(درەو): وەفدێكی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی دەیەوێت بۆ پرسی موچەو كێشەكانی تری پارێزگاكە سەردانی بەغداد بكات، بەڵام فارس عیسا نوێنەری حكومەتی هەرێم لە بەغداد رێگری دەكات و دەڵێت هەر جۆرە پەیوەندییەك لەگەڵ بەغداد دەبێت بە فلتەری حكومەتی هەرێمدا تێپەڕێت. ئەمڕۆ دەستەی سەرۆكایەتی و سەرۆكی فراكسیۆنەكانی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی كۆبونەوە، بڕیاریاندا وەفدێك بنێرێنە بەغداد بۆ پرسی موچەو نەوتی سپی و بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان و خەرجیەكانی كۆرۆنا. وەفدەكە پێكدێت لە (سەرۆكی ئەنجومەن، جێگرو سكرتێری سەرۆك و سەرۆكی فراكسیۆنەكان)ی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی. ئەم هەنگاوە دوای ئەوەدێت، پێشتر لەراگەیەنراوێكدا پێنج ئەندامی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی رایانگەیاند:" ئەگەر حكومەتی ھەرێم كات دەكوژێت، ناكرێت تەنیا تەماشەكەری برسێتی میللەتەكەمان بین! پێویستە پارێزگای سلێمانی و پارێزگای ھەڵەبجە بچێنە دانوستانەوە لەگەڵ حكومەتی بەغدا بۆ بەدەستھێنانی مافە دەستورییەكانی خۆیان". هەوڵی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ بەرپرسانی بەغداد ئەم هەنگاوەی ئەنجومەنی پارێزگای لەكاتێكدایە فارس عیسا نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبەغداد نوسراوێكی ئاڕاستەی وەزارەتی ناوخۆی هەرێم كردووەو ئاگاداریان دەكات لەوەی هەموو نوسراوێك كە لە هەرێمەوە ئاڕاستەی حكومەتی ناوەندی دەكرێت، دەبێت لەڕێگەی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە رەوانە بكرێت. لەسەر ئەم بنەمایە، سامی جەلال بەڕێوەبەری دیوانی وەزارەتی ناوخۆ بە نوسراوێك پارێزگای سلێمانی ئاگاداردەكاتەوە لەوەی پێویستە لەڕێگای حكومەتی هەرێمەوە نوسراو ئاڕاستەی دامودەزگاكانی حكومەتی فیدراڵی بكرێت. بەپێی ئەم نوسراوانە، ئێستا فارس عیسا كە پارتییەو نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم دەكات لە بەغداد، بووە بە دەرگاوانی هەرێم بەڕووی بەغدادو دەبێت ئاگاداری ناوەڕۆكی هەر نوسراوێك بێت كە لە پارێزگاكانەوە ئاڕاستەی بەغداد دەكرێت، بەبێ رەزامەندی ئەو، نوسراوەكە ناگات شوێنی مەبەست. ئەوەی نیگەرانی لای هەندێك لە حزبەكان سەبارەت بە نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لەبەغداد درووست كردووە ئەوەیە، ئەم نوێنەرایەتیە بەتەنیا لەلایەن پارتیەوە بەڕێوە دەبرێت و حزبەكانی دیكە بەشدار نین و هیچ كارمەند و نوێنەرایەتیەكیان لەو فەرمانگەیەدا نیە.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار لەبەرامبەر دیناری عێراقی دیارییەكی گرنگە بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان، بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار مانگانە نزیكەی (80 ملیار) دینار داهاتی حكومەت زیاد دەكات، بەم دۆخە ئابورییە نوێیەوە، ئەگەر (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد بەردەوام بێت، حكومەت مانگانە بەبێ لێبڕین دەتوانێت موچە دابەشبكات، خۆ ئەگەر بەغداد پارەكە نەنێرێت، دەبێت رێژەی لێبڕین بۆ 40% بەرزبكاتەوە، بەڵام لەهەردوو بارەكەدا نرخ بەرزدەبێتەوە‌و هێزی كڕین لاواز دەبێت، لەمەشدا چینی فەرمانبەرو هەژاران زەرەرمەند دەبن، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. دۆخێكی دارایی نوێ ئەمڕۆ بانكی ناوەندی عێراق بەفەرمی نرخی (100 دۆلار)ی ئەمریكی بە (147 هەزار) دینار بۆ هاوڵاتیان جێگیركرد، نرخەكە لەنێوان وەزارەتی دارایی‌و بانكی ناوەندیدا (145 هەزار) دینارە بۆ هەر (100 دۆلار)ێك. حكومەتی عێراق ساڵێكی قورسی دارایی بەرێ دەكات، ساڵێك كە تێیدا بەهۆی قەیرانی سەرهەڵدانی كۆرۆنا‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە داهاتەكانی كەمیكرد، ئامادەكردنی پرۆژە یاسای بودجەی 2021 بە ناوەڕۆكەكەیدا دەردەكەوێت خەڵكی عێراق دەبێت چاوەڕوانی ساڵێكی دارایی قورستر بكەن. ئەم پرۆژەیە رۆژی پێنج شەممەی رابردوو خرایە بەردەم ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، هەر ئەو رۆژە كۆپییەكی پرۆژەكە دزەی كردە ناو میدیاكان‌و دەركەوت پرۆژە یاساكە كار لەسەر كەمكردنەوەی خەرجییە گشتییەكان دەكات. ژمارەیەك لە بەرپرسانی عێراقی كە كاریان لەسەر ئامادەكردنی ئەم پرۆژە یاسایە كردووە، بە ئاژانسی هەواڵی (فرانس پرێس)یان راگەیاندووە، لە نوسینی ئەم پرۆژەدا ئامانجیان "خۆراگری" عێراقە دوای ئەو قەیرانە داراییە بێ پێشینەی كە بەهۆی كۆرۆناو دابەزینی نرخی نەوتەوە روبەڕووی وڵات بووەتەوە. لە رەشنوسی بودجەی 2021دا ژمارەیەك رێوشوێن بۆ روبەڕووبونەوەی دۆخی خراپی دارایی حكومەت دیاریكراوە، یەكێكیان بەرزكردنەوەی بەهای دۆلارە لەبەرامبەر دیناری عێراقی، پێشتر لە بانكی ناوەندی عێراق (100 دۆلار)ی ئەمریكی بە (119 دینار)ی عێراقی دەفرۆشرا، بەڵام لە پرۆژەی بودجەدا ئەم رێژەیە زیادكراوە بۆ (145 هەزار) دینار. بڕیار نەبوو، بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار ئاوا بەزویی ئاشكرا ببێت، بەڵام دزەكردنی رەشنوسی پرۆژەی بودجە بۆ ناو میدیاكان، هەرزوو بازاڕی شێواند‌و نرخە نوێیەكەی جێگیركرد، ئەمە لەكاتێكدایە هێشتا پرۆژەی بودجە لە حكومەت دەنگی لەسەر نەدراوە‌و ئاڕاستەی پەرلەمانیش نەكراوە، ناچار ئەمڕۆ وەزارەتی دارایی عێراق‌و بانكی ناوەندی نرخە نوێیەكەیان بە فەرمی جێگیركرد.  بە دەستكاریكردنی نرخی دۆلار بەرامبەر بە دینار لە یاسای بودجەدا، بەرپرسانی عێراق دەیانەوێت هەندێك فشاری خەرجی موچە لەسەر حكومەت كەمبكەنەوە، كە گەورەترین رێژەی خەرجییەكانی حكومەت پێكدەهێنێت. ژمارەی فەرمانبەرانی عێراق (بە 682 هەزار فەرمانبەری هەرێمەوە كە بەفەرمی تۆماركراوە) بە تێكڕا نزیكەی (4 ملیۆن) فەرمانبەرە، لەگەڵ (3 ملیۆن) خانەنشین‌و (ملیۆنێك) كەس كە موچەی چاودێری كۆمەڵایەتی وەردەگرن. رێژەی 90%ی داهاتی عێراق لە فرۆشتنی نەوتەوە بەدەست دێت، ئەم داهاتە بە دۆلار دەگەڕێتەوە بۆ حكومەتی عێراق، ئەگەر بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار بەرزبكرێتەوە، حكومەت دەتوانێت لە دابینكردنی خەرجییەكانیدا بڕێكی زیاتر لە داهاتی بۆ بگەڕێتەوە. سەرباری ئەوەی حكومەت لەم رێگەیەوە دەتوانێت موچەی فەرمانبەرانی زامن بكات، بەڵام دابەزاندنی بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلار بە زیان بۆ چینی موچەخۆرو هەژاران كۆتایی دێت، چونكە بازرگانەكان كاڵا‌و پێداویستییەكان بە دۆلار هاوردەی عێراق دەكەن‌و ناچارن بۆ فرۆشتنەوە لەناوخۆی وڵات بە دینار، نرخ بەرزبكەنەوە، ئەمەش وادەكات توانای كڕین لای چینی موچەخۆرو هەژاران لاواز ببێت.  هەندێك پێشبینی دەكەن ئەم دۆخە داراییە نوێیەی عێراق، رێژەی هەژاریی لە وڵات بۆ (40%)ی كۆی ژمارەی دانیشتوان كە نزیكەی (40 ملیۆن) كەسە، بەرزبكاتەوە. حكومەت بەهەموو شێوەیەك دەیەوێت قەبارەی داهاتەكانی خۆی زیاد بكات، بۆ ئەمەش تەنیا پەنای بۆ دابەزاندنی بەهای دیناری عێراقی نەبردووە، هاوكات بەپێی رەشنوسی بودجەی 2021 دەیەوێت قەبارەی داهاتی نانەوتیی بۆ (18 ترلیۆن) دینار بەرزبكاتەوە لەكاتێكدا ئەم داهاتە لە بودجەی 2019دا بە (11 ترلیۆن) دینار دیاریكراوە، هەرچی داهاتی نەوتیشە، بەپێی ئەوەی لە رەشنوسی بودجەدا هاتووە پێشبینی دەكرێت بۆ ساڵی داهاتوو بگاتە (73 ترلیۆن) دینار، كە ئەمەش (20 ملیار) دینار لە بودجەی 2019 كەمترە. بەهۆی ناكۆكییە سیاسییەكانەوە، عێراق ئەمساڵ یاسای بودجەی نەبوو، پێشبینی بودجەی 2021 ئەوەیە عێراق هەر بەرمیلێك نەوت بە (42 دۆلار) بفرۆشێت، ئەم پێشبینییەش زۆر كەمترە لە نرخی ئێستای بازاڕی نەوت‌و نرخی بەرمیلی نەوت لە بودجەی 2019دا كە بە (56 دۆلار) دیاریكرابوو. ساڵی 2019 بودجەی عێراق گەورەترین قەبارەی تۆماركرد‌و گەیشتە (133 ترلیۆن) دینار، بەڵام بودجەی 2021 زۆر زیاترەو كۆی گشتی خەرجی وڵات بە (150 ترلیۆن) دینار خەمڵێندراوە.  دۆلارو داهاتی نوێی عێراق  رێژەی 90%ی داهاتی عێراق لە فرۆشتنی نەوتەوە بەدەستدەهێنرێت، داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی رابردوو (3 ملیارو 394 ملیۆن‌و 988 هەزار) دۆلار بووە، ئەگەر بە نرخی مانگی رابردوو ئەژماربكرێت، واتە هەر (100 دۆلار) بەرامبەر بە (119 دینار)، ئەوا لەو مانگانە داهاتی عێراق بە دینار (4 ترلیۆن‌و 40 ملیارو 35 ملیۆن) دینار بووە. ئەگەر هەمان داهات ئێستا بە جیاوازیی نرخی دۆلار بەرامبەر بە دینار ئەژمار بكرێت، واتە هەر (100 دۆلار) بەرامبەر بە (145 هەزار) دینار، داهاتی هەمان بڕ لە فرۆشی نەوت بە دینار دەبێت بە (4 ترلیۆن‌و 922 ملیارو 732 ملیۆن) دینار، ئەمە دەریدەخات پلانی دابەزاندنی بەهای دینار بڕی نزیكەی (ترلیۆنێك) دینار داهاتی نەوتی بۆ حكومەت زیادكردووە كە بەهۆیەوە حكومەت دەتوانێت مانگانە كورتهێنانی خۆی پڕبكاتەوە. بەهای دۆلارو هەرێمی كوردستان هاوكێشەی دابەزاندنی بەهای دیناری عێراقی لەبەرامبەر دۆلاری ئەمریكی هەمان كاریگەری لەسەر حكومەت‌و خەڵك لە هەرێمی كوردستانیش دەبێت، حكومەت لەم پلانە سودمەند‌و هاوڵاتیانیش زەرەرمەند دەبن. حكومەتی هەرێمی كوردستان لە چەندین سەرچاوەیەكەوە داهاتی دەستدەكەوێت، بەشی زۆری داهاتەكان بە دۆلار بۆ حكومەتی هەرێم دەگەڕێنەوە، بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار لەبەرامبەر دیناری عێراقی لەم قەیرانە داراییە سەختەدا، وەكو دیارییەكە بۆ حكومەتی هەرێم.  بەپێی دواین داتاكان كە دەست (درەو) كەوتوون، ئەو داهاتانەی كە بە "دۆلار" دەست حكومەتی هەرێم دەكەون، بەبێ (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد، مانگانە بەمشێوەیە:  •    داهاتی نەوت: 270 ملیۆن دۆلار •    پارەی هاوپەیمانان: 17 ملیۆن دۆلار •    داهاتی ناوخۆ: 170 ملیار دینارە، نزیكەی (30 بۆ 50 ملیۆن)ی بە دۆلارە بەپێی ئەم هاوكیشەیە، حكومەتی هەرێم مانگانە تەنیا بە دۆلار، لانی كەم (317 ملیۆن) دۆلاری دەستدەكەوێت، ئەم پارەیە ئەگەر بە نرخی پێشتر واتە (100 دۆلار) بەرامبەر بە (125 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، بەدینار دەكاتە (380 ملیار) دینار، بەڵام ئەگەر بە نرخی نوێی دراو واتە (100 دۆلار) بەرامبەر (145 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، داهاتەكە دەكاتە (460 ملیار) دینار، ئەمە دەریدەخات بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار مانگانە نزیكەی (80 ملیار) دینار بۆ حكومەتی هەرێم زیاد دەكات.  بەرزبونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار، بەتێكڕا داهاتی مانگانەی حكومەتی هەرێم بەبێ (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد، دەگەیەنێتە زیاتر لە (530 ملیار) دینار. حكومەت بۆ خەرجی موچە، مانگانە پێویستی (894 ملیار) دینار هەیە، ئەگەر هاوشێوەی مانگی رابردوو بە لێبڕینی 21%ەوە موچە دابەشبكات، پێویستی بە (730 ملیار) دینار هەیە. ئەگەر (320 ملیار) دینارەكەی بەغداد بەردەوام بێت، حكومەتی هەرێم بەم نرخە نوێیەی دۆلارەوە، دەتوانێت مانگانە بەبێ لێبڕین موچەی فەرمانبەران دابەشبكات، بەڵام ئەگەر پاڵپشتی (320 ملیار)ەكە نەمێنێت، دەبێت رێژەی لێبڕینی موچە بۆ 40% بەرزبكاتەوە، ئەمەش دۆخێكی خراپتر دروسدەكات بەتایبەت لەكاتێكدا بەهۆی نزمكردنەوەی بەهای دینار لەبەرامبەر دۆلار، نرخ بەرزدەبێتەوە‌و توانای كڕین لاواز دەبێت.   

شرۆڤە: د.هەردی مەهدی میکە  ( تایبەت بە درەو ) چۆن مێژوویەکی دیکەی هەڵوەشانەوە نەبێتە ئایندەی قەوارەی هەرێمی کوردستان؟ جیاکاری بەر لە داوەریکردن پێش هەر شتێک وەک بنەمایەک گرنگە تێبگەین کە لە کەشکۆڵی ئەدەبیاتی سیاسییدا، شیرازەی سیاسیی(١) (سیستم) (دەوڵەت، کە ئێمە نیمانە) و حکومەتەکان هێڵی ڕوونی نێوانیان بۆ کێشراوە و جیاکراونەتەوە، ئەوە سەرەتایەکی سادەی سیاسەتکردن و چوارچێوەی ململانێکردنە، دەکرێت دژی حکومەت و گوتاری سیاسیی حاکم بیت و هەڵوەشێنیتەوە، بەڵام ناکرێت دژی شیرازە گشتییەکە بیت، ناکرێت رەتکەرەوەی شیرازەیەک بیت و لەناویشیدا ململانێی دیموکراسیانە ئەنجام بدەیت و ئامانجیشت لوتکەکەی بێت لە بنجیشدا دژی هەبوونی بیت! بۆ نمونە دەکرێت لە چوارچێوەی شیرازەی سیاسیی ئەمریکا و دەوڵەتەکەیدا، داوای هەڵوەشاندنەوەی حکومەتەکەی بکەیت، بەڵام ڕێگە نادرێت هەڵوەشێنەرەوەی وڵاتەیەکگرتووەکانی ئەمریکا و دەستوورکەی بیت، چونکە ئەمە دەبێتە یاخیبوونی ڕادیکاڵانە کە بایکۆتی پرۆسەی سیاسیی کردووە و دەست لە ئیمتیازەکانیشی هەڵدەگریت یان ئۆپۆزسیۆنێکی چەکدار لە کونجێکی پارتیزانانە یان سەنگەرێکی بەرەنگاربوونەوە هەڵدەبژێریت، کورت و پوخت لە سەرجەم وڵاتانی جێگیری سیاسییدا لەم دوو ئەگەرە زیاتر جێی نابێتەوە. بۆ هەرێمی کوردستانیش دەبێت ئەمە بنەما بێت و بیر لە کۆڕاییەک بۆ بونیادی جۆرە شیرازەیەکی سیاسیی قەوارەکە لە هەناوی بزوتنەوە مێژووییەکەیدا بکرێتەوە و بە دەستورێک ڕێک بخرێت، ئیتر گرنگ نییە ململانێ و هەڵوەشێنەرەوەی جۆری بەڕێوەبردن و کابینەکانی بەڕێوەبردنەکەشی بیت. هەرێمی کوردستانی عێراق بە تایبەت و گوتاریی ڕزگارییخوازی نیشتمانی کوردستانی(٢) بە گشتی، هێشتا سەرکەوتوو نەبووە گوتارێکی نیشتمانی کۆگیر بەرهەمبهێنێت کە تیایدا مۆدێلێک و جۆرە شیرازەیەکی سیاسیی وەک بناغە و نەگۆڕێک بۆ چوارچێوەی هەر قەوارە و خەباتێک دەستەبەر بکات، بەڵام لەبری ئەوە حاڵەتێکی مێژووکرد (نەک سیستمێکی بەهایی پابەندکەر) لە هەناوی هەمان بزوتنەوەی ڕزگارییخوازدا وەک چوارچێوەیەکی شوناسی، هاتووەدی کە کۆویژدان، کۆژان، یەخانگیریی و سەرکوتکاریی هاوبەش وەبەرهێنەری بوون و شوناسێکی هاوبەش و نەیارناسییەکی وەک نەگۆڕ لای گوتارە باوەکان و تاکی نیشتمانپەروەری کوردستانی درووستکردووە و بووەتە بنەما و کولتووری سیاسیی لە جوڵانەوەکەدا، کە بریتییە لە ڕێزگرتن و پاراستنی قەوارە و بەهەدەرنەدانی توانا مرۆیی و مادیی کۆمەڵگەی کوردستان، لادان لەم پرنسیپە باوە لە زۆربەی حاڵەتەکاندا دەرچوون بووە لە چوارچێوەی ئەو گوتارەی نێو بزووتنەوەی ڕزگارییخوازی نیشتمانیی کوردستانی. شیرازەی سیاسیی و کۆژان و شوناس و ئامانجەکانی هی کۆمەڵگەن و مێژووکردن، بەڵام حکومەت و حزب و بکەرانی هی ڕەوت و ڕێچکەکانی نێوکۆمەڵگەن. لەبەرئەوە حکومەت و  بکەر و فیگەرەکانی نێو بزووتنەوەکە و حکومەتە کورتمەودا و درێژمەوداکانی، نەک تەنها بۆ کۆمەڵگەی کوردستان بۆ هەر کۆمەڵگەیەک، جیان لە شیرازە سیاسییەکان و کۆژان و شوناسەکانی. دەبێت ئەم جیاکارییە بکرێت. قەوارەی هەرێمی کوردستانیش هەروەها، بمانەوێت یان نا، بە باش و خراپییەوە، بەرهەمێکی نیوەچڵی ئامانج و کردەی سیاسیی لانیکەم ٧٠ساڵێکی بزووتنەوەی ڕزگارییخوازیی کوردستانییە لە عێراقدا. کوردستانیانی دژە کوردستان!  بە هەڵێنجانی مێژوویی نێو جوڵانەوەی سیاسیی کوردستان گەر پێکەوە وەک تەسبیحێک ئەزموونەکانیان وێنا بکەین و دیققەت لە هەڕەشە کوشندەکانی سەریان بدەین لە سێ هەڕەشە تێپەڕ نەبوون: ١.نەبوونی گووتار، هاوشانیی و هاوبەشی ڕاستەقینە لە کار و ئامانجدا و بەشداری پێنەکردنی ئەوانی دیکە لە بڕیاری چارەنووسسازدا کە توانای ئەزمونەکەی لەتکردووە و ڕێگربووە لە گەیشتن سیستمێکی تۆکمەدا. ٢.گەندەڵیی و خۆرەی نێوخۆیی کە متمانەی جەماوەرەکەی لەدەست دەرهێناوە. ٣.تێنەگەیشتن لەوەی کە دۆزی هەرێمی کوردستان دۆزێکی هەرێمایەتییە و بە دبلۆماسیەتیكی بەهێز لەگەڵ دەوڵەتانی هەرێمیی پاشان دۆخی نێودەوڵەتی، پاراستنی دێتەدی بەو مانایەی بزوتنەوەی نیشتمانیی کوردستانی ناتوانێت بەبێ دۆزینەوەی دەرچەیەکی هەرێمی و دانوستان و ڕازیکردنی یەکێک لە پایتەختەکانی دابەشکراو بەسەریدا(بەغدا، ئەنکەرە، تاران و شام)، مێژووی سیاسیی کورد دەریخستووە ناتوانرێت پارێزگاری لە ئەزموونێک بکرێت تەنانەت گەر پشتیوانی نێودەوڵەتیشت هەبێت بە بێ ڕەچاوکردنی دۆخی هەرێمایەتی، ڕەنگە خوێندنەوەی دەرئەنجامەکانی پرۆسەی ڕیفیراندەم تەجەللاکەری ڕوونی ئەم فاکتە بێت. زۆرجار هەرسێک لەمانە یان لانیکەم دووانیان پێکەوە ئەزموونەکانیان لەنێو بردووە یان لاوازیان کردووە. لە ئەزموونی سەربەخۆییخوازیی نەهرییەوە بۆ جوڵانەوەی سمکۆ، تا ئەزموونی ئۆتۆنۆمی کۆماریی کوردستانی قازییەوە تا ئازاری١٩٧٠ و دوا ڕووداوەکانی ڕۆژئاوا، ریفرەندەم و ١٦ی ئۆکتۆبەری کەرکوک و مەترسییەکانی ئێستای سەر قەوارەی هەرێم، لەو سێ هۆکارەوە یان لانیکەم دووانیان پێکەوە هەڕەشەی ڕاستەقینە یان لەناوبەری ئەزموونەکان بوون و بەرلەوەی خەتاکەبخرێتە سەر نەیاران، دوو گووتاریی نێوخۆیی بەهەمهێناوە: بەخاینکردنی هەندێک و نەفرینکردنی جوڵانەوەی سیاسیی کوردستانی لە پاش هەرەس، کە هیچ یەکێکیان ناتوانێ دوورمەودا و واقیعخوێن و شکستناس بێت. بۆیە بۆ ئایندەسازییەکی باش بۆ پاراستنی ئەزموونی هەرێمی کوردستان، بیرکردنەوە و کار  شکسستناسیی و پەرتگەرایی ئەرکێکی هەنووکەییە. ئەمانە هەڕەشەی ڕاستەقینەی سەر هەرێمن، بەر لە تۆمەتسازیی و دوژمنناسی. پەڕینەوە لە ڕابردووگەراییەوە بەرەو گوتارێکی ئایندەساز قەوارەی هەنووکەیی هەرێمی کوردستان و تاقانە هەرێمی ناو دەوڵەتانی سازێنراوی سەرکوتکاری ناوچەکەیە، چ لە نێوخۆ بەهۆی بەڕێوەبردنێکی نالەبار و ڕێکنەخستنی ململانێکان لە بری چوارچێوەدانان بۆ گووتارێکی سیاسیی حاکم کە سیستەمساز و تەواوکار، بە پێچەوانەوە هەر  سووکە پێکدادان یان ململانییەکی حزبی سەرجەم قەوارەکە لەبەردەم هەڕەشەی نغرۆبوون یان شەڕی ناوخۆدا قووت دەکاتەوە. چ هەڕەشە و پیلانی هەرێمایەتی کە نەریتی وڵاتانی دراوسێییە و کولتوورەکەیان ناناوەندێتی و دان بە غەیرە خۆدا نانێن، چ پشتتێکردنی نێودەوڵەتی و لاوازبوونی بەرژەوەندییەکانیان بێت. دواجار هیچ جیاوازییەک لە ئەنجامەکەیدا نییە و ئەوەی تیادەچێت و دەگەڕێتەوە خاڵی سفر، کیانەکە و بەهەدەردانی خۆبەختکردنی مرۆیی و تێچووی مادیی و مەعنەویانەیە کە دەبێتە ئایندەیەکی گریمانە بۆکراوی گەلێک و دەیکاتە "قەدەر"ی، لە کاتێکدا هیچ ڕیگا و دەرچەیەکی دیکە نییە بۆ خۆپارێزی لەو مێژووە دووبارەیە کە وەک ڕۆژی ڕوون یەکێکە لە سیناریۆکانی ڕووداوە ئایندەییەکان کە دەبنە فاکت وەک چۆن فاکتی ڕابردوویەکی نزیکن، تا لە دەرکەی سێ کۆڵەکەی ئایندەساز نەدەین:  ١. یەکەم چاکسازیی ڕاستەقینە بۆ بەهێزکردنەوەی متمانە بە گوتاری پێویستیی مانەوەی قەوارەکە لای تاکی کوردستانی. ٢. هاوبەشیی(شەراکەت) ڕاستەقینە لە سیاسەتکردندا، بۆ کەمکردنەوەی درز و لەتنەکردنی تواناکان (چونکە لەم حاڵەتەشدا هێشتا توانای پێویستی بەرەنگاریی و یەخانگییرییەکانمان کەمە). ٣. بنیادنانی گفتوگۆ و دانوستانێکی ڕاستەقینە لەگەڵ بەغدا و عێراقدا، چونکە: یەکەم، لە مێژووی سەد ساڵی ڕابردوودا سەلمێنراوە، کە دۆزی کورد دۆزێکی هەرێمایەتییە، بەر لەوەی نێودەوڵەتی بێت، بەو مانایەی گەر ڕای گشتی جیهانیش پشتیوانی دۆزەکە بێت، بەڵام وڵاتانی هەرێمایەتی دەتوانن لەباربەر و پووچکەرەوە بەرخودان و قەوارەکانمان بن. دووەم، هەنووکە هەرێمی کوردستان، تەنها هەرێمی دانپیانراوی دەستوورییە و هەر بەو دەستوورەی عێراقی نوێ بەم هەرێمە پێکهاتووە(پێچەوانەکەشی یانی هەڵوەشانەوەی عێراق)، دەکرێت بۆ دەرچوون لە هەژموونی ئەوانی دیکە و هەڕەشەی دراوسێ ناوەندگەراکانی وەک تورکیا و ئێران، لە دەرچەی بەغدادەوە تەوقی کۆکبوونی هەرێمایەتی تەبای دژە کوردستان بشکێنرێت و لەم ناجێگیرییە سیاسییە ناهەمووارەی ناوچەکەدا گوزەرێکی سیاسیی و ئایندەیەکی هێمنتر بکرێتە قەدەر نەک مێژوویەکی دوبارەی تاڵ. پەراوێز:  ١. لە بری وشەی سیستمیش شیرازە بەکارهاتووە، کە لە چەند لە زمانەکانی کورددا بکەکارهاتووە، شیرازە لە هەورامییدا لە پرۆسەی بەرهەمهێنانی کڵاشدا بەکاردێت، دوایین کردەیە، کە سەرە (سەرخان) و ژێرە (ژێرخان)ی کڵاشەکە پێکەوە دەبەستێتەوە و جوانی و تۆکمەیی دەبەخشێتە کڵاشەکە و تە ئەوەش تەواونەکرێت کۆی پرۆسەکە بە تەواوکراو دانانرێت و شوناسەگشتگیرەکەی وەرناگرێت. لە کرمانجی خوارووشدا شیرازە بۆ پێکەوەبەستەیی و پەیوەندی تۆکمەی خێزانێک بەکاردێت و هەرکاتێک لێک دەپچڕێت یان بێسەروبەرە دەبێت دەوترێت، شیرازەی ئەو ماڵە تێکچووە. بۆیە وەک چەمک بەڕای من واتای سیستمی سیاسیی گەیاند و بەکارم هێناوە. ٢. لەبری نەتەوە، نیشتمان و لە بری کورد، کوردستان بەکارهاتووە، بەوپێیەی کوردستان تەنها هی نەتەوەیەک نییە و بزوتنەوەکەشی خاوەنەکەی گەلانی نێو کوردستان بە کورد و ئەوانی دیکەوە و لە قوربانی و کۆژان و چەوساندنەوەدا کەمتریان نەکردووە.

(درەو): پانزە كۆمپانیا كێبركێ دەكەن بۆ وەرگرتنی تەندری گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیان، یەكێكیان لە هەمویان زیاتر هەژمونی لەناو حكومەت و یەكێتیدا هەیەو چانسی گەورەی هەیە گرێبەستەكە بباتەوە. كۆمپانیای (گازپرۆمی)ی روسی نەوتی بلۆكی گەرمیان بەرهەم دەهێنێت، تەندەرین دەكات بۆ گواستنەوەی نەوتەكەی. گازپرۆم رۆژانە (٣٠ بۆ ٣٥ هەزار) بەرمیل نەوت لە بلۆكی گەرمیان بەرهەم دەهێنێت، ئەمە گەورەترین بلۆكی نەوتیی سنوری دەسەڵاتی یەكێتی نیشتمانییە. نەوتی بلۆكی گەرمیان بە تانكەر دەگوازرێتەوە بۆ كێڵگەی نەوتی (خورمەڵە) لە نزیك هەولێر، لەوێشەوە دەخرێتە بۆری نەوتیی هەرێم و رەوانەی توركیا دەكرێت. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، پێشتر دەسەڵاتی پێدانی تەندرەی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیان بۆ خورمەڵە، لای حكومەتی هەرێم بووە، بەڵام بەمدواییە لەچوارچێوەی گرێبەستێكدا لەگەڵ كۆمپانیای گازپرۆم، وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەسەڵاتی تەندەرینی گواستنەوەی نەوتەكەی داوە بە گازپرۆم. (درەو) زانیویەتی، كۆمپانیای گازپرۆم تەندەری گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیانی داوە بە (١٥) كۆمپانیا كە لێیان رادەبینێت كارەكە بكەن، بڕیارە رۆژی (٢٠) ئەم مانگە كۆمپانیاكان تەندەرەكان بۆ گازپرۆم بگەڕێننەوەو هەریەكەیان نرخی خۆیان بۆ گوستنەوەی هەر تەنێك لە نەوتی ئەم بلۆكە لەڕێگەی تانكەرەوە ئاشكرابكەن و كازپرۆم گرێبەستەكە بە یەكێك لەو كۆمپانیایانە بدات. پێشتر كە دەسەڵاتی تەندرەین لای حكومەتی هەرێم بووە، گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیان لە (حەسیرە)وە بۆ (خورمەڵە) دراوە بە كۆمپانیایەك بە ناوی (بلاك پۆڵ) كە كۆمپانیایەكی ناوخۆییەو خاوەنەكەی  پیاوێكە بەناوی (دانای حاجی ساڵح). كۆمپانیای (بلاك پوڵ) پێشتر بۆ گواستنەوەی هەر تەنێك نەوت لە (حەسیرە)وە بۆ (خورمەڵە) بە تانكەر، بڕی (٣٦ دۆلار)ی لە حكومەت وەرگرتووە (هەرتەنێك نەوت حەوت بەرمیلە)، لەم پرۆسەیەدا كۆمپانیا (بلاك پوڵ) بۆ هەر تەنێك بڕی (١٠ دۆلار)ی بردووەو پرۆسەی گواستنەوەی نەوتەكەشی بە كۆمپانیایەكی تر كردووە بە ناوی (كیپ ئۆف ئۆیل) كردووەو بڕی (٢٦ دۆلار)ی بۆ هەر تەنێك بەو كۆمپانیایە داوە. ماوەی زیاتر لە ساڵێكە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەسەڵاتی تەندەرینی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیانی داوە بە كۆمپانیای گازپرۆم، ئەوانەی ئاگاداری دۆسیەی نەوتن دەڵێن پێدانی دەسەڵاتی تەندەرین بە كۆمپانیا روسییەكە بەهۆی ئەوە بووە پێشتر كە ئەم دەسەڵاتە لای وەزارەتی سامانە سروشتییەكان بووە، وەزارەت نەیتوانیوە بەباشی چاودێری تانكەرەكانی نەوت بكات و زۆرجار نەوت دزراوە، بۆیە وەزارەت كارەكەی داوە بە كۆمپانیا وەبەرهێنی نەوت تاوەكو خۆی گرێبەست بدات بە كۆمپانیاكان و لەڕێگەی دانانی كۆد لەسەر تانكەرەكان، رێگری لە دزینی نەوت بكات و چاودێری توندوتوڵ بكاتەوە. ساڵی رابردوو كۆمپانیایەك بەناوی (EOT) نرخێكی زۆر كەمتری لە نرخی پێشوو لێداو گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیانی بۆ دەرچوو، ئەم كۆمپانیایە ئامادە بوو هەر تەنێكی نەوت بە (١٩ دۆلار) بگوازێتەوە، ئەمەش بە بەراورد بە گرێبەستی پێشوو كە (٣٦ دۆلار) بوو، نرخێكی زۆر كەمتر لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەكەوت، بەڵام كۆمپانیای پێشتر واتا (بلاك پوڵ) بەناوی داخوازی شۆفێری تانكەرەكانەوە كێشەی بۆ كاری كۆمپانیا (EOT) دروستكردو دواجار بەناچاری گرێبەستی كاركردنی (بلاك پوڵ) درێژكرایەوەو ئەمجارە بۆ گواستنەوەی هەر تەنێك نەوت بڕی (٢٨ بۆ ٣٠) دۆلاری پێدرا. ئەوانەی ئاگاداری پرۆسەی تەندەرینەكەی ئەمجارەن و (درەو) قسەی لەگەڵ كردون، پێشبینی دەكەن ئەمجارەش تەندەرەكە بۆ كۆمپانیا (بلاك پوڵ) دەربچێتەوە، بەوپێیەی ئەم كۆمپانیایە بەهۆی ئەوەی لەماوەی رابردوودا گرێبەستی گواستنەوەی نەوتی بلۆكی گەرمیانی لابووە، هەژموونی لەناو یەكێتی نیشتمانی و حكومەتی هەرێمیش پەیداكردووەو توانای راوەدونانی كۆمپانیاكانی تری هەیە تەنانەت ئەگەر كۆمپانیاكانی تر بە نرخێكی كەمتریش لە نرخی ئەم كۆمپانیایە تەندەر لێبدەن.  

درەو: سایتی فەرمی پەرلەمانی بەریتانیا سەبارەت بە خۆپیشاندانەكانی هەرێمی كوردستان بڵاویكردووەتەوە: خۆپیشاندەران توڕەن لە گەندەڵی پارتە سیاسییە دەسەڵاتدارەكانی سەر بە هەردوو بنەماڵەی دەسەڵاتدارى هەرێمی كوردستان . سایتەكە نوسیویەتی: هەفتەی رابردوو خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی جەماوەریی لە ھەرێمی کوردستان رویدا، ئەوەش بەھۆی زیادبوونی ناڕەزایەتی فەرمانبەرانی دەوڵەت کە چەند مانگێکە مووچەیان پێنەدراوە، ئەوە بوەتەھۆی توڕەبوونیان.  خۆپیشاندەران توڕەن لە گەندەڵی پارتە سیاسییە دەسەڵاتدارەكانی سەر بە هەردوو بنەماڵەی دەسەڵاتدارى هەرێمی كوردستان . بنەماڵەی بارزانی دەسەڵاتدار لە پارێزگاکانی ڕۆژئاوا لە ڕێگەی پارتی دیموکراتی کوردستانەوە سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان دەکات، لە ھەمانکاتدا بنەماڵەی تاڵەبانی لە یەکێتی نیشتمانی کۆنترۆڵی پارێزگاکانی ڕۆژهەڵاتیان کردووە.  ھۆی بەردەوامی ناڕەزاییەکان لەسەر شێوازی بەڕێوەبردنی داهاتی نەوت کە ھاوشان لەگەڵ لەمپەڕەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنا کاریگەری نەرێنی زیاتری لەسەر ئابووری ھەبووە و بەھۆی لێکەوتەکانی گوزەرانی خەڵکەکەی خراپتر بووە بۆیە نیگەرانییەکانی گەیاندوەتە ئاستی توندوتیژی  لانی کەم هەشت خۆپیشاندەر لە کوردستانی عێراق لەلایەن هێزە ئەمنییەکانەوە کوژراون و دەسەڵاتداران قەدەغەی هاتوچۆیان سەپاند، ھاوکات هێزە ئەمنیەکان هەڵیانکوتایە سەر  ڕاگەیاندنەکانی سەر بە لایەنە سیاسیە ئۆپۆزسیۆنەکان و پە خشی ئەو کەناڵانەیان ڕاگرت.  نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق ئیدانەی توندوتیژیەکان دەکات و زۆر نیگەرانە لە هێرشەکان بۆ سەر ئازادی ڕادەربڕین کە مافی خەڵکی ناڕەزاییە بە ئازادی خواستەکانی خۆیان دەربڕن و داوا دەکات پەلە بکرێت لە چاکسازی و پرسی شەفافیەت لە ھەرێمی کوردستان.

درەو: راپۆرتی: فەرھاد علادین و کێنس پۆڵوک - گۆڤاری فۆرن پۆڵسی ‫ئەگەر حکومەتی عێراق نەتوانێ لە مانگی یەکی ساڵی داھاتوو موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت بدات ، لەوانەیە ببێتە هۆی ناسەقامگیری و توندوتیژی بەرفراوان . بۆیە پێویستە بەپەلە ئەمریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پاڵشتی و هاوکاری دارایی بەغدا بکەن‬ ‫قەیرانی نوێی عێراق دوایین شتە کە پێویستی بە جۆ بایدن سەرۆکی هەڵبژێدراوی ئەمریکا هەیە. بەداخەوە لەوانەیە ئەمە یەکەم کێشەی سیاسەتی دەرەوە بێت کە ڕووبەڕووی بۆتەوە‬ ‫عێراق بەرەو داڕووخانی دارایی دەچێت ، شڵەقانی دارایی لەم کاتە هەستیارەیدا ڕەنگە سیستەمە سیاسییەکەی داڕمێنێ، کە ئەکرێ جارێکی تر گەڕێکی دیکەی شەڕی ناوخۆ هەڵگیرسێنێت‬ ‫ماوەی زیاتر لە دوو دەیەیی ڕابردوو گەندەڵی کێشەیەکی دوو سەرانەی بۆ عێراق دروست کردووە . عێراقێکی لاواز و ناسەقامگیر و حکومەتێکی دەستەمۆ، بەو مانایەی هەموو لایەنە سیاسییە سەرەکییەکان ، یەک وەزارەت یان چەند وەزارەتێک بەڕێوە دەبەن. ئەوان ئەم شێوازە لە بەڕێوەبردنە بیرۆکراسییانە پەیڕەو دەکەن ، نەک بۆ خێری وڵات بەڵکو وەک تۆڕێکی پشتیوانی گەورەی گەندەڵی کە داهاتی نەوت لە خەزێنە هەڵدەلوشن و دەیبەن بەرەو ناوچەکانی خۆیان لە شێوەی کار و قۆنتەرات ...هتر.‬ ‫لە ئەنجامی ئەمە ئێستا حکومەت تاڕادەیەکی زۆر گەورەترین دامەزرێنەرە و ڕێژەیەکی قەبەی بژێوی و گوزەرانی خەڵک لەسەر دەوڵەت حسابە - یا ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی مووچە و مووچەی خانەنشینییەوە ، یان ناڕاستەوخۆ لە ڕێگەی گرێبەستەوە یان دابینکردنی کەلوپەل و خزمەتگوزاری بۆ ئەوانەی لە لیستی مووچەخۆرانی حکوومەتدان . تەنانەت بازرگانی بچووک لە عێراق لە کۆتاییدا پشت بە حکومەت دەبەستێت چونکە زۆرێک لە کڕیارەکانیان، بە تایبەت لە شارە گەوەرەکان، خۆیان لە لایەن حکوومەتەوە پارەیان پێدەدرێت بە ڕێگەیەک یان زیاتر. سەرەڕای ئەوەش حکومەتی عێراق هێشتا مانگانە " سەبەتەی خۆراک " لە ڕێگەی سیستەمی دابەشکردنی گشتیەوە دابین دەکات کە وەک بەشێکی گرنگ دەمێنێتەوە لە ژیانی ڕۆژانەی کرێکار و خەڵکە هەژارەکەی عێراقدا. .‬ ‫سەیر نییە لە ساڵی 2004 ەوە کرێکارانی کەرتی گشتی سێ ئەوەندە زیادکردووە وحکومەت 400% مووچە زیاتر دەدات لەچاو 15 ساڵ لەمەوبەر. بەم شێوەیە حکومەت و داهاتی نەوتەکەی بوونەتە بزوێنەری سەرەکی ئابووری عێراق و دابینکەری خەڵکی عێراق.‬ ‫سەرەنجام ئەوەیە کە بەغدا هەموو مانگێک پێویستی بە 5 ملیار دۆلارە بۆ پێدانی موچە بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ و موچەی خانەنشینی ، هەروەها 2 ملیار دۆلاری تر بۆ بیمەی خزمەتگوزاریە بنەڕەتیەکان و تێچووی وەگەڕخستن ‬‪.‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا، لە سەرەتای پەیدابوونی پەتای ‬‪COVID-19‬‫ و هەرەس و داتەپینی نرخی نەوت (کە ڕێژەی لە سەدا 90ی داهاتی حکومەت دابین دەکات) داهاتی مانگانەی عێراق لە نێوان 2.5 ملیار دۆلار و 3.5 ملیار دۆلاردا بەرز و نزمی کردووە واتە بەغدا مانگانە 3,5 بۆ 4,5 ملیار کورتهێنانی هەیە.‬ ‫ئێستا عێراق پارە تەرخان دەکات بۆ پڕکردنەوەی ئەو کورتهێنانە لە مانگی ١٠ ، عەلی عەللاوی وەزیری دارایی عێراق لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا ڕایگەیاند " یەدەگی بانکی ناوەندی عێراق 53 ملیار دۆلارە" . لەو کاتەوە پەرلەمان یاسای پڕکردنەوەی کوررتھێنانی بودجەی دەرکرد کە ڕێی بە حکومەتدا 10 ملیار دۆلار قەرز بکات بۆ پێدانی موچە بۆ مانگیەکانی ١٠ و ١١ و ١٢ ی 2020 . کە کۆی قەرزەکانی عێراق ئەگەیەنێتە 80 ملیار دۆلار، بەپێی سەرچاوە حکومی وپلانە پێشنیارکراوەکانی بودجە، وە وڵاتەکەی ناچار کردووە زیاتر لە 12 ملیار دۆلار لە بودجەی ساڵانە تەرخان بکات بۆ دانەوەی بڕی ئەم قەرزانە و سووی قەرزەکان، کە ئەمانە کورتهێنانی سەرمایەی حکومەت زیاتر دەکات.‬ ‫ڕەنگە تا هاوینی 2021 ، یەدەکی بانکی عێراق بە دراوی قورس بە شێوەیەکی مەترسیدار کەم دەبێتەوە . لەراستیدا حکومەت دەیتوانی پارەی نەختینە دابین بکات لانی کەمی پابەندە داراییەکانی‬ ‫بە وتەی بەرپرسانی عێراق ، بەهۆی ئەوەی یەدەکی دراوی عێراق بەرەو پوکانەوەی تەواو دەچێت ، حکومەت ناچاردەکرێت پارە چاپ بکات بۆ پێدانی قەرز بەحکومەت کە خەرجی مووچەو خەرجییەکانی وەگەڕخستنی پێ دابیندەکات ، ئەوەش مەترسی ڕوودانی هەڵئاوسانی بەربڵاوی لێ دەکرێت . بەهۆی مەترسییەکانی کۆنترۆڵنەکردنی هەڵئاوسان، رەنگە لە ماوەیەکی نزیکدا بەغدا بەهای دراوەکەی کەمبکاتەوە، بەڵام ئەمە دیسان مەترسی گەورەی ئابووری و سیاسی ئەخوڵقێنێ کەمکردنەوەی بەهای دراو بەبێ تەریب بوونی لەگەڵ چاکسازی ئابوریی ، کە هێزە سیاسییەکانی عێراق ڕەتیدەکەنەوە پەیڕەوی بکەن.‬ ‫لەوەش زیاتر، لەوانەیە کەمکردنەوەی بەهای دراوەکەی ببێتە هۆی هەڵئاوسانی زیاتر بە هەڵمبوون و دیارنەمانی دراوی قورس، مانای وایە بەم زووانە عێراق ناتوانێت پارەی هاوردەکردنی خۆراک و کاڵاکان بدات . عێراق هاوردەیەکارێکی تەواوی هەموو شتێکە جگە لە نەوت، ئەگەر دەورانی پارە و بەهای دینارە کەم بێتەوە ، کاڵاکان کەم دەبن و نرخی کاڵا بەرز دەبێتەوە . دینار لەماوەی شەش مانگدا نرخەکەی بەتەواوەتی لەدەست دەدات .‬ ‫هەندێک لە بەرپرسانی حکوومەتی عێراق بە سادەیی هیوا دەخوازن بە پێشبینی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بەهاری ئەمساڵدا. بەڵام زۆربەی پێشبینیەکان پێیان وایە بەرزبوونی نرخی نەوت لە سەدا 10 بۆ 15زیاتر نابێ ، بەپێی وتەی بازرگانی نەوت و شیکەرەوەکان ،ئەم ڕێژەیە زۆر کەمە بۆ ڕزگاربوون لە قەیرانی مەترسیداری عێراق. تەنانەت ئەو ڕێژەیەش دەبێت بە سفر ئەگەر هەناردەی نەوتی عێراق و لیبیاو ئێران فراوان بوو لەبەر ئەوەی سعودییەکان و ڕووسەکان بەرهەمهێنان زیاد دەکەن بۆ پاراستنی پێگە و بەشی هەناردەکراویان لە بازاڕی ووزەی جیهان.‬ ‫ئەگەر عێراق نەیتوانی بەرردەوام بێت لە پێدانی موچە وە لانیکەمی خەرجییەکانی حکومەت و تێچووی وەگەڕخستن ، ئەوە ئەنجامی ماڵوێرانکەری لێ دەکەوێتەوە‬‪ .‬ ‫مستەفا کازمی، سەرۆک وەزیرانی عێراق، لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەنووسیدا ڕۆژی 17ی تشرینی دووەم، هۆشداری دا و وتی:"ئێمە لە مانگی 1دا ڕووبەڕووی کێشەی پێدانی مووچە دەبینەوە. ئێستا ئاگادارتان دەکەم"‬ ‪ ‬ ‫وەک تەکنۆکراتێکی بێ پێگەی دەسەڵاتی سیاسی ، کازمی نەیتوانی پاڵ بە لایەنە سیاسییەکانی عێراقەوە بنێت بۆ چارەسەر ، تەنیا بوو لەچارەسەری کێشەکە. لە 13 ی ئۆکتۆبەر حکومەت وەرەقەیەکی چاکسازی ئامادەکرد هەرچەندە دەست بەجێبەجێکردنی نەکراوە و سەرەنجام هیچ هەوڵێک نەدرا بۆ کەمکردنەوەی مووچە و کەمکردنەوەی ژمارەی فەرمانبەرانی حکوومەت و تەنانەت نەهێشتنی ئەو سەدان هەزار فەرمانبەرە وەهمییەی لە لیستی مووچەخۆرانی بەغدان لە ترسی زویربوونی سەرکردە سیاسییە گرنگەکانی عێراق .‬ ‫کاتێک دەسەڵاتی گرتە دەست، کازمی پشتیوانییەکی بەرفراوانی هەبوو: لە لای تێکڕای عێراقییەکان و ئەو هەزاران کەسەی کە لە شەقامەکاندا خۆپیشاندانیان دەکرد، لە لایەن دامەزراوی ئایینی شیعی عێراقەوە، لە لایەن حزبە سیاسییە شیعییە میانڕەوەکانەوە، لای زۆربەی سوننەکان و تەنانەت لە کوردیشەوە ئەو بە سیاسییەکی زیرەک و کاریگەر وە نزیک لە ئەمەریکاییەکان بینرا.‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ترسێکی گەورە لە سەرانسەری وڵاتدا هەیە کە ( کازمی ) ناتوانێت سیستەمی تێکشکاوی عێراق چاک بکات . ئەو قەیرانە ئابوریەی کە لە ئەنجامی بردنەدەرەوەی پارە بۆ دەرەوەی عێراقەوە دروست دەبێت دەبێتە لەدەسدانی متمانەی تەواوەتی بە کازمی هاوکات ئێرانیەکان کە دژایەتی کازمی دەکەن ، هەوڵ دەدەن ئاژاوەکە بقۆزنەوە بۆ ئەوەی هەژموون و کاریگەری خۆیان بەسەر حکوومەتی عێراقدا بچەسپێنێن .‬ ‪ ‬ ‫بە دڵنیاییەوە قەیرانی دارایی دەبێتە هۆی ئەوەی خۆپیشاندانی بەرفراوانی شەقام دروست بێت، عێراقییەکان جارێکی دیکە داوای گۆڕینی حکومەت دەکەن تەحەدای مانەوەی حکومەت ئەکرێ ئەگەر نەیتوانی مووچە بدات و سەرۆک وەزیران متمانەی لەدەسدابێت‬ ‫گروپە چەکدارەکان و هۆزەکان و لەوانەش میلیشیا چەکدارەکان کە لەلایەن ئێرانەوە پشتگیری دەکرێن ، هەوڵدەدەن ئەو بۆشاییە پڕبکەن و ڕۆڵی هێزە ئەمنییە رەسمییەکان وەتەک بخەن لە عێراقدا. هەمان ئەم گروپانەش شەڕیش دەکەن بۆ کۆنترۆڵکردنی ناوچەکە ڕەنگە هەوڵ بدەن دەست بەسەر سەرچاوەکانی داهاتدا بگرن وەک کێڵگەنەوتییەکان، بەندەرەکان، دەروازە سنوورییەکان، کاری بازرگانیی گەورە، زەویی کشتوکاڵی و موڵکی تایبەت.‬ ‫لە وەها بارودۆخێکدا جارێکی تر دەکرێت تەشەنەسەندنی ململانێی چەکداری و داگیرکاری خاک دووبارەبێتەوە، جگە لەو ناوچانەی کە ئاسایشێکی تۆکمە و بەهێزیان هەیە ، وەک هەرێمی کوردستان. لەگەڵ ئەوەشدا تەنانەت هەرێمی کوردستانیش لە کێشە ئابورییە ناوخۆییەکان پارێزراو نابێت مەگەر ئەوەی کە بتوانرێت سەرچاوەی دارایی خۆی فراوان بکات ، چونکە لە ڕووی داراییەوە پشت بە بەغدا دەبەستێت. ڕەنگە دیار ترین ئامانجی کورد کەرکوک و کێڵگە نەوتییەکانی بێت ، بەڵام ئەمە تەنیا دەبێتە هۆی توندکردنی ناکۆکی نێوان هەولێر و بەغدا، بەدەر لە میلیشیا شیعەکان، کە بەر بە هەرجووڵەیەکی لەو جۆرە دەگرن .‬ ‫هاوشێوەی دۆخی پێشوو لە ٢٠٠٥تا٢٠٠٧ وە ٢٠١٤بۆ ٢٠١٧ خولێکی دیکەی ململانێ و ناکۆکی ناوخۆ دەبێت لە عێراق کە هەمیشە لە دراوسێکانی عێراقەوە پشتیوانی دەکرێن  ‬ ‫لاوازی عێراق گرنگە بۆ هەموویان و چاوەڕوانی دەستوەردانیان لێدەکرێت بۆ مسۆگەر کردنی بەرژەوەندییەکانیان .‬ ‫تورکیا هەست بە هەڕەشە دەکات بەرامبەر دەستکەوتەکانی کورد، بە تایبەتی ئەگەر هەرێمی کوردستان کەرکوک وەربگرێتەوە، ئەنقەرە ناچار دەکات بەرگری لە تورکمانەکانی ئەوێ بکات و ڕێگە لە کورد بگرێت خەونی سەربەخۆیی ببوژێنێتەوە . ئێران هەر لە ئێستاوە کار بۆ بەدەستهێنانەوەی هەژموونی زاڵی خۆی دەکات لە بەغدا و تاران ناتوانێت دەستبەرداری داهاتی بازرگانی عێراق ببێت (کە نزیکی 12 ملیار دۆلار دەبێت) و نایەوێت دەرفەتی قاچاخ و دەستڕاگەیشتن بە بازاڕەکانی دارایی نێودەوڵەتی لە دەست بدات.‬‪.‬ ‫ڕەنگە سعودییەکان وەڵامی هەر سەرهەڵدانەوەیەکی کاریگەری نفوسی ئێرانی بدەنەوە بە پاڵپشتی کردنی گرووپ و هۆزە سوننەکان بە پارە و چەک بۆ بەرگری لە خۆیان ، بە تایبەت کاتێک ڕیاز ناتوانێت پشت ببەستێت بە بوونی هێزێکی زۆری ئەمریکا بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان، وەک چۆن لە ساڵی 2006 دا کردیان . دەکرێ عێراق بە ئاسانی بگەڕێیتەوە بۆ شەڕی ناوخۆ، لەگەڵ ئەوەی هێزە هەرێمییەکان (ناوچەییەکان) دژی دەستتێوەردانی هەردوولایەنەکە و ئەوانی دیکەش دەوەستنەوە.‬ ‫ ‬ ‫بە هۆی بارودۆخەکە و گرنگی عێراق بۆ ناوچەکە و بازاڕی نەوتی جیهانی ، ئەمەریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ناتوانن بێهەڵوێست بن . بێگومان لەماوەی شەش مانگی یەکەمی ئیدارەکەیداو هاوکات لەگەڵ پەتای کۆرۆنا و چارەسەرکردنی قەیرانی زۆری ئابووری ، بایدن توانای ئەوەی نابێت کە ئەمە بکاتە ئەولەویەتی کارەکانی ، بەلام بە ڕۆڵگێڕانی خێرای لەئێستەدا ئاسانتر دەبێت لەوەی دواتر بژاردەی قورستر هەڵبژێرێت، کاتێک عێراق‬‪ ‬‫لە لێواری کەوتندا دابێت.‬ ‪ ‬‫ ‬ ‫وا چاوەڕوان دەکرێت دامەزراوە داراییە نێودەوڵەتییەکانی وەک بانکی جیهانی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و دەوڵەتانی کەنداوی فارس و تەنانەت هەندێک لە وڵاتانی ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ئاسیا ش بڕێک پارە تەرخانکەن .‬ ‫سەرەتای دەستپێکردنی قەیرانی عێراق. قەیرانی سیولە یە. عێراق پێویستی بە پارە دەبێت بۆئەوەی ڕێگە لە داڕمانی سیستمە داراییەکەی بگرێت‬‪.‬‫کە یەکەم دۆمینی حکومەتە دەکەوێت . ئەگەر ئەمریکا بەڵێنی بڕێکی زۆربدات، ڕەنگە 1 ملیار دۆلار بێت، ئەوە لەگەڵ بڕە پارەی تەرخانکراوی دیکەی وڵاتان دەبێتە پاکێجێکی گەورەتری 5 بۆ 10 ملیار دۆلاری بۆ عێراق.‬ ‫بیرۆکەی دابینکردنی 1 ملیار دۆلار لە بودجەی هاریکاری فریاکەوتن بۆعێراق لەوانەیە لەم ساتەدا مەحاڵ بێت.‬ ‪ ‬ ‫ ‬

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت پارتی‌و پەكەكە لەلایەك لەشەڕدان‌و لەلایەكی ترەوە لە بازرگانی نەوتدا پێكەوە كاری هاوبەش دەكەن، بەرەبەیانی ئەمڕۆ لە سنوری نێوان باشور‌و رۆژئاوای كوردستان پێكدادان لەنێوان هێزەكانی پارتی‌و پەكەكە رویدا، لەو شوێنەدا كە شەڕەكە رویداوە، رۆژانەی 45 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژئاوای كوردستان دێتە ناو هەرێمی كوردستان‌و بەبۆری نەوتی هەرێمدا رەوانەی توركیا دەكرێت، دیار نییە ئایا داهاتی ئەم نەوتە دەچێتە ناو خەزێنەی حكومەتی هەرێم یاخود نا ؟  بازرگانی‌و شەڕ بەرەبەیانی ئەمڕۆ لە سنوری نێوان باشورو رۆژئاوای كوردستان شەڕ لەنێوان هێزێكی یەكینەكانی پاراستنی گەل (یەپەگە)‌و هێزەكانی پێشمەرگەی پارتی دیموكراتی كوردستان رویدا. بەپێی قسەی سەربەست لەزگین بریكاری وەزارەتی پێشمەرگە، ژمارەیەك "چەكداری پەكەكە" ویستویانە لە رۆژئاوای كوردستانەوە بێنە ناو هەرێمی كوردستان‌و پێشمەرگە رێگری لێكردوون، بەوهۆیەوە شەڕ رویداوە.  سەربەست لەزگین راستەوخۆ هێزی یەكینەكانی پاراستنی گەل دەبەستێتەوە بە پەكەكەو دەڵێ:" ئێمە رێگەنادەین هیچ قاچاخچییەك، هیچ چەكدارێك لەبەرچاوی ئێمەو لەژێر سێبەری حكومەتی هەرێمی كوردستان بە رێگەی ناڕەواو ناشەرعی بێتە نێو هەرێم، نە پەكەكەو نە غەیری پەكەكە.. هەموو لایەك ئەوە دەزانن هێزەكانی یەپەگە لەژێر ئاڕاستەو راسپاردەو فەرمانی سەركردایەتیی پەكەكە كار دەكات". ئەگەر ئەمە دروست بێت یەپەگە لەژێر فەرمانی پەكەكەدا بێت، هەرجۆرە بازرگانییەكی پارتی لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان بەواتای بازرگانی دێت لەگەڵ پەكەكە. لەو سنورەدا كە شەڕەكە رویداوە، پارتی بازرگانی لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان‌و بە دیاریكراویش لەگەڵ پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە) هەیە. بازرگانی پارتی‌و پەیەدە رۆژی 30ی تەموزی ئەمساڵ مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان، گرێبەستێكی لەبواری نەوتدا لەگەڵ كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیدا ئیمزا كرد. بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، كۆمپانیا ئەمریكییەكە ئێستا رۆژانە (100 هەزار) بەرمیل نەوت لە رۆژئاوای كوردستان بەرهەمدەهێنێت، لەم رێژەیە رۆژانە (45 هەزار) بەرمیل نەوت لەڕێگەی بۆرییەوە رەوانەی هەرێمی كوردستان دەكات، كۆمپانیای (لاناس) نەوتەكەی رۆژئاوای كوردستان وەردەگرێت‌و دەیكاتە ناو بۆری هەناردەی نەوتی هەرێم بۆ توركیا‌و رەوانەی بازاڕەكانی جیهانی دەكات. لەم پرۆسەیەدا كۆمپانیا (لاناس) رۆژانە (45 هەزار) بەرمیل نەوتی قورسی رۆژئاوای كوردستان وەردەگرێت‌و لەبری ئەوەی نەوتەكەی رۆژئاوا تێكەڵی نەوتی هەناردەكراوی هەرێمی كوردستانی دەكات، لە كێڵگەیەكی تری هەرێمی كوردستان رۆژانە (45 هەزار) بەرمیل نەوتی سوك وەردەگرێت‌و لە پاڵاوگەكەی خۆی لە نزیك "گوێر" دەیپاڵێوێت‌و لەناوخۆدا دەیفرۆشێت. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لەناو پارتی دەست (درەو) كەوتوون، داهاتی ئەم هاوكێشە بازرگانییەی نێوان پارتی‌و پەیەدە بەمشێوەیە: •    كۆمپانیای (لاناس) هەر بەرمیلێك نەوتی رۆژئاوای كوردستان بە (17 دۆلار) وەردەگرێت‌و بە (32 دۆلار) دەیفرۆشێت. •    داهاتی ئەم پرۆسەیە مانگانە (43 ملیۆن) دۆلارە، لەم پارەیە (23 ملیۆن) دۆلاری بۆ ئیدارەی رۆژئاوای كوردستان‌و كۆمپانیا ئەمریكییەكە دەڕوات‌و لەبەرامبەردا (20 ملیۆن) دۆلاری بۆ كۆمپانیای (لاناس)‌و ئەو كەسەیە كە لە پشت كۆمپانیاكەوەیە، كە دەوترێت فەرماندەیەكی دەسترۆیشتووی سەربازی پارتییە.   •    جیاوازی كڕین‌و فرۆشتنی هەر بەرمیلێك نەوتی رۆژئاوای كوردستان، بۆ ئەو بەرپرسەی پارتی كە نەوتەكە وەردەگرێت (15 دۆلار) قازانجە، رۆژانە (45 هەزار) بەرمیل نەوت لە رۆژئاواوە دەچێتە ناو بۆری نەوتی هەرێم، قازانجی جیاوازی نرخی كڕین‌و فرۆشتن بە تێكڕا رۆژانە (675 هەزار) دۆلارە. •    تائێستا نازانرێت داهاتی فرۆشتنی نەوتی رۆژئاوای كوردستان هیچ بڕێكی دەچێتە ناو خەزێنەی حكومەتی هەرێمەوە یاخود نا.   دوێنێ سایتی (intelligence online)ی هەواڵێكی لەبارەی بازرگانی نەوت لەنێوان رۆژهەڵات‌و باشوری كوردستان بڵاویكردەوە، ئەم سایتە هاوبەشكاریی حكومەتی دەوڵەتانی ئەوروپی‌و ئەمریكای باكورو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئاسیایە لە بواری ئاڵوگۆڕی زانیاری‌و بڵاوكردنەوەی زانیاری باوەڕپێكراو لە بوارەكانی بزنس. سایتەكە دەڵێ:" سەرەڕای ئەوەی ئەمریكا سزای ئابوری بەسەر سوریادا سەپاندووە، بەڵام دەروازەیەكی هێشتوەتوەتەوە بۆ كۆمپانیا نەوتییەكانی ئەمریكا بۆ كاری بازرگانی نەوت لەنێوان سوریا‌و هەرێمی كوردستان".  بەگوێرەی سەرچاوەكانی زانیاری لەناو حكومەتی هەرێمی كوردستان كە سایتەكە لە راپۆرتەكەیدا پشتی پێبەستوون، ئێستا كۆمپانیای (دەلتا كرێسنت ئینێرجی)ی ئەمریكی، كە كاری بەرهەمهێنانی نەوت دەكات لە رۆژئاوای كوردستان، رێككەوتنی لەگەڵ هەریەكە لە پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە)‌و پارتی دیموكراتی كوردستان هەیە بۆ بازرگانی نەوت، ئەمەش لەژێر چاودێری پارێزگاری دهۆك‌و چەند بەرپرسێكی پارتی دیموكراتی كوردستاندا دەكرێت‌و تانكەكانی ئەمریكا لە سنور پاسەوانی دەكەن‌و حكومەتی عێراقیش ئاگادارە. سایتەكە نوسیویەتی، ئەم پرۆسەیە تاوەكو كۆتایی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئێستا ئەمریكا بەردەوام دەبێت لە 20ی كانونی دووەمی ساڵی داهاتوو، بۆیە كۆنگرێس‌و نوێنەری ترەمپ لە سوریا رۆژی 9ی دێسەمبەری ئەمساڵ شایەتییان داوە كە ئاگادارن لەم بازرگانییە.  سایتەكە باسی لەوەكردووە، هەولێر بووەتە ناوەندی كۆكردنەوە‌و سەرەنجڕاكێشانی بازرگانانی نەوت لەسەر ئاستی جیهان‌و ساغكردنەوەی نەوت لەڕێگەی توركیاوە.  جگە لە نەوت، لە سنوری نێوان رۆژئاوا‌و باشوری كوردستان هەندێك بازرگانی تر لەنێوان پارتی‌و پەیەدەدا هەیە، لەوانە هاوردەكردنی ئاژەڵ بەشێوەی قاچاخ لە رۆژئاواو ناردنی شیش‌و چیمەنتۆ لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ رۆژئاوا. رۆژئاوا‌و گرێبەستی نەوت رۆژی 30ی تەموزی رابردوو مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان، رێككەوتنێكی لەگەڵ كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیدا ئیمزا كرد، ئەمە رێككەوتنێك بوو كە ماوەیەكی زۆر بوو لە تاریكیدا بەنهێنی كاری لەسەر دەكراو دواتر گەیەندرایە ئەنجام. لەكاتی ئیمزاكردنیدا، حكومەتی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا، توركیا، ئێران‌و روسیا دژی رێككەوتنەكە قسەیان كرد، باسیان لەوەدەكرد گرێبەستی بەرپرسانی رۆژئاوای كوردستان لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكەدا، رەزامەندی حكومەتی دیمەشقی بۆ وەرنەگیراوە‌و سەروەری سوریای پێشێلكردووە، توركیا كە ئێستا لەرێگەی پارتییەوە نەوتی رۆژئاوای كوردستان رەوانەی بازاڕەكانی جیهان دەكات، سەرەتا دەیوت ئەم گرێبەستە وەكو دانپێدانانی ئەمریكایە بە ئیدارەی رۆژئاوای كوردستاندا، كە بەلای ئەوانەوە ئەم ئیدارەیە درێژكراوەی پارتی كریكارانی كوردستان (پەكەكە)یە‌و گرێبەستەكە سەرچاوەی دارایی بۆ (پەكەكە) دابین دەكات كە بەلای ئەنكەرەوە پارتێكی "تیرۆریستە". لەبارەی گرێبەستەكەوە وردەكاری گرێبەستی نەوتیی نێوان ئیدارەی رۆژئاوای كوردستان‌و كۆمپانیا ئەمریكییەكە لەبەردەستدا نییە، نە هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان‌و نە ئەمریكاش بەفەرمی وردەكارییان لەبارەی گرێبەستەكە بڵاونەكردوەتەوە، بەڵام دەوترێت مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا كە یەكێك بووە لە پاڵپشتكارە سەرسەختەكانی ئیمزاكردنی گرێبەستەكە‌، رۆژی 30ی تەموز لەبەردەم كۆنگرێسدا بە سیناتۆری كۆماریی لیندسی گراهام-ی وتووە:" رێككەوتنەكە كاتێكی دورودرێژی خایاندووەو ئێستا ئێمە لەبواری جێبەجێكردنداین". بەپێی هەندێك زانیاریی كە میدیاكانی ئەوروپاو ئەمریكا بڵاویانكردوەتەوە لەوانە سایتی (ئەلمۆنتیۆر)، رێككەوتنە نەوتەییەكەی هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكی بۆ ماوەی (25 ساڵ)ە، واتە نیوەی ئەو كاتەی كە لەرێككەوتنی نەوتی نێوان هەرێمی كوردستان‌و توركیادا هاتووە‌و بە رێككەوتنی (50 ساڵە) ناودەبرێت. سایتی (ئەلمۆنیتۆر) دەڵێ:" مەزڵوم كۆبانێ تۆوەكەی نێچیرڤان بارزانی دەچێنێتەوە، نێچیرڤان كە سەرۆكی حكومەتی هەرێم بوو، ساڵی 2013 رێككەوتنی نەوتیی لەگەڵ توركیا ئیمزاكرد، دەوترێت دەستی لە رێككەوتنەكەی نێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیشدا هەیە، بەڵام نازانرێت هەڵوێستی مەسرور بارزانی ئامۆزای كە ئێستا سەرۆكی حكومەتە لەوبارەیەوە چییە. ئەوەی تائێستا باسدەكرێت لەبارەی رێككەوتنەكەی نێوان ئەمریكا‌و هێزەكانی سوریای دیموكرات، گرێبەستەكە دروستكردنی دوو پاڵاوگەی نەوت لەخۆدەگرێت، یەكێكیان بۆ دابینكردنی سوتەمەنی بۆ ناوچەكانی رۆژئاواو باكوری سوریا، ئەوی تر بۆ وەبازاڕخستنی نەوت. لەبارەی كۆمپانیا ئەمریكییەكەوە كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی) كە نەوتی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتی وەرگرتووە، یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئەم كۆمپانیایە (جیمس كین)ە كە پێشتر باڵیۆزی ئەمریكا بووە لە دانیمارك، ئەم پیاوە لە كۆمپانیاكەدا چەند هاوبەشێكی تری هەیە یەكێك لەوانە (جیمس ریس)ە كە ئەفسەرێكی خانەنشینی هێزی "دەلتا"ی ئەمریكایە‌و پێشتر خاوەنی كۆمپانیایەكی ئەمنی بووە، هەروەها (جۆن دۆریر) كە بەڕێوەبەری جێبەجێكاری نەوتە‌و دەوترێت شارەزاییەكی زۆری لەبواری كاركردندا هەیە لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست. لیستی خاوەندارێتی كۆمپانیا ئەمریكییەكە دەریدەخات كۆمپانیاكە زیاتر لە كۆمپانیایەكی حكومی دەچێت وەك لەوەی كۆمپانیایەكی كەرتی تایبەت بێت، هەندێك دەڵێن ئەمە هۆكارەكەیە كە ئیدارەی ترەمپ‌و بەدیاریكراویش مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا هەوڵی زۆریان داوە بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە. خاوەنەكانی كۆمپانیا ئەمریكییەكە دۆستایەتیی بەهێزیان لەگەڵ هەندێك لە بەرپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان هەیە، بۆیە پێشبینی دەكرێت پارتی‌و بەدیاریكراویش نێچیرڤان بارزانی رۆڵی لە ئیمزكردنی رێككەوتنەكەدا هەبوبێت. نەوت لە سوریا تائێستا هیچ توێژینەوەیەكی وردو پشتڕاستكراوە لەبارەی كەرتی وزە لە سوریا لەبەردەستدا نییە، لەسەردەمی حوكمی حافز ئەسەدی باوكەوە لە ساڵی 1973 نەوت لە سوریا وەكو نهێنییەكی نەتەوەیی تەماشادەكرێت‌و زانیاری پێویستی لەبارەوە ناخرێتەڕوو، هەندێك هۆكاری كەمی زانیاری لەبارەی ئەم كەرتە بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە، كە تەنانەت رژێمی بەشار ئەسەدی كوڕیش تاوەكو بەر لە راپەڕینی خەڵك لە ساڵی 2011، ناوی ژمارەیەك لە كێڵگەكانی نەوتی شاردوەتەوە، بەڵام دوای ئەوەی وڵات روبەڕووی شەڕی ناوخۆیی بووەتەوە، خەڵكی سوریا زانیویانە جگە لەو كێلگانەی نەوت كە لە پرۆگرامی خوێندندا لە قوتابخانەكان ناوەكانیان بیستووە، هەندێك بیرە نەوتی تریش هەن، ئەم بیرە نەوتانە ئەوكاتە ئاشكرابوون كە لەماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2017 رێكخراوی داعش دەستی بەسەر روبەرێكی فراوانی خاكی سوریادا گرت. شاراوەیی دۆسیەی نەوت لە سوریا گەیشتوەتە ئاستێك لەسەردەمی ئەسەدی باوك‌و كوڕیشدا داهاتی نەوت وەكو ژمارە نەچووەتە ناو بودجەی وڵاتەوە، ئەگەر داخڵیش كرابێت بە ژمارەو بڕی ساختە تۆماركراوە. بەگوێرەی راپۆرتێك كە ساڵی رابردوو سایتی "ئۆیڵ برایسز" بڵاویكردوەتەوە كە سایتێكی تایبەتمەندی بواری نەوت‌و وزەیە‌و بارەگاكەی لە بەریتانیایە، تێكڕای یەدەگی نەوت لە سوریا (2 ملیارو 500 ملیۆن) بەرمیلە، ئەمەش بڕێكی زۆر كەمە بەبەراورد بە یەدەگی نەوتی وڵاتێكی وەكو سعودیە كە بڕەكەی نزیكەی (268 ملیار) بەرمیلە، واتە یەدەگی نەوتی سعودیە زیاتر لە (100 هێندە) لە یەدەگی سوریا زیاترە، یەدەگی نەوتی سوریا لەسەر نەخشەی یەدەگی نەوتی جیهان رێژەی (0,14)ی كۆی گشتی نەوتی یەدەگی جیهان پێكدەهێنێت. بەپێی راپۆرتەكان، تاوەكو بەر لە سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی لە سوریا لە ساڵی 2011دا، ئاستی وەبەرهێنانی نەوت لە سوریا رۆژانە نزیكەی (380 هەزار) بەرمیل بووە، بەڵام سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ساڵی 2016 رایگەیاند، لەدوای دەستپێكردنی شەڕەوە ئاستی وەبەرهێنانی نەوتی سوریا رۆژانە بۆ (40 هەزار) بەرمیل دابەزیوە، بەم گرێبەستە لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكە، رۆژئاوای كوردستان ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی سوریای بۆ (100 هەزار) بەرمیل بەرزكردەوە. كەرتی نەوت لە سوریا بەهۆی ساڵانی شەڕی ناوخۆوە زیانی گەورەی بەركەوت، وەزارەتی نەوتی سەربە حكومەتی بەشار ئەسەد قەبارەی ئەو زیانانەی كە تاوەكو ساڵی 2017 بەر كەرتی نەوتی سوریا كەوتووە، بە زیاتر لە (62 ملیار) دۆلار خەمڵاند. نەوت لای شەڕڤانان ! رێژەی 75%ی یەدەگی نەوتی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی دەوروبەری پارێزگای دێرزور لە خۆرهەڵاتی وڵات. شەڕڤانانی كورد لەچوارچێوەی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا، بەخوێنی خۆیان ساڵی 2017 چەكدارانی "داعش"یان لە ناوچەكانی خۆیان پاككردەوە، ئەمە وایكرد رێژەی 90%ی كێلگە نەوتییەكان‌و یەدەگی نەوتی سوریا بكەوێتە ژێر كۆنترۆڵی ئەوانەوە، ئێستا تەنیا رێژەی 10%ی نەوتی سوریا لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی بەشار ئەسەددایە لە دیمەشق. بەگوێرەی هەندێك خەمڵاندن، لەدوای ئەوەی ساڵی 2017 داعشیان لە ناوچەكە دەركردووە، هێزەكانی سوریای دیموكرات بەرمیلێك نەوتیان بە (30 دۆلار) فرۆشتووە‌و مانگانە لە فرۆشی نەوت نزیكەی (10 ملیۆن) دۆلاریان دەستكەوتووە، راپۆرتەكان باسلەوەدەكەن نەوتی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات تاوەكو بەر لەم رێككەوتنە، بەسێ رێگا هەناردەكراوە، بەشێكی رۆیشتووە بۆ رژێمی ئەسەد‌و بەشێكی تری بۆ ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی بەناو "ئۆپۆزسیۆنی سوریا"‌و بەشێكی تریشی رەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە، واتە بازرگانی پارتی لەگەڵ رۆژئاوای كوردستان، مێژویەكی كۆنتری هەیە. زۆربەی نەوتی دۆزراوەی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان‌و سنورەكانی نێوان سوریا لەگەڵ توركیا‌و عێراق، نەوت بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا:  •    زۆرترین گێڵگەی نەوت كە دەكەوێتە پارێزگای دێرزور، لە ساڵی 2017وە لەژێر كۆنترۆڵی یەكینەكانی پاراستنی گەلدان، لەوانە كێڵگەی (عومەر) كە گەورەترین كێڵگەی نەوتە لە سوریا هەروەها كێڵگەی (تەنەك) كە دووەم گەورە كێڵگەی نەوتە لە دێرزور. •    هەر لە دێرزور چەند كێڵگەیەكی تری نەوت هەن كە دەكەونە ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی سوریا لەوانە كێڵگەی (وەرد)‌و (تیم)، بەڵام ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەم دوو كێڵگەیەدا كەمە بەهۆی ئەوەی وێستگەی كۆكردنەوەی ئەو نەوتەن كە لە كێڵگەكانی (عومەر)‌و (تەنەك)ەوە بۆیان دەڕوات. لە درێرزور چەند كێڵگەیەكی تر هەن لەژێر كرۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان لەوانە كێڵگەكانی (دیرۆ، جوفرە، خەراتە) كە رۆژانە زیاتر لە (2 هەزار) بەرمیل نەوتیان تێدا بەرهەمدەهێنرێت، هەر لەم ناوچەیە كێڵگەی غازی (كۆنیكۆ) هەیە. •    بەگشتی كۆی نەوتی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی ناوچەی دێرزرو رۆژانە بە (30 هەزار) بەرمیل دەخەمڵێندرێت. •    لە پارێزگای (حەسەكە)ش كێڵگەی (رومێلان) هەیە، ئەمە یەكێكە لە دیارترین كێڵگەكانی نەوت لە سوریا كە لەژێر كۆنترۆڵی كورددایە‌و (هەزارو 322) بیرە نەوت لەخۆدەگرێت ئەمە سەرباری نزیكەی (25) بیری غاز، ئەم كێڵگانە بەشێوەیەكی گشتی دەكەونە ناوچەكانی (شەدادی، جبسە، هول) ئەمە سەرباری كێڵگەكانی ناوچەی (مەركەدە)‌و (تشرین كوبەیبیە. •    لە پارێزگای (رەققە)ش ژمارەیەك بیرە نەوت هەن كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان. •    لە پارێزگای حمس ژمارەیەك كێڵگەی نەوت هەن، بەرهەمی رۆژانەی نەوتی ئەم كێڵگانە نزیكەی (9 هەزار) بەرمیلە‌و بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن هێزەكانی روسیاوە بەڕێوەدەبرێن. بەپێی خەمڵاندنەكانی ساڵی 2017، یەدەگی غازی سروشتی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی تەدمورو كەناری تەرتوس‌و بانیاس، ئەگەر سوریا ئەم یەدەگەی دەربهێنێت دەبێت بە سێیەمین وڵاتی هەناردەكاری غازی سروشتی لەسەر ئاستی جیهان. بەگوێرەی قسەی پیاوێكی خاوەنی كاری ئەمریكی كە بۆ رێكخراوی گڵۆباڵ دیڤیلۆپمێنت كۆرپۆریشن (GDC) كاردەكات" خۆبەڕێوەبەرێتی باكوری سوریا ئەگەر بەشێوەیەكی دروست كێڵگەكانی نەوت بەڕێوەببات، دەتوانێت رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت" واتە زیاتر لەو بڕە نەوتەی كە دەوترێت بەر لە شەڕی ناوخۆیی لە سوریا بەرهەمهێنراوە. لەنێوان ئەمریكا‌و روسیادا ململانێ هەیە لەسەر وزەی سوریا، ئەمریكییەكان چاویان لە نەوتە، روسەكانیش چاویان بڕیوەتە غازەكەی سوریا.    

(درەو): پرۆسەی خوێندنی باڵا لە زانكۆی سلێمانی کێشەی بۆ دروستبووە. خوێندنی باڵا لە زانکۆی سلێمانی لەسەرەتای مانگی ١١ی ئەمساڵ دەستیپێکرد، دوو رۆژ پێش دەستپێكردنی خوێندن لە رۆژی ٢٠٢٠/١٠/٢٨ فەرمانی وەزاری بۆ دەستپێکردنی خوێندنی باڵا دەرچوو. بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی لەبەردەستی (درەو)دان، رێنمایی شێوازی خوێندن و دابەشکردنی نمرە، دوای زیاتر لە مانگێك لە دەستپێکردنی خوێندن بەسەر بەش و كۆلێژەكاندا گشتێنراوە، ئەمە لە کاتێکدا بووە لە کۆی (١٤ هەفتە) خوێندکارانی دکتۆرا (٥ هەفتە) یان خوێندووە. ئەم رێنماییە درەنگوەختە، کە لەكاتی بایكۆتی دەوام لە هەندێك بەش دەركراوە، ئێستا بووەتە هۆی دروستكردنی شپرزەیی لە كۆلێژەكانی زانكۆی سلێمانی، چونكە لەو مانگەدا نمرەو خۆ ئامادەكردنی خوێندن بەجۆرێكی تر رێكخراوە كە جیاوازە لە ناوەڕۆکی رێنماییە درەنگوەختەکە.

مەریوان وریا قانع- ئاراس فەتاح (تایبەت بە درەو دەینوسن)  شەپۆلێکی بەرفراوانی ناڕەزاییدەربڕین، تێکەڵ بە توڕەبوونێکی مێژوویی گەورە، کۆمەڵێک ناوچەی جیاوازیی ھەرێمی کوردستانی گرتۆتەوە. زیاد لە بەشێکی کۆمەڵگاکە لەسەر سەرشەقامەکانن و بەشدارن لە دروستکردنی ئەم شەپۆلە تازەیەدا. بە پێچەوانەی ئەو بۆچوونەوە کە پێیوایە ئەم شەپۆلی ناڕەزایەتییە تەنھا شەپۆلی گەنجانە، ئێمە پێمانوایە شەپۆلەکە زۆر فراوانترە لەوەی تەنھا بۆ ناڕەزایەتیی گەنجان کورتبکرێتەوە. ڕاستە ژمارەی گەنجانی بەشداربوو گەورەیە، بەڵام ھاوکات کەسانی سەر بە گروپە کۆمەڵایەتیییە جیاوازەکان و پیشەوەر و بێکار و تەمەنەکانی تریش، چالاکانە لە سەر شەقامن و بەشدارن لەم ڕووداوە گشتییەدا. شەقامی ئەمجارە شەقامێکی پلورالە، شەقامی سەرجەمی ئەو توێژە کۆمەڵایەتییە جیاوازانەن کە ھیچیان نەماوە بیدۆڕێنن، کە توانای سەبر و دانبەخۆگرتنیان نەماوە، کە ئومێدێک شکنابەن پاڵیان پێوەبنێت چاوەڕوانی شتێک بن. ئەمڕۆکە سوپایەک لە مرۆڤی نائومێد و پڕوکاو و وەڕس، مرۆڤی پەراوێزخراو و بەزیادەحیسابکراو، کەسانێک کە ھەستناکەن مافیان ھەیە و کەرامەتیان پارێزراوە، مرۆڤگەلێک ژمارەیەکی بەرچاویان لەژێر ھێڵی ھەژارییەوە دەژیین، لەسەر شەقامن. لە دونیای ئێمەدا ئەم فۆرمە لە توڕەبوونی کۆمەڵایەتیی مێژووی ھەیە،  لەپڕ و لە بۆشاییدا دروستنەبووە، ئەزموونێکی حوکمڕانیی ناشیرین و تارمایی تاوانبارێک لە پشتییەوە ئامادەیە کە ھەمووان وردەکاریی کارکردن و تۆنی ھەڕەشەکانی دەناسن و ھەمووانیش دەزانن چۆن دروستبووە و کێ دروستیکردوە. ئەو مێژوو و تارماییە مێژوو و تارمایی ئەو مۆدێلە سوڵتانییە بنەماڵەییەیە کە سێ دەیەیە دەستی شێوێنەرانەی چەند خێزانێکی سیاسیی خستۆتە ناو ورد و درشتی ژیانی ئەو کۆمەڵگایەوە. ھەموو ھەرێمەکەشیان، بە ئابوریی و دەزگا و پەیوەندییەکانیەوە، بە سوپا و میدیا و یاساکانییەوە، بە سامانی سەرزەویی و ژێرزەوییەوە، وەک موڵکی شەخسیی خۆیان و خزم و ناسراوەکانیان مامەڵەدەکەن و چۆنیان بوێت بەو شێوەیە دەیانخەنەگەڕ و بە میزاج و سایکۆلۆژیای خۆشیان بەڕێوەیاندەبەن. لەھەموو ئەمەشدا عەقڵیەتی بەئەبەدیرکردنی دەسەڵاتی بنەماڵەکان و خواستی مانەوەی ھەتاھەتاییان لەسەر دەسەڵات، ڕێنماییکەریانە. خودی دانیشتوانی ھەرێمەکەش وەک ڕەعیەتێکی بێماف و بێحورمەت وێنادەکەن، کە پێویستە سوپاسگوزاربن، ئەوان و نەوەکانیان حوکمڕانییان دەکەن. ئەمڕۆکە ئەم مۆدێلە لە دەسەڵاتدارێتیی بۆ جارێکی تر بە بنبەستێکی نوێ گەیشتوە، وەک جارەکانی تریشی دیسانەوە جگە لە توندوتیژیی و هێزی چەکدار، جگە لە تیرۆری بەڵتەجییەکانیان، شتێک نەماوە بتوانێت بیانپارێزێت.  ئەم مۆدێلە دەسەڵاتدارێتییە لەپاڵ دروستکردنی چەند بنەماڵەیەکی ملیاردێر و بازنەیەکی داخراو لە ملیۆنێری نزیک لە بنەماڵە حوکمڕانەکانەوە، ژمارەیەکی گەورەی دانیشتوانی ھەرێمەکەی ھەژارخستوە. سیاسەتی ئابووریی هەرێم، کە یەکێکە لە سیاسەتە ھەرە خراپەکانی ئابوریی رەیعی نەوت، شێوازێکی تازەی لە ھەژاریی و نەداریی و دۆخێکی دروستکردوە، بەشێکی بەرچاو لە خەڵک توانای دابینکردنی لانی ھەرەکەمی پێداویستییە سەرەتاییەکانی ژیانی ڕۆژانەیان نەماوە. بژێوییان لەبەردەم ھەڕەشەی بەردەوامدایە و ناتوانن ژیانێکی سادە و ئاسایی بۆ خۆیان و منداڵەکانیان دابینبکەن. سیاسەتی ئابوریی ھەرێم تەنھا یەک ناوی ھەیە: ”ئابوریی فرۆشتنی نەوت و دزینی پارەی ئەو نەوتە“. ئەم ئابورییە بەشێوەیەک داڕێژراوە و بەدەزگاییکراوە کە نوخبە سوڵتانییە بازرگانەکەی ھەرێم لە ھەموو دۆخێکدا سەرمایەکەی کەڵەکەبکات و تابێت دەوڵەمەندتر ببێت، بەڵام قەیران و کێشە و کارەساتە ترسناک و گەورەکانی ئەو شێوەڕێکخستنە بۆ خەڵکی ھەرێمەکە بەجێبھێڵێت. لە ئێستادا ئەو مۆدێلە ئابورییە لە فرۆشتنی نەوت و دزینی پارەکەی، گۆڕاوە بۆ نەفرەتێکی ھەمەلایەنە و لە بەردەم ئەنجامدانی تاوانی ڕۆژانە و گەورەدایە: لەپێش ھەمووانیشەوە تاوانی نەدانی موچەی مانگانەی فەرمانبەرانی ھەرێمەکە. بە ھەموو مانایەک پێنەدانی موچە، کە دەرەنجامی شێوازێکی تایبەتی ڕێکخستنی سیستەمە ئابورییەکەیە، تاوانێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و ئەخلاقیی گەورەیە و دەچێتە خانەی برسیکردنێکی سیستماتیک و ڕێکخراوەوە. بە کورتییەکەی ئەم ئابورییە ڕەیعییە کە لەسەر تاڵانکردنێکی سیستماتیکی ھەرێمەکە کاردەکات، لەسەرێکەوە دەستەبەرکردنی کەڵەکەکردنی زیاتری سەرمایە بۆ نوخبە سوڵتانییەکە مسۆگەردەکات، لەسەرێکی ترەوە ھەژارخستن و برسیکردنێکی سیستماتیکیی کۆمەڵگاکە ئەنجامدەدات، تا ئەو ئاستەی موچەی مانگانە، کە تاقە سەرچاوەی بژێوی سەدان هەزار مرۆڤە، دابیننەکرێت. بێگومان دروستکردنی ئەم وێرانە ئابوورییە تاکە تاوانی ئەم سیستەمە سوڵتانییە بنەماڵەییە نییە، ژێرخانی ناڕەزاییدەربڕینەکان لەم وێرانە ئابوورییە گەورەترە. وێرانکردنی سیستەمە سیاسییەکەی ھەرێمیش تاوانێکی تری نوخبە سوڵتانییەکەیە کە لەسەرێکەوە شتێکی بەناوی چاکەی گشتییەوە نەھێشتۆتەوە، لەسەرێکی ترەوە هەموو ئومێدێکی بۆ گۆڕانکاریی و ئەزموونکردنی حوکمڕانییەکی تر، وێرانکردووە. ئەم سیستەمە سیاسییە لەباتی بەرھەمھێنانی مرۆڤی خاوەن ماف و خاوەن ڕێز، مرۆڤێک بڕوای بەخۆی و بە کۆمەڵگاکەی بێت، بە شتێک لە ئومێدەوە لەدایکببێت و گەورەببێت، لەباتی ئەمانە کۆمەڵگایەکی پڕ لە مرۆڤی پەراوێزیی و خەمۆک، پڕ لە کەسانێکی نائومێد و توڕە، مرۆڤگەلێکی تەواو تەنھا و دابڕاو لە لانی ھەرەکەمی متمانە، دروستکردوە. ئەم ئەزموونە سوڵتانییە کەسانێکی دروستکردوە نەزانن چی لە ژیانی خۆیان وەک تاکەکەس و چی لە ژیانی کۆمەڵگاکەیان وەک ژیانێکی گشتیی، بکەن. دروستکردنی ئەم دۆخەش بەناو ھەوڵدانی بەردەوام بۆ سڕینەوەی ڕەھەندی سیاسیی کەسایەتی ئینسانی ئێمە و بەناو گۆڕینی سیاسەت خۆشی بۆ یارییەکی قێزەون، بۆ ئامرازێک بۆ ناشیرینکردنی ژیان و نائومێدکردنی مرۆڤەکاندا، تێپەڕیوە. دابڕانی سیاسەت لە ژیانی گشتیی و بەتاڵکردنەوەی لە ماف و لە ڕێز، پڕکردنی لە میکانیزم و دەزگای سوکایەتییپێکردن و ئیھانەکردن، ئاکارە سەرەکییەکانی ئەو سیاسەتەیە لە ھەرێمەکەدا سەروەرە. شتێک بەناوی حورمەت و ڕاستگۆییەوە، یان شتێک تۆزقاڵێک بۆنی ئەخلاقیاتی بەرپرسیارێتیی لێبێت، لەناو چەمکی سیاسەت لە ھەرێمەکەدا بوونی نەماوە.  لەھەموو ئەمانەش تاریکتر داخستنی کایە سیاسییەکە و ڕێگرتن لە تازەبوونەوەی و سڕینەوەی تەواوی ئەگەری دەستگۆڕکێی دەسەڵاتە لەناویدا؛ ئینجا ئامادەکردنی نەوەی دووھەم و سێھەمی بنەماڵە سوڵتانییەکانە بۆ جێگرتنەوەی باوکەکانیان، کە بەسەریەکەوە کایەی سیاسەتیان لەناوەوە وێرانکردوە. دەسەڵاتی سیاسیی لە ھەرێمدا دەسەڵاتی ڕێکخستن و خەمخۆریی بۆ ژیانی گشتیی نییە، بەڵکو ئامراز و میکانیزمی سەرەکیی دەوڵەمەندبوون و کەڵەکەکردنی سەرمایەیە. لەمەشدا سیاسەت گۆڕاوە بۆ کارخانەی ئەنجامدانی تاوان، تاوانی بەردەوام. بەسەریەکیشەوە دۆخێکیان دروستکردوە کە تیایدا کایەی سیاسەتیش وەک ئابوریی نەوت گۆڕابێت بۆ لەعنەت و نەفرەتێکی تر. بۆ ئەنجامدانی ئەم ھەموو تاوانە پرۆسەیەکی بەربڵاوی لە سیاسییخستنی تاکەکەس و کۆمەڵگای ئێمەشیان خستۆتەگەڕ. کوشتنی سیاسەت لەناو ئینسانی ئێمەدا ئەو ستراتیژەیە کە سیستەمە سوڵتانییەکە بەشێوەیەکی سیستماتیکی کاری بۆکردوە و ھەموو تواناکانی بۆ تەرخانکردوە. لەسەرێکەوە ھەموو ژیان بە لۆژیکێکی سوڵتانیی بەسیاسیی کراوە، بەڵام لەسەرێکی دیکەوە تاکەکەسێک بەرھەمھاتوە سیاسەت وەک ئاکت و کردەیەکی گڵاو ببینێت و مامەڵەبکات. بەبۆچوونی ئێمە کردەی ناڕەزایەتییدەڕبڕین هاوشێوەی ئەم جۆرە جوڵە کۆمەڵایەتیی و سیاسییانە، دەتوانن ئەو ڕەھەندە سیاسییە سڕاوەیە بۆ ئینسانی ئێمە بگەڕێننەوە. ئینسانی ئێمە یان ئەوەتە بوونەوەرێکی بێدەنگ و بێزمان دەبێت، یان کە دوا و ھاتە قسە، دەبێت قسەکردن و دوانێکی سیاسییانەی ئاشکرای ھەبێت. بۆئەوەی قسەکردن لە جیھانی ئێمەدا مانایەکی ھەبێت، پێویستە ڕەھەندێکی سیاسیی بەھێز بە قسەکردنەکان بدرێت، کە ھاوکات بەشێک بێت لە پرۆژەی دروستکردنی ژیانێکی گشتیی تازە و لە کۆنتراکتێکی کۆمەڵایەتیی نوێ کە کۆمەڵگاکە وەک گشتێک بۆ شوێنێکی تر، بپەڕێنێتەوە.  ئێستا ئیتر کۆمەڵگای ئێمە لەسەر شەقامی ھەندێک لە شارەکانیدا دەکوڵێت و توانای چاوەڕوانیی زیاتر و دواخستنی چارەسەری کێشەکانی نەماوە. کۆمەڵگای ئێمە گەیشتۆتە قۆناغێک کە هیچ هەڕەشەیەک لەم مۆدێلە سوڵتانییەی دەسەڵاتدارێتییەکەی، بە گەورەتر و مەترسییدارتر نازانێت بۆسەر ژیانی خۆی و بۆ سەر ”قەوارەی هەرێم“ وەک بەشێک لە سیستەمێکی فیدراڵی، کە ناھێڵێت ھەموو دەسەڵاتەکان لە پایتەختدا کۆببێتەوە و ڕێ لە سێنترالیزەکردنی تەواوی دەسەڵات دەگرێت. ئەوەی ئەم ڕاستییەش نیشاندەدات ئەو قسانەیە کە حوکمڕانەکان دەیکەن و گەنجان و پیرانی وڵاتەکە دەیبیستن، ئەوەی دەیبیستین، بەتایبەت لە لایەن پارتی و بنەماڵەی بارزانییەکانەوە، تاوانبارکردنێکی بێمانا و ھەرزانی خەڵکە ناڕازییە نائومێد و توڕەکەیە، بەوەی دەستی دەرەکییان لەپشتە. پارتی دیموکراتی کوردستان و ھەر سێ سەرۆکە بارزانییەکانی حیزب و حکومەت و ھەرێم، گوتارێکی پۆپۆلیستییانەیان ئاراستەی ڕای گشتیی دەرەوە و ناوەوەی ھەرێم کردوە. ئاراستە دەرەکییەکە ڕووی لە شەقامی عێراقیی و ڕای گشتیی جیھانییە و بەشێوەیەکی کۆمیدیانە بەغدا بە دروستکەری ئەم دۆخی درستبوونی ناڕەزایەتییەی ھەرێم، تاوانباردەکات. ھەرچی گوتارە ناوخۆییەکەیە ڕووی لە شەقامە یاخییەکەی ھەرێمە و دەستی دەرەکیی و بەتایبەت پەکەکە بە ھۆکاری ئەو دۆخی ناڕەزایەتییدەربڕینە تاوانباردەکەن. ھەردوو تاوانبارکردنەش، کە تەواو بێمانا و بێبنەمان، دەربڕی ئەو ڕاستییەن کە ئەوان خۆیان و حوکمڕانییە بنەماڵەیی و سوڵتانییەکەیان، خۆیان و کۆنترۆڵکردنی ئابوریی نەوت و خراپ بەکارھێنانی، خۆیان و کایە سیاسییە مۆنۆپۆڵ و وێرانکراوەکەیان، خۆیان و پەیوەندییە ناوەکیی و دەرەکییەکانیان، بە بەرپرسی ئەو دۆخە نازانن.  مێژووی قسەکردن و ناڕازەییدەربڕین لە ھەرێمی کوردستاندا پێماندەڵێت، ھەموو ئەو میکانیزمانەی کە پێیدەڵێن خەباتی ئاشتیخوازانە، یان بەرگریی ناتوندوتیژ لە ماف، یان ناڕازیبوونی مەدەنییانە، یەک بەدوای یەک و بەیەکیشەوە تاقیکراونەتەوە. ساڵانێکی درێژ خەڵکی ناڕازیی ھەرێمەکە فۆرمە جیاوازەکانی خەباتی مەدەنییان تاقیکردەوە؛ خۆپیشاندان، گردبوونەوە، مانگرتن، ڕێپێوان، داخستنی ڕێگاوبان، ناردنی نامەی گشتیی و کراوە بۆ بەرپرسان، ھێنانەکایەی ئەکتیڤیسمی ئۆنڵاین، ھتد... بەڵام ھیچیان ھیچ دەرەنجامێکی کۆنکرێت و ڕاستەقینەیان نەبوو. بۆ سێ دەیەیە ئەو نوخبە سوڵتانییە و بازنە داخراوەکەی دەوروبەریان، نە گوێدەگرن، نە دەبینن و نە تێدەگەن. شتێک بەناوی پەیوەندییەوە لەنێوان ئەوان و کۆمەڵگاکەدا نەماوە، ئەوان لە ھەسارەیەک و زۆرینەی کۆمەڵگاکە لە ھەسارەیەکی ترن. ھەموو ئەمانەش بە بەرچاوی ئەو نەوەیەوە ڕوودەدات کە لە دونیای دوای ڕاپەڕیندا لەدایکدەبێت و گەورەدەبێت. نەوەیەک دەبینێت باوک و دایک و خوشک و برا گەورەکانیان، سەرجەمی فۆرمە جیاوازەکانی خەباتی ئاشتیخوازانەیان تاقیکردوە، بەڵام گوێیەک نەبوو بیانبیسێت. ھۆشیارییەک نەبوو وەڵامێکی دروستکەریان بداتەوە. ئەم نەوەیە دەبینن دونیاکەیان لە ناشیرینەوە بۆ ناشیرینتر و لە نادادپەوەرییەوە بۆ نادادەپەروەریتر و لە دەسەڵاتی باوکە سوڵتانییەکانەوە بۆ دەسەڵاتی کوڕەکانیان، دەڕوات. ئێستا ئیتر دۆخێک دروستبووە تیایدا ھەم گەنجەکان و ھەم دایک و باوک و خوشک و برا گەورەکانیان، ھەست بە پڕوکانێکی کۆمەڵایەتیی و ڕەمزیی گەورە دەکەن.  ئەو ناڕەزایەتییە کۆمەڵایەتییە نوێیەی ئێستا لەهەرێمدا ڕوودەدات تەنها خۆپیشاندان نییە دژ بە شکستی ریفۆرمی کابینەی حکومەتە سێکوچکەکەی پارتی و یەکێتیی و گۆڕان، بەڵکو رەتکردنەوەیەکی رادیکاڵی سیاسەتی سێکوچکەی رەزیلکردنی ئینسانی ئێمە و نەفرەتی ئابوریی وڵات و مۆدێلی حوکمڕانیی بنەماڵەیی سی ساڵەی ئەم دەسەڵاتدارێتییە سوڵتانییەی هەرێمیشە.  ئەم توڕەبوونە کۆمەڵایەتییە نوێیەی کۆمەڵگای ئێمە، زۆر لە توڕەبوونەکانی حەڤدەی شوبات ڕادیکاڵتر و فراوانترە. گەر ئەمجارەش بەزەبری هێز و توندوتیژیی ڕووت دابمرکێنرێتەوە، ئەوا توڕەبوونەکانی سبەینێ زۆر لەوانەی ئەمڕۆ ڕادیکاڵتر دەبن. سوتاندنی بینا و باڵەخانەکانی لق و مەڵبەند و مەکۆ و بارەگای پارتە سیاسییەکانی تر، دەرکەوتی یەکەمی ئەم توڕەبوونە گەورەیەیە. دەرکەوتەکانی تری سوتاندنی مێژووی ئەوانە دەبێت کە بەرپرسن لە دروستکردنی ئەو دونیایە. ئەگەر سوتاندنی لق و مەڵبەند و مەکۆ و بارەگای پارتە سیاسییەکانی تر لە ئێستادا مانایەکی ڕەمزیی ھەبێت و پەیامێک لە پشتیەوە بێت، ئەوا توندتوتیژییەکانی ئایندە بەتەنها توندوتیژیی ڕەمزیی نابن. کێ گوێی ھەیە باگوێبگرێت و کێش توانای بینینی ھەیە، باببینێت. بابەتی چوارەم: حیزبی كوردیی: لە بكەرێكی مۆدێرنەوە بۆ كۆڵەكەیەكی سوڵتانیی بابەتی سێیەم: لەنێوان "هەناسەدان"و "پڕوكان"دا بابەتی دووەم:  عێراق لە فەشەلی بنیاتنانی نەتەوەوە بۆ دەوڵەتی فاشیل  بابەتی یەكەم: کۆرۆنا و ئابوریی فەرھود و حوکمڕانیی

راپۆرتی: فازڵ حەمەرەفعەت – محەمەد رەئوف هێشتا وەفدی هەرێمی كوردستان لەبری نەوت باسی رادەستكردنی داهاتی نەوت دەكات، هەندێك لە لایەنە شیعەكان داوای نەوتەكە دەكەن، بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق ئەمشەو لەگەڵ لایەنە شیعەكان كۆدەبێتەوە، هەوڵی چارەسەر دەدات، پێشبینی رێككەوتنی "گشتگیر" ناكرێت‌و رەنگە لە باشترین حاڵدا وەفدی هەرێم تاوەكو پەسەندكردنی یاسای بودجەی 2021ی عێراق تەنیا زامنی (320 ملیار) دیناری تری موچەی فەرمانبەران بكات، بەڵام قوباد تاڵەبانی سەرۆكی وەفدەكە دەڵێت هەنگاوی باش چوینەتە پێشەوەو تەنیا رێككەوتن لەسەر وردەكارییەكان ماوە. زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   رێككەوتن كراوە ؟ ماوەی چوار رۆژە وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران سەرۆكایەتی دەكات لە بەغدادە. وەفدی هەرێم چەندین كۆبونەوەیان لەگەڵ بەرپرسانی باڵای عێراق لەوانە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران‌و محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان‌و وەزیری دارایی‌و لیژنەی دارایی پەرلەمان كردووە. ئێوارەی ئەمڕۆ هەندێك لە میدیا عێراقی‌و عەرەبییەكان هەواڵی رێككەوتنی نێوان وەفدی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵیان لەسەر نەوت‌و بودجە بڵاوكردەوە، تا ئەو رادەیەی چەند سەرچاوەیەك باسیان لەوەكرد، سبەینێ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم دەچێتە بەغداد بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنێكی گشتگیر لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ. زانیاریی میدیا عێراقییەكان باسلەوە دەكەن، هەرێم قایل بووە بەوەی تەواوی نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات لەبەرامبەر وەرگرتنی پشكی تەواوەتی خۆی لە بودجەی عێراق، بەڵام پێدەچێت ئەم زانیارییانە بۆ دروستكردنی كاریگەری لەسەر رایگشتی هەرێمی كوردستان‌و عێراق دزەی پێكرابێت، چونكە بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، تا ساتی نوسینی ئەم راپۆرتە، رێككەوتنی كۆتایی لەنێوان وەفدی هەرێم‌و حكومەتی بەغداد نەكراوە‌و سەردانی چەند رۆژی داهاتووی نێچیرڤان بارزانی بۆ بەغداد پەیوەندی بە كاری وەفدی حكومەتی هەرێمەوە نییە‌و بۆ ئاسایكردنەوەی پەیوندییەكانی هەرێمە لەگەڵ لایەنە سیاسییەكانی عێراق. هەندێك لە بەرپرسانی كورد باسلەوە دەكەن، حكومەتی هەرێمی كوردستان هەموو نەرمییەكی نواندوووە بۆ رێككەوتن، رەنگە ئەمە بۆ ئەوە بێت لەحاڵی شكستهێنانی دانوستانەكە، لەبەردەم شەقامی ناڕازیی هەرێمدا جارێكی تر بەرپرسیارێتی نەبوونی موچە بخەنەوە ئەستۆی بەغداد.  چی دەگوزەرێت ؟ بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) كە لەچەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە لە حكومەتی عێراق دەستی كەوتووە، وەفدی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەسەر ئەوە رێككەوتوون كە هیچ زانیارییەك لەبارەی رەوتی دانوستانەكانیانەوە دزە نەكات بۆ ناو میدیاكان، چونكە هەر دزەكردنێك رەنگە زیان بە گفتوگۆكان بگەیەنێت، پێدەچێت ئەمە هۆكارەكە بێت كە تائێستا زانیارییەكی ئەوتۆ لەبارەی كرۆكی گفتوگۆكانەوە نازانرێت. بەشێوەیەكی گشتی ئەوەی تائێستا لەبەردەستدایە، ئەوەیە حكومەتی عێراق دەیەوێت بە هەرجۆرێك بێت لەگەڵ حكومەتی هەرێم رێكبكەوێت‌و مانگانە بڕە پارەیەك بۆ فەرمانبەرانی هەرێم بنێرێت، بەڵام پەرلەمانی عێراق بەبێ رادەستكردنی نەوت ئامادە نییە پاڵپشتی هیچ رێككەوتنێك بكات،  ئەمەش كێشەی بۆ دانوستانەكە دروستكردووە. بەگوێرەی زانیارییەكان، هێشتا وەفدی هەرێم رەزامەندی لەسەر رادەستكردنی نەوت نەداوە‌و دەیەوێت هاوشێوەی ساڵانی پێشوو لەبری رادەستكردنی نەوت، بەهای نەوتەكە لە پشكی هەرێم ببڕدرێت‌و پاشماوەی پارەكە بۆ هەرێم بنێردرێت. وەفدی هەرێمی كوردستان پابەندبوونی خۆی بە ناوەڕۆكی یاسای پڕكردنەوەی كورتهێنانی دارایی "قەرز" راگەیاندووە، ئەم یاسایە دەرفەتی ئەوەی بە هەرێم داوە لەبری نەوت جارێكی تر داهاتی نەوت رادەستی بەغداد بكات، بۆ ئەمە بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، وەفدی هەرێم ئامادەیی نیشانداوە داتای مانگانەی داهاتی نەوت بخاتە بەردەم بەغداد‌و داتاكانی فرۆشی نەوتی هەرێم لەمساڵدا بە بنەما وەردەگرێت و لەسەر بنەمای ئەو داهاتە حكومەتی عێراق مەقاسە واتە "لێدەركردن" بكات‌و پشكی هەرێم بنێرێت، ئەمە لەچوارچێوە گشتییەكەیدا هەمان رێككەوتنی ساڵانی پێشووی نێوان هەولێرو بەغدادەو بەپێچەوانەی ئەوەی هەندێك لەلایەنە شیعەكان بیریان لێدەكردەوە، هەرێم ناچار ناكات بەوەی نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات. رادەستكردنی داهاتی نەوت لەبری نەوت، بۆ عێراق دوو بابەتی جیاوازن، چونكە هەرێم نەوت بە نرخێكی كەمتر لە بازاڕی جیهانیی دەفرۆشێت، بۆیە داهاتی هەر بڕە نەوتێك كە رادەستی بەغدادی بكات زۆر كەمتر دەبێت لەوەی بەغداد خۆی نەوتەكەی هەرێم بە نرخی بازاڕی جیهانیی بفرۆشێت. ئەوەی تائێستا هەیە، پێشبینی ناكرێت وەكو ئەوەی باسدەكرێت رێككەوتنی "گشتگیر" لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و بەغداد بكرێت‌و رەنگە لە باشترین حاڵەتدا وەفدی هەرێم بتوانێت تەنیا زامنی (320 ملیار) دیناری تر بكات بۆ موچەی ئەم مانگە. ئەمە لە كاتێكدا قوباد تاڵەبانی سەرۆكی وەفدی حكومەتی هەرێم چەند جارێك جەخت لەسەر ئەوە دەكات كە لە دانوستانەكانیاندا لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ هەنگاوی باش چونەتە پێشەوەو تەنیا ئەوە ماوە لەسەر وردەكارییەكانی رێككەوتنی كۆتایی بكەن. كێشەیەكی یاسایی یەكێك لەبەربەستەكانی تری بەردەم رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد بەبێ رادەستكردنی نەوت، بۆ ئەو دۆسیە یاساییانە دەگەڕێتەوە كە پێشتر حكومەتی فیدراڵ لەبارەی فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ لەسەر هەرێمی كوردستان تۆماریكردووە.  قایلبوونی حكومەتی عێراق بە وەرگرتنی داهاتی نەوتی هەرێم لەبری نەوتەكەی، لەڕووی یاساییەوە بەواتای ئەوەدێت حكومەتی عێراق قایلە بەوەی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ نەوتەكەی بفرۆشێت، واتا عێراق جارێكی تر سەروەری بۆ هەرێمی كوردستان دەگەڕێنێتەوە، بەڵام ئەمە لەلایەكی ترەوە كێشە بۆ عێراق دروست دەكات، چونكە لەسەر بابەتی فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ، حكومەتی عێراق لە دادگا دوو سكاڵای یاسایی لەسەر هەرێمی كوردستان تۆماركردووە: سكاڵای یەكەم:  حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لەسەر كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبوو لە توركیا دەكات، دۆسیەكە لە دادگا لە یەكلایبوونەوەی نزیكبوەتەوە، عادل عەبدولمەهدی كە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان، بەڵام كەیسەكە دانەخراوە‌و هێشتا هەڕەشەیە لەسەر توركیاو هەرێمی كوردستان، قایلبوونی حكومەتی عێراق بەوەی هەرێمی كوردستان تەنیا داهاتی نەوت رادەست بكات، دەتوانرێت وا لێكبدرێتەوە كە عێراق قایلە بەوەی هەرێم نەوتەكەی بەشێوەیەكی سەربەخۆ بفرۆشێت، ئەمەش سكاڵاكەی عێراق لەسەر توركیا لە دادگای پاریس پوچەڵ دەكاتەوە. سكاڵای دووەم: ئەمەش سكاڵایەكە كە وەزارەتی نەوتی عێراق لە دادگای فیدراڵی لەسەر ئاشتی هەورامی وەزیری پێشووی سامانە سروشتییەكانی هەرێم لەبارەی فرۆشتنی نەوت بەشێوەیەكی سەربەخۆو دوور لە چاوی بەغداد، تۆماریكردووە، قایلبوونی بەغداد بەوەی هەرێم تەنیا داهاتی نەوت رادەستی بكات، رەنگە كێشە بۆ ئەم دۆسیەیەش دروست بكات. هەموو ئەمانە وایكردووە فشارێكی زیاتر بخرێتەسەر حكومەتی هەرێم بۆ ئەوەی ناچار بكرێت نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات، نەك داهاتی نەوت. بەرهەم ساڵح لەگەڵ شیعەكان كۆدەكاتەوە سەرچاوەیەك لەناو هاوپەیمانی سائرون بە (درەو)ی راگەیاند، بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق بانگهێشتی لایەنە شیعەكانی كردووە بۆ گفتۆكردن لەبارەی پرسی رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد. بەپێی قسەی سەرچاوەكە، ئێستا لە ماڵی سەرۆك كۆمار، بەرهەم ساڵح لەگەڵ سەركردەی لایەنە شیعەكان لە كۆبونەوەدایە، بەرهەم ساڵح دەیەوێت شیعەكان قایل بكات بە رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد. (درەو) زانیویەتی، لەناو لایەنە شیعەكاندا هەریەكە هاوپەیمانی سائیرونی موقتەدا سەدرو هاوپەیمانی نەسری حەیدەر عەبادی‌و رەوتی حیكمەی عەممار حەكیم دژی ئەوەی بەغداد بەبێ رادەستكردنی نەوت‌و داهاتەكانی تر، هیچ بڕە پارەیەك بە حكومەتی هەرێم بدات، بەڵام هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسای نوری مالیكی‌و هاوپەیمانی فەتحی هادی عامری كێشەیەكی ئەوتۆیان نییە. كێشەی پەرلەمان گفتوگۆی وەفدی هەرێم لەگەڵ حكومەتی عێراق، كێشەی لەناو پەرلەماندا دروستكردووە، هەندێك لە پەرلەمانتاران دژی رێككەوتنن بەبێ ئەوەی هەرێم ناچار بكرێت نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات‌و هەڕەشەی رێگریكردن دەكەن لە تێپەڕینی هەر جۆرە رێككەوتنێك لە بودجەی 2021ی عێراق ئەگەر هەرێم نەوتەكەی رادەست نەكات. بەشێكی ئەم دژایەتییە بۆ رێككەوتن، پەیوەندی بە ململانێی سیاسی نێوان لایەنە شیعەكانەوە هەیە بەتایبەتی لەكاتێكدا عێراق لەبەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختەدایە‌و لایەنە شیعەكان دەیانەوێت پرسی رێككەوتن لەگەڵَ هەرێم بەبێ رادەستكردنی نەوت، بكەن بە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن لەدژی یەكتر. وەفدی هەرێم دەیەوێت هەندێك لە نیگەرانییەكان لە رێككەوتنەكە لەناو پەرلەمان بڕەوێنێتەوە، بۆیە دەیەوێت لەگەڵ ژمارەیەك لە روخسارە دیارەكانی ناو پەرلەمان كۆببێتەوە‌و رونكردنەوەیان پێبدات لەبارەی چۆنیەتی پابەندبوونی هەرێم بە یاسای قەرزەو. لیژنەی دارایی پەرلەمان كە لە (22) كەس پێكدێت، بەشداری لە گفتوگۆی نێوان وەفدی هەرێم‌و حكومەتی عێراق كرد، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو)، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق داوای كردووە ئەندامە میانڕەوەكانی ناو لیژنەكە بەشداربن لە كۆبونەوەكەدا بۆ ئەوەی كێشە بۆ رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد دروست نەبێت، بەڵام هەندێك ناڕەزایەتی لەناو لیژنەكە لەبارەی رێككەوتنەكەوە هەیە، ئەمەش بەهەمان شێوە پەیوەندی لە ململانێی نێوان لایەنە شیعەكان هەیە‌و هەریەكەیان دەیەوێت خاڵێك لەسەر ئەوەی تر تۆماربكات‌و لە بانگەشەی هەڵبژاردندا بەرپرسیارێتی رێككەوتنی هەرێم بخاتە ئەستۆی ئەو. خاڵی هێزو لاوازی هەردوولا ئێستا كە وەفدی حكومەتی هەرێم لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ لەگفتوگۆدایە، حكومەتی هەرێم بەهۆی كێشەی موچەوە لەژێر فشاری بەهێزی لایەنە سیاسییەكان‌و ناڕەزایەتی شەقامدایە‌و هەموان فشار بە ئاڕاستەی رێككەوتن دەكەن، ئەمە خاڵی لاوازی وەفدی هەرێمە‌و وای لێدەكات ناچار بێت هەرچی زووە رێككەوتن بكات‌و موچەی فەرمانبەرانی هەرێم لە بەغداد دەرباز بكات كە بۆ ئەم مانگە حكومەتی مستەفا كازمی لەترسی پەرلەمان نەیناردووە‌و بڕكەی (320 ملیار) دینارە. دانوستانی وەفدی هەرێم لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ لەكاتێكدا بەڕێوە دەچێت، عێراق لەبەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختەدا، لایەنە شیعەكان بابەتی پشكی هەرێمیان لە بودجەی عێراق كردووە بە موزایەدەی سیاسی لەسەر یەكتر بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن، زۆربەی شیعەكان بەدانانی مەرجی رادەستكردنی نەوت لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە دەیانەوێت كێشە بۆ حكومەتی مستەفا كازمی دروست بكەن و باری سەرشانی وەفدی دانوستانكاری هەرێم قورستربكەن.  لەبەرامبەردا حكومەتی عێراقیش لە دوو ئاڕاستەوە لەژێر فشاردایە‌و ئەمە بووە بە خاڵی لاواز بۆی، كە وەفدی هەرێم دەتوانێت بە باشی سودی لێ ببینێت: ئاڕاستەی یەكەم: فشارێكی نێودەوڵەتی بەهێز لەسەر حكومەتی عێراق هەیە بۆ ئەوەی لەگەڵ وەفدی هەرێم بگاتە رێككەوتن‌و موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بنێرێت، بەتایبەتیش لەلایەن ئەمریكا‌و بەریتانییەكانەوە. ئاڕاستەی دووەم: لایەنە شیعەكان تەماشای دۆخی هەرێمی كوردستان‌و سەرهەڵدانی خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتییەكانی سنوری پارێزگای سلێمانی دەكەن، هەندێك لە شیعەكان ترسیان هەیە لەژێر كاریگەری خۆپیشاندانەكانی سلێمانیدا، جارێكی تر خۆپیشاندان‌و ئاڵۆزی بگەڕێتەوە بۆ شەقامی شیعە.

شرۆڤە: هەردی مەهدی میکە ( تایبەت بە درەو دەینوسێت)  قەیرانی زەمەنبڕ گەرچی قەیران حاڵەتێکی ڕاگوزەرە و هەڵاوێردییە، بەڵام وا نزیکەی شەش ساڵە هەرێمی کوردستان لە قەیرانێکی شایستەی چارەسەردایە، حکومەتی هەرێم و پێکهێنەرە حزبییەکانی هێندەی پەنجەیان لەگەڵ قەیراندا نەرم کردووە، کەمتر ڕووبەڕووی قەیران بوونەتەوە. قەیرانەکە دوو حکومەت بە چواردەرزەن وەزیرەوە، دووپەرلەمانی زیاتر لە ٢٢٢ئەندامییەوە و بە چەندین پرۆژەی چاکسازیی نێوخۆیی و دەرەکییەوە بەڕێکرد، هێشتا ئەلفی قەیرانەکەمان تێنەپەڕاندووە و دۆخەکە لە سەرەتای قەیرانەکە خراپترە، ئایا ئەمە هیچ شۆکێک بۆ حکومەت، حزب و تاقمە گیرفانەقوڵەکانی نێویان درووست ناکات؟ گریمان ئۆپۆزسیۆن و هەڕەشەی دەرەکی بوونی نییە، ئایا تەنها گەر بۆ مانەوەی خۆشیان بێت ئەم بێباکیی و چاوداخستنە برینە قوڵەکە ساڕێژ دەکات؟  باوەڕبوون و متمانەدارکردنەوەی حکومەت و دەزگاکانی پێویستی بە دەستێکی پۆڵاین نییە بۆ گێڕانەوەی شکۆ و سەپاندنی یاساکان، بەڵکو پێویستی بە دادگەرییەکی خۆویستانە و وەفادار بە بەڵینی چاکسازیی و گیرفانێکی گەرم و ژیانێکی ڕێزلێگیراو هەیە کە بۆ هاوونیشتمانیان دابین بکرێت، گریمان ئەمجارە و دەیانجاری دیکەش سەرکووتتان کرد{چاوتان لێ داخست}، با ڕاست بێت پیلانە و دەسکێشی ناوخۆیی، دەرەکی، خیانەت و تەسفیە حساباتی نێوحزبەکانە، بەڵام کێیە، چییە و چۆن پاساوی داوەتە "دەسکێشەکان"؟  گەر ئەوەش ناکرێت، لانیکەم لەو گەندەڵییە دانپیانراوەی هەیە، زەکاتەکەی دەربکەن تا مووچەکە دابین بکرێت، چونکە بەو ئامارانەی باس لەبەهەدەردانەکان دەکات، دەتوانێت "تەنها بە زەکاتەکەی" مووچەی مووچەخۆرانی شایستە دابین بکات. چاکسازیی نیوەچڵ، سەرەخۆرەیە مێژووی ڕەوتە چاکسازییە سەرکەوتوو و سەرنەکەوتووەکان پێمان دەڵێت، کە چاکسازی (ڕیفۆرم)، پرۆسەیەکی گاڵتەهەڵگر نییە، مەرج نییە هەڵگرتنی درووشمی چاکسازی فریادڕەس بێت و خاوەنەکەی شیرین بکات، زۆرێک لە شیرازە دەوڵەتییەکانی نێو مێژوو، بە هەڵگرتنی درووشمەکە لەنێوچوون، درووشمی چاکسازیی پرۆسەیە هەڵگرتنی بە دەست خۆتە، بەڵام مەرج نییە کۆتاییەکەی بەدەست خۆت بێت، کەمن ئەوانەی پابەندی پرۆسەی چاکسازیی بوون و وەک فریادڕەسێک خۆیانیان پێ هێشتەوە. بەر لە شۆڕشی فەرەنسی، چەندین پرۆژەی چاکسازیی ئابووریی و سیاسیی پێشکەش کران، بەڵام بە شوێنپێ هەڵنەگرتنیان سەری ساحێبیانی خوارد. ئیسڵاحاتی عوسمانی کۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای بیستی نەک فریای بابولعالی و ئاستانە نەکەوت بەڵکو سەری ئیمپراتۆریەتەکەشی خوارد. محەمەدڕەزا شای ئێران، لە ئەنجامی نیوەچڵی چاکسازیی کشتوكاڵی و دارایی، نیوەی کۆمەڵگە و حزبەکانی خستە بەرامبەر خۆی و دواجار خومەینی و چەپەکان بە ئیستغلال و موزایەدەی پۆپۆلیستانە، هەر بەو چاکسازییە سەری عەرش و فەرشی حەمەڕەزایان خوارد. دوور بۆی مەڕۆ عەبدولکەریم قاسمیش بەشێکی هەڵگەڕانەوەکان لێی، دەستبردن بوو بۆ چاکسازیی کشتوکاڵی، بەڵام ئەویش نیوەچڵ بوو، هەم ئاغا و زەویدارەکانی لە خۆی کرد و هەم دڵی هەژار و دەسخاڵییەکانیشی بۆ ڕانەگیرا و ڕۆشت. نامەوێت ئەوە بڵیم کە چاکسازی واتە سەرخواردنی عەرشەکان، بەڵکو بە کورتییەکەی "بەردێک ناتوانی بیوەشێنی هەڵیمەگرە"، ئەو نموونە چاکسازییانەی سەری ساحێبیانی خوارد، هی ئەوە بوو ڕاستگۆ و وەفادار نەبوون لەگەڵ پلان و درووشمی چاکسازییەکەیاندا، بە نیوەچڵی کاریان لەسەردەکرد، چاوپۆشیان لە دەربارییان دەکرد، دواجار بوویە چەک و یاسایەک کە تەنها چینی ناوەند و هەژاری پێ کۆت و سزا دەدرا. هەقییەتی بیڵێمەوە، برسێتی شۆڕش و ناڕەزایەتی دروست ناکات. بەڵام بەڵێندان و بێوەفایی بەبەڵێن، ئومێدەوارکردن و نائومێدکردن، بەرزەفڕکردنی ئامانج و مەحروومکردنەکانن تا شۆڕش سەردەکێشن. برسێتی و هەژاریی، شەڕی ناوخۆ و بێسەرووبەرەیی دەزگایی نەوەدەکان لە ئێستا زیاتر و کاریگەرتر بوو، بەڵام نە خۆپیشاندانێکی کاریگەر و نە دەزگاسووتاندن و نە ئاواتخواستن بە بەعس و بەغدای بەدوای خۆیدا هێنا. کەواتە ئایا لەمە ڕوونتر هەیە تا بێباک نەبین؟!   کوێی کارەکە دەلەنگێ؟ بێمووچەیی ئەنجامی قەیرانە نەک ڕیشە و هۆکار، هەڵەیەکی گەورەی سیاسەتڕێژیی هەرێم لەوەدایە، دیدگاکانی چڕکردەوە بۆ ڕوخساری قەیرانەکە نەک هۆکارەکەی، کورتی کردەوە بۆ دابینکردنی مووچە و فێڵی یاسایی و کات-دزین لە فەرمانبەر. ئەمە تیمار نییە و متمانە نەک ناهێڵێت بەڵکو خۆ بەنەیارکردن و بەرامبەروەستانیی هاونیشتمانییانە، لەبری هاوشانی و هاوسۆزیکردنیان لە قەیرانەکەدا. بەردەوامبوونی ئەم جۆرە بەڕێوەبردنەی داهات و خەرجی، نەک قەیرانەکە تێناپەڕێنێت، بەڵکو قەیرانسازتر و کارەساتبار دەبێت لەئایندەدا.  ڕیشەی قەیرانەکە قوڵترە و پێش ئەوەی سەرچاوەی قەیرانەکە دەرەکی بێت نێوخۆییە. گڕیبەستە ناعادیلانەکان، سیاسەتی کڕینی دەنگدەر و هاوڵاتی بە بودجەی گشتی، بندیواران، لێخۆشبوونی لێگەڕان لە باج و رسوماتی کۆمپانیاکان، قەرزە زەبەلاحە نەگەڕاوەکان کە دراوەتە وەبەرهێنەران، کۆنترۆڵنەکردنی مەرزەکان، ده‌رگايه‌كى گه‌ورەی له‌سه‌ر گه‌نده‌ڵى سياسى و ئابورىی هەرێم کردووەتەوە، وەک ئەوەیە ئاو بە بێژنگ پاشەکەوت بکەیت، ئەم دۆخە تا بەری پێنەگیرێت لێڕۆشتنەکەی چەند بەرامبەر دەبێت و گەر سەرجەم مووچەش لە بەغداوە دابین بکرێت دیسانەوە هەر دەگاتەوە بنبەست.  جیا لەوەی خودی پشتبەستنی بەشێکی داهات بە نەوت قەیرانساز و ناڕوون بووە و گرێبەست و مشەخۆرانی نێو پرۆسەکە چاوپۆشییان لێکراو بووە، بەشەکەی دیکەی داهاتی هەرێم پشتبەستوو بووە بە پەیوەندی سیاسیی ناجێگیر و کورتمەودا. سەرچاوەی قەیرانی ئابووری، خودی سەرچاوەکانی داهات و هاوکات شێوازی خەرجکردن و پلانی کورتمەودا یاخود بێپلانییە، گەر دیققەت بدرێت بەشێکی سەرەکی داهاتی پشتی بە پەیوەندیی سیاسیی عێراقی و هەرێمایەتی بەستووە، نەک پابەندکراوی دوولایەنە و دوورمەودای جێگیر. بۆ نموونە ٤٢٪کەی بەغدا بە یاسای بودجەی ساڵانە ڕێکخراوە، کە ئەگەری گۆڕانی بە پێی یاسای ساڵانەی بوودجە هەیە و هەردەم پێویستی بە سازش و سازکردنەوە هەیە، پەیوەستە بە پەیوەندی هەرێم و ئەو کوتلەیەوە کە پێکهێنەری حکومەتی ئەو ساتەیە و لەوەش مەترسیدارتر هەردەم پێویستی بە ڕازیکردنی زۆرینەی پەرلەمانە بۆ تێپەڕاندنی بڕگەی بڕی هەناردەکراوی بەغدا بۆ هەرێمی کوردستان، ئەمە خۆی قەیران و قەیرانسازە و کاریگەری لەسەر ئامانجە دوورمەوداکانی خواستی نەتەوەیی و نیشتمانی هەرێمی کوردستان و ناوچە جێناکۆکەکان جێدەهێڵێت و خاوکردنەوەی پرسی شوناس و خاک و ئەجێندای کوردستانیشی لە بەغدا بە تەواوەتی کشاندۆتەوە دواوە.  بەشێکی تری ناجێگیری سیاسیی و ئابووریی هەرێم، پەیوەندی سیاسەتی کورتمەودای هەڕێم و وڵاتانی ئیقلیمی وەک تورکیا و ئێران و پەیوەندی کۆمپانیا و سەرمایەدارانی جیهانییەوە هەیە، زۆرێکی ئەم پەیوەندییانە لەسەر بنەمای داشکاندن و ڕازیکردنی سەرچاوەی  پەیوەندییەکانەوە بەندە.  کەواتە خودی پەیکەربەندیی سیاسەتی ئابووریی هەرێم، قەیراناوییە و دەبێت، دوورمەداتر و خۆماڵیتر و چەسپاوتریان بکات. گەندەڵیی دانپیانراو ڕاپۆرتەکانی لیژنە تایبەتەکانی پەرلەمان، نوسراوەکانی وەزارەتی دارایی و بەیانەکانی ئەم کابینەیەی حکومەتی هەرێم،  دان بەوەدا دەنێن کە هێشتا حکومەت کۆنتڕۆڵی سەرچاوەکانی داهاتی خۆی نەکردووە، بەڵکو لەدەستدانی کۆنتڕۆڵی زیاتر بووە، بەهەدەردان و گەندەڵی بە قەبارەیەکی بەرفراوان دەچێتە گیرفانی تاقمی بچووک و دەستڕۆیشتووی نێو حزبە هەژمووندارەکان و چەند هێزێکی دیکەی دەرەوەی پرۆسەی سیاسیی هەرێمی کوردستان. لەئێستادا لەبەردەم حکومەتی هەرێم جگە لە  ڕاستگۆیی و وەفاداریی بۆ درووشمی چاکسازیی و دەستبردن بۆ خۆبریندارکردن و هەڵتەنکاندنی پایەکانی گەندەڵی چارەیەکی دیکەی نییە، هەم ئەو بێژنگی بەهەدەردانی داهاتە بگۆڕێت و هەم دادگەریی لە مووچە و گرێبەست و چینەکاندا وەدی بهێنێت، ئیتر بە هەر بڕێک بێت. گەر ئەمە ناتوانێت خۆی هەڵوەشێنێتەوە تا سەرلەبەری قەوارەکە هەڵنەوەشاوەتەوە و ئەوانە نەهاتوون لێیان دەترسین. گەر ئەوەش ناکەن کورتمەودا بیر لە چەند ڕۆبن هودێک بکەنەوە و بچنەسەر تازەپیاکەوتووەکانی نێوحزبەکانتان و "زەکاتی دزی" و گەندەڵییەکەیان لبێسەنن! چونکە بۆ هەرێم هیچکات نە بەغدا جێگەی ئومێد بووە و نە تاسەریش دەتوانرێت هەم باوکی گەندەڵەکان و هەم حکومەتداریی کۆمەڵگەش بێت.  

درەو:  🔻گرژی و ئاڵۆزییەکانی باشووری عێراق دەگوازرێنەوە بۆ ھەرێمی کوردستان، ئەو ناوچانەی تا ڕادەیەک بارودۆخی سەقامگیربوو. 🔻ناڕەزایەتەکان بەھۆی ھەڵکشانی سامانی بەرپرسان و خراپی بەڕێوەبردنی دەسەڵاتدارانی ھەرێمەوەیە، ھەروەھا نەدانی موچەی کەرتی گشتی کە بەشێکی پەیوەستە بە ڕێنەکەوتنی دەسەڵاتدارانی ھەرێم لەگەڵ حکومەتی ناوەند. رۆژنامەی واشنتۆن پۆستی ئەمریكی لە راپۆرتێكدا باس لە خۆپیشاندانەكانی شاروشارۆچكەكانی هەرێمی كوردستان دەكات و دەڵێت: خۆپیشاندانەكان بەهۆی هەڵكشانی سامانی بەرپرسان خراپی بەڕێوەبەردن و نەدانی موچەوەیە، ئەوەش بەهۆی رێككنەكەوتی دەسەڵاتدارانی هەرێمە لەگەڵ بەغداد. ڕیگرى دەسەڵاتدارانى کوردى لە کوردستانى عێراق لە بڵاوبوونەوەى ناڕەزایەتییەکان کە بەهۆى پێنەدانى مووچەى کەرتى گشتى و خراپى لە ئیدارەدانى هەرێم گۆڕا بۆ تووند و تیژى لەسەر شەقام. لەکاتێدا خۆپیشاندەران باس لەو کەلێنە گەورەیە ئەکەن کە لە نێوان گوزەرانى خەڵک و سیاسییەکاندایە وە هەڵکشانى سامانى سیاسییەکان و خراپى بەڕێوەبردنى دەسەڵاتدارانى هەرێم ، بەڵام دەسەڵأتدارانى کوردى ئاڵۆزییە کان بە پیلان دائەنێن دژى هەرێمى کوردستان ، بۆیە لە سەرو بەندى ئاڵۆزییەکاندا هێڵەکانى ئینتەرنێت بڕا و رۆژنامەنووسان دەستگیرکران کە رووماڵى رووداوەکانیان دەکرد وە لە شارى سلیمانى هێزە ئەمنییەکان لە رۆژى هەینى غازى فرمێسک رێژیان  بەکارهێنا بەرامبەر بەو سەدان خۆپیشاندەرانەى کە داواى مووچەکانیان دەکرد. لەکاتێدا ناردنى ئەو بڕەپارەیە دواکەوتووە کە لەژێر دەسەڵاتى بەغدایا ئەمەش لەئەنجامى قەیرانى ئابوورى و ناکۆکییە سیاسییەکانى بەغدایە لەگەڵ دەسەڵاتدارانى کوردستان.

بەیار عومەر عەبدوڵا لە ساڵی (١٩٩٦هەتا ٢٠٠٦) دێگەڵە خەتی جیاکەرەوە بوو؛ سنوری سەوز بریتی بوو لە (پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕین) + کۆیە و سنوری خۆشناوەتی، (٤٨٪)ی دانیشتوانی هەرێمیان پێکدەهێنا. سنوری زەردیش (٥٢٪)ی دانیشتوانی هەرێمی پێکدەهێنا. لەسەر ئەو بنەمایەش بودجە و موچە و دامەزراندن دابەش کرابوو. لە ساڵی ٢٠٠٦ ەوە کە هەردوو ئیدارەکە یەکیان گرتەوە، کۆیە و خۆشناوەتی چونەوە سەر پارێزگای هەولێر. پارێزگای سلێمانی بوو بە (٤٣٪) و پارێزگاکانی هەولێر و دهۆک بون بە (٥٧). لە ٢٠٢٠ دا، دەستەی ئاماری هەرێم ڕایگەیاندوە: گوایە لە ساڵی (٢٠١٠ ەوە بەدواوە هەتا ٢٠٢٠) ڕێژەی دانیشتوانی سنوری سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیان و ڕاپەڕین لە (٤٣٪)ەوە بۆتە (٣٦٪)ی دانیشتوانی هەرێم. واتە ڕێژەی دانیشتوانی پارێزگای سلێمانی (٧٪) کەمیکردوە. لە بەرامبەردا ڕێژەی دانیشتوانی پارێزگای هەولێر لە (٣٣٪) ەوە بۆتە (٣٧٪). واتە (٤٪) زیادیکردوە. ڕێژەی دانیشتوانی پارێزگای دهۆک لە (٢٤٪) ەوە بۆتە (٢٧٪). واتە (٣٪) زیادیکردوە. بەپێی ئەم ئامارە تازەیەی دەستەی ئامار کە سەر بە وەزارەتی پلاندانانە و وەزیرەکەی پێشوی پارتی بوە و ئەوەی ئێستای یەکێتیە، ٧٪ یان لە سلێمانی سەندۆتەوە و (٤٪) یان لێداوە بە هەولێر و (٣٪) یان لێداوە بە دهۆک. ئەم دەڤەرە ٤٣٪ ەوە کراوە بە ٣٦٪. واتە ٧٪ کەمکراوەتەوە. واتە ملیۆنەها دۆلار لە بودجەی گشتی و بودجەی پڕۆژەکان و تەنانەت هەزارەها هەلی کار و دامەزراندن لە موستەحەقاتی پارێزگای سلێمانی دەچێت بۆ پارێزگاکانی هەولێر و دهۆک. ئەمە یەکێکە لەو هۆکارانەی کە لە هەولێر و دهۆک خۆپیشاندان ڕونادات. پارەی ئێمە دەچێت بۆ ئەوان. کەواتە ئەوان بۆ خۆپیشاندان بکەن؟! کەمینەیەک دەمێنێتەوە لە هەولێر و دهۆک کە بارودۆخیان خراپە، ئەوانیش لە ترسی پارتی ناوێرن جوڵە بکەن. پارتی ئەم فێڵەی چۆن کردوە؟! مەخمور، ژمارەی دانیشتوانی سەرو ٢٠٠ هەزار کەسە، لە ڕوی ئیداری و بودجەوە سەر بە پارێزگای نەینەوایە و هیچ پارەیەکی لە حکومەتی هەرێمەوە بۆ ناچێت، خراوەتە سەر پارێزگای هەولێر. ئەمە کراوە تەنها بۆ ئەوەی ڕێژەی دانیشتوانی هەولێر بە گوێرەی سلێمانی زیادبکەن؛ ڕێژەی (٤٪) لە پارە و بودجە و داهات و دامەزراندنی سلێمانی بچێت بۆ هەولێر، لە کاتێکدا هیچی بۆ مەخمور ناچێت. شێخان و فایدە، ژمارەی دانیشتوانیان سەرو ١٥٠ هەزار کەسە، لە ڕوی ئیداری و بودجەوە سەر بە پارێزگای نەینەوان، بەڵام دیسان دەستەی ئامار لەسەر پارێزگای دهۆک حسابی کردون. ئەمەش بۆ ئەوەی ڕێژەی دانیشتوانی دهۆک زیادبکات بەگوێرەی سلێمانی. واتە ڕێژەی (٣٪) لە پارە و بودجە و داهات و دامەرزاندنی سلێمانی بچێت بۆ دهۆک. هەروەها ڕێژەیەکی بەرچاو لە ئاوارەی سوریان لە هەولێر و دهۆک نیشتەجێکردوە و ڕەگەزنامەی عێراقی و کارتی دەنگدانیان بۆ دەرکردون بۆ زیادکردنی ڕێژەی دەنگەکانی پارتی لە هەڵبژاردنی داهاتوودا. پارێزگای سلێمانی نزیکەی (٢ ملیۆن و ٤٦٥ هەزار) کەسی تێدا دەژی. ١١٥ هەزاری دەچێت بۆ پارێزگای هەڵەبجە. هێشتا (٢ ملیۆن و ٣٥٠ هەزار)ی دەمێنێتەوە. کەچی لێرەشدا دیسان فێڵ لە پارێزگای سلێمانی کراوە و کردویانە بە (٢ ملیۆن و ١٥٠ هەزار). واتە ٢٠٠ هەزار کەسیان لە سلێمانی کەمکردۆتەوە. لەم ڕێیەشەوە پارێزگای سلێمانیان لە گەورەترین پارێزگای هەرێمەوە کردوە بە دووهەم و هەولێریان کردوە بە یەکەم. پارتی لە ڕوی ئامار و ژمارەی دانیشتوانەوە، یاریەکی قێزەون دەکات و یەکێتی و گۆڕانیش نوستون. لەجیاتی هەردوو تیمی یەکێتی و گۆڕان لە حکومەت و پەرلەماندا کۆببنەوە و ڕێکبکەون بۆئەوەی ڕێگە بەم فێل و تەڵەکە ئاماریانە نەدەن، هەموو کارێکیان بووە بە کۆمەڵێک جوڵەی سواو و بێتامی پۆپۆلیستی لە ناو پەرلەماندا و موزایەدەکردن بەسەر یەکدا و دابەشکردنی ڕۆڵ؛ کە تیایدا بەشێکیان لە حکومەتدان و ڕۆڵی دەسەڵات دەبینن و پارە بۆ حزب و بنەماڵە پەیدادەکەن، و بەشەکەی تریشیان لە پەرلەمان نزیک هەڵبژاردن ڕۆڵی معارەزە و بەرەی گەل دەبینن بۆ کۆکردنەوەی دەنگ. بۆ زیاد لە ١٠ ساڵ دەچێت لە جیاتی خزمەت و پرۆژەی ستراتیژی و شەڕکردن لەسەر مافەکانی ئەم دەڤەرەی ئەوانی خستۆتە حکومەت و پەرلەمانەوە، هەموو کارێکی ئەم دوو حزبە بوە بە خۆدزینەوە لە بەرپرسیاریەتی و تۆمەتبارکردنی یەکتر. خەلکی ئەم دەڤەرەیان هێندە بێمتمانە و بێئومێد و بێزار کردوە، کار گەیشتوەتە ئەوەی کە بارەگای سەرجەم حزبەکان و تەنانەت فەرمانگەی حکومیش بسوتێندرێت، کەچی ئەوان لە جیاتی گەڕان بەدوای چارەسەردا، بە ئێستاشەوە واز لە موزایەدە و یەکتر تۆمەتبارکردن و قسەی بێکردار و بێسود و بێبەرهەم ناهێنن.     

راپۆرتی: BBC وەرگێرانی: نامیق رەسوڵ ماوەیەكە لەناوخۆی ئێراندا خراپبوونی تەندروستی عەلی خامنەیی رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران مشتومڕی لەسەر دروستبووە‌و باس لە ئەگەری مردنی كتوپڕ‌و جێگەگرتنەوەی دەكرێت. پرسی ئەو پیاوە تەمەن 81 ساڵانەی كە سەرۆكی باڵاترین دەسەڵاتی یەكێك لە وڵاتە گرنگەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەو پرسە ئەوەی لەدوای مردنی كێ‌ جێگەی دەگرێتەوە جێی بایەخە لە ئێران‌و ناوچەكە‌و جیهاندا. چۆن رابەری باڵا هەڵدەبژێردرێت؟ رابەری باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێران كە خامنەیی دووەمین رابەرە لە ساڵی 1979ەوە لەلایەن 88 پیاوی ئاینییەوە هەڵدەبژێدرێت بەناوی ئەنجومەنی شارەزایان " خوبرەگانی رهبری", ئەندامانی ئەم ئەنجومەنە هەر هەشت ساڵ جارێك لەلایەن هاوڵاتیانی ئێرانەوە هەڵدەبژێردرێن, بەڵام دەبێت كاندیداكانی ئەو ئەنجومەنە لەلایەن ئەنجومەنی پاراستنی دەستورەوە رەزامەندییان لەسەر بدرێت, ئەندامانی ئەنجومەنی پاراستنی دەستوریش بە شێوەیەكە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لەلایەن رابەری باڵاوە هەڵدەبژێردرێن. لێرەوە دەردەكەوێت كە رابەری باڵا هەژمون و دەسەڵاتێكی زۆری لە هەردوو ئەنجومەنەكەدا هەیە. لە سێ‌ دەیەی رابردوودا. خامنەیی كاری بۆئەوە كردووە گەرەنتی ئەوە بكات كە كاندیدە موحافیزكارەكان لەو دوو ئەنجومەنەدا هەبن، چونكە ئەوان زیاتر گوێڕایەڵ رێنماییەكانی دەبن لە هەڵبژاردنی جێگرەوەیداو رابەری باڵا بە هەڵبژاردنی هەتا لە ژیاندا بێت لەو پۆستەدا دەمێنێتەوە. بە گوێرەی دەستوری ئێران دەبێت رابەری باڵای كۆماری ئیسلامی ئێران پلەی ئاینی ( ئایەتوڵا) بێت، واتە دەبێت كەسایەتییەكە ئاینی دیاربێت, بەڵام كاتێك خودی خامنەیی بۆ ئەم پۆستە هەڵبژێردرا پلەی ئایەتوڵای نەبوو, بۆئەوەشی بتوانێت ئەو پۆستە وەربگرێت یاساكان دەستكاری كران‌و دەشكرێ جارێكی ترو لە هەڵبژاردنی رابەرێكی نوێدا‌و بە گوێرەی كەشی سیاسی دەستكاری یاساكان بكرێت. گرنگی پۆستی رابەری گشتی چییە؟ رابەری باڵا دەسەڵاتی رەهای هەیە لە ئێراندا‌و قسەی یەكلاكەرەوەی هەیە لە گرنگترین پرسەكاندا‌و سیاسەت‌و ئاراستەی سیاسی وڵات بەرامبەر جیهانی دەرەوە دیاریدەكات, ئێران بەهێزترین دەوڵەتی شیعەیە لە جیهاندا‌و لە سایەی رابەرێتی خامنەییدا هەوڵیداوە هەژمونی خۆی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست زیاتر‌و پتەوتر بكات بەوەش مردنی تەنها رەوڕەوەی مێژوو لە ناوچەكەدا ناگۆڕێت بەڵكو سەدای دەگاتە سەرتاسەری جیهان, بۆ نمونە دوژمنایەتی ئێران‌و ئەمریكاو ئیسرائیل كە كینەو رقی شەخسی خامنەیی بەرامبەر ئەو وڵاتانە بۆ چەندین ساڵە ئاڵۆزی و ناسەقامگیری لە ناوچەكەدا هێناوەتە ئاراوە‌و رێوشوێنەكانی هەڵبژاردنی جێگرەوەشی ئەگەری ئەوە زیاتر دەكەن كە رابەری داهاتووش هەمان بیروبۆچونی خامنەیی هەبێ‌. كێ‌ رابەری داهاتووی ئێرانە؟ بەرژەوەندی رەوتە سیاستە جیاوازەكانی ئێران وادەخوازێت كە رۆڵیان هەبێت لە دیاریكردنی رابەری داهاتودا. بەڵام هیچ كەسایەتییەكی بەهێز نیە كە بتوانێت وەك " دروستكەری پاشاكان" رەفتار بكات‌و ئەو پرسە بەبێ‌ سەرهەڵدانی قەیران یەكلابكاتەوە. خامنەیی وەك رابەری پێشوو ( خومەینی) هەژمون‌و وەلائی سیاسی كەمە, هەژمون‌و دەسەڵاتی خۆی لە رێگەی تۆڕێكی پەیەوەندی كەسییەوە بونیاتناوە‌و ژمارەیەكی زۆر كەسی هەیە لە گرنگترین دەزگای وڵاتدا كە سوپای پاسدارانە‌و پێشبینی ئەوەش دەكرێت كە سوپای پاسداران رێگەنەدات هیچ كاندیدێك بگات بە پۆستی رابەری ئەگەر بەلایەوە گونجاو نەبێت. سەرەڕای ئەوەی كە دەنگۆ بوونی لیستێكی نهێنی بۆ كاندیدەكانی رابەر بەربڵاوە. بەڵام كەس نازانرێت كێن ئەوانەی لەو لیستەدان‌و كەسیش باسی لەوە نەكردووە كە زانیاری لەسەری هەبێت. بە گوێرەی چەند گێڕانەوەیەك دڵخوازترین كاندیدەكانی خامنەیی بۆ جێگرتنەوەی بریتین لە موجتەبای ‌و ئیبراهیم رەئیسی سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی‌و دەنگۆی ئەوەش هەیە كە سادق لاریجانی سەرۆكی پێشووی ئەنجومەنی دادوەر‌و‌و حەسەن رۆحانی سەرۆك كۆماری ئێستا ویستی وەرگرتنی ئەو پۆستەیان هەیە. موجەتبا خامنەیی كێیە؟ موجتەبای كوڕیعەلی خامنەیی تەمەن 51 ساڵ لە شاری مەشهەدی ئاینیی لە دایكبووە‌و هاوشێوەی باوكی  پیاوی ئاینییە, بەڵام كەسایەتییەكی كەمێك ئاڵۆزی هەیە.  لە كاتی هەڵمەتی سەركوتكردنی ئەو خۆپیشاندانانەی كە بەهۆی  قەیرانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ساڵی 2009ەوە هاتە ئاراوە تیشكخرایە سەر موجەتباو باوەڕ وایە كە ئەو بەرپرسی سەرەكی ئەو هەڵمەتی سەركوتكردنە بووە. سەرەڕای ئەوەی كە خامنەیی پادشا نیەو ناتوانێت بە ئاسانی دەسەڵاتەكانی بۆ كوڕەكەی بگوازێتەوە. بەڵام موجەتبا دەسەڵاتێكی زۆری لە ناو فەرمانگەكانی باوكیدا هەیە، لەوانەش نوسینگەی رابەر كە سەرپەرشتی دەستە دەستورییەكان دەكات‌و ئەگەر پشتیوانی سوپای پاسداران بەدەستبهێنێت ئەوا رۆڵی دەبێ لەوەی لە پرۆسەی یاساییدا تای تەرازووەكە بەلای خۆیدا بخات. ئیبراهیم رەئیسی كێیە؟ رەئیسی تەمەن 60 ساڵان‌و پیاوی ئاینی لە مەشهەد لە دایكبووە‌و باوەڕ وایە كە بەهێزترین كاندیدە كە چانسی ئەوەی هەیە جێگەی خامنەیی بگرێتەوە. رەئیسی هەرگیز ئەو دەنگۆیانەی رەتنەكردووەتەوە كە باس لە ویست‌و ئارەزووی دەكەن ببێتە رابەری باڵای داهاتوو. جموجوڵە زۆرەكانی ئاماژە بەوە دەدەن كە بۆ ئەو رۆڵە ئامادەدەكرێت, چەندین پۆستی لە دەسەڵاتی دادوەریدا بەڕێوەبردووە‌و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی شارەزایانیش بووە. تۆماری رەئیسی لە بواری مافەكانی مرۆڤ‌و بە تایبەتی رۆڵی لە پرۆسەی لەسێدارەدانی بەكۆمەڵی زیندانییە سیاسییەكانی ساڵی 1988دا ئاماژە بەوەدەدەن كە پشتیوانی جەماوەریی نیە، هەرچەندە ساڵی 2017 لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا شكستی هێنا، رابەری باڵا كردی بە سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەرییو لەو كاتەشەوە كە ئەو پۆستەی وەرگرتووە بەردەوام لەوەی پێی دەوترێت" جەنگ لە دژی فەساد" ئامادەیی لە بواری راگەیاندندا هەبووە‌و هاوشێوەی خامنەیی گومانی لە سود‌و كەڵی رێكەوتنی ئەتۆمی ساڵی 2015 هەیە‌و زۆریش لە سوپای پاسدارانەوە نزیكە.

درەو: بیلال وەهاب - پەیمانگای واشنتۆن  لەماوەی هەفتەی ڕابردوو، خۆپیشاندان و ئاڵۆزی زیاتر لە ١٢ شار و ناوچەی پارێزگای سلێمانی لە هەرێمی کوردستانی عێراقی گرتەوە، ئاڵۆزییەکان بەهۆی دواكەوتنی مووچەوەیە كە تا ئێستا هەشت خۆپیشاندەر کوژراون بە فیشەکی هێزە ئەمنیەکان کە پاسەوانی بارەگا حیزبی و حکومیەکانن و چەندین خۆپیشاندەری برینداربوون  کە لە نێوانیاندا کەسانی ئەمنی هەن. لەبەرامبەر ئەوەدا دەسەڵاتى ناوچەکە بڕیارى دا بە داخستنى میدیاى ئۆپۆزسیۆن ( ان ار تى) وە ئاستەنگى بۆ هێڵەکانى ئینتەرنێتى ناوخۆ درووست بوو . لەهەمان کاتدا هەناردەى نەوتى لە بلۆک ( حقل)ى سەرقەڵا راگیرا کە کۆمپانیاى گازپرۆم کارى تیادا دەکات.  بەپێى پێشبینییەکان پانتایى خۆپیشاندان و توندوتیژییەکان فراون دەبن و دەگوازرێنەوە لە ناوچەى ژێردەسەڵاتى (یەکتى نیشتمانى) بۆ ناوچەکانى هەولێر و دهۆکى ژێر دەسەڵاتى ( پارتى دیموکرات) . رەنگە ئەم رووداوانە بارودۆخى نەخوازراوى گەورەتر بەدواى خۆیدا بهێنێت. بۆیە پێویستە دەسەڵاتدارانى هەرێمى کوردستان چارەسەرێکى بنەڕەتى بۆ قەیرانى ئابوورى بدۆزنەوە.  لە ساڵى ٢٠١٧ وە چەندین جار خۆپیشاندان و گردبوونەوە لە هەرێمى کوردستان روویانداوە کە هۆکارى سەرەکى دواکەوتن و پێنەدانى موچەبووە. وە لەئەنجامى ئەم ناڕەزایەتیانە  وەڵامێکى تووند هەبووە لە لایەن دەسەڵاتدارانى هەرێمەوە، کە ٢٠٠ کەس دەستگیر کراوە لە نێوانیاندا (١٠٠ فەرمانبەرى حکومى و ٨ رۆژنامەنووس)ن لە دهۆک . سەرۆکى حکومەتى هەرێمى کوردستان مەسرور بارزانى پێى وایە خۆپیشاندەنەکان پیلانى هەندێ لایەنە دژى هەرێمى کوردستان وە هەندێ بەرپرسى دیکەش پێیان وایە پارتى کرێکاران دەستى لە خحۆپیشاندانەکاندا هەیە. بە هۆى دابەزینى نرخى نەوت و خراپ بەڕێوەبەردنى سیکتەرى ئابوورى حکومەتى هەرێمى کوردستان ناتوانێت موچە و خزمەتگوزاریبەکان بە تەواوى و لەکاتى خۆیدا دابین بکات.