بە هاتنەپێشەوەی خەڵكانی سەربەخۆو دڵسۆز نەدەدا‌و وایكردبوو روودانی گۆڕانكاری سیاسی لە عێراق كارێكی ئەستەم بێت، بۆیە دەستبەكاربوونی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق بەمەرجی دەستكاریكردنی یاسای هەڵبژاردنەكان، لەلایەن شەقامی ناڕازییەوە قبوڵكرا. پەرلەمانی عێراق دوای چەند مانگێك مشتومڕ، یاسایەكی نوێی بۆ هەڵبژاردن پەسەندكرد، یاساكە شێوازی هەڵبژاردنی لە فرەبازنەیی لەسەر بنەمای پارێزگاكانەوە گۆڕی بۆ فرەبازنەیی لەچوارچێوەی پارێزگاكاندا، واتا یاسا نوێیەكە بازنەكانی هەڵبژاردنی لە (18) بازنەی (18) پارێزگای گۆڕی بۆ (83) بازنە، لەیاسای پێشتردا هەر پارێزگایەك بازنەیەكی هەڵبژاردن بوو، ئێستا هەر پارێزگایەك بەپێی ژمارەی "كۆتا"ی ژنان بازنەكانی هەڵبژاردنی بەسەردا دابەشكراوە. بەپێی یاسا كۆنەكە، (320) كورسی پەرلەمان لەگەڵ (9) كورسی كۆتاكان لە (18) بازنەی هەڵبژاردندا پڕدەكرایەوە، بەڵام ئێستا كورسییەكانی پەرلەمان دابەشكراوە بەسەر (83) بازنەدا، لە هەر بازنەیەك ژنێك سەردەكەوێت، واتا یاسا نوێیەكە جارێكی تر پارێزگاری لە "كۆتا"ی ژنان لە پەرلەمان كردووە كە رێژەكەی 25%ە.  شێوازی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق "تاكیی نەگوازراوە"یە، واتا دەنگەكان لە كاندیدێكەوە بۆ كاندیدێكی ترو لە بازنەیەكەوە بۆ بازنەیەكی تر ناگوازرێتەوە، لە حاڵەتی سەرنەكەوتنی كاندیددا بۆ پەرلەمان، دەنگەكانی دەفەوتێت‌و ناچێت بۆسەر دەنگی كاندیدێكی تر لە حزبەكەی یان بۆسەر دەنگی كاندیدی ركابەری.  كورد لە هەڵبژاردنی عێراق لە یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان، ژمارەی كورسی پارێزگاكان لە پەرلەمانی عێراق وەكو خۆی ماوەتەوە‌و دەستكاری نەكراوە، كورسی كورد لە هەرسێ پارێزگای هەولێرو سلێمانی‌و دهۆك لە پەرلەمانی عێراق (44) كورسییە، پارێزگای هەڵەبجە لە یاسای نوێی هەڵبژاردندا وەكو پارێزگایەكی سەربەخۆ نەناسێندراوە‌و بازنەكەی لكێندراوە بە پارێزگای سلێمانییەوە.   بەشێوەیەكی گشتی هەرێمی كوردستان دابەشكراوە بەسەر (12) بازنەی هەڵبژاردندا، بازنەكانەكانی هەڵبژاردن بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر پارێزگاكاندا:  پارێزگای هەولێر ژمارەی كورسییەكانی لە پەرلەمانی عێراق (15) كورسییە، هەولێر دابەشكراوە بەسەر (4) بازنەی هەڵبژاردندا، لەكۆی (15) كورسییەكە، (4) كورسییان بۆ ژنان دەبێت بەپێی سیستمی كۆتا. بازنەكانی هەڵبژاردن لەپارێزگای هەولێر بەمشێوەیە دابەشكراون بەسەر ناوچەكاندا: •    بازنەی یەك: سۆران + مێرگەسوور + رواندز + چۆمان + شەقلاوە، ئەم بازنەیە (4) كورسی پەرلەمان لەخۆدەگرێت، واتا چوار كەس لەم بازنەیە سەردەكەون بۆ پەرلەمانی عێراق •    بازنەی دوو: دەشتی هەولێر + كۆیە + خەبات، ئەم بازنەیە بەهەمان شێوە (4) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی سێ‌: بەشی رۆژئاوای قەزای ناوەندی هەولێر، ئەم بازنەیە (3) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی چوار: بەشی رۆژهەڵاتی قەزای ناوەندی هەولێر، ئەم بازنەیە (4) كورسی لەخۆدەگرێت.  بۆ زانینی دەنگ‌و پێگەی لایەنەكان لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا لە سنوری پارێزگای هەولێر، پەنا بۆ ئەنجامی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق دەبەین كە ساڵە 2018 بەڕێوەچوو، واتا بەر لە دوو ساڵ. لە هەڵبژاردنی 2018دا، دەنگی لایەنەكان لە هەولێر بەمشێوەیە بوو: •    پارتی (321 هەزارو 920) دەنگ •    یەكێتی (79 هەزارو 745) دەنگ •    نەوەی نوێ (70 هەزارو 833) دەنگ •     گۆڕان (40 هەزارو 863) دەنگ •    هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەری (50 هەزارو 537) دەنگ •    كۆمەڵ ( 36 هەزارو 784) دەنگ •    یەكگرتوو ( 24 هەزارو 475) دەنگ  ئەمە دەنگی لایەنەكان لەناو بازنەی هەولێر بەشێوەیەكی گشتی، بەڵام بەپێی یاسای نوێی هەڵبژاردن، لە هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراقدا كە بڕیارە مانگی شەشی ساڵی داهاتوو بەڕێوەبچێت، دەنگی لایەنەكان دابەش دەبێت بەسەر چوار بازنەی هەڵبژاردندا، ئەمە هۆكارەكەیە كە دەوترێت یاسای نوێی هەڵبژاردن لەبەرژەوەندی حزبە گەورەكان‌و لەزیانی حزبە بچوكەكاندایە، بۆ نمونە لە پارێزگای هەولێر لە هەڵبژاردنی رابردوودا هێزێكی سیاسی وەكو كۆمەڵی ئیسلامی زیاتر لە (36 هەزار) دەنگی لە بازنەی هەولێردا بەدەستهێناوە، هەڵبژاردنی داهاتوو ئەم دەنگانە دابەش دەبن بەسەر چوار بازنەی هەڵبژاردندا، واتا ئەگەر دەنگەكانی كۆمەڵ وەكو خۆشی بمێنێتەوە‌و كەم نەكات، ئەوكات (36 هەزار) دەنگەكەی دابەش دەبێت بەسەر چوار بازنەدا‌و لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردندا كەمتر لە (10 هەزار) دەنگی دەبێت، ئەوكات ئەگەری سەركەوتنی كاندیدەكانی لە هەریەكێك لەو بازنانە ئەستەم دەبێت‌و ئەگەر كاندیدەكانی لە هەریەكێك لەو بازنانەدا دەنگی زۆرینە بەدەست نەهێنن‌و سەرنەكەون بۆ پەرلەمانی عێراق، تەواوی دەنگەكانی دەفەوتێت. لە هەڵبژاردنی رابردوودا كۆمەڵ لە هەولێر یەك كاندیدی سەركەوتووە كە (سەلیم شوشكەیی)ە، ئەم پیاوە بە (17 هەزار) دەنگ سەركەوتووە بۆ پەرلەمان، ئەمە لەكاتێكدا بووە كە هەولێر بەگشتی یەك بازنەی هەڵبژاردن بووە، هەڵبژاردنی داهاتوو هەمان سیناریۆ دووبارە نابێتەوە، (17 هەزار) دەنگەكەی سەلیم شوشكەیی دابەش دەبێت بەسەر چوار بازنەدا‌و هیچ كاندیدێكی كۆمەڵ لە بازنەكاندا چانسی سەركەوتنیان بۆ پەرلەمان نابێت، مەگەر بە بردنەوەی كۆتایی ژنان كە دەنگی كەمتری پێویستە، بەڵام ئەمە پێویستی بە هەڵبژاردنی كاندیدی دیار‌و ناسراو هەیە لەناو ژناندا. دابەشبوونی بازنەكانی هەڵبژاردن لە هەولێر، بەپلەی یەكەم لە بەرژەوەندی پارتی دیموكراتی كوردستانە، لە هەڵبژاردنی پێشوودا پارتی لە هەولێر زیاتر لە (321 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە، ئەم دەنگانە ئەگەر بەپێی یاسای نوێی هەڵبژاردن دابەشبكرێت بەسەر (4) بازنەی هەڵبژاردندا، دەنگی پارتی لە هەر بازنەیەك دەبێت بە زیاتر لە (80 هەزار) دەنگ، ئەمەش ژمارەیەكی گەورەیە بەبەراود بە دەنگی هێزێكی وەكو كۆمەڵی ئیسلامی لە هەر بازنەیەكدا كە كەمتر لە (10 هەزار) دەنگە، ئەم زۆرینەیەی پارتی لەیاسای نوێی هەڵبژاردندا زامنی ئەوە دەكات ئەو كاندیدانەی كە پارتی پشتیوانیان دەكات زۆرینەی كورسییەكانی هەولێر ببەنەوە. پارێزگای سلێمانی ئەم پارێزگایە لە پەرلەمانی عێراق (18) كورسی هەیە، لەم ژمارەیە (5) كورسییان بۆ "كۆتا"ی ژنانە، پارێزگای سلێمانی دابەشكراوە بەسەر (5) بازنەی هەڵبژاردندا بەمشێوەیە:  •    بازنەی یەك: باكوری قەزای ناوەندی سلێمانی + چوارتا + ماوەت، ئەم بازنەیە (4) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی دوو: باشوری قەزای ناوەندی سلێمانی + قەرەداغ، ئەم بازنەیە (3) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی سێ‌: هەڵەبجە + سەیدسادق + شارەزوور + پێنجوێن، ئەم بازنەیە (3) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی چوار: پشدەر + رانیە + دوكان، ئەم بازنەیە (4) كورسی لەخۆدەگرێت. •    بازنەی پێنج: كەلار + دەربەندیخان + كفری + چەمچەماڵ + بەشێك لە خانەقین، ئەم بازنەیە (4) كورسی لەخۆدەگرێت.  لە هەڵبژاردنی رابردووی پەرلەمانی عێراقدا دەنگی لایەنەكان لە پارێزگای سلێمانی بەمشێوەیە بووە: •    یەكێتی (259 هەزارو 378) دەنگ  •    گۆڕان (154 هەزارو 947) دەنگ •    نەوەی نوێ (63 هەزارو 760) دەنگ •    پارتی (48 هەزارو 706) دەنگ •    هاوپەیمانی بۆ دیموكراسی‌و دادپەروەری (46 هەزارو 552) دەنگ •    كۆمەڵ (51 هەزارو 563) دەنگ •    یەكگرتوو (30 هەزارو 19) دەنگ  ئەمە دەنگی لایەنەكانە لە سنوری پارێزگای سلێمانی كاتێك بەپێی یاسا كۆنەكە سلێمانی یەك بازنەی هەڵبژاردن بووە، بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق دەنگی لایەنەكان دابەش دەبێت بەسەر (5) بازنەدا، لەم فرەبازنەییەدا بۆ نمونە هێزێكی سیاسی وەكو یەكگرتووی ئیسلامی كە هەڵبژاردنی رابردوو (30 هەزار) دەنگی هێناوە، ئەم دەنگانە ئەمجارە دابەش دەبێت بەسەر (5) بازنەی هەڵبژاردندا، واتا یەكگرتووی ئیسلامی ئەگەر دەنگەكانی وەكو خۆی بمێنێتەوە، هەڵبژاردنی داهاتوو لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن لە سلێمانی رێژەی دەنگەكانی كەمتر لە (6 هەزار) دەنگ دەبێت، ئەمە چانسی سەركەوتنی كاندیدەكانی بۆ پەرلەمانی عێراق زۆر ئاستەم دەكات، مەگەر بەسودوەرگرتن لە كۆتای ژنان كە بەرێژەیەكی كەمتری دەنگ كورسییەكان دەبەنەوە. لەبەرامبەردا بۆ هێزێكی وەكو یەكێتی نیشتمانی كوردستان كە هەڵبژاردنی رابردوو لە پارێزگای سلێمانی (259 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە، ئەگەر ئەم ژمارەیە دابەش بكرێت بەسەر (5 بازنەی) هەڵبژاردندا، یەكێتی لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن زیاتر لە (50 هەزار) دەنگی دەبێت، واتا یەكێتی سودمەندی یەكەم دەبێت لەیاسای نوێی هەڵبژاردنەكان‌و زۆرترین كورسی پەرلەمانی عێراق لە سنوری پارێزگای سلێمانی دەباتەوە.   پارێزگای دهۆك ئەم پارێزگایە (11) كورسی لە پەرلەمانی عێراق بۆ دانراوە، سیان لە كورسییەكان بەپێی سیستمی "كۆتا" بۆ ژنان دەبێت، پارێزگاكە دابەشكراوە بەسەر (3) بازنەدا بەمشێوەیە:  •    بازنەی یەك: دهۆك + ئامێدی، ئەم بازنەیە (4) كورسی بۆ تەرخانكراوە. •    بازنەی دوو: زاخۆ + سیمێل، ئەم بازنەیە (3) كورسی بۆ تەرخانكراوە.  •    بازنەی سێ‌: ئاكرێ‌ + شێخان + بەردەڕەش‏، ئەم بازنەیە (4) كورسی بۆ تەرخانكراوە. هەڵبژاردنی پێشووی پەرلەمانی عێراق دەنگی لایەنەكان لە پاریزگای دهۆك بەمشێوەیە بووە:  •    پارتی (354 هەزارو 101) دەنگ •    یەكگرتوو (43 هەزارو 525) دەنگ •    یەكێتی (25 هەزارو 515) دەنگ •    گۆڕان (3 هەزارو 801) دەنگ •    نەوەی نوێ (18 هەزارو 52) دەنگ  •    هاوپەیمانی (25 هەزارو 664) دەنگ •    كۆمەڵ (3 هەزارو 621) دەنگ ئەمە دەنگی لایەنەكانە كاتێك دهۆك یەك بازنەی هەڵبژاردن بووە، هەڵبژاردنی داهاتوو كە پارێزگاكە دەبێت بە سێ بازنەی هەڵبژاردن، دەنگ‌و كورسی لایەنەكانیش گۆڕانكاری بەسەردا دێت، بۆ نمونە هێزێكی سیاسی وەكو جوڵانەوەی نەوەی نوێ هەڵبژاردنی رابردوو لە دهۆك (18 هەزار) دەنگی بەدەستهێناوە، هەڵبژاردنی داهاتوو ئەم (18 هەزار) دەنگە دابەش دەبێت بەسەر سێ بازنەی هەڵبژاردندا، واتا لە هەر بازنەیەك ژمارەی دەنگەكانی نەوەی نوێ دەبێت بە (6 هەزار) دەنگ، ئەم ژمارەیە زامنی سەركەوتنی هیچ كاندیدێكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ ناكات، مەگەر بەسودوەرگرتن لە كۆتای ژنان. لەبەرامبەردا هێزێكی وەكو پارتی كە هەڵبژاردنی رابردوو (354 هەزار) دەنگی هەبوو، ئەگەر ئەم ژمارەیە دابەشبكرێت بەسەر سێ بازنەی هەڵبژاردندا، لە هەر بازنەیەك ژمارەی دەنگەكانی پارتی دەبێت نزیكەی (120 هەزار) دەنگ، بۆیە پارتی سودمەندی گەورە دەبێت لە فرەبازنەیی هەڵبژاردن‌و زۆرینەی كورسییەكانی دهۆك دەباتەوە. حزبەكان چۆن دەچنە هەڵبژاردنەوە ئێستا كە ئیتر بۆ هەموو لایەك رون بوەتەوە كە یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان خزمەت بە كاندیدی لایەنە بچوكەكان‌و كاندیدی سەربەخۆكان ناكات، لایەنە سیاسییەكان بیر لە دروستكردنی هاوپەیمانێتی دەكەنەوە. بزوتنەوەی گۆڕان كە هەڵبژاردنی رابردووی عێراق رێژەی 58%ی دەنگەكانی لەدەستدا، لەیاسای نوێی هەڵبژاردنی عێراقدا روبەڕووی مەترسی گەورەتر دەبێتەوە، بۆیە سەركردەكانی گۆڕان ئێستا تاوتوێی دۆزینەوەی رێگای رزگاریی دەكەنەوە.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، سەركردەكانی گۆڕان دەیانەوێت بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق لەچوارچێوەی هاوپەیمانێتییەكی سێقۆڵیدا لەگەڵ پارتی‌و یەكێتی بچنە ناو هەڵبژاردنەكانەوە. ئەوانەی لەناو گۆڕاندا پاڵپشتی ئەوە دەكەن گۆڕان بە هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتی‌و یەكێتیدا بچێتە هەڵبژاردنەوە، بەهانەیان بۆ ئەم كارە ئەوەیە گۆڕان لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ پارتی‌و یەكێتیدا لە حكومەتدا هاوبەشە‌و ناكرێت لە هەڵبژاردندا ئەو سێ لایەنە بچنە ناو هەڵمەتی هەڵبژاردن دژ بەیەكتری‌و ئەمە كاریگەری لەسەر ئەدای كاری حكومەتی هەرێم دەبێت. دەوترێت مستەفای سەید قادر جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان عەڕابی ئەم بیرۆكەیەیە لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا، دروستكردنی هاوپەیمانێتییەكی سێقۆڵی لەوجۆرە، لانی كەم رێگر دەبێت لەوەی گۆڕان زیانی گەورەتری بەربكەوێت‌و زامنی چەند كورسییەكی لە هەردوو زۆنی سەوزو زەرد بۆ دەكات، بەڵام لایەنە نەرێنییەكەی ئەوەیە بەتەواوەتی دیمەنی گۆڕان لەبەردەم دەنگدەرانی كوردستان دەكات بە هێزێكی هاوبەشی پارتی‌و یەكێتی، لەحاڵێكدا بزوتنەوەكە لە بنەڕەتەوە بۆ خۆجیاكردنەوەی لەو دوو هێزە هاتوەتە ناو گۆڕەپانە سیاسییەكەوە، بە كورتییەكەی هاوپەیمانێتییەكە لەوجۆرە خوێندنی "فاتیحە"ی لەسەر تەرمی گۆڕان لەناو شەقام‌و دەنگدەرانی كوردستاندا. پارتی بیرۆكەكەی هاوپەیمانێتی سێقۆڵی لەگەڵ گۆڕان‌و یەكێتیدا قبوڵ كردووە، بەڵام دەیەوێت هاوپەیمانێتییەكە فراوانبكرێت بۆ چوارچێوەی رێككەوتنێكی ستراتیژی نوێ لەنێوان هەرسێ لایەندا، یەكێتی خوازیاری رێككەوتنی ستراتیژی دوو قۆڵییە، نایەوێت لەهەر رێككەوتنێك لەگەڵ پارتی، بزوتنەوەی گۆڕان ببێت بە برابەشی، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) یەكێتی‌و بەدیاریكراویش لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی حزبەكە دروستكردنی هاوپەیمانێتی سێقۆڵیی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق رەتدەكاتەوە، لەبری ئەمە لاهور شێخ جەنگی چاوی لە دروستكردنی بەرەیەكی هاوپەیمانە لە سنوری سلێمانی كە یەكێتی باڵادەست بێت تێیدا، لەم چوارچێوەیەدا دەیەوێت لایەنەكان لە كورسییەكانی ئەم زۆنەدا هاوبەش بكات، ئێستا گۆڕان لەبەرداشی پارتی‌و یەكێتیدایە، سەركردەكانی گۆڕان نایانەوێت لە هەڵبژاردنی داهاتوودا بچنە ریزی هێزە بچوكەكان‌و گورزی گەورەتر بەر ژمارەی كورسییەكانیان لە پەرلەمانی عێراق بكەوێت. لە دەرەوەی سێ لایەنە پێكهێنەرەكەی حكومەتی هەرێم (واتا پارتی+ یەكێتی+ گۆڕان)، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی تر زەرەرمەندی گەورە دەبن لە هەڵبژاردنی داهاتووی عێراقدا، هەندێك لەو لایەنانە بەمەبەستی زامنكردنی چەند كورسییەك لە پەرلەمانی ئایندەی عێراقدا بیری لە دروستكردنی هاوپەیمانێتی دەكەنەوە، بەدیاریكراوی كۆمەڵی‌و ئیسلامی‌و یەكگرتووی ئیسلامی، ئەمەش تائێستا قسە‌و گفتوگۆی بەراییەو نەچوەتە بواری جێبەجێ كردن.  بەگشتی لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عێراقدا دەنگدەرانی كوردستان لەسەر پرسە ناوخۆییەكانی هەرێم دەنگ بە كاندیدو حزبەكان دەدەن نەك پرسی كورد وەكو بەشێك لە عێراق، سەرباری ئەوەی پێشبینی دەكرێت لە هەڵبژاردنی داهاتوو هاوشێوەی هەڵبژاردنی رابردوو رێژەی بایكۆتی هەڵبژاردن لە ئاستێكی بەرزدا بێت، پێشبینی پاشەكشێی دەنگی ئەو لایەنانەش دەكرێت كە بەشدارن لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم، كابینەیەك كە ئێستا لە قەیرانێكی دارایی قوڵدایە‌و موچەی مانگانەی فەرمانبەرانی پێ دابین ناكرێت، لەمەشدا زیاتر بزوتنەوەی گۆڕان زەرەرمەند دەبێت. لەسەر ئاستی حزبەكانی دەرەوەی حكومەت، پێشبینی پاشەكشێی دەنگەكانی جوڵانەوەی نەوەی نوێ دەكرێت، بەتایبەتی دوای ئەوەی هەموو ئەندامانی فراكسیۆنەكەی لە پەرلەمانی عێراق‌و بەشێكی ئەندامانی فراكسیۆنەكەی لە پەرلەمانی كوردستان لە جوڵانەوەكە جیابونەوە، ئەمە دیمەنێكی خراپی لای دەنگدەرانی جوڵانەوەكە دروستكردووە بەوەی دەنگدەكانیان بەهەدەرچووە. كۆمەڵ‌و یەكگرتوو بەپێی یاسای نوێی هەڵبژاردن ئەگەر هاوپەیمانێتی نەكەن‌و لەچوارچێوەی بازنەكاندا كار بۆ سەرخستنی كاندیدی یەكتر نەكەن، زیانی گەورە بەر پێگەو كورسییان دەكەوێت لە پەرلەمانی داهاتووی عێراق. لایەنە بچوكەكانی تری وەكو حزبی شیوعی‌و حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان چانسی سەركەوتنیان بۆ پەرلەمانی داهاتووی عێراق نییە. لە دەرەوەی حزبە سیاسییەكان، كۆمەڵێك خەڵك‌و كەسایەتی دیار دەیانەوێت خۆیان بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو وەكو سەربەخۆ كاندید بكەن، لەمەشدا دەیانەوێت سود لە یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان وەربگرن كە دەرفەت بۆ كاندیدبوونی كەسانی سەربەخۆ دەكاتەوە، ئەم شێوازە لە كوردستان ئەزمون نەكراوە‌و پێشبینی ناكرێت لەناو ململانێی حزبەكاندا كاندیدە سەربەخۆكان بە ئاسانی سەركەون، ئەوانەی كە كاندیدە سەربەخۆكان هیوایان لەسەر هەڵچنیوە ئەو كەسانەن كە لە هەڵبژاردنەكانی رابردوودا بایكۆتی پرۆسەی هەڵبژاردنیان كردووەو بۆ هەڵبژاردنی داهوش تا ئێستا گۆڕانكاریەكی وا رووینەداوە كە وا لە بایكۆتچیەكان بكەات كە زۆرینەی ژمارەی دەنگدەرانن جارێكی تر بگەڕێنەوە بۆسەر سندوقەكانی هەڵبژاردن و متمانە بە پرۆسەی سیاسی بدەنەوە، بەتایبەتیش هێشتا ئەگەری روودانی ساختەكاری گەورە لە پرۆسەكەدا ئەگەرێكی كراوەیەو حزبە باڵا دەستەكان هەژمونیان بەسەر وردەكاری پرۆسەی هەڵبژاردن و دەرئەنجامەكانیەوە هەیە.    

درەو: "هەرێمی كوردستان نە دیموكراسیەو نە سەقامگیر، ئەو هەرێمە بە هۆكاری دیكتاتۆریەت شكست دەهێنێت" ئەمە بەشێكە لە بۆچونی نوسەری داری ئەمریكی و شارەزا لە كاروباری كوردستان ( مایكڵ رۆبن)ە . مایكڵ رۆبن، لە وتارەكەیدا كە لە گۆڤاری (ناشناڵ ئینترستدا) بڵاویكردووەتەوە باس لە دۆخی ئازادی و دیموکراتی لە هەرێمی کوردستان دەکات و دەڵێت: 🔹کوردستانی عێراق نە دیموکراتییە و نە جێگیر وەکو ئەوەی خۆی پێیخۆشە جیهان وا بیری لێبکاتەوە". دەشڵێت، مەسرور بارزانی بە یاسا عێراقییە کۆنەکان خەریکی دەستگیرکردنی نەیارەکانیەتی، کوردستانی عێراق لەوانەیە سەقامگیرتر بێت وەک لە ناوچەکانی دیکەی عێراق، بەڵام خەیاڵی دیموکراتی بوونیان هیچ مانایەك نابەخشێت. 🔹لە ساڵی ١٩٩١ەوە کاتێك سەدام حسێن هێزەکانی لە ناوچە کوردییەکان کشاندووەتەوە، دوو بنەماڵە و دوو حزبی سیاسی دەستیان بەسەر هەرێمدا گرتووە بە جۆرێک یەکەم حزب پارتی دیموکراتی کوردستانە کە لەلایەن مەسعود بارزانیەوە سەرکردایەتی دەکرێت و زۆر خێڵەکی و لە رووی کۆمەڵایەتییەوە گۆشەگیرە. زۆربەی ئەندامانی خێزانەکەی لە ژنێک زیاتریان هەیە بەڵام لە ماڵەوە حەشاریان داون و نایەڵن خەڵکی بیانبینن، مێژووی بنەماڵەکەیان قەتیس بووە لە ناپاکی خێزانی و کوشتنی ژنان بە ناوی شەرەفەوە. کاتێک رۆژنامەنووسێك رەخنە لەسەر بارزانی دەنووسێت، خۆی یان یەکێك لە کوڕەکانی رۆژنامەنووسەکە دەڕفێنن و دەیکوژن". 🔹وەکو کاردانەوەیەك لە بەرامبەر ئەو هەڵسوکەوتە خێڵەکیانەدا، جەلال تاڵەبانی سەرۆکی پێشووی عێراق، جیابوونەوەی خۆی لە پارتی راگەیاند و حزبێکی سیاسی پێكهێنا بەناوی ''یەکێتی نیشتمانی کوردستان''، لەسەرەتادا تاڵەبانی بانگەشەی بەهای کۆمەڵایەتی دەکرد و کۆمەڵایەتی دەردەکەوت و دژی بنەماڵەیی بوو، بەڵام لە ساڵەکانی دواییدا، هاوسەرەکەی و هەردوو کوڕەکەی تێکەڵی حزبەکەی بوون و دەسەڵاتیان گرتەدەست و یەکێتیش بوو بە حزبی بنەماڵەیی. 🔹 بە پێچەوانەی بەغدا، هیچ رادەستکردنێکی دەسەڵات نەبووە لە کوردستانی عێراقدا لە رێگەی هەڵبژاردن و یاساوە و بە جۆرێک لە هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٩٢دا، مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی دەنگەکانیان کرد بە دوو بەشی یەکسانەوە و بەوەش، تەنیا سەروەت و سامانیان کرد بە دوو بەشەوە.  🔹 دوای داڕشتنەوەی دەستوور لە ساڵی ٢٠٠٥، بارزانی بوو بە سەرۆکی هەرێم بەڵام دوای دوو خولی سەرۆکایەتی رەتیکردەوە دەستبەرداری دەسەڵات ببێت. مەسعود بارزانی دەیتوانی ببێتە نێڵسن ماندێلا و یاسر عەرەفاتی کورد، دەیتوانی دیموکراسیەت هەڵبژێرێت یاخود بەرەو کوردستانێکی گەندەڵ سەربکێشێت، ئەو بژاردەی دووەمی هەڵبژارد. هەربۆیە، ئەو لە مێژووی کوردستانی عێراقدا دەمێنێتەوە وەکو کەسێك کە لە سفرەوە دەستیپێکرد و بە ملیاردێری خانەنشین بوو". 🔹ئەو خێڵەکەی سەپاندووە بەسەر خەڵکیدا لە زۆربەی کارەکانیدا، بۆ نمونە بەنداوی "بێخمە" لە ساڵی ١٩٥٠ بڕیاری دروستکردنی درا، لە ساڵی ١٩٨٠ بەردی بناغەی دانرا لەلایەن سەدام حسێنەوە، بەڵام دوای داگیرکردنی کوەیت و ئابڵوقەی ئابوری لەسەر عێراق کارەکانی پڕۆژەکە وەستێنران. دوای دەرچوونی سەدامیش لە هەرێمی کوردستان، حکومەتی کوردی پارەی تەواوی لەبەردەستدابوو بۆ تەواوکردنی پڕۆژەکە، بەڵام بارزانی ئەو پڕۆژەیەی راگرت چونکە لەوە ترسا کە شوێنی لەدایكبوونی کە ناوچەی بارزانە ژێرئاو بکەوێت و خێڵەکەی شوێنەکەیان بگۆڕن. 🔹 ئێستاش هەر درێژکراوەی مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانین بە جۆرێک، نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێم و مەسرور بارزانیش سەرۆکی حکومەتی هەرێم. هاوکات، قوباد تاڵەبانیش جێگری سەرۆکی حکومەتە و بافڵ تاڵەبانی و لاهور جەنگیش دەسەڵاتداری حزب و ناوچەکانیانن. 🔹مەسرور بارزانی  وەکو کەسێکی بەهرەمەند دەردەکەوێت، بەڵام کارەکانی پێچەوانەن، ئەگەرچی ئەو خوێندکار بووە لە زانکۆکانی ئەمریکا، کەچی زۆربەی کاتەکانی بە خۆشی و بازاڕکردن بەسەربردووە بێ ئەوەی ئامادەی هۆڵی خوێندن بێت، بەڵام ئەو لە کۆتاییدا بڕوانامەی زانکۆی ئەمریکی هەیە. هاوکات، مەسرور بارزانی توندوتیژە و کاری دژ بە مافەکانی مرۆڤ دەکات وەکو کوشتن و پەلاماردان،  زۆر خۆی بە کەسێکی نەتەوەیی نیشاندەدات بەڵام سەرکەوتوو نەبووە، لە ساڵی ٢٠١٧ لە دژی هەندێ راوێژکاری ناوخۆیی و دەرەکی سەرپەرشتیاری ریفراندۆم بوو، کە بووە هۆی لە دەستدانی نیوەی خاکی هەرێمەکەی. هاوکات، لە سەروو ئەو هەموو وتارە نەتەوەییانەیشیەوە، یاسا عێراقییە کۆنەکان بەکاردەهێنێت بۆ دەستگیرکردنی ئۆپۆزسیۆن و نەیارەکانی". 🔹مەسرور بارزانی لە پێناو بەرژەوەندییە شەخسیەکانی پارە بەهەدەردەدات و خەونی کورد لەناودەبات لەپێناو ئەنقەرەدا. لەم رۆژانەدا زۆر بێدەنگە لە ئاست بۆردومانی سوپای تورکیا و سنوربەزاندنی لە گوندە کوردییە سنورییەکان، قسە بە کەسە نەتەوەییە ناوخۆییەکان دەڵێت." 🔹 لەناوبردن و ئەمنییەت یەك شت نین، کوردەکانی عێراق درك بە کەم توانایی و تەماح و دەستبەسەرداگرتنی مەسرور بارزانی دەکەن و هەست بە ژێردەستەیی دەکەن و ژیانیان هەمووی نەهامەتییە.

درەو: هاوپەیمانی نەسر بە سەرۆكایەتی حەیدەر عەبادی وەڵامی بیرەوەرییەكانی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان دەداتەوە و تۆمەتباری دەكات بەوەی كارتەكان تێكەڵدەكات. هاوپەیمانی نەسر بەیاننامەیەكی بڵاویكردوەتەوە،  قسەكانی مەسعود بارزانی تایبەت بە شاندی عیراقی سەبارەت بە گفتوگۆكردن لەسەر دیاریكردنی هێڵی جیاكەرەوەی نێوان هێزە عیراقییەكان و پێشمەرگە لەساڵی 2017دا رەتدەكەنەوە. رونیشكراوەتەوە، ئەو قسانە بەلاڕێدابردنی مێژووە و شێواندنی سەروەریی حكومەتی عیراقە و هەوڵدانە بۆ تێكەڵكردنی كارتەكان، چونكە بەڵگەنامەكان تەئكیددەكەنەوە، كە شاندی دانوستانكار لەلایەن حكومەتی عیراقییەوە كە تائێستا زیندون، تەنها لە "عوسمان غانمی سەرۆكی ئەركانی سوپا، فەریق روكن سەعد عەللاق فەرماندەی هەواڵگریی سەربازی، فەریق روكن مەناف تەمیمی جێگری فەرماندەی دەزگای دژەتیرۆر" پێكهاتبون و دەتوانرێت تەئكیدیان لێبكرێتەوە. هاوپەیمانیەكەی حەیدەر عەبادی تەئكیددەكاتەوە، هۆكاری سەرەكی بۆ رقەبەرایەتیكردنی عەبادی و كاركردن بۆ لابردنی لە پێشتر و ئێستاشدا، بەهۆی بەرنامە نیشتمانییەكەی و پاراستنی یەكڕیزی و سەروەریی عیراقەوە بوە، لەو كاتەشدا بە رۆحێكی ئاشتیانە و هاریكاری و بەرژەوەندی هاوبەش بەبێ‌ رشتنی خوێن، كاری بۆ دامركاندنەوەی هەوڵی "ریفراندۆم" كرد.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت باسی پلانی كوشتنی دیپلۆماتكارو بەرپرسی باڵای هەواڵگری‌و پارێزگاری شارێك‌و دادوەرێك لە ئارادایە، پارتی دەڵێ "پەكەكە" پلانداڕێژەی هێرشەكان بووە، یەكێتی رەتیدەكاتەوە‌و دەڵی لە ئەنجومەنی ئاسایش ئێمە زۆرینەین‌و ئاگاداری پلانی لەو جۆرە نین، ماوەی 15 ساڵە كۆتایی بە دوو ئیدارەیی هاتووە‌و حكومەتی یەكگرتووی كوردستان دروستكراوە، بەڵام هێشتا دۆسیەی ئەمنی یەكی نەگرتوەتەوە، دوو پیاوی ئەمنی (مەسرور بارزانی‌و لاهور شێخ جەنگی) ئێستا لە لوتكەی هەڕەمی دەسەڵاتدان، یەكەمیان سەرۆكی حكومەت‌و دووەم هاوسەرۆكی یەكێتییە، یەكەم نایەوێت دۆسیەی ئەمنی رادەستی كەسی تر بكات، دووەم دەڵێ رادەستم كردووە، بەڵام هێشتا دەستێكی لەناو دۆسیەكەدا ماوەتەوە. دۆخی ئەمنی لە بۆشایی ئەمنیدا سەرباری ئەوەی لە ساڵی 2005وە بە فەرمی كۆتایی بە دوو ئیدارەیی هاتووە‌و حكومەتی یەكگرتووی هەرێمی كوردستان پێكهێنراوە، هێشتا هاوشێوەی بوارەكانی تر، دۆسیەی ئەمنی لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا بە پارچە پارچەیی ماوەتەوە‌و یەكی نەگرتوەتەوە. دوێنێ ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە، رایگەیاند، سێ هێرشی تێكدەرانەی لە هەرێمی كوردستان پوچەڵكردوەتەوە كە بریتی بوون لە: •    پلانی هێرش بۆسەر كونسوڵگەری وڵاتێك لە هەولێرو كوشتنی دیپلۆماتكارێكی ئەو كوسنوڵگەرییە •    پلانی تیرۆركردنی پارێزگاری یەكێك لە شارەكانی كوردستان •    پلانی كوشتنی بەرپرسێكی باڵای هەواڵگری‌و دادوەرێك  ئەنجومەنی ئاسایش لە پشت هەموو ئەم هەوڵانەشەوە ناوی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)ی هێناوە. چەند كاتژمێرێك دوای ئەم بەیاننامەیە، میدیای یەكێتی بەناوی وتەبێژێك لە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمەوە راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە‌و رایگەیاند، ئەنجومەنی ئاسایش لە پێنج ئەندامی سەرەكی پێكدێت، سیان لەوانە سەربە یەكێتین، یەكێتی ئاگاداری هەوڵی پوچەڵكردنەوەی ئەو هێرشانە نییە كە لە بەیاننامەی ئەنجومەنی ئاسایشدا باسكراوە‌و رەتیدەكاتەوە. لەمە توندتر، راگەیەندراوەكەی یەكێتی باسی لەوەكردووە، رێگەنادەن بەناوی ئەنجومەنێكەوە راگەیەندراو بڵاوبكرێتەوە كە پێش بڵاوكردنەوەی ئەندامە سەرەكییەكانی پرس‌و رایان پێ نەكرابێت. ئەمڕۆ ئەنجومەنی ئاسایش وەڵامی راگەیەندراوەكەی یەكێتی دایەوە‌و دەڵێ:" تەنیا ئەو راگەیەندراو و بابەتانە گوزارشت لە رای ئەنجومەنی ئاسایش دەكەن كە لە سایتی فەرمی ئەنجومەنەكەدا بڵاودەكرێنەوە". بەبێ ناوهێنانی یەكێتی، راگەیەندراوی ئەنجومەنی ئاسایش (واتا ئەو بەشەی ئەنجومەنەكە كە لەژێر كۆنترۆڵی پارتیدایە)، راگەیەندراوەكەی دوێنێ شەوەی یەكێتی بە "هەوڵی دژایەتیكردنی دەسەڵاتە فەرمییەكان" ناو دەبات. رۆژی 25ی ئەم مانگە مەكتەبی سیاسی یەكێتی كۆبووەوە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەو كۆبونەوەیەدا مەكتەبی سیاسی یەكێتی بەكۆی دەنگ بڕیاریداوە لەسەر ئەوەی لە هەر شوێنێك پێویست بكات‌و هەست بەوە بكرێت پارتی مافی یەكێتی خواردووە، یەكێتی روبەڕووی دەبێتەوە. سەرباری لەم چەند رۆژ    رابردوودا یەكێتی چەند پۆستێكی بریكارو سەرۆكی دەستەی لەناو حكومەت پڕكردوەتەوە، بەڵام هێشتا سەركردەكانی یەكێتی هێشتا پێیانوایە رێككەوتنی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بەتەواوەتی جێبەجێ نەكراوە‌و هەموو پشكەكانی خۆیان وەرنەگرتووە. (درەو) زانیویەتی، بڕیارە چەند رۆژی داهاتوو جارێكی تر وەفدی پارتی‌و یەكێتی كۆببنەوە، یەكێتی دەیەوێت لەو كۆبونەوەیەدا جارێكی تر پرسی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەت بخاتەوە بەر باس‌و گفتوگۆكان.  وەڵامدانەوەی بەیاننامەی ئەنجومەنی ئاسایش لەلایەن تیمی یەكێتییەوە لەم كاتەدا، رەنگە بەو كۆبونەوە چاوەڕوانكراوەوە هەبێت‌و یەكێتی چاوی لە نوێكردنەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمە لەدوای رۆیشتنی مەسرور بارزانی لە پۆستەكە. لەبارەی ئەنجومەنی ئاسایشەوە ئەنجومەنی ئاسایش، بەپێی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2011ی یاسای ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستانی عێراق دروستكراوە، مەسرور بارزانی یەكەم راوێژكاری ئەم ئەنجومەنە بووە‌و لەدوای دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆكی حكومەتی هەرێم، هێشتا هیچ كەسێك لە شوێنەكەی دەستبەكارنەبووە. بارەگای ئەنجومەنی ئاسایش لە "سەری رەش"ە، لە نزیك بارەگای بارزانی، راوێژكاری ئەنجومەنەكە بەپێی یاسا پلەكەی وەزیرە، دروستكردنی ئەم ئەنجومەنە هەر لە سەرەتاوە وەكو دۆزینەوەی پۆستێكی حكومی بۆ مەسرور بارزانی لێكدرایەوە، چونكە ئەوە یەكەمجار بوو مەسرور بارزانی پۆستێكی حكومی وەرگرێت، بەهۆی دروستكردنی ئەم ئەنجومەنەوە مەسرور بارزانی دەزگای "پاراستن" كرد بە دەزگایەكی حكومی‌و لە بودجەی هەرێمی كوردستان پشكی بۆ بڕییەوە، ئەمە بۆ دەزگای زانیاریی یەكێتی نیشتمانی‌و لاهور شێخ جەنگیش بەهەمان شێوە بوو. بڕیاری دروستكردنی ئەنجومەنی ئاسایش‌و پەسەندكردنی یاساكەی لە پەرلەمان لەكاتی خۆیدا هەڵای زۆری دروستكرد، بەپێی یاسا ئەنجومەنەكە بەسترایەوە بە سەرۆكایەتی هەرێمەوە، نەك سەرۆكایەتی حكومەت، ئەوكات مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێم‌و نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەت بوون، مەسرور بارزانی نەیدەویست ئەنجومەنەكەی لەژێر فەرمانی سەرۆكی حكومەت واتە نێچیرڤان بارزانیدا بێت، بۆیە ئەنجومەنەكە بەسترایەوە بە سەرۆكایەتی هەرێمەوە واتە بە مەسعود بارزانی باوكییەوە. پێكهاتەی ئەنجومەنی ئاسایش بەپێی بڕگەی یەكەم لە مادەی دووەمی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2011ی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان، ئەنجومەنەكە پێكدێت لە: * دەزگای ئاسایشی هەرێم * بەڕێوەبەری هەواڵگری سەربازیی پێشمەرگە * ئاژانسی پاراستن‌و زانیاری لەناو ئەم دامەزراوانەدا، (5) پۆست هەن، ئەم پۆستانە بەمشێوەیە لەنێوان پارتی دیموكراتی كوردستان‌و یەكێتی نیشتمانیدا دابەشكراوە‌و كەسانی تەكنۆكرات یان كەسانی دەرەوەی ئەو دوو حزبە هیچ پۆستێكیان لەم ئەنجومەنەدا نییە:  * راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان/ مەسرور بارزانی (پارتی) * سەرۆكی دەزگای ئاسایشی هەرێمی كوردستان‌و جێگری راوێژكاری ئەنجومەن/ د. خەسرەو گوڵ محەمەد (یەكێتی) * سەرۆكی دەزگای پاراستن‌و زانیاری- زانیاری / لاهور شێخ جەنگی (یەكێتی)  * سەرۆكی دەزگای پاراستن‌و زانیاری- پاراستن/ نەزهەت حالی (پارتی)  * سەرۆكی دەزگای هەواڵگری هێزەكانی 70ی یەكێتی‌و هێزەكانی 80ی پارتی ئەم پۆستە لای یەكێتییە‌و نوێنەرەكەی یەكێتی بریتییە لە (لیوا محەمەد هیدایەت)   ئەنجومەنەكە بەفەرمی لە ساڵی 2012دا دەستبەكاربووە، لەماوەی (8)ی رابردوودا‌و لە سەرەتای دامەزراندنییەوە تائێستا، ئەم ئەنجومەنە بەهۆی ناكۆكی نێوان ئەندامەكانییەوە، كۆنەبوەتەوەو هەماهەنگی تەواوەتی لەنێوان ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستاندا نییە، بۆیە زۆرجار كە كێشەیەكی ئەمنی لە یەكێك لە زۆنەكان روودەدات، بەرپرسانی ئەمنی ناو ئەنجومەنەكە لەڕێگەی بەیاننامەوە قسە لەگەڵ یەكتر دەكەن‌و وەڵامی یەكتر دەدەنەوە. بەشێكی كێشەكانیش پەیوەندییان بە دابینكردنی بودجەوە هەیە، ساڵانی رابردوو هەندێكجار یەكێتی سكاڵای هەبوو لەسەر ئەوەی ئەنجومەنی ئاسایش بودجەی پێویست بۆ دەزگا ئەمنییەكانی دابین ناكات، هاوشێوەی ئەوەی بۆ دەزگاكانی پارتی دەكات.  بودجەی ئەنجومەنی ئاسایش لە ساڵی 2013وە هەرێمی كوردستان یاسای بودجەی نەبووە، بەڵام بەپێی دواین پرۆژە یاسای بودجە، ژمارەی كارمەندانی ئەنجومەنی ئاسایش (6 هەزارو 476) كارمەندەو بودجەكەشی (344 ملیارو 630 ملیۆن) دینارە، رێژەی (2.9%)ی بودجەی هەرێم لەو ساڵەدا بۆ ئەم ئەنجومەنە تەرخانكراوە. ئەمە سەرباری ئەوەی، هەربە بەپێی دواین پرۆژە یاسای بودجە، دەزگای ئاسایش كە ژمارەی كارمەندانی بە (31 هەزارو 421) كەس دیاریكراوە، بڕی (487 ملیارو 443 ملیۆن) دیناری بۆ تەرخانكراوە كە دەكاتە (4.2%)ی كۆی بودجەی هەرێم لەو ساڵەدا. لەدوای ساڵی 2013ەوە تائێستا بەهۆی نەبوونی یاسای بودجەوە نازانرێت بودجەی ئەو دەزگایانە چەندەو چۆن خەرجدەكرێت، سەرباری ئەمە بودجەی ئەنجومەنی ئاسایش‌و وردەكاری خەرجییەكانی وەكو بابەتێكی ئاسایشی نیشتمانیی تەماشا دەكرێت‌و ناكەوێتە ژێر چاودێری پەرلەمانەوە. چارەنوسی ئەنجومەنی ئاسایش ماوەی زیاتر لە ساڵێك‌و سێ مانگە كابینەی نویەمی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی دەستبەكاربووە، بەڵام پۆستەكانی ئەنجومەنی ئاسایش نوێ نەكراونەتەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئێستا (وەیسی مەسعود بارزانی) برای مەسرور بارزانی كاروبارەكانی ئەنجومەنی ئاسایش بەڕێوەدەبات، مەسرور بارزانی كە پۆستی سەرۆكی حكومەت وەرگرتووە، هێشتا دەستبەرداری دۆسیەی ئەمنی نەبووە‌و ئامادە نییە سەرۆكایەتی ئەو ئەنجومەنە رادەستی كەسێك بكات كە لەژێر كۆنترۆڵی خۆیدا نەبێت، بەڵام بەپێی قسەی بەرپرسانی یەكێتی، لاهور شێخ جەنگی دوای ئەوەی پۆستی هاوسەرۆكی یەكێتی وەرگرتووە، دەستبەرداری پۆستە ئەمنییەكەی بووە‌و ئێستا بە فەرمی (محەمەد شێخ تەحسین تاڵەبانی) سەرۆكی دەزگای زانیارییە لە شوێنەكەی لاهور شێخ جەنگیی، بەڵام ئەمە هێشتا بەتەواوەتی دەستی لاهور شێخ جەنگیی لەناو دۆسیەی ئەمنیدا نەهێناوەتە دەرەوە.  (درەو) زانیویەتی، سەرەتاكانی ئەمساڵ هەوڵێك هەبووە لەلایەن نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە بۆ ئەوەی (رەوان بارزانی) برای پۆستی راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایش وەرگرێت، بەوپێیەی ئەنجومەنی ئاسایش بەپێی یاسا سەربە سەرۆكایەتی هەرێمە، بەڵام ئەو هەوڵە سەركەوتوو نەبووە. بەهۆی ناكۆكی بنەماڵەی بارزانی لەسەر دانانی كەسی جێگرەوەی مەسرور بارزانی لە پۆستی راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایش، تائێستا ئەو پۆستە بەبەتاڵی ماوەتەوە‌و سەرباری ئەوەش پۆستەكانی تری ناو ئەنجومەنەكەش نوێ نەكراونەتەوە، بزوتنەوەی گۆڕان چاوی لەوەیە لە پرۆسەی نوێكردنەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمدا چەند پۆستێك لەو ئەنجومەنەدا وەربگرێت‌و لەوێوە ببێت بە بەشداری پارتی‌و یەكێتی لە بڕیاری ئەمنیی هەرێمی كوردستاندا. بەپێی رێككەوتنی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت، پارتی بەڵێنی بە بزوتنەوەی گۆڕان داوە، دوو پۆستی باڵا لەناو ئەنجومەنەكە بە بزوتنەوەی گۆڕان بدات، بەڵام ئەو پۆستانە تائێستا یەكلانەبونەتەوە. بە كشانەوەی مەسعود بارزانی لە پۆستی سەرۆكی هەرێم، جموجوڵی دەسەڵات لەناو بنەماڵەی بارزانیدا رویدا، نێچیرڤان بارزانی پۆستی سەرۆكی هەرێمی وەرگرت‌و مەسرور بارزانی پۆستی سەرۆكی حكومەتی وەرگرت، لەم ئاڵوگۆڕەدا پۆستی راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم چۆڵ بوو، ئێستا پڕكردنەوەی ئەم پۆستە لەپاڵ پۆستی وەزارەتی نەوتدا، كێشەیەكی تری بۆ پارتی دروستكردووە. ئەگەر یاسای ئەنجومەنی ئاسایش هەموارنەكرێتەوە‌و دامەزراوەكە سەربە سەرۆكایەتی هەرێم بێت، دەبێت نێچیرڤان بارزانی كەسێك بۆ پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنەكە كاندید بكات، بەڵام پێناچێت هەرگیز ئەمە روبدات، چونكە مەسرور بارزانی بەهیچ جۆرێك ئامادە نییە دۆسیەی ئەمنیی رادەستی نێچیرڤان بارزانی ئامۆزای بكات، بەوهۆیەشەوە لەدوای رۆشتنی لە پۆستی راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایش، تائێستا مەسرور بارزانی بەپێی یاسای ئەنجومەنی ئاسایش دۆسیەی ئەمنی رادەستی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم نەكردووە. هەموو ئاماژەكان بۆ ئەوەدەچن، دواجار (وەیسی مەسعود بارزانی) پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایش وەربگرێت، ئەمە وادەكات دۆسیەی ئەمنی هەر لەدەستی مەسرور بارزانیدا بمێنێتەوە، مەسرور بارزانی كە ئێستا سەرۆكایەتی حكومەت دەكات، لە هەموو كاتێك زیاتر پێویستی بەوەیە جڵەوی دۆسیەی ئەمنی لای خۆی بهێڵێتەوە. بەڵام بە وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی حكومەت، مەسرور بارزانی گورزێكی بەهێزی لە دەزگای ئەنجومەنی ئاسایش‌و تەنانەت دەزگای پاراستن-یشدا، بەپێی زانیارییەكان، مەسرور بارزانی رێژەی 90%ی ستافی ئەنجومەنی ئاسایش‌و پاراستنی لەگەڵ خۆیدا راپێچی حكومەت كردووە، لەدیارترینی ئەوانەی لە ئەنجومەنی ئاسایش‌و پاراستنەوە چونەتە ناو حكومەت بریتین لە هەریەكە: •    شەعبان شەعبان چالی بەڕێوەبەری نوسینگەی سەرۆك وەزیران •    هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمان •    رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ •    جوتیار عادل وتەبێژی حكومەت •    ساسان عەونی وەزیری شارەوانی‌و گەشتوگوزار سەرباری ئەمانە، زۆربەی بەڕێوەبەرە گشتییەكان لە خەڵكانی سەربە ئەنجومەنی ئاسایش پڕكراونەتەوە، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت هەندێك كابینەی مەسرور بارزانی بە كابینەیەكی ئەمنی ناودەبەن. نازانرێت پارتی چۆن پرسی ئەنجومەنی ئاسایش یەكلادەكاتەوە، بەڵام لە هەموو حاڵەكاندا ئەو كەسەی كە پۆستەكە وەردەگرێت لەژێر فەرمانی مەسرور بارزانیدا دەبێت نەك نێچیرڤان بارزانی، ئەمە لەكاتێكدایە یەكێتیش چاوی لە پۆستەكانی ناو ئەو ئەنجومەنەیە‌و دەیەوێت لەچوارچێوەی رێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتدا پۆستەكانی ئەو ئەنجومەنە نوێ بكاتەوە.   بابەتی پەیوەندیدار چارەنوسی ئەنجومەنی ئاسایش بەكوێ دەگات ؟

(درەو): لەناو جیهانی ئیسلامیدا دەنگەکان بۆ بایکۆتکردنی کاڵای فەرەنسی تادێت زیاتر دەبن، ئەمەش بەهۆی ئەو ناکۆکییەی لەبارەی وێنە کاریکاتێرییەکانی پێغەمبەری ئیسلام دروست بووە. بەپێی داتاکانی سایتی (ITC Trade)، کە پرۆژەیەکی سەربە نەتەوە یەکگرتووەکانە: 🔹 تێکڕای هەناردەی فەڕەنسا بۆ وڵاتانی جیهان ساڵی رابردوو گەیشتوەتە (٥٥٥ ملیارو ١٠٠ ملیۆن) دۆلار، واتا زیاتر لە (نیو ترلیۆن) دۆلار. 🔹 ساڵی رابردوو، هەناردەی فەڕەنسا بۆ (٧) وڵاتی عەرەبی نزیکەی (٢٩ ملیار) دۆلار بووە، لە دیارترین ئەو وڵاتانەش کە کاڵای فەڕەنسی بۆ هەناردەکراوە (مەغریبی عەرەبی) و (جەزائیر) بووە. 🔹 ساڵی رابردوو قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان جەزائیرو فەڕەنسا گەیشتوەتە نزیکەی (١٠ ملیارو ٢٠٩ ملیۆن) دۆلار، لەم هاوکێشەیەدا بەهای هەناردەی فەڕەنسا بۆ جەزائیر (٥ ملیارو ٥١٣ ملیۆن) دۆلار بووە، لەبەرامبەردا ئاستی هاوردەکردن (٤ ملیارو ٦٩٦ ملیۆن) دۆلار بووە، ئەمە بەواتای ئەوەدێت تەرازووی بازرگانی بەجیاوازی (٨١٧ ملیۆن) دۆلار لەبەرژەوەندی فەڕەنسادا بووە. 🔹 قەبارەی بازرگانی فەڕەنسا لەگەڵ مەغریبی عەرەبی ساڵی رابردوو گەیشتوەتە نزیکەی (١١ ملیارو ٥٨ ملیۆن) دۆلار، لەم رێژەیە بەهای هەناردەی فەڕەنسا بۆ مەغریب (٥ ملیارو ٣٣٦ ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 قەبارەی بازرگانی نێوان فەڕەنساو تونس ساڵی رابردوو نزیکەی (٩ ملیار) دۆلار بووە، رێژەی هەناردەی فەڕەنسا بۆ تونس نزیکەی (٣ ملیارو ٨٠٠ ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 قەبارەی هەناردەی فەڕەنسا بۆ قەتەرو ئیمارات و سعودیەو میسر نزیکەی (١٤ ملیار) دۆلار بووە، بەشی زۆریشی بۆ قەتەر بووە کە بەهاکەی دەگاتە (٤ ملیارو ٢٩٥ ملیۆن) دۆلار. 🔹 تەرازووی بازرگانی نێوان فەڕەنساو قەتەر بە جیاوازی (٣ ملیارو ٥٣٧ ملیۆن) دۆلار لەبەرژەوەندی فەڕەنسادایە، چونکە فەڕەنسا بەبەهای تەنیا (٧٥٨ ملیۆن) دۆلار کاڵای لە قەتەرەوە هاوردە کردووە لە حاڵێکدا بەبڕی (٤ ملیارو ٢٩٥ ملیۆن) دۆلار کاڵای بۆ قەتەر هەناردە کردووە. 🔹 تەرازووی بازرگانی فەڕەنسا لەگەڵ ئیماراتی عەرەبی بەهەمان شێوە بە جیاوازی (ملیارێک و ٩٢٩ ملیۆن) دۆلار لەبەرژەوەندی فەڕەنسادایە، چونکە فەڕەنسا زیاتر لەوەی کە هاوردەی کردووە، کاڵای بۆ ئیمارات هەناردە کردووە (هەناردە ٣ ملیارو ٦٤٧ ملیۆن دۆلار بووە، بەڵام هاوردە ملیارێک و ٧١٨ ملیۆن دۆلار بووە). 🔹 قەبارەی هەناردەی فەڕەنسا بۆ سعودیە ساڵی رابردوو (٣ ملیارو ٣٦١ ملیۆن) دۆلاربووە، بۆ میسریش (٢ ملیارو ٥٧٥ ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 ئەوەی جێگەی سەرەنجە لە داتاکای سایتی (ITC Trade)دا، ساڵی رابردوو قەبارەی هەناردەی فەڕەنسا بۆ تورکیا گەیشتوەتە نزیکەی (٦ ملیارو ٦٥٥ ملیۆن) دۆلار، ئەگەر سەرجەمی هەناردەی فەڕەنسا بۆ (٧) وڵاتە عەرەبییەکەو تورکیا لە ساڵی رابردوودا کۆبکرێتەوە، بەهاکەی دەگاتە (٣٥ ملیار) دۆلار. 🔴 واتا لە هاوکێشەی بایکۆتدا فەڕەنسا زیانی گەورە بەر ئابورییەکەی دەکەوێت.

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت "ساختەكاری وەسڵی فافۆن" ئەمە ناونیشانی قەیرانێكی نوێیە لە سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتی نیشتمانی، لەم دۆسیەیەدا زیانی زیاتر لە (25 ملیار) دینار بەر حكومەتی هەرێم كەوتووە، مەترسی هەیە تێوەگلاوان لە سزای یاسایی رزگاربكرێت‌و لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی سیاسیدا دۆسیەكە دابخرێت، (درەو) لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر دەخاتەڕوو.   رێككەوتن لەسەر ساختەكاریی ! دواجار گومانەكان لەبارەی پرۆسەی قاچاخچێتی‌و ساختەكاری لە دەروازە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان بوون بە ڕاستیی، رۆژی 10ی ئەم مانگە دادگای لێكۆڵینەوەی خانەقین/ قۆرەتوو، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دوو كەس دەركرد، یەكێكیان پیاوێكی كاسبكار بوو، ئەوی تر ئەندامێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بوو لە فراكسیۆنی گۆڕان بەناوی (محەمەد شێخ وەهاب). فەرمانی دەستگیركردنەكە بەپێی ماددەی (289)ی یاسای سزادانی عێراقییە، ئەم ماددە تایبەتە بە ساختەكردنی نوسراوی فەرمی دامودەزگاكان، سەلماندنی لەسەر هەركەسێك، حوكمەكەی (15 ساڵ) زیندانییە، ئەم كەسیە ناوی لێنراوە "ساختەكاری وەسڵی فافۆن". بەگوێرەی قسەی دوو پەرلەمانتاری گۆڕان (دابان محەمەدو عەلی حەمەساڵح)، تائێستا (40) كەس لە ساختەكاری وەسڵی فافۆندا ناویان هاتوە، بەڵام ژمارەیەكی كەمیان فەرمانی دادگایان بۆ دەرچوەو بەشێكی فەرمانەكەش جێبەجێ نەكراوە. گومان هەیە بەرپرسانی باڵای یەكێتی دەستوەردانیان لە كەیسەكەدا كردبێت بەمەبەستی داخستنی، ئەو دوو پەرلەمانتارەی گۆڕان دەڵێن" نابێت هیچ بەرپرسێكی حیزبی‌و ئەمنی بە هەڕەشەكردن‌و چاوسوركردنەوە لە دادوەران یان كەسی دیكە، كار بۆ داخستنی ئەم دۆسیەو دەربازكردنی تۆمەتباران بكەن"، گومانەكە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە بەرپرسی باڵای سەربازی یەكێتی لە سنوری گەرمیان تێوەگلابێت، بۆیە یەكێتی هەوڵ بۆ داخستنی دۆسیەكە دەدات. محەمەد شێخ وەهاب كە ئەندامی فراكسیۆنی گۆڕان لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی‌و لەسەر ئەم دۆسیەیە فەرمانی دەستگیكردنی بۆ دەرچووە، تائێستا خۆی رادەست نەكردووە، لەناو گۆڕاندا راوبۆچونی جیاواز هەیە لەسەر دۆسیەكە، هەندێك لە بەرپرسانی بزوتنەوەكە دەیانەوێت كێشەكە لەگەڵ یەكێتی لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی سیاسیدا چارەسەر بكرێت، بەوپێیەی خەڵكانی یەكێتیش لە دۆسیەكەدا تێوەگلاون، هەندێكی تر لە بەرپرسانی گۆڕان داوا دەكەن محەمەد  شێخ وەهاب خۆی رادەست بكات‌و بچێتە بەردەم دادگا، بەگشتی گۆڕان ترسی هەیە لەم دۆسیەیەدا زیانی گەورە بە پێگەی جەماوەریی بگات لە ناوچەی گەرمیاندا، بەتایبەتیش كە عێراق لەبەردەم هەڵبژاردنێكی پێشوەختەدایە. مەترسی هەیە، یەكێتی‌و گۆڕان دواجار لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی سیاسیدا، كەیسەكە بەكەمترین زیان لە بەرژەوەندی خۆیان‌و زۆترین زیان لە بەرژەوەندی گشتی كۆتایی پێبهێنن، بەڵام ئەمە هێشتا گومانە‌و رۆژانی داهاتوو ئەمە دەسەلمێنێت. چی رویداوە ؟ ئەوەی تایبەتە بە دۆسیەی ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی پارێزگا، پرسێكە پەیوەندی بە ساختەكردنی زیاتر لە (2 هەزارو 500) وەسڵی گومرگەوە هەیە لە بەڕێوەبەرایەتی گومرگی گەرمیان. لە سنوری پارێزگای سلێمانی دوو دەروازەی فەرمی نێودەوڵەتی هەیە كە بریتین لە دەروازەكانی (باشماخ)‌و (پەروێزخان)، ماوەیەكە لەناو پەرلەمانی كوردستانەوە بەشێوەیەكی چڕ باس لە دیاردەی قاچاخچێتی‌و بەهەدەردانی سامانی گشتی دەكرێت لە دەروازە سنورییەكان، ئەوانەی زیاتر باسیان لەم دۆسیەیە دەكرد پەرلەمانتارانی گۆڕان بوون، بەدیاریكراویش (عەلی حەمەساڵح)، زۆربەی قسەكانیش لەبارەی قاچاخچێتییەوە باسی دەروازەكانی سنوری دەسەڵاتدارێتی یەكێتی نیشتمانی كوردستانە لە سلێمانی. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، زیاتر لە 50%ی داهاتی گومرگەكانی سنوری سلێمانی بریتییە لە داهاتی گومرگی (كانزا لەكاركەوتووەكان)، هەر بارێكی ئەم جۆرە كانزایانە ئەگەر كێشەكەی (20 تەن) بێت، نزیكەی (10 ملیۆن‌و 500 هەزار) دینار گومرگ دەكرێت. كانزا لەكاركەوتووەكان بریتین لە: •    مس •    فافۆن •    وردەخۆڵی ئاسن •    پاتری شكاو ئەم ماددانە بەپێی یاسای گومرگیی لە عێراق، لەبنەڕەتەوە ناردنە دەرەوەیان قەدەغەیە، بەڵام بەبەهانەی جۆراوجۆر لە نمونەی بەهانەی "تەلەفكردن"، بەقاچاخ‌و هەندێكجاریش بەمۆڵەتی وەزارەتی پیشەسازی ئاودیوی دەرەوە دەكرێن، بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، زۆربەی ئەو فافۆنەی لە دەروازەكانی هەرێمەوە ئاودێوی ئێران دەكرێت، لەناوچەكانی تری عێراقەوە دێنە هەرێمی كوردستان، هەندێكیشی لە ناوخۆی هەرێمدا كۆدەكرێنەوە‌و رەوانەی دەرەوە دەكرێت، ئەوەی لە ناوچەكانی عێراقەوە دێت دەوترێت پەیوەندی بە پرۆسەیەكی گەورەی گەندەڵییەوە هەیە لە وەزارەتی كارەبای عێراقدا، خەڵكانێك لەو وەزارەتە كێبڵ‌و مس‌و فافۆنی وەزارەتەكە بەناوی تەلەفكردنەوە لەناودەبەن‌و دەیكەن بە كانزای لەكاركەوتوو، بەشێكی رەوانەی هەرێمی كوردستانی دەكەن‌و لە كوردستانیشەوە قاچاخی رەوانەی ئێران دەكرێت، هەندێكی تریشی حەشدی شەعبی لە سنورەكانی تری عێراقەوە ئاودیوی ئێرانی دەكات.  ئەو ساختەكارییەی لەم بوارەدا رویداوە بریتییە لە ساختەكردنی پسوڵەیەكی گومرگ بەناوی پسوڵەی (37 ئەلف)، هەر كەسێك ئەم پسوڵەیە وەرگرێت، واتا باجی گومرگیی هێنانە ناوەوە یان بردنەدەرەوەی بارەكەی داوە بە حكومەت، ئەمە وەسڵی سندوقی داهاتی حكومەتە لە گومرگ‌و دامودەزگاكاندا. بەپێی بەدواداچوونی (درەو)، ئەوانەی تێوەگلاون لەم ساختەكارییە گەورەیەدا، وەسڵی گومرگیان بۆ خاوەن بارەكان كردووە بە بڕی (10 ملیۆن) دینار، بەڵام لەو وەسڵانەدا كە دەگەڕێتەوە بۆ حكومەت‌و داخڵی كۆمپیوتەر دەكرێت بڕی (40 هەزار) دیناریان نوسیوە، ئەمە تەنیا نمونەیەكە لە یەكێك لەو وەسڵانەی كە ساختە كراوە‌و تەنیا لە پرۆسەی ناردنەدەرەوەی فافۆندا كراوە، لە كانزاكانی تریشدا بەهەمان شێوەو بە بڕی جیاواز وەسڵەكان ساختەكراون. زیانی حكومەت لە ساختەكارییەكەدا ئەوانەی ئاگادارن لە كەیسەكە دەڵێن، زیاتر لە ساڵێك بووە ئەم پرۆسەی ساختەكارییە لە وەسڵەكانی گومرگدا بەردەوام بووە، لەم ماوەیەدا (2 هەزارو 500) وەسڵ ساختەكراوە، بەهای هەر وەسڵێك (10 ملیۆن) دینار بووە، كۆی گشتی داهاتی ئەو وەسڵە ساختەكراوانە بە نزیكەی (25 ملیار) دینار دەخەمڵێندرێت، واتا حكومەت لەو ماوەیەدا تەنیا لە ناردنەدەرەوەی فافۆن‌و كانزا لەكاركەوتووەكاندا، بەهۆی ساختەكارییەكەوە بڕی (25 ملیار) دینار زیان بەر داهاتەكانی كەوتووە، ئەوەش لەكاتێكدایە ئێستا حكومەت بەدەست قەیرانی داراییەوە دەناڵێنێت‌و مانگانە پارەی پێویستی ناكەوێتە بەردەست بۆ دابینكردنی موچەی فەرمانبەران. ئەمە تەنیا قەبارەی ئەو زیانە داراییەیە كە لە ساختەكردنی (2 هەزارو 500) وەسڵدا بەر داهاتی حكومەت كەوتووە، دەبێت رێژەی ئەو زیانە داراییە چەند بێت كە مانگانە لە هەموو گومرگەكانی سنوری پارتی‌و یەكێتی بەهۆی قاچاخچێتی‌و ساختەكارییەوە بەر داهاتی حكومەت دەكەوێت ؟    چۆن ئاشكرا بوو ؟ ئەوەی رویداوە‌و ناوی لێنراوە ساختەكاری، بەشێوەیەكی گشتی بریتی بووە لە بڕینی پسوڵەی (37 ئەلف) لە دەرەوەی رێكاری گومرگیی بۆ ئەو بارانەی كە بە گومرگی پەروێزخاندا تێپەڕیوون. لە بنەڕەتەوە ئەم كارە دەبێت یەكێك لە نوسینگەكانی (ئیخراجی) ئەنجامی بدات، كارەكەش بریتییە لە قەپانكردنی بارەكان، واتا نوسینگەكان ئەركی لایەنی یاسایی‌و راگەیەندراوی گومرگی لە ئەستۆدەگرن، ئەوەی تائێستا نادیارە ئەوەیە نازانرێت چ نوسینگەیەك تێوەگلاوە لە پرۆسەی ساختەكارییەكەدا، یان ناوی چ نوسینگەیەك بۆ ساختەكارییەكە بەكارهێنراوە.  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، ئاستی ساختەكارییەكە هێندە گەورەیە، بۆ هەموو بارێك پسوڵەیەكی كۆپی هاوشێوەی ئەوەی گومرگی بۆ دروستكراوە بە هەموو مۆرو ئیمزایەكەوە، تەنانەت بە ناوی فەرمانبەرەكانی گومرگیشەوە، ئەمەیە وایكردووە هەندێك لەوانەی ئاگاداری دۆسیەكەن دەڵێن ئەوەی ساختەكارییەكەی كردووە، كەسێكی شارەزا بووە لە چۆنیەتی بەڕێوەچوونی كاروبارەكان لە مەرزی پەروێزخان.  ماوەی ساڵێك بووە بەم وەسڵە ساختانەوە باری فافۆن‌و كانزا لەكاركەوتووەكانی تر لە رێگەی هەردوو مەرزی باشماخ‌و پەروێزخانەوە نێردراوە بۆ ئێران‌و بەشی هەرەزوری داهاتی گومرگی ئەو بارانە بۆ ساختەكارەكان رۆیشتووە‌و بڕێكی زۆر كەمی بۆ حكومەت گەڕاوەتەوە.  سەرەتای ئەمساڵ بەهۆی دۆسیەیەكی یاساییەوە كە پەیوەندی بە كاری كۆمپانیایەك هەبوو لە دەروازەی پەروێزخان، بەڕێوەبەری دەروازەكە‌و بەڕێوەبەری گشتی گومرگی گەرمیان بە فەرمانی دادگا نێردرانەوە بۆ ماڵەوە، لەو ماوەیەدا وەزیری دارایی بەشێوەیەكی كاتیی دوو كەسی لە شوێنیان دانا بۆ ئەوەی كاروبارەكان بەڕێوەببەن. ئەو كەسەی ئەوكات لە شوێنی بەڕێوەبەری گشتی گومرگی گەرمیان دانرا كاروبارەكان بەڕێوەببات، كەسێك بوو بە ناوی (قادر پیرۆت) ئەم پیاوە سەربە یەكێتی بوو، چونكە پۆستەكە پشكی یەكێتی بوو، دەوترێت قادر پیرۆت یەكەم كەس بووە ساختەكارییەكەی لە وەسڵەكانی گومرگدا ئاشكراكردووە‌و پێی زانیوە، دوای چەند مانگێك لە دەستبەكاربوونی، پیرۆت رۆژێك چەند بارهەڵگرێكی كانزای لەكاركەوتووی بینیوە، دوای وەسڵی گومرگی لێكردوون، لەوێوە هەستی بەبوونی ساختەكارییەكی گەورە كردووە، بۆ وردبینی زیاتر چوەتە دەروازەكە‌و وەسڵی گومرگیی لە هەموو ئەو بارهەڵگرانە وەرگرتووە كە بەنیازبوون بچنە ناو خاكی ئێرانەوە، ئیتر دڵنیا بووە لەوە ساختەكارییەكی گەورە روودەدات، دواتر بەڕێوەبەرایەتی گومرگی سلێمانی هاتوەتە ناو كێشەكەوە، بەوپێیەی بەشێك لەو بارانەی كە بە گومرگی باشماخدا چونەتە ناو خاكی ئێران، بە بنكەی گومرگی پێنجوێندا تێپەڕیون‌و لەو بنكەیە پسوڵەی "كەشفی ئجور"یان بۆ كراوە، گومرگی سلێمانی لێكۆڵینەوە كردووە، بۆی دەركەوتووە ژمارەیەكی زۆر بار رۆیشتوەتە دەرەوە، بەڵام هیچ سەرەتایەكیان لە گومرگی پەروێزخاندا نییە.  گومانەكان لەبارەی دۆسیەكەوە ئەوانەی لە نزیكەوە ئاگاداری دۆسیەكەن، گومانیان هەیە لەوەی چۆن ماوەی ساڵێك ئەم ساختەكارییە بەردەوام بووە‌و بەسەر كارمەندانی گومرگدا تێپەڕێوە لە حاڵێكدا هەموو بەڕێوەبەرێتییەكانی گومرگ بەشی (داتابەیس، ئامار، پلان‌و وردبینی)یان هەیە‌و لەهەر یاریپێكردنێك یان دەستكاری‌و جوڵەیەك لەداهاتدا، دەبێت ئەو بەڕێوەبەرایەتیانە ئاگادار بن، بەتایبەتیش لەرێگەی بەشی وردبینییەوە، لە حاڵەتی هەڵەكردندا فەرمانبەر دەبێت كورتهێنان لە پارەكاندا ببژێرێت. سەرباری ئەمە باسلەوەدەكرێت، لەناو وەسڵە ساختەكراوەكاندا وەسڵ هەیە كە لەسەر بڕی پارەكەی نوسراوە (101 ملیۆن) دینار، كە ئەمە باجی گومرگی (200 تەن) كانزای لەكاركەوتووە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا هیچ بارهەڵگرێك هەیە (200 تەن) هەڵگرێت ؟  یەكێك لە رەخنە گەورەكان لەم دۆسیەیەدا ئاڕاستەی بەڕێوەبەرایەتی گشتی گومرگ دەكرێت ئەوەیە چۆن ماوەی ساڵێك بووە ئاگای لە جوڵەو داهاتی گومرگ نەبووە ؟ چۆن دەبێت داهات كەمی كردبێت لە حاڵێكدا پرۆسەی ناردنەدەرەوەی كانزا زیادی كردبێت ؟  بەگشتی لەم پرۆسەی ساختەكارییەدا كێشەی گەورەی بەڕێوەبردن لە گومرگدا دەركەوتووە، كەموكورتی بەڕێوەبردن گەیشتوەتە ئاستێك، سەرباری ئەوەی چەند مانگێكە ئەم دۆسیەی ساختەكارییە ئاشكرابووە، بەڵام ماوەی چەند رۆژێكە گومرگ مۆرو وەسڵی تایبەتی بەخۆی گۆڕیوە. ئەم دۆسیەیە جارێكی تر قسەوباسی ئەوەی هێناوەتە پێش كە جگە لە سزادانی تێوەگلاوان لە دۆسیەكە، رەنگە پێویست بكات حكومەت پێداچوونەوە بە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی كاری گومرگ‌و بەڕێوەبەرایەتییەكانی گومرگدا بكات. لیژنەیەك پێكهێنراوە بۆ لێكۆڵینەوە لەم دۆسیەیە، كە دەوترێت پێكهاتووە لە دادوەرێكی وەزارەتی دارایی‌و نوێنەری چاودێری دارایی‌و بەرپرسی بەشی یاسایی گومرگی سلێمانی، هەندێك رەخنەیان لە لیژنەكە هەیە‌و دەڵێن لە ئاستی گەورەیی قەبارەی ساختەكارییەكەدا نییە.   

ئیرینا سالی   وەرگێڕانی: زانا تەقی کەشتییە بارهەڵگرەکانی ئێران لە ئاوەکانی عێڕاق دەشارێتەوە بۆ بارکردنی نەوتی خاو لە کەشتییەک بۆ کەشتییەکی تر بۆ دوورکەوتنەوە لە سزاکانی ئەمەریکا، ڕاپۆرتەکانی واڵ ستریت جوێرناڵ ئاماژە دەکات بە بەڵگەکان و بەرپرسانی ئەمەریکا. بە گوێرەی سەرچاوەکان و بەڵگەکان بەندەری فاوی عێڕاق خاڵێکی بەکارهێنانی ئاسایی گواستنەوەکەیە، لەوێ کەشتییە ئێرانییەکان نەوتە خاوەکان دادەکەنە کەشتییەکانی ترەوە، کە هەر لەوێدا تێکەڵ بە نەوتی سەرچاوەکانی تر دەکرێن، وەکو نەوتی ناوخۆی عێڕاق، ئەمەش بۆ ئەوەی لە پشکنین بە دوور بێت. بە ئاشکرا، ئەم شێوە گواستنەوانە بوونەتە بزنسێکی دەسکەوتدار بۆ ئەو لایەنەنانەی کە تێیدابەشدارن و دواتر نەوتە تێکەڵکراوەکە بە ناوی عێڕاقەوە دەفرۆشن. گواستنەوەی کەشتی بۆ کەشتی، نەک تەنها لە کەناروەکانی عێڕاق، بەڵکو لە شوێنی تریش بوە بە میتۆتدی ئێران بۆ ناردنی نەوتی خاوی خۆی بۆ کڕیارەکانی لە میانەی سزاکانی سەریشیدا. ئەمە لەکاتێکدا، بەرهەمهێنانی نەوت بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بویەوە، لە پاش دووبارە ڕاگەیاندنەوەی سزاکانی ئەمەریکا دژ بە تاران. بە پێی داتاکانی tankertrackers.com ئەو وڵڵاتە هێشتا زیاتر لە ٨۰۰ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە هەناردە دەکات، وەک لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ. چین گەورەترین کڕیاری نەوتی ئێرانە. لە ڕاسیدا، وەک ئەوەی لەسەرەتای ئەم مانگەدا سیمۆن واتکینز ڕاپۆرتی کرووە بۆ ماڵپەڕی ئۆیڵ پرایز، خواستی چین بۆ نەوتی خاوی هەرزانی ئێران زۆر بەرز بووەتەوە. واتکینز بە بێ ناوهێنان ئاماژە دەدات بە سەرچاوەیەکی پیشەسازی نزیک لە وەزارەتی نەوتی ئێران و دەڵێت "لە نێوان ۱ی حوزەیران تا ۲۱ی تەمووز چین نزیکەی ٨.۱ ملیۆن بەرمیل نەوتی ئێرانی وەرگرتووە. هەروەها ڕاپۆرتە ڕەسمییەکان لە چین دەڵێن وڵڵاتەکە لە مانگی حوزەیراندا هیچ خامێکی ئێرانی هاوردە نەکردووە. لە مانگی ئەیلولدا، ماڵپەڕی TankersTraker.com ڕایگەیاند، کە ئێران ڕێژەی هەناردەی زیادکردووە بۆ نزیکەی ۱.٥ ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە، ئەمەش زۆر زیاتر بووە لەو ڕێژەیەی کە داتای ڕەسمی پێشنیاری کردووە و وەک ئەوەی لە مانگەکانی پێشودا هەناردەکرابوون. سەڕەڕای ڕاگەیاندراوەکان لە بەرپرسانی ئەمەریکاوە، کە شوێن گواستنەوەی کەشتی بۆ کەشتییەکانی ئێران کەوتوون، هێشتا هیچ کاردانەوەیەکی ڕاستەوخۆ نەگیرراوەتەبەر بۆ ڕاگرتنی ئەم هەناردەیە. وەزیری نەوتی ئێران بیجان زەنگەنە لە مانگی ئابدا وتی " بڕی هەناردەی بەرهەمە نەوتییەکان لە ئێران بێ وێنە بووە."  لەگەڵ ئەمەشدا، نوێنەری تایبەتی پێشووی ئەمەریکا برایان هوک وتی " ئێمە لە ڕووخانی کەرتی نەوتی ئێراندا زۆر سەرکەوتوو بووین، چونکە سزاکانمان جێبەجێدەکەین." هەروەها ڕاشیگەیاندبوو " ئێمە دوو ساڵە کۆمەڵگەی دەریایمان لە مەترسییەکانی جوڵاندنی نەوتی ئێران ئاگادار کردووەتەوە."   دەقی راپۆرتەكە  https://oilprice.com/Latest-Energy-News/World-News/Iranian-Tankers-Hide-In-Iraqi-Waters-To-Ship-Oil-Abroad.html