ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم پوختە داهاتی نانەوتی •    داهاتە نانەوتیەکانی هەرێم  بۆ مانگی نیسان = (164 ملیار) دینارە (کە بۆ موچە خەرج دەکرێت ئەگەر نا بەپێی زانیارییەکان بڕەکەی نزیکەی دوو هێندەیە) •    یارمەتی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە = (31 ملیار 500 ملیۆن) دینار داهاتی نەوت (هه‌نارده‌ی ده‌ره‌کی به‌ بۆری) •    هەرێمی کوردستان  لە مانگی نیسانی (2022)دا  بڕی (13  ملیۆن و 616 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەکردوە لە ڕێگای  بەندەری جیهانی تورکیاوە. •    تێکڕایی نرخی نەوتی برێنت  بۆ مانگی  نیسان (104.58) دۆلارە.  •     لەبەرئەوەی هەرێم نەوتەکەی بە (12) دۆلار کەمتر دەفرۆشیت، واتە تێکڕا نەوتی بە (92.58) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە: (13  ملیۆن و 616 هەزار) بەرمیل X (92.58) دۆلار = (1 ملیار و 260 ملیۆن و 569 هەزار  و 280) دۆلار. واتە بە دینار دەکاتە: (1 ملیار و 260 ملیۆن و 569 هەزار  و 280) دۆلار X (1450) دینار = (1 ترلیۆن 827 ملیار و 825 ملیۆن و 456 هەزار) دینار. •    بەپێی دواین ڕاپۆرتی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوت خەرجی تێچوونەکەتی و (44%) دەمێنتەوە بۆ وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. -    کەواتە: (1 ملیار و 260 ملیۆن و 569 هەزار  و 280) دۆلار  X (56%) = (705 ملیۆن و 918 هەزارو 797) دۆلار دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. واتە بەدینار دەکاتە: (705 ملیۆن و 918 هەزارو 797) دۆلار X ((1450 دینار = (1 ترلیۆن و 23 ملیار و 582 ملیۆن و 255 هەزار و 360) دینار خەرجی نەوتە. -    (1 ملیار و 260 ملیۆن و 569 هەزار  و 280)  دۆلار  X (44%) = (554 ملیۆن و 650 هەزارو 483) دۆلار داهات دەمێنێتەوە. داهاتی نەوت بە دینار دەکاتە: (554 ملیۆن و 650 هەزارو 483) دۆلار X (1450) دینار= (804 ملیار و 243 ملیۆن و 200 هەزار و 640) دینار. کۆی داهات لە مانگی نیسان 2022 (دینار) •    (804 ملیار و 243 ملیۆن و 200 هەزار و 640) داهاتی نەوت + (164 ملیار) داهاتی ناوخۆ + (31 ملیار 500 میلۆن) هاوپەیمانان = (999 ملیار و 743 ملیۆن و 200 هەزار و 640) دینار 

شیكاری: درەو هەرێمی کوردستان خاوەن یەدەگێکی گەورەی گازی سروشتییە، بەشی زۆری یەدەگەکەشی دەکەوێتە سنوری پارێزگای سلێمانی و ئیدارەی گەرمیانەوە، هەربۆیە ئەگەر حکومەتی هەرێم گازی سروشتی هەناردەی دەرەوە بکات ئەوا (80%) گازی ئەم ناوچەیە پێکیدەهێنێت. گازی هەرێمی کوردستان دەتوانێت لە ئایندەی نزیکدا (%16) پێداویستی تورکیا پڕبکاتەوە، جێگا بە گازی ئێرانی لە تورکیا لێژ بکات. وەک چۆن دەتوانێت بە ڕێژەی (23%) بەشداری لە پێداویستی ڕۆژانەی هێڵی بۆری نابۆکۆ بکات و ڕکابەری غازی ڕوسی بکات بۆ پڕکردنەوەی بەشێکی پێداویستی یەکێتی ئەوروپا.  یەکەم: یەدەگی  غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان بەشێک لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەدەن هەرێمی کوردستان خاوەنی (3%)ی یەدەگی غازی جیهانە، یەدەگی غازەکەی بە 100-200 ترلیۆن پێ سێجا مەزەندە دەکرێت کە دەکاتە نزیکەی (2.8-5.7) ترلیۆن مەتر سێجا، کە بەشی زۆری لە ناوەڕاست و باشوری هەرێمی کوردستان چڕ بووەتەوە، گەورەترین و دیارترینیان کێڵگەکانی غازی (بنەباوێ، کۆرمۆر، خورمەڵە، میران، چەمچەماڵ، کوردەمیر...)ە.  ئاماری جیاواز بەردەستن کە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن هەرێمی کوردستان خاوەنی ئەو غازە زۆرەیە، بۆ نمونە بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی پەیمانگای ئۆکسفۆرد بۆ لێکۆڵینەوەی وزە، لە ژێر ناوی (Under the Mountains :Kurdish Oil and Regional Politics) کە (Robin Mills) نوسیویەتی و لە مانگی 1ی ساڵی 2016 بڵاوی کردووەتەوە، ئاماژەی بە قەبارەو بەشێک کێڵگەکانی غازی سروشتی لە هەرێمی کوردستان داوە، بەشی هەرە زۆری ئەو یەدەگەش دەکەوێتە سنوری پارێزگای سلێمانی و ئیدارەی گەرمیانەو و بەشێکیشی دەکەوێتە سنوری پارێزگای هەولێر و دهۆکەوە (بڕوانە چارتی ژمارە (1))   چارتی ژمارە (1) هاوکات بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی دەستەی ڕوپێوی جیۆلۆجی ئەمریکی (United States Geological Survey) هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاتر لە (60) ترلیۆن پێ سێجا غازی سروشتییە. هەروەها (تۆنی هیوارد) سەرۆکی کۆمپانیای (Genel energy) تورکی لە ساڵی ٢٠١٥ ڕایگەیاند مەزەندە دەکرێت هەرێمی کوردستان خاوەنی (5) ترلیۆن مەتر سێجا غازی سروشتی بێت کە نزیکەی (١٧٧) ترلیۆن پێ سێجایە.  بەپێی زانیارییەکانی کۆمپانیای دانا غازی ئیماراتی لە ساڵی ٢٠١٥، یەدەگی غازی سروشتی تەنها لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر و چەمچەماڵ) بە (٧٥) ترلیۆن پێ سێجا دەخەمڵێنرێت. بە گوێرەی (ڕاپۆرتەکانی وزەی ئەمەریکی) و (Gaffney Cline Associates) یەدەکی سەلمێنراوی غازی هەرێمی کوردستانی عێراق (۲٥) تریلیۆن پێ سێجایە، هەروەها یەدەکی غازی نەسەلمێنراو دەخەمڵێنن بە (۲۰۰) تریلیۆن پێ سێجا.  هەروەها بە گوێرەی پێشبینییەکانی ڕێکخراوی وزەی جیهانی (IEA)، هەرێمی کوردستان لە توانایدایە تا ساڵی ٢٠٣٥ بە قەبارەی (٢٩)ملیار مەتر سێجا ساڵانە وەبەرهێنانی خۆی لە کەرتی غاز پەرە پێبدات، توانای خۆی ١٤% بەرزبکاتەوە لە دەکاتە (٤)ملیار مەتر سێجای ساڵانە.  هەموو ئەم ئامارانە ئەو ڕاستییە دەسەلمێنن، کەهەرێمی کوردستان قەبارەیەکی گەورەی غازی سروشتی هەیەو شایەنی ئەوەیە پشتی پێ ببەسترێت. دووەم بەرهەم هێنان لە گازی سروشتی هەرێمدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (4) کێلگەی گازی  دەستی پەرەپێدان و بەرهەمهێنان کردووە، ئەوانیش (کۆرمۆر – چەمچەماڵ) لە ساڵی (2009) وە لە بەرهەم هێندانایە، ئەم کێڵگەیە کە لەلایەن کۆمپانیای (دانا گاز)ی ئیماراتییەوە وەبەرهێنانی تێدا دەکرێت، لە مانگی کانونی دووەمی 2022 لە ڕایگەیاندراوێکدا ئەوەی ئاشکرا کرد، لە كێڵگەی (كۆرمۆری چەمچەماڵ) ئاستی بەرهەمهێنانی ‏گازیان بەرزكردووەتەوە و گەیشتووەتە (452 ملیۆن) پێ سێجای ڕۆژانە.‏ وەك ئەوەی کۆمپانیاکە دەیڵێت، پلانیشیان هەیە تا مانگی نیسانی 2023، ئاستەكە بگەیەننە (700 ملیۆن) پێ ‏سێجای ڕۆژانە.‏ له‌ ئێستادا كێڵگه‌كه‌ سێ جۆر به‌رهه‌می هه‌یه 1.    ڕۆژانه‌ (452) ملیۆن پێ سێجا (13ملیۆن مه‌تر سێجا) گازی سروشتی به‌رهه‌م ده‌هێنێت و له‌ ڕێگه‌ی بۆڕیه‌وه‌ ده‌نێردرێت بۆ هه‌ردوو وێستگه‌ی كاره‌بای چه‌مچه‌ماڵ و هه‌وڵێر. 2.    ڕۆژانه‌ بڕی (22) هه‌زار به‌رمیل كۆندێنسه‌یت به‌رهه‌م ده‌هێنێت و به‌تانكه‌ر ده‌گوازرێته‌وه‌ بۆ وێستگه‌ی په‌مپی خورمه‌ڵه‌و تێكه‌ڵ به‌ نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێت بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی كوالێتی نه‌وتی هه‌رێم و حكومه‌تی هه‌رێم به‌نرخی ڕۆژ له‌ كۆمپانیاكه‌ی ده‌كڕێته‌وه‌ 3.    بڕی (1050) تۆن گازی شل LPJ به‌رهه‌م دێت و داناگاز خۆی ده‌یفرۆشێته‌وه‌ كۆمپانیا ناوخۆیه‌كان و له‌ ئێستادا كۆمپانیای ساوس كوردستان ده‌یكڕێت و ده‌یگوازێته‌وه‌. هەروەها (خورمەڵە) کە کێڵگەی نەوت و گازە و سوتەمەنی بۆ ویستگەی کارەبا دابین دەکات و لەلایەن کۆمپانیای (کار)ەوە بەڕێوە دەبرێت، بەڵام تا ئێستا هیچ زانیارییەکی ئەوتۆ لە بارەی بڕ و قەبارەی بەرهەمەکەیەوە بەردەست نییە. کێڵگەکانی دیکەش کە بریتین لە (بنەباوێ) لە پارێزگای هەولێر و (میران) لە پارێزگای سلێمانی کۆپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی کاریان تێدا دەکات و لە قۆناغی هەڵسەنگاندن و پەرەپێداندان. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) خشتەی ژمارە (1) کۆمپانیاو کێڵگەکانی غاز لە هەرێمی کوردستان تێبینی: بەرهەمی غازی کێڵگەی کۆرمۆر و چەمچەماڵ بۆ وێستگەکانی کارەبا بەکاردێت، بەڵام بەرهەمی غازی ماڵان LPG کۆندێنسێت کۆمپانیا بۆخۆی دەیفرۆشێت سێیەم: بایەخی گازی سروشتی هەرێم بۆ تورکیا و یەکێتی ئەوروپا وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، لە دەستپێکی ساڵی 2022 كۆمپانیای "دانە گاز" بەرزكردنەوەی بەرهەمهێنانی غازی لە هەرێمی كوردستان بۆ ‏ئاستێكی پێوانەیی ڕاگەیاند، لە ڕاگەیەندراوێكدا كۆمپانیاكە، كە لە هەرێمی كوردستان كاری بەرهەمهێنانی غازی ‏سروشتی دەكات، ڕایگەیاندووە، لە كێڵگەی كۆرمۆری چەمچەماڵ ئاستی بەرهەمهێنانی ‏غازیان بەرزكردووەتەوە و گەیشتووەتە (452) ملیۆن پێ سێجا ڕۆژانە.‏ بەراورد بە ساڵی 2018، ئاستی بەرهەمهێنانەكە 50% زیادیكردووە، وەك ئەوەی دانە ‏گاز دەیڵێت، پلانیشیان هەیە تا مانگی نیسانی 2023، ئاستەكە بگەیەننە (700) ملیۆن پێ ‏سێجا ڕۆژانە. بەم پێیەش بێت و کێڵگە گازییەکانی دیکەی هەرێمیش نەگەنە بەرهەمهێنان ئەوا هەرێم کوردستان ئەو بەرهەمە گازەی دەتوانێت بەرهەمی بهێنێت لە توانایدا دەبێت هەناردەی گازی سروشتی بکات بۆ دەرەوە. بەپێی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی دۆر کە لە ساڵی (2015) بڵاوی کردووەتەوە لە ژێر ناونیشانی (سلێمانی: شانشینی نەوت گازی کوردستان)، ئاماژەی بەوە کردووە کە؛ 1.    تورکیا بەهۆی ئەوەی دوو لە کێڵگە گەورەکانی گازی سروشتی هەرێمی لە پارێزگای سلێمانی کێڵگەی (میران) و لە سنوری پارێزگای هەولێر کێڵگەی (بنەباوێ)ی بەدەستەوەیە دەتوانێت هەیمەنەی تەواو بکات بەسەر گازی سروشتی هەرێمی کوردستان کە تورکیا و ئەوروپا چاویان لەسەرییەتی و ئومێدیان لەسەر هەڵچنیوە. 2.    هەرێمی کوردستان ئەو گازەی دەتوانرێت لە داهاتوودا بەرهەمی بهێنێت (80%)ی لە پارێزگای سلێمانی دەبێت، ئەگەر بیەوێت هەمان ئەو بڕەشی وەک کۆمپانیای "دانا گاز" ڕایگەیاندووە لە کێڵگەکانی (کۆرمۆر) هەناردە بکات دەتوانێت نزیکەی (16%)ی  پێداویستی گازی تورکیا دابین بکات، بە مانایەکی دیکەش دەشتوانێت بەشداری لە هەناردەی گاز بۆ ئەوروپا بکات لە ڕێگەی هێڵی بۆری (نابۆکۆ)وە بە ڕێژەی بەشداری (23%) و هەیمەنەی روسیا کەمدەکاتەوە لە حاڵەتی سەرکەوتنیدا. 3.    هاوکات دەتوانێت بە ڕێژەی نزیکەی (20%) بەشداری بکات لە کەمکردنەوەی هەیمەنەی ئێران بەسەر تورکیادا کە ساڵانە زیاتر لە (10 ملیار) مەتر سێجا گاز لە وڵاتەوە هاوردە دەکات. لەم بارەیەوە بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) توانای گازی هەرێم و پێداویستی تورکیا و یەکێتی ئەوروپا سەرچاوەکان -    ڕاپۆرتی ڕێکخراوی دۆر، سلێمانی: شانشینی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان، ڕێکخراوی دۆر بۆ زانیاری نەوتی کوردستان، ساڵی بڵاوکردنەوە 2015. -    ڕاپۆرتی درەو، غازی هەرێم  لە كێشمەكێشمی ئێران و توركیادا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9956 -    یادگار سدیق گەڵاڵی، سەربەخۆیی دارایی و دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەکانی نەوت وگازی هەرێم؛ https://www.zamenpress.com/Detail_wtar.aspx?jimare=3464 -    وریا عەبدولخالق، بلۆکی کۆرمۆر؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9701 -    داستان سدیق، كارەبا و غازی ماڵان بۆ كەمە؟ دانەغاز بەرهەمهێنانی غازی سروشتیی گەیاندووەتە ئاستێكی پێوانەیی؛ https://esta.krd/124272/

 (درەو):  سەربەخۆكان كەوتونەتە بەرداشی ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعەوە، سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگی هەردوولایان جڵەوی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتیان لە عێراق داوەتە دەست سەربەخۆكان، سەربەخۆكانیش هێشتا بێدەنگن‌و باوەڕ بە دۆخە سیاسییە نوێیەكە ناكەن، سەربەخۆكان كێن ؟    سەربەخۆكان لەنێوان سەدرو چوارچێوەدا  مۆڵەتە یەك مانگییەكەی موقتەدا سەدر بۆ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی، عامری، خەزعەلی، فەیاز، عەبادی، حەكیم) كۆتایی هات، چوارچێوە لە كۆتایی مۆڵەتەكەدا دەستپێشخەریی خۆی بۆ گفتوگۆ لەگەڵ لایەنەكان لەبارەی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت رایگەیاند.  سەدر كە مانگی رەمەزان لە خەڵوەتدا بوو، هەر دوای رەمەزان خەڵوەتەكەی شكاند‌و بە تویتێكدا دەرفەتەكەی لە چوارچێوەی هەماهەنگیی وەرگرتەوە‌و بانگەوازی پێكهێنانی حكومەتی راگەیاند.  هەردوولا (سەدر‌و چوارچێوەی هەماهەنگیی) لە دەستپێشخەرییەكەی خۆیاندا، دەرفەتی پێكهێنانی حكومەتیان داوەتە دەست پەرلەمانتارانی سەربەخۆ.  ژمارەی پەرلەمانتارانی سەربەخۆ لە پەرلەمانی عێراق نادیارە، هەندێك بە (45) پەرلەمانتارو هەندێكی تر بە (40) پەرلەمانتار ئەژماریان دەكەن، لەپاڵ ئەمەشدا قسەوباسی جیاواز هەیە لەبارەی دەستەواژەی "پەرلەمانتاری سەربەخۆ"وە.  بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بە دیاریكردنی (دوو لەسەر سێ) وەكو نیسابی دانیشتنی پەرلەمان تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، عێراقی گەیاندە بنبەستی سیاسی، هیچ یەكێك لەو دوو بەرە سیاسییەی كە لەدوای هەڵبژاردنی 10ی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردووی عێراقەوە دروستبوون، بەبێ ئەوی تر ناتوانن نیسابی دانیشتنی پەرلەمان تەواو بكەن بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بەگوێرەی دەستوریش بەبێ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت دەستپێناكات.  یەكێك لە دیارترین ئەو گۆڕانكارییانەی كە لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقدا رویدا، سەركەوتنی هەندێك پەرلەمانتاری سەربەخۆ بوو بۆ پەرلەمان، ئەمە بەرەنجامی هەمواركردنی یاسای هەڵبژاردن بوو، هەموارێك كە خواستنی سەرەكی خۆپیشاندانەكانی تیشرینی 2019ی عێراق بوو، بەهۆی ئەم خۆپیشاندانانەوە بۆ یەكەمجار لە عێراقی دوای سەددامدا سەرۆك وەزیرانێك (عادل عەبدولمەهدی) ناچار كرا لەژێر فشاری شەقامدا دەستلەكاربكێشێتەوە.   هەمواری یاسای هەڵبژاردن وەكو ئەوەی پیشبینی لێ دەكرا نەیتوانی ژمارەیەكی زۆری پەرلەمانتارانی سەربەخۆ بنێرێتە پەرلەمان، بەجۆرێك ئەم توێژە سیاسییە نوێیە كۆتایی بە سەردەمی حوكمڕانی هێزە نەریتییەكانی بهێنن، بەڵام دابەشبوونی سیاسی نێوان لایەنەكان، بەتایبەتیش ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعە، ئەو دەرفەتەی بە سەربەخۆكان بەخشی، بەبەهێزی لەناو گۆڕەپانە سیاسییەكەدا دەركەون.  پەنابردنی هەردوو بەرە سیاسییەكەی عێراق بۆ سەربەخۆكان، ئەگەر بەدیوێكدا بێئاكامبوونی هەوڵی هەڵواشینی بنبەستی سیاسی عێراق بێت بەم توێژە سیاسییە نوێیەدا، بەدیوەكەی تردا نیشاندەری ئەوەیە لایەنە سیاسییەكان بەتایبەتیش شیعەكان لەدوای خۆپیشاندانەكانی تشرینی یەكەمی 2019وە لەبەردەم شەقامی ناڕازیدا چیتر توانای سەرچڵیی سیاسییان نییە. ئێستا كە هەردوو بەرە ناكۆكەكە داوای پێكهێنانی حكومەتی نوێ  لە كەمینەیەكی سەربەخۆ دەكەن، ئایا سەربەخۆكان خۆیان كێن‌و ژمارەیان چەندە ؟ ئایا توانای دیاریكردنی كاندیدی سەرۆك وەزیرانیان هەیە ؟ ئایا ئەگەر كاندید دیاری بكەن هەردوو بەرە ناكۆكە سیاسییەكان متمانە بە كاندیدەكە دەبەخشن ؟ ئەگەر كاندیدی سەربەخۆكان حكومەت دروست بكات توانای تێپەڕاندنی ناكۆكییە سیاسییەكانی دەبێت یاخود روبەڕووی هەمان چارەنوسی عادل عەبدولمەهدی‌و مستەفا كازمی دەبێتەوە كە هەردووكیان كاندیدی تەوافوقی لایەنە سیاسییەكانی شیعە بوون ؟  سەربەخۆكان كێن ؟  پەرلەمانتارانی سەربەخۆ لە پەرلەمانی عێراق هێشتا وەڵامێكی ئەوتۆیان بۆ بانگەوازی هەردوو  بەرەكە نییە كە داوای دیاریكردن‌و پێكهێنانی حكومەتیان لێكردوون.  (حسێن عەربەب) پەرلەمانتاری هاوپەیمانی عێراقی سەربەخۆ لە لێدوانێكدا بۆ رۆژنامەی (شەرقولئەوسەت) دەڵێ" لەماوەی دوو رۆژدا پەرلەمانتارانی سەربەخۆ دیدی خۆیان لەبارەی پرسی بنەستی سیاسی‌و ئەو دەستپێشخەرییانە رادەگەیەنن كە خراونەتەڕوو".  ئەم پەرلەمانتارە باس لەوە دەكەن، تێڕوانینی جیاواز لەناو پەرلەمانتارانی سەربەخۆ هەیە لەبارەی ئەگەری بەشداریكردن لە حكومەت‌و وەرگرتنی پۆست یاخود نا.  دەستپێشخەریی سەدرو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی هەرچەندە لەوەدا چونیەكن كە پرسی پێكهێنانی حكومەت دەدەنە دەست پەرلەمانتارە سەربەخۆكان، بەڵام لە وردەكاریدا هەندێك جیاوازییان هەیە، چوارچێوەی هەماهەنگیی داوا دەكات پەرلەمانتارانی سەربەخۆ كاندیدێك بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران پێشكەش بكات‌و كوتلەی گەورەی شیعەكان كاندیدەكە پەسەند بكات، واتە چوارچێوە‌و سەدر پێكەوە گفتوگۆ  بكەن‌و كاندیدەكە پەسەند بكەن، بەڵام سەدر لەمە زیاتر رۆیشتووە، دەڵێ با سەربەخۆكان حكومەت دروست بكەن‌و سەدر پشتیوانیان دەكات، بەڵام سەدرییەكان بەشداری لە حكومەتەكەدا ناكەن، بەمەش دەرگای دانیشتن‌و گفتوگۆی لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوە داخستووە.  چوارچێوەی هەماهەنگیی سەرباری ئەوەی مافی دیاریكردنی سەرۆك  وەزیران دەداتە دەست سەربەخۆكان، بەڵام هاوكات مەرجی ئەوەی داناوە ئەو لایەنانەی كە بەشداری لە حكومەت دەكەن دەبێت پێكەوە یاسای هەڵبژاردن هەموار بكەنەوە، یاسایەك كە دەرگای كردوەتەوە لەسەر سەركەوتنی خەڵكانی سەربەخۆ بۆ پەرلەمان، واتە چوارچێوەی هەماهەنگیی لەلایەن سەربەخۆكان خەڵات دەكات‌و لەلایەكی ترەوە سزایان بەسەردا دەسەپێنێت.  جیاوازییەكی تری دەستپێشخەریی هەردوو بەرە ناكۆكەكەی شیعە بۆ پەرلەمانتارانی سەربەخۆ پەیوەندی بە كاتەوە هەیە، چوارچێوەی هەماهەنگیی كاتی بۆ سەربەخۆكان دیاری نەكردووە، بەڵام سەدر ماوەی (15) رۆژ مۆڵەتی پێداون حكومەت دروست بكەن، سەرباری ئەمە سەدر مەرجی هەیە، پەرلەمانتارانی سەربەخۆ ئەوانەی كە مافی پێكهێنانی حكومەتیان پێدەدرێت بچنەپاڵ هاوپەیمانی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی)، ئەمە بۆ ئەوەیە لە قۆناغی یەكەمدا پێكەوە بتوانن كاندیدی سەرۆك كۆمار تێپەڕێنن، لەم حاڵەتەشدا لە ئەگەری سەركەوتنی سیناریۆكەدا كاندیدی پارتی پۆستی سەرۆك كۆمار وەردەگرێت.  فەرهاد عەلادین سەرۆكی ئەنجومەنی راوێژكاریی عێراق لە تویتێكدا بەمشێوەیە پێناسەی پەرلەمانتارانی سەربەخۆ لە پەرلەمانی عێراق دەكات:  سەربەخۆكان چەند جۆرێكن:  •    سەربەخۆی راستەقینە: ئەمانە ژمارەیان كەمتر لە 7 پەرلەمانتارە •    سەربەخۆی سەربە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە: ئەمانە ژمارەیان (10) پەرلەمانتارە •    سەربەخۆكانی سەربە هاوپەیمانی "رزگاركردنی نیشتمان" بە سەرۆكایەتی موقتەدا سەدر: ئەمانە ژمارەیان لەنێوان (7 بۆ 10) پەرلەمانتاردایە  •    سەربەخۆی حزبیش هەیە كە مەیل‌و پارەیان لەلایەن حزب یاخود كەسێكەوە بۆ دابین دەكرێت: ئەمانەش ژمارەیان لەنێوان 24 بۆ 30 پەرلەمانتارە بەهۆی ئەم دابەشبونەی كە لەناو پەرلەمانتارانی سەربەخۆدا هەیە، فەرهاد عەلادین پێشبینی دەكات سەربەخۆكان نەتوانن حكومەت دروست بكەن‌و بنبەستی سیاسی لە عێراق هەر بەردەوام بێت. زۆرینەی پەرلەمانتارانی سەربەخۆ، سەربە پێكهاتەی شیعەن، دیارترین هاوپەیمانێتی پەرلەمانتارانی سەربەخۆ، هاوپەیمانی "لەپێناو  خەڵك"ە كە خاوەنی (18) كورسی پەرلەمانە‌و هاوپەیمانێتی نێوان جوڵانەوەی نەوەی نوێ (9  كورسی)‌و بزوتنەوەی (ئیمتیداد)ە كە ئەویش بەهەمان شێوە (9) كورسی هەیە، ئەم هاوپەیمانێتییە تائێستا بڕیاری خۆی یەكلانەكردوەتەوە لەبارەی ئەوەی بەشداری پێكهێنانی حكومەت دەكات یاخود نا؟ لەپاڵ سەدر رادەوەسێتێ یاخود چوارچێوەی هەماهەنگیی ؟ دەنگ بە كاندیدی پارتی بۆ سەرۆك كۆمار دەدات یاخود كاندیدی یەكێتیی ؟ چارەنوسی حكومەتی سەربەخۆكان  سەرباری ئەوەی پێدانی مافی پێكهێنانی حكومەت بە سەربەخۆكان لەلایەن هەردوو بەرە ناكۆكەكەوە تەنیا وەكو تاكتیكێكی سیاسی تەماشا دەكرێت، بەڵام ئەگەر گریمانە بكرێت دواجار هەردوو بەرەكە لەسەر ئەوە رێكبكەون سەربەخۆكان حكومەت دروست بكەن، حكومەتی سەربەخۆكان حكومەتێك دەبێت هاوشێوە لاخود لاوازتر لەو حكومەتەی كە ئێستا هەیە‌و مستەفا كازمی سەرۆكایەتی دەكات.  كازمی كاندیدی یەكلاكردنەوەی ناكۆكی ناو  ماڵی شیعەكان بوو لەدوای دەستلەكاركێشانەوەی (عادل عەبدولمەهدی)، لەماوەی سەرۆكایەتییەكەیدا روبەڕووی چەندین هێرشی گروپە چەكدارە شیعەكان بووەوە، نەیتوانی بەڵێنەكانی بۆ دەستگیركردنی بكوژی خۆپیشاندەران جێبەجێ بكات، حكومەتی سەربەخۆكان كە حكومەتی بەلاداخستنی ناكۆكی ناو ماڵی شیعە بێت، روبەڕووی هەمان چارەنوس دەبێتەوە. 

 درەو: راپۆرتی: سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی - رانانی ئاییندەیی ژمارە (10)   هه‌ر له‌سه‌ره‌تای پرۆسه‌ی ڕوخاندنی ڕژێمی دیكتاتۆریی سه‌ددام، له‌ لایه‌ن هێزه‌ هاوپه‌یمانه‌كانەوە و پاشان دانانی حاكمی مه‌ده‌نی (پۆل برێمه‌ر) و حوكمكردنی عێراق به‌ شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ بۆ ماوه‌ی یه‌كساڵ، لەلایەن ئەمریکا و هاوپەیمانەکانییەوە، ده‌وڵه‌تی عێراق له‌ دامه‌زراندن و بنه‌ما دامه‌زراوه‌یی و حوكمڕانییه‌كانیدا، كه‌وته‌ ژێر كاریگه‌ری نێوده‌وڵه‌تی و هه‌رێمییەوە، به‌ڵام له‌وكاته‌وە ‌تا ئه‌مڕۆ ئێران و ئه‌مریكا دوو یاریكه‌ری سه‌ره‌كی نێو گۆڕه‌پانی سیاسیی عێراق بوون، بۆ ئێستاش، سه‌رباری گۆڕانكاری له‌ ڕۆڵی هه‌ردووكیان و ده‌ركه‌وتنی یاریكه‌ری ئیقلیمی و نێوده‌وڵه‌تی دیکە، هێشتا هاوكێشه‌ی هەرێمایەتی و نێوده‌وڵه‌تی ( ئه‌مریكا وئێران) له‌ پێكهێنانی  حكومه‌تی به‌غداددا گرنگی خۆی له‌ده‌ست نه‌داوه‌. یه‌كه‌م:ئه‌مریكا   هه‌رچه‌نده‌ پاش كشانه‌وه‌ی سه‌ربازیی ئه‌مریكا (ساڵی ٢٠٠٩)، ئه‌م وڵاته‌ ڕۆڵی سیاسی له‌ عێراقدا پاشه‌كشه‌ی كردووە، به‌ڵام شه‌ڕی داعش له‌ سوریا و عێراق جارێكی تر ئه‌مریكای هێنایه‌وه‌ نێوچه‌كه‌. له‌ سه‌رده‌می  سه‌رۆكایەتیی ترامپدا(٢٠١٧-٢٠٢١) ئه‌مریكییه‌كان پاڵپشتی حكومه‌ته‌كانی عادل عه‌بدو‌لمه‌هدی و كازمییان كرد و به‌ ئاشكرا گوشاری توندیان خسته‌ سه‌ر ئێران.  پاش كوشتنی قاسمی سلێمانی، ئاراسته‌یه‌كی به‌هێز لای ئه‌مریكیه‌كان له‌ عێراقدا په‌یدا بوو كه‌ هه‌وڵی دو‌رخستنه‌وه‌ی هێزو لایه‌نه‌كانی نزیك ئێران له‌ ده‌سه‌ڵاتی عێراق بدرێت. به‌م شێوه‌یه‌ پاڵپشتی خۆی بۆ داواكاری تشرینیه‌كان و هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت ده‌ربڕی كه‌ تیایدا حكومه‌تێكی(دور له‌ تاران) هه‌ڵبژێردرێت.     پێده‌چێت له‌سه‌ره‌تادا گه‌شبینیه‌كی ئه‌مریكی بۆ په‌لەكردن له‌ پەكهێنانی حكومه‌ت پاش هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئۆكتۆبه‌ری ٢٠٢١ له‌ ئارادا بووبێت، به‌م شێوه‌یه‌ هه‌ر زوو پیرۆزبایی سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی كرد و پشتگیری ده‌ركه‌وتنی به‌ره‌یه‌كی "شیعی- سوننی- كورد"یان بۆ پێكهێنانی حكومه‌ت دەربڕی، به‌ڵام پاش ئه‌وه‌ی هه‌ردوو لایه‌نی سه‌ره‌كی كوردستانی(یه‌كێتی و پارتی) كه‌وتنه‌ نێو ململانێی توندەوە، به‌هۆی داواكاریی چاوه‌ڕێنه‌كراوی پارتی بۆ پۆستی سه‌رۆك كۆمار و هه‌روه‌ها به‌هۆی سه‌نگه‌رگرتنی سه‌رجه‌م لایه‌نه‌ شیعییه‌كانی تر دژ به‌ سه‌در و سه‌ركه‌وتنیان له‌ په‌كخستنی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆك كۆمار و سه‌رۆك وه‌زیران، له‌ ئێستادا ئه‌مریكییه‌كان و رۆژئاوا به‌ گشتی لە هه‌مان هه‌ڵوێستی سه‌ره‌تایان خاوبوونەتەوە‌.  له‌لایه‌كی دیکە‌وه‌ گفتوگۆ ئه‌تۆمییه‌كانی ڤییه‌نای نێوان ئه‌مریكا و ئێران و شه‌ڕی ئۆكرانیا-روسیا كاریگه‌ری له‌سه‌ر سیاسه‌تی ئه‌مریكا و ڕۆژئاوا له‌ عێراق جێهێشتوه‌. هەنووکە به‌هۆی سه‌ر‌قاڵییان به‌ شه‌ڕی ئۆكرانیا وسه‌رله‌نوێ داڕشتنه‌وه‌ی سیاسه‌تی ئه‌منی له‌ ئه‌وروپا، واشنتۆن و برۆكسل كه‌متر له‌جاران ئاماده‌ییان بۆ روبه‌ڕوبونه‌وەی ڕاستەوخۆی‌ دژ به‌ ئێران له‌ نێوچه‌كه ‌و عێراقدا هه‌یه‌، ئه‌مه‌ش ده‌كرێت ببێته‌ هۆكارێك بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی پاڵپشتی ئه‌مریكا بۆ پێكهێنانی حكومه‌تی عێراق دور له‌ كاریگه‌ری ئێران و لایەنگرەکانی له‌ عێراقدا. دووه‌م: ئێران  هه‌رچه‌نده‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئۆكتۆبه‌ری ٢٠٢١ی عێراق، له‌سه‌ره‌تادا وا لێكده‌درایەو كه‌ شكستێكی گه‌وره‌ی به‌ره‌ی دۆسته‌كانی ئێرانه‌‌، به‌ڵام دوای زیاتر له‌ شه‌ش مانگ له‌ هه‌ڵبژاردن له‌به‌ر چه‌ندین هۆكار هێشتا به‌ره‌ی(دژ به‌ ئێران) دورن له‌ به‌ده‌سهێنانی به‌رهه‌مه‌كانی هه‌ڵبژاردن.  ئێرانییه‌كان به‌هۆی هاوكارییكردنی عێراق دژ به‌ شه‌ڕی داعش و دامه‌زراندنی میلیشیاكانی (حه‌شدی شه‌عبی) توانیان ده‌سه‌ڵاتی خۆیان به‌ شێوه‌یه‌كی فراوان له‌ عێراق په‌ره‌پێبده‌ن، هه‌رچه‌نده‌ له‌دوای ٢٠٠٣وه‌ و به‌هۆی ئه‌وه‌ی سه‌ركرده‌ سیاسییه‌كانی ئه‌وسای شیعه‌، په‌یوه‌ندی به‌هێزیان له‌گه‌ڵ ئێران هه‌بووه‌، به‌ڵام جیاوازیی نێوان مەرجەعەکان و ململانێی سیاسی  نێوان ماڵی شیعه‌ به‌شێك له‌ سه‌ركرده‌ شیعه‌كانی عێراقیان هاندا بۆ هه‌وڵی دۆزینه‌وه‌ی هاوپه‌یمانی ئیقلیمی تر. له‌ دوای هه‌ڵبژاردنه‌كانی ٢٠٢١ یش ئه‌م ڕه‌وته‌ به‌ ڕونی ده‌ركه‌وت.    پێده‌چێ سه‌رباری گوشاره‌كانی ئه‌مریكا بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌ژموونی ئێران له‌ عێراق به‌ تایبه‌ت باش كوشتنی قاسم سلێمانی، به‌ڵام هێشتا ئه‌سته‌مه‌ هیچ حكومه‌تێك بێ ره‌زامه‌ندی ئێران و دۆسته‌كانی له‌ عێراق پێكبهێنرێت، هێشتا به‌شێكی به‌رچاوی شیعه‌ی عێراق ئه‌و وڵاته‌ به‌ نزیك و ته‌نانه‌ت به‌ مه‌رجه‌عی ئایینی و سیاسی ده‌بینن، بۆیه به‌ پاڵپشتی تاران به‌ره‌یه‌كی چالاكی سیاسییان (چوارچێوه‌ی هه‌مانگی) دروستكردوه‌، له‌لایه‌كی تره‌وه‌ به‌رده‌وامی شه‌ڕی ئۆكرانیا و ڕوسیا  كاریگه‌ریی  هه‌بووه‌ له‌ به‌هێزكردنه‌وه‌ی هه‌ژمونی ئێران له‌ سوریا و عێراق، به‌تایبه‌ت پێویستیی بازاڕی نه‌وت و گازی جیهانی به‌ تواناكانی ئێران پاش ئه‌وه‌ی وڵاتانی كه‌نداو دژی داواكاری ئه‌مریكا بۆ قه‌ره‌بوكردنه‌وه‌وی كه‌می نه‌وت و گازی روسیا وه‌ستان. به‌م شێوه‌یه‌، هه‌وڵی ڕۆژئاوا بۆ دورخستنه‌وه‌ی ڕوسیا له‌ بازاڕه‌كانی وزه‌، پێگه‌ی ئێرانی له‌ نه‌خشه‌ی سیاسی و وزه‌ی هه‌رێمی و جیهانی به‌هێزكرده‌وه‌. به‌كورتی دور نیه‌ پێكهێنانی حكومه‌ت له‌ به‌غدا بۆ كاتێك دوا بكه‌وێت كه‌ هه‌ردوو لایه‌نی سه‌ره‌كی(ئێران و ئه‌مریكا)  له‌ گۆشه‌نیگای رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی پاش جه‌نگی ئۆكرانیا به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌شی نوێیان له‌ عێراق و ناوچه‌كه‌ بۆ دروست ‌بێت، یاخود لانیکەم یەکلاببنەوە لە ڕێککەوتن یان ڕێککنەکەوتن. سێییه‌م: توركیا  هه‌رچه‌نده‌ توركیا پێشتر ڕۆڵێكی سه‌ره‌كی له‌ پرۆسه‌ی سیاسی عێراقدا نه‌بوه ‌و ته‌نها له‌رێی قه‌ته‌ر و به‌شێك له‌ سوننه‌كان و كورده‌كان كاریگه‌ریی سنورداری هه‌بووه‌، به‌ڵام به‌هۆی نزیكبونه‌وه‌ی ئه‌م دواییه‌ی نێوان توركیا و ئیمارات و زۆر له‌ وڵاتانی كه‌نداو كاریگه‌ریی توركیا له‌سه‌ر دروستكردنی به‌ره‌یه‌كی جیاوازی شیعی- سونی- كورد په‌ره‌ی سه‌ندوه‌.  ڕاستی كاریگه‌ری توركیا له‌ هه‌وڵه‌كانی پێكهێنانی حكومه‌تی عێراق له‌ دوو وێستگه‌ی سه‌ره‌كی ده‌ركه‌وت: یه‌كه‌میان كاتێك توانی له‌ ئه‌نقه‌ره‌ دوو سه‌ركرده‌ی دیاری سوننه‌ (حه‌لبوسی و خه‌نجه‌ر) كۆبكاته‌وه ‌و رێكیان بخات به‌ وه‌رگرتنی سه‌رۆك په‌رله‌مان بۆ حه‌لبوسی و به‌رامبه‌ر پۆستی جێگری سه‌رۆك كۆمار یان جێگری سه‌رۆك وه‌زیران بۆ خه‌نجه‌ر. وێستگه‌ی دووه‌میش نزیككردنه‌وه‌ی سێ لایه‌نی سه‌ره‌كی(سه‌در، سوننه‌، پارتی) به‌ هاوكاری ئیمارات له‌ چوارچێوه‌ی یه‌ك هاوپەیمانێتی و هه‌وڵدان بۆ پێكهێنانی حكومه‌ت و دورخستنه‌وه‌ی سه‌رجه‌م لایه‌نه‌كانی تر.  هه‌رچه‌نده‌ به‌شێكی زۆری ئه‌و هاوپه‌یمانێتیه‌ی كه‌ توركیا به‌ هاوكاری ئیمارات پشتگیری كرد وه‌ك خۆی ماوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام له‌ ئێستا له‌به‌ر چه‌ندین هۆكار هاوپه‌یمانێتییه‌كه‌ نەیتووانیووە هەنگاوی ڕیشەیی بۆ ئامانجەکەی بەرێتە پێشەوە‌. به‌شێكی زۆری شیعه‌كان، به‌وانه‌ی كه‌ نزیكی توركیاشن، نیگه‌رانن له‌ ڕۆڵی توركیا له‌ فایلی نه‌وت و گازی كوردستاندا، سه‌باره‌ت به‌ سوننه‌كانیش دۆستی هه‌ره‌ نزیكی توركیا كه‌ ئوسامه‌ نوجێفی بوو له‌م هه‌ڵبژاردنه‌ شكستی هێنا و خه‌میس خه‌نجه‌ریش ته‌نها خاوه‌نی ١٣ كورسی په‌رله‌مانییه‌، به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ قورسایی سه‌ره‌كی سوننه‌كان لای حه‌لبوسی(٣٤ كورسییە) كۆبۆته‌وه‌ كه‌ دۆستی نزیكی ئیماراته‌، به‌مه‌ قورسایی توركیا له‌نێو سوننه‌كاندا به‌نده‌ به‌ په‌یوه‌ندییه‌ دووقۆڵییه‌كانی له‌گه‌ڵ ئیماراتدا. چواره‌م:ئیمارات ئه‌م میرنشینه‌  به‌هۆی پشتگیری له‌ سوننه‌كانی عێراق، به‌ تایبه‌ت حه‌لبوسی، له‌لایه‌ك و دروستكردنی هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ ئه‌نقه‌ره‌ و هه‌ندێ لایه‌نی شیعی و كورد له‌لایه‌كی ترەوە، ئێستا ڕۆڵێكی زیاتری له‌ نه‌خشه‌ی سیاسی عێراق ده‌گێڕێت.   ئیمارات دوای كرانه‌وەی‌ له‌گه‌ڵ ئیسرائیل و توركیادا، سیاسه‌تێكی جیاواز له‌ نێوچه‌كه‌ په‌یڕه‌و ده‌كات، ئه‌م سیاسه‌ته‌ ته‌نانه‌ت له هه‌ڵوێستی به‌رامبه‌ر‌ شه‌ڕی ڕوسیا و ئۆكرانیاشدا ده‌ركه‌وت، کاتێک‌ نه‌چووه‌ پاڵ ئه‌مریكا و بێلایه‌نی خۆی ڕاگه‌یاند. پێده‌چێت له‌ دروستكردنی به‌ره‌ی(سه‌در، حه‌لبوسی، پارتی)دا رۆڵی سه‌ره‌كی هه‌بوبێت، ئه‌ویش به‌ بانگێهشتكردنی سه‌ر‌جه‌میان بۆ ئیمارات، ئێستا به‌ وه‌رگرتنی پۆستی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران لەلایەن حه‌لبوسییەوە كه‌ دۆستێكی نزیكی ئیماراته،‌ سه‌ركه‌وتنی دیاری له‌عێراقدا تۆماركردوه‌.   به‌ڵام به‌مانه‌وه‌ی كێشه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی نێوان ئێران و ئیمارات و نزیككه‌وتنه‌وی ئه‌مریكا - ئێران له‌سه‌ر فایلی ئه‌تۆمی و هی تر، ره‌نگه‌ رۆڵی ئیمارات له‌ دیاریكردنی چاره‌نوسی حكومڕانی له‌ عێراق روو له‌ پاشه‌كشه‌ بكات. ده‌ره‌نجامەكان ١- ده‌ره‌نجامه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی دوای هه‌ڵبژاردنی ئۆكتۆبه‌ری ٢٠٢٢، وا ده‌ركه‌وت كه‌ به‌ره‌یه‌كی نوێ به‌ سه‌ركردایه‌تی  سه‌در-حه‌لبو‌سی- پارتی  زۆرینه‌یه‌ك پێك دێنێت كه‌ له‌توانایدا بێت ده‌سه‌ڵاتی سیاسی عێراق به‌ هه‌ر سێ سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌وه‌ بگرنه‌ده‌ست، به‌ڵام پاش تێپه‌ڕبوونی زیاتر له‌ شه‌ش مانگی هه‌ڵبژاردن، هێشتا جگه‌ له‌ دانانی سه‌رۆكی په‌رله‌مان، شكستیان هێناوە له‌ ده‌ستنیشانكردنی سه‌رۆك كۆمار و سه‌رۆك وه‌زیران و پێکهێنانی حکومەتدا. ٢- له‌دوای ٢٠٠٤ وه،‌ هه‌مو حكومه‌تێك‌ له‌ عێراق به‌ سازانی نێوخۆیی كورد-شیعه‌-سوننه‌ پێكهاتووه‌، به‌رده‌وامیش كورد و شیعه‌ له‌ نێوخۆیاندا یه‌ك ده‌نگ بوون، به‌ڵام له‌ ئێستادا ڕە‌وتی سه‌در بانگه‌شە بۆ حكومه‌تی زۆرینه‌  نه‌ك سازان دەکات، ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌ هه‌رچه‌نده‌ توانی حه‌لبوسی و پارتی بهێنێته‌ به‌ره‌ی خۆیه‌وه‌، به‌ڵام سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو له‌ په‌راوێزخستی هێزه‌ كوردستانی و شیعی و سوننیه‌كانی دی. ٣- سه‌باری ئه‌وه‌ی شه‌قامی سیاسی شیعه‌ دیارده‌ی نوێی وه‌ك تشرینییه‌كانی به‌خۆوه‌ بینی و هاتنه‌ نێو په‌رله‌مانه‌وه‌، به‌ڵام نه‌تواندرا پارسه‌نگی هێزه‌ كلاسیكییه‌  ئاینیه‌كان لاسه‌نگ بكه‌ن، ئێستا داواكارییه‌كانی خۆپیشانده‌ره‌كان كه‌ هۆكاری سه‌ره‌كی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت بوو، له‌ ئه‌جێندای سیاسی پێكهێنانی حكومه‌تدا نین‌. ٤- به‌هۆی به‌رزكردنه‌وه‌ی دروشمی "حكومه‌تی زۆرینه‌"  له‌لایه‌ن به‌ره‌ی سه‌در و حه‌لبوسی و پارتی-یەوە، هه‌روه‌ها ده‌ركه‌وتنی ململانێی ئاشكرای نێوان دوو هێزی سه‌ره‌كی كورد(یه‌كێتی و پارتی) له‌سه‌ر پۆستی سه‌رۆك كۆمار كه‌ پێشتر لای یه‌كێتی‌ بوه‌، نێوماڵی كورد، وه‌ك هی سوننه‌و شیعه‌، دووبه‌ره‌كی توندی تێكه‌وتووه‌، به‌شێوه‌ك كه‌ كاریگه‌ری نه‌ك ته‌نها له‌سه‌ر پێگه ‌و ده‌سه‌ڵاتی كورد له‌ به‌غداد هه‌یه‌، به‌ڵكو بۆ هه‌رێمی كوردستانیش تەشەنەی کردووە‌. ٥- له‌ سه‌ره‌تادا به‌هۆكاری هەرێمی و نێوخۆیی سوننه‌كان به‌ یه‌كده‌نگی و یه‌كهه‌ڵوێستی ده‌ركه‌وتن و تووانییان پشكی خۆیان(سه‌رۆك په‌رله‌مان) له‌دوای هه‌ڵبژاردن مسۆگه‌ر بكه‌ن. به‌ڵام له‌ ئێستادا به‌ره‌ی سوننه‌ش درزی تێكه‌وت و بەشێکی ڕە‌وتی (عه‌زم)ی سوننی جیابوونه‌وه ‌و چوونه‌ پاڵ به‌ره‌ی دژەوە. به‌م شێوه‌یه‌ ڕوون نیه‌ له‌ ئاینده‌دا له‌ شێوه‌ی پێكهێنانی حكومه‌ت و پۆسته‌ باڵاكانی تری سوننه‌كان به‌ چ شێوه‌یه‌ك دابه‌شده‌كرێت. ٦-ململانێی شیعه‌- شیعه‌ له‌ ئێستادا ناونیشانی سه‌ره‌كیی كێشه‌كانی پێكهێنانی حكومه‌تی عێراقه‌، هه‌وڵی سه‌دڕ بۆ دورخستنه‌وه‌ی سه‌ركرده‌كانی وه‌ك مالكی له‌ پرۆسه‌ی سیاسی كه‌ دووه‌مین هێزی شیعه‌ی پاش سه‌درە،‌ پرۆسه‌ی پێكهێنانی حكومه‌تی په‌كخستووه‌ و ته‌وقیتاته‌ ده‌ستورییه‌كانی تێپه‌ڕاندوه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌م دوو لایه‌نه‌ نه‌توانن له‌سه‌ر خاڵه‌ سه‌ره‌كییه‌كان پێك بێن، ڕە‌نگه‌ په‌كخستن و پێكنه‌هێنانی حكومه‌ت له‌ عێراقدا درێژە‌ بكێشێت ودواجار بیر له‌ بژارده‌ی تر وه‌ك هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان یان گوشارخستنه‌ سه‌ر دادگای فیدڕاڵی بۆ ده‌ستێوه‌ردان یان ده‌سپێكردنی خۆپیشاندانی جه‌ماوه‌ری ملیۆنی بكرێته‌وه‌، كه‌ بێگومان ئه‌مه‌ عێراق ده‌باته‌ نێو تونێلێك له‌ نائارامی مه‌ترسیدار. چونكه‌ تائێستا كلتوری ئوپۆزسیۆن بوون له‌ عێراقدا زۆر لاوازه‌و زۆربه‌ی ململانێ سیاسییه‌كان شێوازی سفری(هەموو شت یان هیچ)یان هه‌یه‌. بەڵام دیوێکی دیکەی ململانێى پێکهاتەى شیعە، ئەوەیە ڕەنگە بە هۆکارى دەرەکى بوبێت یان رێکەوتنى نێوخۆیى هەرچەندە کێشەکانیش گەورە بن، وەک لە ئەزموونەکانی رابردوودا بینراوە، لە دواجاردا بەرژەوەندى گشتى پێکهاتەکە زاڵبووە و گرێکوێرەى سیاسىیان کراوەتەوە، بەڵام لەئێستادا بەهۆى نەبوونى ئەم فاکتەرانە قورسە لە ئایندەى نزیکدا باس لە ڕێکەوتن بکرێت، چونکە: (لە دواى پرۆسەى ئازادیى عێراق، مەرجەعى باڵا لەسەر ڕوداوەکان بەردەوام هەڵوێستى هەبووە، ئێستا نەبوونى قسەى فەرمى مەرجەعى باڵا واى کردووە بۆشایى گەورە دروست بێت. فاکتەرى وادە دەستورییەکان(التوقیتات الدستوریە) پاڵنەرى سەرەکى بووە لەوەى هێزەکان پەلە بکەن لە پێکهێنانى حکومەت و بەردەوامى بدەن بە پرۆسەى سیاسى. شەقامى سیاسى زۆر کاریگەر تر بوو لە ئێستا، خۆپیشاندانى تشرینی و دەرئەنجامەکانى، تا ڕادەیەکى زۆر بێمتمانەیى و بێهیوایى دروستکردوە، بە تایبەت كە دەرئەنجامەکانى لە ئاست چاوەڕوانى خۆپیشاندەراندا نەبوو. چەک قسەى یەکلاکەرەوە دەکات، بۆیە هیچ هێزێک لەو هێزانە ناتوانن دەستبەردارى دەسەڵات بن). ٧- دور نیه‌ ئێرانییه‌كان (وه‌ك پێشتر) بتوانن رۆڵێك له‌ نزیككردنه‌وه‌ و یه‌كخستنی ماڵی شیعه‌ بگێڕن كه‌ ده‌بێته‌ هۆی زووتر پێكهێنانی حكومه‌ت، به‌ڵام ئه‌م ئه‌گه‌ره‌ به‌نده‌ به‌ چه‌ندین هۆكاری تری وه‌ك كه‌متربوونه‌وه‌ی گرژییه‌كانی نێوان تاران و واشنتن و هه‌وڵدانی هه‌ردولا بۆ قایلكردنی دۆسته‌كانیان و نزیكردنه‌وه‌ی هه‌ردوو سه‌ركرده‌ی نه‌یاری شیعه‌ (سه‌در و مالكی)، به‌ پێكهێنانی حكومه‌تێكی ته‌وافوقی كه‌ سه‌رجه‌م لایه‌نه‌ كاریگه‌ره‌كان نوێنه‌رایه‌تیان تێیدا هه‌بێت.     ڕانانى ئایندەیى ژمارە (١٠) ى ساڵى٢٠٢٢

  نەوزادی موهەندیس •    هەرێمی كوردستان تائێستا بەپێی دەستوری هەمیشەیی عێراقی ساڵی 2005 هەرێمێكە لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵدا.هەربۆیە لەلایەك ئەرك و دەسەڵاتی دیاریكراوی لە ئەستۆدایە و لەلایەكی تریشەوە مافی دەستوری تایبەت بەخۆی هەیە.هەربۆیە هەرێمی كوردستان لەلایەك ناتوانێت وەكو دەوڵەتێكی سەربەخۆ هەڵسوكەوت بكات لەڕووی سیاسیەوە بێت یان بارزگانی و ئەمنی و كۆمەڵایەتیشەوە بێت لەدەرەوەی سنورە نێودەوڵەتیەكانی دەوڵەتی عێراقیدا بەبێ‌ ڕەزامەندی دەوڵەتی ناوەند. لەلایەكی تریشەوە ئەم هەرێمە لەكاتی هەڕەشە و مەترسیە دەرەكیەكاندا بۆی هەیە داوا لەدەوڵەتی ناوەندی و سوپای وڵات بكات كە بیپارێزن لەهەر هەڕەشە و فشار و مەترسیەكی دەرەكی.بۆیە تا ئەو سات و كاتەی كە پەیوەندی هەرێمی كوردستان بە دەوڵەتی ناوەندیەوە لەسەر بنەمای فیدڕاڵی بێت،پێویستە بەم سیسمە كاربكرێت كە لە زۆر ڕوەوە قازانج و سوودی گەورەی بۆ هەرێمی كوردستان تیادایە، تائەوكاتەی زەمین و زەمانی گونجاو دێتە پێشەوە بۆ جیابونەوە و سەربەخۆبوون. •    ئاشكرایە هەرێمی كوردستان خۆشبەختانە دەوڵەمەندە بە نەوتی خاو ((45-60 ملیار بەرمیلی یەدەگی )) و غازی سروشتی((5,2 تریلیۆن مەترسێجا)) و هەمەجۆر كانزای سروشتی تر.كە هەموانیان گەر بە پلان و عەقڵ و ئیدارەیەكی ژیر و حەكیم و زانستی و لێزانانەوە ببرێن بەڕێوە ئەوا دەبنە سەرچاوەی داهاتی زۆر و زەوەند و مایەی خۆشگوزەرانی و ئاوەدانبونەوەی زیاتری وڵات و گەشە و پێشكەوتنی كۆمەڵگای كوردەواریش لەهەموو ڕوەكانەوە .بەڵام گەر بە پێچەوانەشەوە ئەم سەروەت و سامانە سروشتیانە بە بیری تەسكی كەسی یان حیزبی یان لەبەرژەوەندی گروپێك یان كۆمپانیایەكی دیاریكراو مامەڵەی پێوەبكرێت بەشێوەی تاریكاوی و ناشەفاف ئەوا نەك هەر نابێتە مایەی خۆشگوزەرانی تاك و خێزان و كۆمەڵگا بەڵكو دەبێتە مایەی هەڕەشە و مەترسی بۆ سەر ئێستا و ئایندەی هەرێمەكەشمان و دەبێتە هۆی قەرزار باری و كەڵەكەبونی قەرزی زۆرو زەوەندی وڵاتان و كۆمپانیاكانیش و بۆ دەیان ساڵی ئایندەش هەروا دەمێنێتەوە. •    بۆیە نەوت و غازی سروشتی لەهەموو جیهاندا و بەتایبەتیش لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە دەوڵەمەندە بەهەردوو سەرچاوەی وزەكەوە لە ((نەوت و غازی سروشتی)) بەتایبەتیش وڵاتە عەرەبیەكان، بەشێوەیەك  بەپێی ئاماری ساڵی 2020 وڵاتانی عەرەبی بەڕێژەی 55.7% یەدەگی نەوتی جیهانیان تیادایە  كە یەكسانە بە 715.8 ملیار بەرمیل نەوتی خاو كە لە 5 وڵاتی عەرەبیدا هەیە بەڕێژەی 92.7% كە بریتین لەهەریەكە لە ((سعودیە و عێراق و كوێت و ئیمارات و لیبیا))و بەڕێژەی 26.5% یەدەگی غازی سروشتی جیهانیان تیادایە كە بەم ڕێژانە لەهەر سێ وڵاتانی ((قەتەر 43.8% و سعودیە 16.9% و ئیمارات 11.2%)). •    بۆیە نەوت و غازی سروشتی هەمیشە وەكو چەكێكی یان شمشێرێكی دوو دەم وایە گەر بەڕاست ودروستی و لە چوارچێوەی مامەڵە و یاسا و ڕێسا كاریپێكراوە جیهانیەكان و هاوجووت لەگەڵ بەرژەوەندی زلهێزەكان و كۆمپانیا زەبەلاحە نەوتیەكاندا هەڵوسكەوتی لەگەڵدا كرا ئەوا سەرەڕای ئەوەی كە كۆمپانیاكان قازانی زۆر دەكەن بەڵام لێشدەگەڕێن كە خاوەنی سەرچاوەكانیش قازانج بكەن، بەڵام ئەویش لەسنورێكی دیاریكراودا. خۆ ئەگەر بە پێچەوانەی سیاسەت و بەرژەوەندیەكانی ئەوانەوە جوڵایتەوە ئەوا دەبێتە مایەی سەرخواردن و مایەپووچبوون ولەناوچوون و ڕووخاندنی دەسەڵات و وڵاتەكەشت .هەروەكو چۆن ڕوویدا لەگەڵ حەمەڕەزا شای ئێران و صدام حسێنی عێراق و موعەمەی قەزافی لیبیا و هۆگۆ شافێزی فەنزەوێلا و گەلێكی تریش. •    لە ئێستادا هەرێمی كوردستان كە لەساڵی 2002وە بیرە نەوتەكانی تەقتەقی هەڵدایەوە و دەستیكرد بە فرۆشتنی نەوت بەدەوە و دواتریش واژۆكردنی 42 گرێبەستی جیاوازی نەوتی(( 5-50 ساڵی))  لەگەڵ 26 كۆمپانیای جیاواز و لە 50 بلۆكی نەوتیدا،و دواتریش بەناوی پیادەكردنی سیاسەتی سەربەخۆی ئابوریەوە،كەوتە فرۆشتنی نەوت لەڕێگەی بۆری نەوتی عێراق-جیهان توركیەوە بە ئاشكرا و بێ‌ مۆڵەت وەرگرتن لەبەغداد و بێ هاوكاری و هەئاهەنگی لەگەڵیدا.ئەوەی كە لەسەر زەمینەی واقع دەیبینین بریتیە لەوەی كە حكومەتی هەرێم خۆی پابەندكردوە بەو گرێبەستە نەوتیانەوە لەگەڵ كۆمپانیكاندا و مانگانە زیاد لە نیوەی داهاتەكەی دەداتەوە بە (( خەرجی كۆمپانیان و كرێی بۆری گواستنەوەی نەوت وپاراستن و صیانەكردنی بۆریەكان و قەرزی كەڵەكەبووی چەند ساڵە و ...هتد.))كە بونەتە مایەی ئەوەی حكومەتی هەرێم نەتوانێت تەنانەت مووچەی مانگانەی فەرمانبەرانی خۆشی لەكاتی خۆیدا دابینبكات و پڕۆژە خزمەتگوزاری و ئاوەدانیەكانیش جێبەجێبكات.بەرئەنجام هەرێمی كوردستان زیانی بەركەوتوە نەك قازانج. •    مەترسیەكانی سەر قەوارەی هەرێمی كوردستان تایبەت بە فرۆشتنی غازی سروشتیشەوە ،بەڕای بەندە گەر بەم عەقڵ و پلان و بیركردنەوەیەی نەوتی خاوەكە بێت ئەوا لە غازی سروشتیەكەشدا نەك هەر زیانی گەورەمان بەردەكەوێت لەڕووی ئابوریەوە ،بەڵكو مەترسی لەناوچوونی قەوارەی هەرێمەكەشمان دێتە ئاراوە ئەوە واز لە قازانجكردن هەربێنە!!. چونكە غازی سروشتی لە ئێستادا و بۆ ئایندەش لە جیهاندا دەبێتە جێگرەوەی سەرەكی نەوتی خاو لە پیشەسازیە هەمەجۆرەكاندا و بۆ گەرمكردنەوە و بەگەڕخستنی كارگە پیشەسازیەكان و وێسگەكانی بەرهەمهێنانی كارەباو ..هتد.چونكە لەلایەك نرخی هەرزانترە لەنەوتی خاو و لەلایەكی تریشەوە هاوڕێی ژینگەیە و پاك و خاوێنە و پاشەڕۆی پیسكەریشی نیە.هەرێمی كوردستان بەو بڕە یەدەگەی كە هەیەتی((5,2 تریلیۆن سێجا))، ناتوانێت ببێتە بەدیل و جێگرەوەی وڵاتانی گەورەی بەرهەمهێنی غازی سروشتی لەناوچەكەدا وەكو ئێران و ڕوسیا و قەتەر و ئیسڕائیل و ..هتد.لەبەرئەوەی بڕەكەی هێندە زۆر نیە كە هەرێمی كوردستان قەوارەكەی و دەسەڵاتەكەی و مانەوەی بخاتە بەر مەترسی هەڕەشەی دەوروجیران و زلهێزەكانیشەوە.لەكاتێكدا هەرێمی كوردستان هەرێمێكی فیدڕاڵیە و خاوەن سیادەو سەروەری خۆی نیە و هەڵكەوتە جوگرافیاكەشی لە قازانجیدا نیە و كەوتۆتە نێوان بەرداشی لەلایەك ئێران و ڕوسیا و لەلایەكی تریشەوە توركیا و ئەوروپاوە. كە لە ئێستادا بەهۆی هەڵایسانی شەڕی ڕوسیا-ئۆكرایناوە بونەتە دوو جەمسەر و بلۆكی ناتەبا و دژ بەیەكتری و لەململانێیەكی توندان لەسەر دەسكەوتن و دابینكردنی غازی سروشتی بۆ توركیا و ئەوروپا چونكە هەردولایان سەرچاوەی غازی سروشتیان بریتیە لە وڵاتی ئێران و ڕوسیا و ...هتد.بۆیە گەر هەرێمی كوردستان بێگوێدان و بێ‌ ڕێكەوتن و لێكتێگەیشتنی پێشوەختە لەگەڵ ئێران و ڕوسیادا بۆ فرۆشتنی غازی سروشتیەكەی ئەوا دەكەوێتە بەر هەڕەشە و لێدان و فشاری ئەو دوو وڵاتەوە كە هەردوكیشیان زلهێزی ناوچەیی و دونیایین و گاڵتە بەهێز و نفوزیان ناكرێت و بینیشمان كە لەیەكەم پەرچەكرداریاندا بە ڕۆكێت و موشەك پایتەختی هەرێمەكەمانیان بۆردومان كرد.لەولاشەوە توركیا و ئەوروپا فشارێكی زۆر دەكەن بۆ كڕینی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان چونكە پێویستی زۆریان پێیەتی بەبێ‌ گوێدانە بەرژەوەندیەكانی هەرێمی كوردستان. •    هەنگاوە خۆپارێزیەكانی هەرێم جا بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان لەهەموو ئەم هەڕەشە و فشارانە دووربكەوێتەوە و غازەكەشی بفرۆشێت بە نرخێكی بەرزتر و لەدوایشدا پشكی خۆی لەداهاتەكەی وەربگرێت و قەوارەی هەرێمیش بە ساغ و سەلامەتی و پارێزراوی بمێنێتەوە بەڕای بەندە پێویستە هەستێت بە: 1.ڕیكەوتن وهەمئاهەنگی كردن لەگەڵ بەغدادو وەزارەتی نەوتی عێراقیدا بۆ فرۆشتنی غازی سروشتی كوردستان. 2. دووربكەوێتەوە لەوەی كە ڕاستەوخۆ بچێتە ناو هیچ ڕێكەوتنێكی نێودەوڵەتیەوە لەگەڵ وڵاتان یان كۆمپانیاكاندا.چونكە لەڕووی یاساییەوە هەرێم ئەو دەسەڵاتەی نیە و دواتریش بەدەردی گرێبەستە نەوتیەكان دەچێت. ئەم دوو هەنگاوەش بە قازانجی هەرێم دەشكێتەوە،چونكە عێراق گەر خۆی بكاتە خاوەنی غازی سروشتیەكە و گرێبەست بكات و بیفرۆشێت بەنرخێكی بەرزتر،ئەوا هیچ وڵاتێكی ناوچەكە و زلهێزەكانیش بەو ئاستەی هەرێم ناتوانن فشاری بخەنە سەر و هەڕەشەی سەربازی لێبكەن و وڵاتەكەش موشەكباران بكەن وەك ئەوەی لەگەڵ هەرێمدا كردیان. •    دەسكەوت و قازانجەكانی هەرێم كەواتە هەرێم لەهەموو ڕوەكانەوە قازانج دەكات لەوەی كەبەم شێوەیە مامەڵە لەگەڵ غازی سروشتیەكەیدا بكات ،و لەڕٍووی سیاسیەوە قەوارەی هەرێم و دەسەڵاتەكەی پارێزراو دەبێت لەهەڕەشە و فشاری وڵاتانی ناوچەكە و زلهێزەكان و لەڕووی ئابوری و داهاتیشەوە قازانی زیاتر دەكات و پشكەكانی هەرێم زیاد دەكات ولە ڕووی ئەمنی و سەربازیشەوە ئەوا دەوڵەتی عێراق ئەركێتی كە بیپارێزێت و لە ڕووی یاسایشەوە گرێبەست و مامەڵەكانی یاسایی و دەستوری دەبن.جا بەم شێوەیە هەم قەوارەی هەرێم و هەم خەباتی سەدان ساڵەی میلەتەكەمان و هەمیش ماڵی  خۆمان دەپارێزین و ئاگری شەڕێكی حەتمی كە بەردەمی ماڵەكەمانی گرتوە لە خۆمانی دووردەخەینەوە. •    بەو هیوای ئەمجارە دەسەڵاتی كوردی و حكومەتی هەرێمی كوردستان بە لەسەرخۆیی و حەكیمی و دووربینی مامەڵە لەگەڵ غازی سروشتیەكەیدا بكات و بەدەردی نەوتەكەی نەبات كە تائێستا نەبۆتە نیعمەت و هێشتا بە نیقمەت و زیانی گەورە شكاوەتەوە بەسەر هەرێمەكەماندا.  

درەو: هەریەک لە رێکخراوەکانی ئازادی رۆژنامەوانی بێسنوور (FPU)، کۆمیتەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) و پەیامنێرانی بێ سنوور (RSF) لە راپۆرتێکی 43 لاپەرەییدا چەندین دۆکیومێنت و زانیاری ورد لەسەر تیرۆرکردنی سەردەشت عوسمان ئاشکرا دەکەن. لەیادی 12 ساڵەی کۆچی دوایی ڕۆژنامەنوسی کورد سەردەشت عوسماندا، لێکۆڵینەوەیەک لەلایەن سێ گروپی داکۆکیکاری ڕۆژنامەوانییەوە بڵاو دەکرێتەوە کە بانگەشەی ئەوە دەکەن دەسەڵاتدارانی کوردی عێراق "ئەگەری ئەوە هەیە ڕاستەوخۆ تێوەگلابن" لە کوشتنی سەردەشت عوسماندا بە هۆی بڵاوکردنەوەی نوسینێکەوە. ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەکە ڕۆژی چوارشەممە لە ڕاپۆرتێکی 43 لاپەڕەییدا بە دروشمی جیهانێکی سەلامەتتر بۆ وتنی راستییەکان بڵاوکرایەوە، تێیدا چاوپێکەوتن لەگەڵ دەیان شایەتحاڵ و شیکردنەوە بۆ فایلەکانی کەیسەکە کراوەو بە دواداچوون بۆ وێنەی مانگە دەستکردەکانی شوێنی رفاندنەکەو کوشتنەکەی کراوە. راپۆرتەکە گەیشتووە بەو ئەنجامەی کە سەردەشت عوسمان کراوەتە ئامانج تەنها بەهۆی وتارێکەوە کە ساڵێک بەر لە کوژرانی نوسیبوی و تێیدا ڕەخنەی لە بنەماڵەی مەسعود بارزانی گرتبوو. ڕاپۆرتەکە ئاماژەی بە بونی هەڵەی گەورە کردوە لە راپۆرتی لیژنە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمدا سەبارەت بە شێوازی ڕفاندن و تیرۆرکردنی سەردەشت عوسمان و هەروەها بەڵگەی متمانە پێکراوی دەست کەوتووە کە دەسەڵاتدارانی کورد ڕاستەوخۆ دەستیان هەبووە لە کوشتنەکەدا.  

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   ئێمەی مرۆڤ بوونەوەرێکی یادەوردارین. یادەوریی واتە سەرمایەی رەمزیی و حەقیقیی میللەتێک، شارێک، چینێکی کۆمەڵایەتیی، یان گروپێکی جێندەرییی. شوناسی هەموو گروپێک بەو ئەزموونانەوە بەندە، کە لە یادەوەریی دەستەجەمعییاندا خەزنکراوە. گرنگترین کۆگا کە یادەوەریی دەستەجەمعیی گەلێکی تێدا دەپارێزرێت، بریتییە لە کتێبخانە یان مۆزەخانە. بۆئەوەی کتێبخانە و مۆزەخانەش مانایەکی ڕاستەقینەیان هەبێت و کۆی مێژوو، کولتوور و یادەوەریی گەلێک یان مرۆڤایەتیی، یان زانست و سروشتی تێدا ئارشیفبکرێت و بپارێزرێت، پێویستی بە دەزگا و بینەر و خوێندکار و لێکۆڵەوەرە. لێکۆڵەوەر و خوێندکاری ئەم دوو شوێنەش بەپلەی یەکەم بریتیین لەو گروپانەی کە لە بواری پەروەردە و زانستدا کاردەکەن یان دەخوێنن. کوشتنی یادەوەریی مانای تەواوکردنی پرۆسەی کوشتنە لە کوشتنی حەقیقییەوە بۆ کوشتنی ڕەمزیی. لەخۆڕا نییە کە دوژمنی ئایدیۆلۆژیی، دینیی بێت یان عەلمانیی، لەکاتی جەنگدا سێ شت بە ئامانجدەگرێت، یەکەمیان کوشتنی خەڵکی مەدەنییە، دووەمیان و وێرانکردنی شار و گوند و ژێرخانی ئابووریی و ژینگەی ئەو شوێنەیە کە داگیریدەکات، سێیەمیش خاپوورکردن و سوتاندنی مۆزەخانەکانە و کتێبخانەکانە. لەمێژوودا نموونەی سوتاندنی کتێب و وێرانکردنی مۆزەخانە و کتێبخانەکان زۆرن، دێرینترینیان برتیین لە سوتاندنی کتێبخانەی ئەلکسەندریا و ئاشورپانیپالە، پاشان سوتاندنی ژمارەیەکی زۆری کتێبخانە و مۆزەخانەکانی ئەوروپا و جیهانی ئیسلامە بەهۆکاری جەنگی ئایینیی و تۆتالیتاریزمی دینیی، وەک لە جەنگی سی ساڵەی نێوان پرۆتستانت و کاتۆلیکەکانی ناو ئاینیی مەسیحییەت، یان جەنگی دەسەڵاتی نێوان سوننە و شیعە و تەریقەتە ئایینییەکانی تری ناو خودی ئیسلام و پاشان جەنگی نێوان ئیسلام و مەسیحییەتدا، دەیبینین. سوتاندنی دار الحکمە لە بەغداش لەلایەن مەغۆلەکانەوە سامناتکترین تاوان بوو بەرامبەر بە مێژووی کولتووریی بەشەرییەت. هەر هەموو ئەو جەنگە ئاینییانە بوون بە هۆکاری سوتاندن و فەوتاندنی ملیۆنەها کتێب و ئارشیفی دانسقەی مێژوویی و لەناوچوونیان بۆ هەمیشە. لەپاڵ جەنگی دینیی، جەنگی نێوان دەوڵەتە نەتەوەییەکان و ئایدیۆلۆژیا ناسیۆنالیستییەکان هەمان رۆڵیان لە وێرانکردنی مۆزەخانە و کتێبخانەکاندا گێڕا کە ئامانج تیایاندا سڕینەوەی یادەوەریی میللەتان بوو. یەکەم کار نازییەکان پێیهەڵسان سوتاندنی بیست هەزار کتێب بوو لە مەیدانی ئۆپێرا لەبەرلین و پاشان سوتاندنی ملیۆنەها جوو لەئەڵمانیا و ئەوروپا. لەشکری نازییەکان کتێبخانەی سێربیایان لە ساڵی 1941دا سوتاند و لەشکری سێربییەکانیش لە ساڵی 1992دا کتێبخانەی ساراییڤۆیان سوتاند، کە تیایاندا هەزاران کتێب و دۆکیومێنتی مێژوویی فەوتان. ئەم وەحشەتگەرییە بەرامبەر بە کتێب و مێژووی یادەوریی مرۆڤایەتیی لەم سەدەیەی ئێستاماندا بەردەوامیی هەیە، وەک تاڵیبان بەرامبەر بە کتێبخانەی کابول و مەزارە ئایینییەکانی بودا کردیان، یان داعش بەرامبەر بە ئێزیدییەکان و مەزارگەکانیان و مۆزەخانە و کتێبخانەی گشتیی موسڵ و کتێبخانەی زانکۆی موسڵ و هەندێ کتێبخانەی تری شارەکانی عێراق و شوێنەوارە مێژوویی و ئایینییەکانی تر ئەنجامیدا و هەر هەموویان خاپۆرکرد و سوتاندنیان.  ئەزموونی کورد لەگەڵ دوژمنەکانیدا بریتییە لە ئەزموونکردنی هەڕەشە سەربازیی و کولتووریی و سیاسییەکان بۆ سڕینەوەی کورد و یادەوەریی دەستەجەمعیی. بۆیەکەمیان جار لە مێژووی نوێی ئێمە شانسێکی راستەقینە دروستبوو بۆئەوەی شتێک بەناوی پیشەسازیی یادەوەریی نیشتیمانیی بەرهەمبهێنرێت کە تیایدا نەک هەر ئەزموونی پڕ لە هەڕەشەی ئینسان و وڵاتی ئێمەی تێدا ئارشیفکراو و پارێزراوبێت، بەڵکو ببێت بە شوێنێک بۆ گەشەدان بە کولتووری فرەیی و لێبوردەیی و هەمەڕەنگیی. پاش سی ساڵ تەمەنی سیاسیی دەەسەڵاتدارێتیی کوردیی، هەرێمی کوردستان خاوەنی یەک دەزگای ئارشیڤی نەتەوەیی نییە کە ئەزموونی کوشتن و سوتان و خاپوورکردنی گەل وڵاتی ئێمەی تێدا پارێزراوبێت. هەموو وڵاتە زیندووەکانی دونیا خاوەنی کتێبخانە و مۆزەخانەی نیشتیمانیی خۆیانن و هەموو زانکۆ و هەموو شارێکیش خاوەنی مۆزەخانە و کتێبخانەی تایبەت بە خۆیەتی کە مێژوو و کولتووری شارەکەی تێدا نماییشدەکرێت. لەهەرێمی کوردستاندا نەک هەر خاوەنی هیچ یەکێک لەم کۆڵەکە گەورانەی کولتوور و پیشەسازیی شوناس نین کە کتێبخانەی نیشتیمانیی و مۆزەخانەی نەتەوەییەیە، بەڵکو ئەو شوێنەوار و کەلەپوورەی کە بەعس و داعش وێرانیان نەکرد و دەستیان پێنەگەیشت، دەسەڵاتدارانی هەردوو حیزبەکە بە بەرنامە خەریکی وێرانکردنی شوێنەوارە مێژووییەکانی ناو شارەکان و دروستکردنی باڵەخانە و ریستۆرانت و گەراجن لەجێگایاندا.  کێشەی وێرانکردنی یادەوریی کولتووریی تەنها خراپیی هەڵسوکەوتکردن نییە لەگەڵ شوێنەوار و کولتووری بیناسازیی دێرینی شارەکانمان، بەڵکو بەدیی مامەڵەکردنیشە لەگەڵ کولتوور و رۆشنبیریی ئێستاماندا. سیاسەتی کولتووریی حکومەتی کوردیی تاوەکو ئەم چرکەساتە، سیاسەتی بەبیابانکردنی رۆشنبیریی کوردییە بە وەڕگێڕانی خراپی کتێب و سازدانی فیستیڤاڵی ئەدەبیی و هونەریی و سینەمایی فاشیل و وێرانکردنی شوێنەوار و خانووە دێرینەکانی سلێمانیی و هەولێر و شارەکانی تری هەرێمی کوردستان. بۆئەوەی کتێخانەی گشتیی سلێمانی کتێبەکانی زیاتربن، دەبێت چاوەڕێی مردنی نوسەرێک، شاعیرێک یان رۆشنبیرێک بکەین، تاوەکو ماڵباتەکەی کتێبخانە شەخسییەکەی پێشکەش بە کتێبخانەی گشتیی شارەکە بکات.  یادەوەریی ئینسانی کورد لەماوەی ئەزموونی سێ دەیەی دەسەڵاتی کوردییدا بریتیی نییە لە زنجیرەیەکی مێژوویی نەپچڕاو و بەردەوامی نیشتیمانیی کە بۆ دروستبوونی هەموو نەتەوەیەکی سیاسیی پێویستە، بەڵکو ئەزموونی ئینسانی ئێمە گەیشتۆتە قۆناغی پچڕان و دابڕان لەو مێژووەی کە خۆی بۆ خۆی دروستکردووە. پشتکردن، شەرمکردن و نەفرەتکردن لە مێژووی کۆن و نوێی نیشتیمانیی، ئامادەنەبوون بۆیادکردنەوەی برینە نیشتیمانییەکان لەژێر سایەی ئەم دەسەڵاتە، تەنها کارەساتێکی نیشتیمانیی نییە، بەڵکو کارەساتێکی ئەنترۆپۆلۆجیی سیاسییە کە بوونی گەلەکە دەخاتە بەردەم هەڕەشەو تەحەدای مەترسییداری جیاوازەوە.  ئەم دەسەڵاتە جگە لە هێزی پێشمەرگە کە تاوەکو ئەم چرکەساتە بە فەرمانی خێزانە سیاسییەکان ئاراستەدەکرێت و وەک چەکداری حیزب و خێزانە سوڵتانییەکان بەخێودەکرێت، چەندین هێزی جیاوازی پێشمەرگەی دیجیتاڵیی دروستکردووە کە وەزیفەی سەرەکییان پاراستنی ئاساییشی خاک و نەتەوە نییە، بەڵکو وێرانکردنی کولتووری پێکەوەژیان و نووسین و گفتوگۆیە. لەپاڵ هێزی پێشمەرگەی ڕەق، پارتی و یەکێتی پێشمەرگەی نەرم و سۆفتی ناو دونیای دیجیتاڵیی تایبەت بە خۆیان دروستکردووە. ئەم پێشمەرگە دیجیتاڵییانەی حیزب کە لە سەنگەرەکانی پێشەوەی بەرەکانی فەیسبووک و تویتەر و سایتە مورتەزەقەکاندا جێگیرکراون، کاریان موشەکباران و تۆپهاویشتن و گوللەتەقاندن نییە، بەڵکو کوشتن و ئیعدامکردنی کۆمەڵایەتییی و سایکۆلۆژیی دوژمنەکانی حیزبە بە دەستڕیژی جنێو و ڤایرۆسی بوختان و شکاندنی کەسایەتییان لەناو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و ڕووبەری گشتییدا.  نە پارتی لە خەمی هەولێردایە و نە یەکێتیش لەخەمی سلێمانیی، هەردووکیشیان لە خەمی کوردستاندا نین. ئەوەی لە هەرێمی کوردستاندا دەگوزەرێت، ئەزموونێکی نوێی کوشتن و وێرانکردنی یادەوەریی ئینسانی کوردە بە کەرەسەو میتۆدی خۆماڵیی. دوا وێرانکاریی یادەوەریی ئینسانی کورد لەشکرکێشیی تورکیایە کە حکومەتی کوردیی وەک شوێنپێهەڵگرێک ڕۆڵدەگێڕێت، پاشان شاگەشکەبوون وپشتیوانیی توندی هوشیار زێباریی و پارتییەکانە سەبارەت بە لەشکرکێشیی عێراق بۆ سەر شەنگال. وێرانکردنی وڵات و سوتاندنی یادەوریی ئینسانی ئێمە بە هەماهەنگیی نێوان دوژمن و دەسەڵاتی کوردیی بەردەوامە.  

درەو: نوسینی: سلێمانی مستەفا پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنی ژمارە (11)ی ڕۆژی 10/10/1993 دا ، بڕیاری دەركردنی یاسایی ژمارە (17)ساڵی 1993(یاسایی حزبەكانی هەرێمی كوردستانی - عێراق) دا ، واتە دوای یەكەم هەڵبژاردن یاساكە دەركراوە و حزبەكانیشی پابەند كردوە خۆیان لەگەڵا حوكمەكانی یاساكە بگونجێنن  ، یاسای حزبەكان لە هەرێمی كوردستان  دوو جار هەموار كراوەتەوە ، هەمواری یەكەمی بە یاسای ژمارە (    2) ی ساڵی  1997 ،كراوە ، هەمواری دووەمیشیان بە یاسای ژمارە ( 7 ) ی ساڵی   2002  كراوە  . گرنگی یاسای حزبەكان لەوە سەرچاوە دەگرێت تا چەندە كاری حزبایەتی و رێكخراوەی خراوەتە چوارچێوەی یاسایی ، بۆ ئەوەی ئەرك و مافی هاوڵاتیان دیارو پارێزراو بێت لە پیادەكردنی مافە دەستووری و سیساسیەكانیان لە بەشداری كردن لە پرۆسەی سیاسی و دیموكراسی ووڵاتدا ، هەروەك ئەم پرسە لەماددەی 39 دەستوری ئیتتحادیدا هاتوە ،رێكخستنی كاری پێكهێنانی حزبەكانی داوەتە دەست ئەنجومەنی یاسادانان ،كە بەیاسا ئەم پرسە رێكبخات . یاسای حزبەكانی هەرێمی كوردستاندا پێناسەی حزب بەم شێوە دەكات، حزب رێكخراوێكی سیاسی خاوەن كەسایەتیەكی مەعنەویەو لەیەكگرتنێكی ئیختیاری پێك دێت لەنێوان كۆمەڵە كەسانێكی سروشتیدا كەچەند بیرو باوەڕو ئامانجێكی هاوبەشی راگیەنراولەپرۆگرامی حزبدا كۆیان دەكاتەوەو هەوڵدەدەن بەڕێوشوێنی دیموكراتیانە بەدییان بهێنن ، هەرهاووڵاتیەك لەهاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانی عێراق و دانیشتوانی هەمیشەیی ئەم هەرێمە، ئەوانەی  كەمەرجەكانیان تێدا فەراهەمە مافی بەشداربوونی دامەزراندنی حزب گەلیان هەیە ، هەر هاووڵاتیەك لەهاووڵاتیانی هەرێمی كوردستانی عیراق یا هەر كەسێك نیشتە وڵاتی (اقامە) یا هەمیشەیی تیدا هەبـێ‌‌و 18 ساڵی تەمەنی تەواو كردبـێ‌‌و لێهاتیی یاسای هەبێت (الاهلیە القانونیە) مافی چونەناو هەر حزبێك‌و لێكشانەوەی بەپێی پەیڕەوە ناوخۆكەی هەیە ،  سەربەستی دامەزراندی حزبەكان مسۆگەرە‌و هەر حزبێك بۆی هەیە بەتەواوی بەسەربەستیەوە چالاكی خۆی بنوێنـێ‌‌و ئەم یاسایە پارێزگاری لەوە دەكات.                                                                      (1) یاسای حزبەكان ، حزبەكانی پابەند كردوە بیر‌وباوەڕ‌و ئامانجەكانیان ئەمانەی تێدابـێ‌: 1ـ چەسپاندن‌و پەرپێدانی ئەو ماف‌و دەستكەوتانەی گەلی كوردستانی عیراق بەدی هێناون. 2ـ چەسپاندنی بیر‌و باوەڕی دیموكراتی‌و رێز لێگرتنی ئەو مافانەی مرۆڤ كە لەراگەیاندنی جیهانی مافەكانی مرۆڤ‌و پەیمان‌و باوەڕنامە‌و بەیاننامە نێو دەوڵەتیەكاندا دیاری كراون، لەو ماوە دیاری كراوەی بڕگەیەكی سەرۆەوەدا بگەڕێتەوە بۆ دامەزرێنەران بۆ تەواوكردنی كەم‌و كوڕیەكانی‌و لەگەشت حاڵێكدا نابێ‌ داخوازیەكە لەیەك جار زیاتر بگەڕێنرێتەوە.  3ـ بەدیهێنانی ئامانجەكانی بەڕێوشوێنی ئاشتیانە‌و دیموكراتیانە‌و باوەر هێنانن بەدەست باو دەستكردنی دەسەڵات (تداول السلگە)بە پێی پەنابردن توند‌و تیژی‌و ئیرهاب‌و لەخشتەبردن. 4ـ بەكارهێنانی شێوازی دیموكراتیانە لەژیانی حزبایەتیدا. 5ـ بڵاو كردنەوەی دوبەرەكی‌و جیاوازی لەرەگەز‌و ئاین‌و مەزەبدا. 6.بە مەرجێ‌ بەرنامەو پێرۆ ناوخۆییەكەی پێچەوانەی پێروی گشتی نەبێت                                                                      (2) یاسای حزبەكان ، بۆ دامەزراندنی حزب وچالاكی نواندن ئەم مەرجانەی كردونەتە پێوەر . 1.داواكارییەكی نووسراو دەدرێت بەوەزیری ناوخۆ كەئەندامانی دامەزرێنەر واژۆیان كردبێ‌ و لە (50) ئەندام كەمتر نەبن و خوێندنەوەو نووسین بەتەواوی و بەباشی بزانن و تەمەنیان لە(25) ساڵ كەمترنەبێ و، هاوڵاتیانی دۆستیش كەژمارەیان لە  (500)هاوڵاتی كەمترنەبێت زۆرینەیان خوێندنەوە و نووسین بەباشی بزانن و تەمەنیان لە (18)كەمتر نەبێت و، ئەندام و دۆستیش نابێ‌ بەتاوانێكی یان كەتنێكی ئابڕوبەر حوكم درابن و، ناشبێ‌ لە تاوانگەلێكدا بەشدار بووبن كەدەسەڵاتی سەركوتكار پیلانی لەكوردستاندا بۆ دانابێ‌. یان ئەنجامی دابێ‌، پێویستیشە ئەهلییەتی یاساییشی هەبێ‌ و لەگەڵ داواكردنی دامەزراندنەكەدا بەرنامەی حزبەكەو پێڕۆی ناوخۆشی پێوەبێ 2.داخوازیەكەی برگە(1)ی برگەی سەرەوە ناوو لەقەب تەمەن پیشەو شوێنی نیشتە جێی هەر ئەندامێكی دامەزرێنەری وهەردۆستَكیشی تێدابێ‌ لەگەڵ ناوی حزبەكە كە نابێ‌وەك ناوی هیچ حزبێكی تر بێ‌ 3 .دەستەی دامەزرێنەر پێویستە هاوڵاتی گەلێكی تێدابێ بە نیشتیمان پەروەر ناسراو بن، و لەكوردستاندا بەشدارییەكی ئاشكرایان لەژیانی سیاسی و كۆمەلایەتی و ڕۆشنبیریدا هەبووبێت، قەناعەتێكی وەهای لێ‌ بەدی بێ‌ كە ئەوانەی دەیانەوێت بەدڵ هاوبەشی لەفەرمانی نیشتمانیدا بكەن و هاوبەش بوونی هاوڵاتیانیش لەژیانی سیاسی هەرێمدا لەچوارێوەی بەرنامەیەكی سیاسیی تایبەتیدا ڕێك بخەن، تێبینی جۆراو جۆری جوغرافی نیشتەجێ‌ بوون و كاری دامەزرێنەران و دۆستەكانیش دەكری                                                                   (3) ئەم مەرجانەش كراونەتە پێوەر كە بیر‌وباوەڕ‌و ئامانجەكانی حزب ئەمانەی تێدابـێ‌: 1ـ چەسپاندن‌و پەرپێدانی ئەو ماف‌و دەستكەوتانەی گەلی كوردستانی عیراق بەدی هێناون. 2ـ چەسپاندنی بیر‌و باوەڕی دیموكراتی‌و رێز لێگرتنی ئەو مافانەی مرۆڤ كە لەراگەیاندنی جیهانی مافەكانی مرۆڤ‌و پەیمان‌و باوەڕنامە‌و بەیاننامە نێو دەوڵەتیەكاندا دیاری كراون، لەو ماوە دیاری كراوەی بڕگەیەكی سەرۆەوەدا بگەڕێتەوە بۆ دامەزرێنەران بۆ تەواوكردنی كەم‌و كوڕیەكانی‌و لەگەشت حاڵێكدا نابێ‌ داخوازیەكە لەیەك جار زیاتر بگەڕێنرێتەوە.  3ـ بەدیهێنانی ئامانجەكانی بەڕێوشوێنی ئاشتیانە‌و دیموكراتیانە‌و باوەر هێنانن بەدەست باو دەستكردنی دەسەڵات (تداول السلگە)بە پێی پەنابردن توند‌و تیژی‌و ئیرهاب‌و لەخشتەبردن. 4ـ بەكارهێنانی شێوازی دیموكراتیانە لەژیانی حزبایەتیدا. 5ـ بڵاو كردنەوەی دوبەرەكی‌و جیاوازی لەرەگەز‌و ئاین‌و مەزەبدا. 6.بە مەرجێ‌ بەرنامەو پێرۆ ناوخۆییەكەی پێچەوانەی پێروی گشتی نەبێت .                                                                (4) لە یاسای حزبەكانی هەرێمی كوردستان -عێراق دا ، كۆمەڵێ‌ بنەماو پرانسیپ جێگەیان كراوەتەوە ، هاو تەریبن لەگەڵ بنەماكانی دیموكراسیدا ،دوای ئەزموونی سی ساڵەی هەرێمی كوردستان دەكرێت بپرسین ئایە یاسای حزبەكانی هەرێمی كوردستان پێویستی بە هەمواركردنەوەی سێیەمە ، یان دارشتنەوە و دەركردنەوەی یاسایەكی نوێ ، یان كار كردن بە یاسای حزبەكانی ئتتحادی ژمارە (26 )ی ساڵی 2015، هەموو ئەوە پرسیارانە دێنە پێش لەبەر ڕۆشنایی كۆمەڵێ‌ دەر ئەنجام . یەكەم :یاسای حزبەكان لە هەرێمی كوردستان دوای ئەنجامدانی یەكەم خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 1992دەر كراوە .  دووەم : لە خولی دووەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 2005 ، و خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 2009 و خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان ساڵی 2013 كار بە بڕیاری ژمارە (97) دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان كراوە ، بۆ خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 2018 كار بە یاسای حزبەكان كراوە ، بەڵام تارمایی بڕیاری ژمارە (97) دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانا بەسەر بڕیارەكانی كۆمسیۆنەوە ماوە . بۆ پێویستە یاسای حزبەكان هەموار بكرێتەوە ، بەپێی بنەمای یاسایی( للچرورە احكام ) كەواتە پرۆسەی سیاسی و چوارچێوەی یاسایی هەڵبژاردنەكان خۆی لە چەند یاسایەكی گرتگدا دەبینێتەوە ، یەكێ‌ لەوانە یاسای حزبەكانە ، لەیاسای حزبەكانی هەرێمی كوردستان چۆنیەتی یەكلایی كردنەوەی كێشەكانی ناو حزبە سیاسیەكانی فەرامۆش كردوە ، كە ئەمە پرسێكی گرنگە وە چەندین نمونەی زیندوو بونیان هەیە ، پرسی پابەند نەبونی حزبەكان بەپێرەوەكانیان وكات و ساتەكانی بەستنی كونگرەكانیان ، پرسی چاودێریكردن بەسەر حزبەكاندا وونە لە یاساكەدا ، پرسی نەبوونی سزاكان لە ئەگەری پابەند نەبوون بە پێرەوەكان وونە لە یاساكەدا ، پرسی مۆڵەت دان بە حزبەكان بۆ بەشداری لەهەڵبژاردنەكان لە هەرێمی كوردستان كێشەیەكی ترە ، لێكترازان و بەشداری كادرانی حزبەكان لە هەڵبژاردنەكان گرفتێكی ترە لە یاساكەدا هەستی پێدەكرێت ، ئەگەر دیقەتبدینە ماددەی بیست و دووەم لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ساڵی 1992 ی هەمواركراودا هاتوە : 1. هەر كیانێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان- عیراق دا بۆی هەیە، لیستێكی تایبەت بە ناوی پاڵێوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی كوردستان عیراق پێشكەشبكات كەرێژەیەك ئافرەتی  تێدابێت لە ( 30% )كەمتر نەبێت و، ناوی پاڵێوراوەكانیش بەشێوەیەك ڕیز بەند كرابن كە نواندنی ڕێژەی ناوی براوی ئافرەتان لەپەرلەماندا دەستەبەربكات، بە مەرجێ‌ ژمارەی پاڵێوراوەكان لە هەر لیستێكی هەڵبژاردندا لە (3) پاڵێوراو كەمترنەبن.  2.    لیستی پاڵێوراوەكان لە ماوەی (15) ڕۆژ لە بەرواری ڕاگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بەسەرۆكایەتی دەستەی باڵا دەكرێت و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لە ماددەی بیست و یەكەمدا داواكراون.  سەرنج بدەن لە ماددەی سەرەوەدا ئاماژە بە قەوارەی سیاسی دەدات ، بەڵام لە قانونی حزبەكان شتێ‌ بونی نییە بەناوی قەوارە ی سیاسی ، بەپێی قانوونی حزبەكان وەزارەتی ناوخۆ بەرپرسە لە پێدانی مۆڵەت بە حزبە سیاسیەكان ، ئەگەر لە خولی هەڵبژاردنی ( دووەم و سێەم و چوارەمی )پەرلەمانی كوردستان كار بە بڕیاری ژمارە (97) دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان كرابێت ، خۆی جێگای پرسیارە ، بەڵام لە خولی پێنجەمیش كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و راپرسی مۆڵتی دەدا بە لیستەكان ، لێرەدا من نامەوێت بەربەست بۆ بەشداری لیست و حزبەكان دروست بكەم ، بەڵا ناكرێت پرسەكان هەروا بە نا ڕوونی و پێچ و پەنایی بڕۆن ، ناكرێت زاراوەكان لە ناو یاساكاندا پێناسە نەكرێن و یەك نەخرێن، بۆیە هەمواركردنەوەی یاسای حزبەكانیش پێویستە بخرێتە ناو بەرنامەی كاری پەرلەمانی كوردستان ، ئەو ناكۆكی و ناڕونیەیی لە نێوان حوكمەكانی یاسای كۆمسیۆن و یاسای هەڵبژاردن و یاسای حزبەكان دا هەیە پێویستی بە هەمواركردنەوەیە ، ماددەی (39)دەستوری عێراق پرسی پێكهێنانی حزب و كۆمەڵەكانی داوەتە دەست ماڵی یاسادانان ، ئەنجومەنی نوێنەران یاسای ژمارە (36)یاسای حزبەكانی لە ساڵی 2015 دەركرد و كۆتایی هێنا بە كاركردن بە بڕیاری ژمارە (97) هاوپەیمانان ، شاراوە نییە یاسای حزبەكان ناكەوێتە چوارچێوەی ماددەی (  109 - 110 ) دەستوور كە دەسەڵاتی تایبەتمەندی فیدراڵین  ، كەواتە ئەو حزبانەی لە كۆمسیۆنی عێراق مۆڵەتیان وەرگرتوە ناتوانن بەشداری هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان بكەن ، تەنها وەك كاندیدی سەربەخۆ نەبێت ، وە پێویستە پەرلەمانی كوردستان پرسی (لیست و حزب ) یەكلابكاتەوە ، یان دەكرێت پەرلەمانی كوردستان بە یاسایەك (ئینفازی ) جێبەجێكردنی یاسای حزبەكانی عێراق بكات ، بە یاسایەك كاركردن بە یاسای حزبەكانی هەرێمی كوردستان بەوەستێنێت .                                                                                    (5) یاسای حزبەكانیش هاوشانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان  هەموار بكرێتەوە وچارەسەر بۆ ئەم پرسانە بدۆزێتەوە  یەكەم : لەبەر ڕۆشنایی ئەم ناكۆكی و دژ یەكییەی لەناو یاسا پەیوەندارەكانی دەربەست بە هەڵبژاردنەوە هەیە هەمواری سێیەم بۆ یاساكە بكرێت ، یا یاسایەكی نوێ دەربكرێت . دووەم : پرسی مۆڵەتدان بە حزبەكان بدرێتەوە بە كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و ڕاپرسی لە بڕی وەزارەتی ناوخۆ . سێیەم :زاراوەكانی ناو یاساكان پێناسە بكرێن بە پێی مەبەست و ئامانجی داواكراو . چوارەم : پرسی حزب و لیست بە ڕوون راشكاوی لەناو یاساكە جێگای بكرێتەوە ، پرسی مافدان بە كاندیدانی سەربەخۆ و لیست و حزب پێداچونەوەی بۆ بكرێت . پێنجەم :چونیەتی چاودێركردن و جێبەجێكردنی یاسای حزبەكان بەسەر حزبەكاندا شوێنی بكرێتەوە ، ئەمەش پێویستی بە دەق و ماددەی روون و راشكاوە . شەشەم :چۆنیەتی چاودێركردن و پابەند كردنی حزبەكان بە پیرەوەكانیان لە ناو یاساكەدا شوێنی بكرێتەوە . حەوتەم :پرسی چارەكردنی كێشەكانی ناو حزبەكان لەناو یاسای حزبەكاندا شوێنی بكرێتەوە . هەشتەم : دەستەبەری ئەرك ومافی حزبەكان  لە لایەك و ئەرك مافی ئەندام و كادرانیان ، لە ناو یاساكەدا شوێنی بكرێتەوە . نۆیەم : دەستە بەركردنی مافی حزبەكان لە پابەند كردنی كادرانیان بە دەقە یاساییەكان ، گونجاو لەگەڵ یاسا بەركارەكان و پەیرەوی پەسەندكراوی حزبەكان . دەیەم : رێكخستنەوە حوكمی یاسای حزبەكان لەگەڵ حوكمەكانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان و پارێزگاكان  و كۆمسیۆنی هەڵبژاردن و راپرسی و  و یاسای ژمارە (5) ی ساڵی (2014) ی یاسای پێدانی بودجە بە حزبەكان لە هەرێمی كوردستان -عێراق ، بێ‌ گومان ئەمەش جێبەجێكردنی بنەمای یاسایی ( للچرورە احكام) كە بۆتە پێداویستی ، ئەم پرسە گرنگەش پێویستە بە یاسا چارە بكرێن ، كە هاوتەریبە لەگەڵ بنەمای ماددەی (19) دەستوری عێراق (مبدأ لا جریمە ولا عقوبە إلا بنصّ )       

(درەو): پشووی رەمەزان كۆتایی هات، جموجوڵی سیاسی لە عێراق دەستیپێكردەوە، بنبەستی سیاسی عێراق كە ماوەی نزیكەی شەش مانگە بەردەوامە لەبەردەم شەپۆلێك دەستپێشخەریی نوێدایە، چوارچێوەی هەماهەنگی دەستپێشخەریی خۆی راگەیاند، سەدرو بارزانیش بەنیازی دەستپێشخەرین.  سەدر قسەی دەبێت  سوهەیلە عەجرەش ئەندامی پەرلەمانی عێراق لە كوتلەی سەدری رایگەیاند، كۆبونەوەی دوێنێی پەرلەمانتارانی كوتلەی سەدر لەگەڵ رێبەری رەوتەكەیان بابەتی چارەسەری بنبەستی سیاسی لەخۆگرتبوو.  بەپێی قسەی ئەم پەرلەمانتارە، قۆناغی داهاتوو دەستپێشخەرییەكی نیشتمانی بۆ چارەسەری بنبەستی سیاسی لەخۆدەگرێت‌و دەستپێشخەرییە دوای تەواوبوونی ئەو مۆڵەتە رادەگەیەندرێت كە  سەدر بە كوتلە سیاسییەكانی تری داوە بۆ پێكهێنانی حكومەت.  بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتوودا موقتەدا سەدر بەیاننامەیەك لەبارەی پرۆسەی سیاسییەوە بڵاوبكاتەوە.  رۆژی چوارشەممەی داهاتوو ئەو مۆڵەتە كۆتایی دێت كە سەدر بە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی داوە، دوێنێ شەو لایەنەكانی چوارچێوە دەستپێشخەری خۆیان بۆ پێكهێنانی حكومەت راگەیاند.  جموجوڵی سیاسی دەستپێدەكاتەوە دوای مانگێك بێدەنگی بەهۆی رەمەزانەوە، سەرلەنوێ جموجوڵی سیاسی لە عێراق بۆ پێكهێنانی حكومەت دەستیپێكردەوە، حكومەتێك كە نزیكەی شەش مانگە دوای بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، نەتوانراوە دروست بكرێت.  هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكەی عێراق (شیعە، سوننە، كورد) دابەشبوون بەسەر دوو بەرەدا، بەرەیەك بە سەرۆكایەتی موقتەدا سەدری رێبەری رەوتی سەدرو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن كە هاوپەیمانێتی لەگەڵ (حەلبوسی‌و بارزانی)دا كردووە‌و ئەم بەرەیە ناوی لێنراوە "هاوپەیمانی سێقۆڵی"، بەرەكەی تر كە لە (مالیكی، عامری، خەزعەلی، فالح فەیاز، عەبادی‌و حەكیم پێكدێت‌و ناوی لەخۆی ناوە "چوارچێوەی هەماهەنگیی" نزیكایەتی لەگەڵ یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و هاوپەیمانی (عەزم)ی سوننەكاندا هەیە، ئەم بەرەیە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێت.  ئەم دابەشبوونە رێگری كرد لەوەی لەوادەی دەستوریدا‌و دوای هەڵبژاردنی خولی نوێی پەرلەمان، سەرۆك كۆمارو دواجاریش سەرۆك وەزیرانی نوێی عێراق هەڵبژێردرێت‌و نیسابی دانیشتی پەرلەمان پەكی كەوت.  سەدر وەكو سەرۆكی لایەنی براوەی یەكەمی هەڵبژاردن، بەر لە مانگی رەمەزاندا كشانەوەی خۆی لە هەوڵەكانی پێكهێنانی حكومەت راگەیاند، دەرفەتی دایە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی هەوڵی پێكهێنانی حكومەت بدەن، حكومەتێك كە سەدر خۆی بەشداری تێدا ناكات.  هاوكات لەگەڵ نزیكبوونەوەی تەوابونی وادەی مۆڵەتەكەی سەدر، دوێنێ شەو لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی دەستپێشخەریی خۆیان بۆ چارەسەری بنبەستی سیاسی راگەیاند.  دەستپێشخەرییەكەی چوارچێوەی هەماهەنگی جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە پۆستی سەرۆك وەزیران پشكی پێكهاتەی شیعە، شیعەش گەورەترین پێكهاتەی كۆمەڵگای عێراقە، بەڵام داوا دەكات پەرلەمانتارانی سەربەخۆی پێكهاتەی شیعە كاندیدی سەرۆك وەزیران دیاری بكەن‌و كوتلەی گەورەی شیعەكان كاندیدەكە پەسەند بكەن.  چوارچێوەی هەماهەنگیی بۆ جێبەجێبوونی ئەم دەستپێشخەرییە مەرجی ئەوەی داناوە، ئەم خاڵانەی خوارەوە جێبەجێ بكرێن:  •    یاسای هەڵبژاردن بەشێوەی فرەبازنەیی هەموار بكرێتەوە، بۆ ئەمەش پشتی بە بڕیاری دادگای فیدراڵی بەستووە كە داوای هەمواركردنەوەی یاساكە دەكات.  •    كۆمسیۆنی هەڵبژاردن گۆڕانكاری تێدا بكرێت.  •    گرێبەست‌و قەرز‌و دامەزراندنەكان لەسەردەمی حكومەتی كاربەڕێكەری مستەفا كازمیدا هەڵبوەشێندرێنەوە.  ئەوەی تێبینی دەكرێت دەستپێشخەرییەكەی چوارچێوەی هەماهەنگی هەوڵی راكێشانی پەرلەمانتارانی سەربەخۆ دەدات، بەتایبەتیش كە لەماوەی رابردوودا رۆڵی ئەم پەرلەمانتارانە كە ژمارەیان دەگاتە نزیكەی (45) پەرلەمانتار، لە پرسی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماردا رۆڵێكی یەكلاكەرەوە بوو.  چوارچێوەی هەماهەنگی بەم دەستپێشخەرییە جارێكی تر جەختی لەسەر پێكهێنانی حكومەتی "تەوافوقی" كردوەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە سەدر وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن هێشتا سورە لەسەر پێكهێنانی حكومەتی "زۆرینەی نیشتمانی".  بارزانیش ده‌ستپێشخه‌ریی ده‌بێت دەنگۆ هەبوو سەدر لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی لەمانگی رەمەزاندا لەسەر چارەسەر بنبەستی سیاسی لە عێراق چوبێتە ناو گفتوگۆوە لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی، بەڵام سەدرییەكان هەرزوو رەتیانكردەوە هیچ گفتوگۆیەكیان كردبێت.   ئێستا كە چوارچێوەی هەماهەنگیی دەستپێشخەریی خۆی راگەیاندووە، بڕیارە سەدریش لە رۆژانی داهاتوودا دەستپێشخەرییەك رابگەیەنێت، ئەمە لەكاتێكدایە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانیش بەهەمان شێوە نیازی راگەیاندنی دەستپێشخەریی هەیە بۆ لێكنزیككردنەوەی چوارچێوەی هەماهەنگی‌و رەوتی سەدر.  له‌م نێوه‌نده‌دا هێشتا هیچ ئاسۆیه‌ك بۆ پیكهێنانی حكومه‌ت و كۆتایهێنان به‌ بنبه‌ستی سیاسی له‌ عێراق به‌دی ناكرێت، به‌مدواییه‌ نوری مالیكی سه‌رۆكی ئیئتیلافی ده‌وڵه‌تی یاسا رایگه‌یاند"مانگی حوزه‌یران مانگێكی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ ده‌بێت بۆ پرۆسه‌ی سیاسی له‌ عێراق"، ئه‌گه‌ر لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان له‌سه‌ر پیكهێنانی حكومه‌ت نه‌گه‌نه‌ رێككه‌وتن بژارده‌ی به‌هێز ئه‌وه‌یه‌ سه‌رله‌نوێ هه‌ڵبژاردن بكرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش عێراق ده‌خاته‌ ناو كێشمه‌كێشێكی گه‌وره‌تره‌وه‌ به‌تایبه‌تی كه‌ له‌لایه‌نه‌كان له‌باره‌ی یاسای هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ ناكۆكن و شه‌قامی ناڕازیش پێشوازی له‌ به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنێكی تر ناكات. بارزانی له‌كاتێكدا ده‌یه‌وێت ده‌ستپێشخه‌ریی بۆ ده‌ربازكردنی عێراق له‌ بنبه‌ستی سیاسی رابگه‌یه‌نیت، پارتی‌و یەكێتی هێشتا لەناو خۆیاندا لەسەر كاندیدی سەرۆك كۆمار ناكۆكن‌و هیچ دەستپێشخەرییەك بۆ چارەسەریی ئەم ناكۆكییە لەئارادا نییە. لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی  لە دەستپێشخەرییەكەی خۆیاندا داوا دەكەن پارتی‌و یەكێتی لەسەر كاندیدێك بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار رێكبكەون.   

درەو: بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی گومرگی هەرێم، داهاتی سێ مانگی رابردووی دەروازە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان زیاتر لە (400) ملیار دینارە. داهاتی گومرگی مانگی یەك: ئیبراهیم خەلیل: 65 ملیارو 392 ملیۆن دینار حاجی ئۆمەران:14 ملیارو 102 ملیۆن دینار باشماخ: 10 ملیارو 538 ملیۆن دینار پەروێزخان: 18 ملیارو 231 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی شوباتی 2022: ئیبراهیم خەلیل: 77 ملیار و 172 ملیۆن دینار حاجی ئۆمەران:17 ملیارو 831 ملیۆن دینار باشماخ: 15 ملیار و 140 ملیۆن دینار  پەروێزخان: 21 ملیار و 642 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی ئازاری 2022: ئیبراهیم خەلیل:73 ملیارو 320 ملیۆن دینار حاجی ئۆمەران: 22 ملیارو 488 ملیۆن دینار باشماخ: 17 ملیار و 238 ملیۆن دینار  پەروێزخان: 23 ملیار و 338 ملیۆن دینار  داهاتی گومرگی مانگی یەكی  فرۆِكەخانەكان: فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر: ملیارێك و 853 ملیۆن دینار فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی:ملیارێك و 27 ملیۆن دینار كۆی گشتی: 2 ملیار و 880 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی شوباتی  فرۆِكەخانەكان: فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر: ملیارێك و 461 ملیۆن دینار فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی:ملیارێك و 225 ملیۆن دینار كۆی گشتی: 2 ملیار و 686 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی ئازاری  فرۆِكەخانەكان: فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر: ملیارێك و 780 ملیۆن دینار فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی: 784 ملیۆن دینار كۆی گشتی: 2 ملیار و 564 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی یەكی 2022: 116 ملیار و 842 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی شوباتی 2022:  142 ملیارو 56 ملیۆن دینار داهاتی گومرگی مانگی ئازاری 2022: 147 ملیارو 67 ملیۆن دینار   

لە عەرەبییەوە؛ درەو ڕاپۆرتی: ناوەندی بەیان بۆ لێکۆڵینەوەو پلاندانان سەرەتا  ئەو ڕاستییەی کە ناشارێتەوە، سروشتی ئاڵۆزی ئەو ناکۆکیانەیە ئەمڕۆ لە ناوچەی شەنگال ڕوو دەدەن، هەندێکیان هەڵقوڵاوی سروشتی دۆخی ناوخۆیی عێراقن، کە پێکهاتوون لە ململانێی نفوز و کۆنتڕۆڵی نێوان گروپە چەکدارەکان لە شەنگال، هەندێکی تر پەیوەندی بەوەوە هەیە کە بەشێکە لە ململانێیەکی ناوچەیی تورکیا و ئێران و لە شەنگال ڕەنگی داوەتەوە، بەشێکی پەیوەندیدارە بەو هەڵکەوتە جوگرافیایەی ناوچەکە هەیەتی، کە کەوتووەتە سەر لێواری سێگۆشەی عێراق، تورکیا و وەکو پشتوێنەیەکی جوگرافیش درێژ دەبێتەوە بۆ بەستنەوەی ناوچەکانی باکوری عێراق بە سوریاوە.  بەشێک لە لایەنە عێراقیی و نا عێراقییەکانیش پێیان وایە ژینگەی ئەمنی لە شەنگال زۆر ئاڵۆزە، بوونی ئەو هێزە چەکدارەی ئێستا لەو ناوچە باڵادەستە کە (پەکەکە)یە و کۆمەڵێک کێشەو گرفتی بۆ عێراق دروستکردووەو لە ئایندەشدا ئاڵنگارییەکی گەورە لە بەردەم ئاسایشی نەتەوەیی عێراق دروست دەکات. بۆیە بەشێک لە چاودێران و لایەنە عێراقییەکان و تەنانەت حکومەتی عێراقیش بە بڕوایە گەیشتوون دۆخی ئاسایشی ئەو ناوچەیە سەرەڕای ڕزگارکردنی لە دەستی "داعش" بەڵام هێشتا لە بەردەم ئاڵنگاری ئەمنیدایە، جگە لە ناسەقامگیری سیاسی و دۆخی کۆمەڵاتی، سەرباری ناسەقامگیری هەیکەلی ئابوری و ئەمنی، کە زۆرجار بووە بەهۆی دەستێوەردانی هێزی ناوخۆی و وڵاتانی هەرێمی لەو قەزایەداو قەیرانی گەورەی لێکەوتووەتەوە، ئەویش لاوازبوونی دەسەڵاتی حکومەتی عێراقە بە سەر قەزاکەوە.  تێوەگلانی هەریەک لە تورکیا و ئێران لە گەمەی نفوز و کۆنترۆڵدا لەو ناوچەیە، ئاماژەیە بۆ بوون و ڕۆڵ و قەبارەی ئاڵۆزی قەیرانێکی گەورە لەو قەزایە، کە بەشی زۆری دەگەڕێندرێتەوە بۆ بوونی ئەو هێزە سیاسیەی لە ئێستادا فەرمانڕەوایی ئەو ناوچەیە دەکات.  یەکەم: دۆخی ئاسایش و ئیداری شەنگال دوای داگیرکردنی عێراق لە ساڵی (2003) پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) توانی لە شەنگال ئامادەیی سەربازی خۆی بونیاد بنێت، لە ئەنجامی دروستبوونی بۆشایی ئەمنی لە عێراقدا، سەرباری ئەوەی "هێزی پێشمەرگەی پارتی دیموکراتی کوردستان" بەشێک لەو بۆشاییە ئەمنییەی لەو ناوچەیە و بەشێکی دیکەی لە ناوچە جێناکۆکەکان پڕکردەوە، بەڵام ئەمە ڕێگریی نەکرد لەوەی (پەکەک) بەرەو شەنگال بپەڕێتەوە. بەڵام پەرەسەندنی ناکۆکی لەسەر پڕکردنەوەی بۆشاییە ئەمنییەکانی شەنگال بە شێوەیەکی بەرچاو ڕووی لە زیادبوون کرد بەتایبەت دوای ئەوەی ئەو ناوچانە لە دەستی "داعش" ڕزگار کرا، چونکە چیتر ئەو ململانێیە بە سنوورداری نەمایەوە لە نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و (پەکەکە)وە، بەڵکو هاتنە ناوەوەی حەشدی شەعبی بازنەی ململانێکانی لەسەر هەژمون و دەسەڵات لەو ناوچەیە بەرفراوانتر کرد، ئەمەش بارودۆخی ئەمنی شارەکەی خراپتر کردووە، سەرباری سەرهەڵدان و دروستکردنی گروپە چەکدارەکان لە پێکهاتەی ئێزدییەکانی نزیک لە (پەکەکە)، کە دیارترینیان یەکینەکانی بەرخۆدانی شەنگال و یەکینەکانی ژنانی ئێزیدخانە، کە لەو شارەدا بڵاوەیان پێکرا. بۆیە شەنگال بووەتە گۆڕەپانێکی سەرەکی گرژییەکانی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و پارتی کرێکارانی کوردستان و حەشدی شەعبی، بەشی سەرەکی هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی عێراق بەسەر دۆخی ئەمنی شارەکەدا. (بڕوانە نەخشەی ژمارە (1)) دابەشبوونی هێزە چەکدارەکانی شەنگال نیشان دەدات. نەخشەی ژمارە (1) دابەشبوونی هێزە چەکدارەکانی شەنگال   هەروەها ناسەقامگیریی ئەمنی و ئیداریی لە قەزاکەدا بەستراوەتەوە بە گۆڕاوێکی ترەوە؛ کە ئەویش دەستکەوتەکانی قۆناغی دوای "داعش"ە، کە بووە هۆی لێکەوتنەوەی زۆری لایەنی ئیداری و سەربازیی ئەو هێزانەی کۆنترۆڵی ناوچەکەیان کرد لە دوای ڕزگارکردنی. دەرەنجامەکەشی ناسەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئەمنی لێ بەرهەم هات. ناوچەکەی ڕوبەڕووی گۆڕانی دیمۆگرافی و ململانێی ئەمنی و دەستتێوەردانی ئیداری کردەوە، بەشێکیش پێیان وایە ئەم دۆخە بەهاتنە ناوەوەی پارتی کرێکارانی کوردستان ئاڵۆزتر بوو. وەک لایەنێک بۆ نێو هاوکێشەی نفوز و دەسەڵات لە شەنگالدا، چونکە ڕێگەخۆشکەربوو بە دووبارەبوونەی ڕۆڵگێرانی تورکیاو ئێران لەو ناوچەیە. هاوکات پەرەسەندنەکانی بەرەی باکوری سوریا وایکردووە کە قەزاکە ڕووبەڕووی ئاڵنگارییەکی زۆر قورس ببێتەوە، لەسەر ئاستی ئاساییکردنەوەی دۆخی ئەمنی و ئیداری تێیدا. جگە لەوەی حکومەتەکانی بەغدا و هەولێر لەسەرەتای ڕزگارکردنی ناوچەکەوە لە دەستی "داعش" ناکۆکن لەسەر دەسەڵاتە ئیدارییەکانی ئەم قەزایە، تەنانەت ئەم ململانێیە دەگەڕێتەوە بۆ پێش دروستبوونی "داعش"یش، چونکە شەنگال دەکەوێتە ناو ئەو ناوچانەی کە مادەی (140)ی دەستووری عێراق لە ساڵی 2005 بەناوچە جێناکۆکەکان ناویبردوون   ئەوەشی دۆخەکەی ئیدارییەکەی ئاڵۆزتر کرد، کۆنترۆڵکردنی شارەکە بووە بە زەبری هێزی چەکدار و لێکەوتنەوەی دوو ئیدارەی خۆجێی لە قەزاکەدا ئەوانیش بریتین لە؛ 1.    ئیدارەی قەزای شەنگال، کە لەلایەن (مەحما خەلیل)ەوە بەڕێوەدەبرێت، وەکو قائیمقامی شەنگال و لەسەر پشکی پارتی دیموکراتی کوردستان، لە دەرەوەی شارەکە بەدیاریکراویش لە پارێزگای (دهۆک)ەوە مومارەسەی ئەرکەکانی دەکات. 2.    دەستەی بەڕێوەبردنی شەنگال: کە لەلایەن (حامد عومەر)ەوە بەڕێوەدەبرێت، وەک بەشێک لە ئیدارەی خۆجێیی دیموکراتی سەر بە پارتی کرێکارانی کوردستان، لە ناوەندی قەزاکە کاروبارەکانی ڕایی دەکات و پاڵپشتی یەکینەکانی ئێزیدیی و لایەنێک لە دەستەی حەشدی شەعبی هەیە. لەگەڵ پێشڕەوییەکانی سوپای عێراق و حەشدی شەعبی بۆ شەنگال، لە دوای ڕیفراندۆمەکەی هەرێمی کوردستان لە 25ی ئەیلولی 2017، پاشەکشەی هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە بەشێک لە ناوچە جێناکۆکەکان، بەڵام تا ئێستا حکومەتی عێراق کۆنترۆڵی ئەمنی تەوای ئەو ناوچانەی نەکردووە، لە نێویشیاندا قەزای شەنگال، سەرەڕای واژۆکردنی ڕێککەوتنی ئاساییکردنەوەی دۆخی شەنگال لە نێوان هەردوو حکومەتی هەرێم و ناوەندا لە 9ی ئۆکتۆبەری 2020، لە پێناو چارەسەرکردنی ئەو ناسەقامگیرییە ئەمنییەی لە قەزاکەدا هەیە، بەڵام تا ئێستا هیچ یەکێک لە بەندەکانی ڕێککەوتنەکە لەسەر ئەرزی واقع جێبەجێ نەکراوە. دووەم: حکومەتی عێراق و ڕێککەوتنی ئاساییکردنەوەی دۆخی شەنگال سەرۆک وەزیرانی عێراق (مستەفا کازمی) لە 9ی ئۆکتۆبەری 2020 ڕایگەیاند کە هەردوو حکومەتی هەرێم و ناوەند، بە ڕێککەوتنێکی "مێژوویی" گەیشتوون. لە پێناو سەرلەنوێ گێرانەوەی سەقامگیری و ئاساییکردنەوەی دۆخی شنگال، ئەمەش یەکێکە لە دیارترین بەرەوپێشەوەچوونی سیاسی نێوان حکومەتی ناوەند و هەرێم، لەبارە چارەسەرکردنی بارودۆخی شەنگالەوە، کە شارەکە لەڕووی ئەمنییەوە ناساقمگیرە بەهۆی فرەیی هێزە چەکدارەکانی ئەو ناوچە جوگرافییە، بەتایبەت لەدوای ئازادکردنییەوە، سەرباری ئەوەی هاوسنورە لەگەڵ سوریادا کە بەردەوام هەڕەشەی چەکدارانی داعشی لەسەرە. جگە لەوەی تورکیا ژمارەیەک خاڵی چاودێری و بنکەی سەرەربازی لەو نزیکە کردووەتەوە، لەدوای ژمارەیەک ئۆپەراسیۆنی سەربازی دژ بە پارتی کرێکارانی کوردستان لە 15ی حوزەیرانی 2020 بەدواوە، بۆیە ڕێککەوتنەکە ڕووبەڕووی چەندین ئاڵنگاری دەبێتەوە لە تا بە سەرکەوتن بگات. لەم چوارچێوەیەدا، دەکرێت بوترێت دیارترین ئەو ئاڵنگارییانەی لەبەردەم سەرکەوتنی ڕێککەوتنی شەنگالن تا ئێستا بریتین لە؛ 1.    جێگیربوونی پارتی کرێکارانی کوردستان لە دەرەوەی قەزاکەو بوونی یەکینەکانی پاراستنی شەنگال (یەبەشە) کە سەر بە پارتی کرێکارانی کوردستانە لە ناوەوەی قەزاکە. 2.    ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو ئیدارە خۆجێییەکە (ئیدارەی قەزای شەنگال و دەستەی بەڕێوەبردنی شەنگال)، لە بەڕێوەبردنی قەزاکە و نەگەیشتن بە چارەسەرێکی گونجاو بۆ قەزاکە لە ڕووی ئیدارییەوە. 3.    بێمتمانەیی بەردەوام لە چوارچێوەی پەیوەندی نێوان حکومەتەکانی بەغدا و هەولێر، بەتایبەتی سەبارەت بەداهاتووی قەزاکە، کە ئایا دوای ئاساییبوونەوەی بارودۆخی شارەکە، شەنگال دەبێتە هەرێمێکی سەربەخۆ؟ یان دەبێتە پارێزگایەکی پەیوەست بە حکومەتی ناوەندەوە؟ یان دەبێت بە بەشێک لە هەرێمی کوردستان؟ 4.    ئێزدییەکان پێشوازییان لەو ڕێککەوتنە نەکرد و خۆیان ئیدارەیەکی ناوخۆیی و هێزی سەربازییان پێکهێناوە، سەرباری ڕەتکردنەوەی هێزەکانی حەشدی شەعبی، کە ئەمەش هێندەی دیکە دۆخەکە ئاڵۆزتر دەکات. 5.    هێزە سیاسییەکانی عێراق بەتایبەتی هێزەکانی نزیک لەئێران ڕێککەوتنەکەیان ڕەتکردەوە، بە تایبەتیش ئەو بەشەی کە پەیوەندیدارە بە دەرکردنی هێزەکانی حەشدی شەعبی لە قەزاکە. 6.    تورکیا ڕەتی کردەوە کە هێزەکانی پەکەکە ببرێتە ناو قوڵایی تورکیاوە، وەک مەترسییەکی جدی بۆ سەر ئاسایشی تورکیا لێکیدایەوە، بۆیە تورکیا خواستی کۆتایی هێنانە بە نفوزی (پەکەکە) لەناوخۆی شەنگالدا، نەک گواستنەوەی ململانێکان بۆ نێو تورکیا. سێیەم: لێکتێگەیشتنی ئەمنی لە نێوان ئێران و پارتی کرێکارانی کوردستان لە شەنگال  لەوانەیە لێرەدا پرسیارێکی گرنگ بێتە ئاراوە: ئایا ئێران متمانەو پەیوەندی نزیکی لەگەڵ (پەکەکە) هەیە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا سەرەتا دەکرێت بوترێت، کە پەیوەندییەکی تاکتیکی لە نێوان ئێران و پەکەکەدا هەیە، بەڵام ئەم پەیوەندیە سنوری ئەو ناوچەیە تێپەڕ ناکات. بەڵکو پەیوەندییەکە زیاتر بۆ (وەبەرهێنانە لە دوژمندا)، لەو پێناوەی ئامانجە ستراتیژییەکان بە تێچوونی سیاسیی کەمترەوە بەدەست بهێنن. پرۆسەی هەماهەنگی ئەمنی نێوان (ئێران و پەکەکە) لەسەر بنەمای ڕێککەوتنی نهێنی بووەو لەنێوان هەردوولادا ئیمزا کراوە، بەپێی ئەو ڕێککەوتنە چالاکییەکانی ئەو حیزبە قەدەغە دەبێت لە دژی بەرژەوەندییەکانی ئێران لەسەر سنووری ڕۆژئاوا، هەروەها ڕێگریکردن لە گروپە ئۆپۆزسیۆنەکانی دیکەی کورد لە دژی ڕژێمی سیاسی ئێران. لە بەرامبەر سوود وەرگرتنی ئەو پارتە لە هاوکاری و پشتیوانی ئێرانییەکان بەتایبەتی لە عێراق، تەنانەت چوونە ناوەوەی پرسی (پەکەکە) بۆ نێو لکتێگەیشتنەکان و کاریگەری دانان لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان و تورکیا لە چوارچێوەیەکدا کە خزمەتی بەرژەوەندییەکانی هەردوولا بکات.  هەروەها لە چوارچێوەی ئەو لێکتێگەیشتنەدا؛ چرکردنەوەی دەزگای هەواڵگریی پاسەوانی شۆڕش لە ڕێگەی "قەرارگای ڕەمەزان"ەوە لە شاری (کرماشان)ی ئێران لەسەر سنووری عێراق و ئێران، هەماهەنگی لەگەڵ (پەکەکە) دەکات بۆ ڕێگریکردن لە نائارامی لە کوردستانی ئێران، وەکو چۆن  ئێران هانی لایەنگرەکانی ئەو حیزبەیدا کاربکەن بۆ لە هەڵوەشانەوەی خۆپیشاندان و ناڕەزاییەکانی پار ساڵی شاری سلێمانی لەڕێگەی لاینەگرانی ئەو حیزبەوە کە (چیای خواکورک)ن، بۆ ئەوەی ڕێگەنەدرێت پریشکی ئەو خۆپیشاندانانە بۆ شارە کوردییەکانی ئێران بگوازرێتەوە، کە لەم چەند ساڵەی دواییدا خۆپیشاندانی بەرفراوانیان بەخۆوە بینیوە. دەزگای هەواڵگری پاسەوانی شۆڕش پەیوەندیەکی زۆر متمانە ئامێزو نزیکی لەگەڵ (جەمیل بایک - ئەندامی کۆنسەی بەڕێوەبەرایەتیی کۆما جڤاکێن کوردستان- کەجەکە و ئەندامی دەستەی دامەزرێنەری پەکەکە) هەیە، لە ژێر کاریگەری ئەو پەیوەندییانە، ئێران توانیویەتی پرۆسە ئابووری و بازرگانییە دەرەکییەکانی لە سنورەکانی شەنگال و خۆبەڕێوەبەریی کورد لە باکوری سوریا ئەنجام بدات تا لەوێوە بگات بە تورکیا و ئەوروپا، ئەو پرۆسانەش دەرگایان بۆ ئێران ئاوەڵا کردووە ملیۆنان دۆلار بەدەستبخات لەکاتێکدا لەژێر سزای قورسی ئەمریکادایە. لەم چوارچێوەیەدا دەکرێت بوترێت هەردوو لایەن هۆکاری زۆریان هەیە بۆ هاریکاری، کە گرنگترینیان دوژمنایەتییەکی هاوبەشە بۆ ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکەدا، هەروەها جوڵانەوە چەکدارییەکانی کورد لە سوریا بە تایبەتی هێزی سوریای دیموکرات کە هەموو فەرمانەکانی لە چیاکانی قەندیل وەردەگرێت، چونکە ئێران باکووری سوریا دابەش دەکات، لەنێوان پارتی یەکێتی دیموکراتی و باڵی سەربازی یەکینەکانی پاراستنی گەلی کورد، وەک چۆن (پەکەکە) ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئەفسەرانی سوری و ئێرانی کار دەکەن و تاران و دیمەشقیش ڕاستەوخۆ بەرگری لە بەرژەوەندییەکانیان دەکەن لە کوردستانی سوریادا، سەرباری گۆڕینی دیمۆگرافیا و دابەشکردنی ناوچە کوردییەکان بۆ چەند (کانتۆن)ێکی ئەمنی و ئیداری. چوارەم: ئۆپەراسیۆنەکانی سوپای تورکیا لە شەنگال ئۆپەراسیۆنەکانی سوپای تورکیا، کە لە باکوری عێراق کە لە 15ی حوزەیرانی 2020ەوە دەستیپێکرد، ئامانجی گرنگی جێگیرکردنی چەند خاڵێکی سەربازی بوو لەسنووری عێراق کە دواینیان کۆنترۆڵکردنی لوتکەی (چیای خامتیر) بوو لە پارێزگای دهۆک، هەروەها چڕکردنەوەی هەوڵەکانی لە چەند پێگەیەکی سەربازی گرنگ کە پێشتر بەکارهاتبوون لەلایەن چەکدارانی (پەکەکە)وە. هاوکات ئەنقەرە دەڕوانێتە ئەو ئامانجانەی بەدەستهاتوون لەو ئۆپەراسیۆنانەدا وەک بەشێک لەستراتیژییەکی درێژخایەنتر کە لە داهاتووی سوریاو عێراقدا ڕەنگدەداتەوەی دەبێت لە ڕووی سیاسی و ئابووری و ئەمنی و کۆمەڵایەتییەوە. نەخشەی ژمارە (2) ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە شەنگال   ستراتیژی تورکیا لە ناوچەکە لە زاخۆوە درێژ دەبێتەوە تا شەنگال، بە قووڵی (109) کیلۆمەتر لەناو خاکی عێراق، ئەو ناوچەیە کۆڵەکەی سەرەکی پشت ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا بوو لە شەنگال، بۆ ئەوەی چەندین ئامانج بەدەست بهێنێت، دیارترینیان: 1.    ڕێگریکردن لە پەڕینەوەی چەکدارانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە ڕێگەی عێراق و سوریاوە بۆ تورکیا تاڕادەی بنجبڕ کردن. 2.    لەناوبردنی ناوەندەکانی فەرمان و کۆنتڕۆڵی حزبەکە لە شەنگال. 3.    هێشتنەوەی بنکە کاتییەکانی خۆی لە هەموو ناوچەکانی باکوری عێراق تا سەرەتای سنووری سوریا. 4.    پاراستنی سنووری عێراق و تورکیا بە تەواوی، کردنەوەی دەروازەی سنووری نوێ (ئۆڤاکۆی - فیشخابوور- تەلەعفەر- موسڵ)، کە لە بەغدادەوە درێژ دەبێتەوە بۆ باشوری پارێزگای بەسرە، زیادکردنی دەسەڵاتی حکومەتی بەغدا لەم هێڵە جوگرافییە و بەهێزکردنی ڕۆڵی ئابووری تورکیا تێیدا. 5.    پڕۆژەی ناوچەی ئارام تەواو بکات کە تورکیا لە ساڵی 2019ەوە لە باکوری سوریا دایمەزراوە، کەوا خوزیارە لە شاری دێریکی سوریاوە دەست پێبکات بۆ شەنگال، بەدرێژایی سنووری عێراق و باکوری سوریا. 6.    دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی سوپای تورکیا لە ژێر ناوی"چنگی قوفڵ" کە لە 18ی نیسانی 2022 دەستی پێکرد، پێدانی ڕەهەندێکی زیاترە بە ئامانجەکانی تورکیا لەباکوری عێراق، بەو پێیەی ئۆپەراسیۆنەکە دوو ڕۆژ دوای ئەوە هات کە سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان (مەسرور بارزانی) سەردانی ئەنقەرەی کرد، بەمەبەستی پرسی پرۆژەی دانانی بۆری گاز لە سلێمانییەوە بۆ هەولێرو دهۆک و لەوێشەوە بۆ تورکیا، وەک پێشتر تورکیا ڕایگەیاندبوو، کە بەدوای دەستهەڵگرتن لە گازی ئێران و سوود وەرگرتن لە گازی هەرێمەوەیە. ئەم ئۆپەراسیۆنەش بەمەبەستی لابردنی چەکدارانی (پەکەکە)یە لە ناوچەکانی ڕێڕەوی ئەو بۆریانە بۆ دڵنیابوون لە گواستنەوەی غازی هەرێم بۆ تورکیا. زیاتر لەوەی ئاماژەی بۆ کرا، لە پشت ئۆپەراسیۆنەکانی سوپای تورکەوە چەندین پاڵنەر هەیە بۆ دووبارەبوونەوە، دیارترینیان: 1.    هەوڵی ڕەجەبی تەیب ئەردۆغان - سەرۆک کۆماری تورکیا بۆ مەبەستی سیاسی و ڕاکێشانی هەستی هاوڵاتیانی ناوخۆی وڵاتەکەی، بە تایبەت لەگەڵ نزیکبوونەوە لە هەڵبژاردن و دەرکەوتنی هێزی ناڕازی لە ناوخۆی تورکیادا. 2.    بەستنەوەی دەستکەوتە سەربازییەکان لە شەنگال بە نسبەتی سوریاوە، جێهێشتنی کاریگەری لەسەر بژاردە سیاسییەکان بۆ کوردانی سوریا، کە خوازیارن ئەزموونی هەرێمی کوردستانی عێراق لە سوریادا دووبارە بکرێنەوە. 3.    گۆڕانی دینامیکی لە گۆڕەپانی سوریادا، بەتایبەتی لە ناوچەکانی باکوور، کە تورکیا لە ڕێگەیەوە هەوڵی بەدیهێنانی دەدات لەدوای (حەلەب)ەوە، لە بەرامبەر هەوڵەکانی ئێران بۆ گەیشتن بە دەریای سپی ناوەڕاست، بۆیە لەڕووی جوگرافییەوە واقیعی تورکیا بەپێویستی دەزانێت بەزووترین کات زاڵ بێت بەسەر ئەو ناوچەیەدا. لە بەرامبەر هەموو ئەمانەدا تورکیا لە هەڵوێستی بەرامبەر شەنگال ڕووبەڕووی کۆمەڵێک ئاڵنگاری دەبێتەوە، ئەوانیش؛ 1.    لەسەر ئاستی ژینگەی ناوخۆی تورکیا، هەڵوێستی سەرجەم حیزبە ئۆپۆزسیۆنەکانی ئەو وڵاتە دژ بە تێڕوانینەکانی ئەردۆغانە لەم بارەیەوە، چونکە تورکیا لە ئێستادا بە هەلومەرجێکی سەختی ئابووریدا تێدەپەڕێت، بۆیە پێیان وایە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو دۆخە لەناوخۆدا گرنگترە لەوەی ڕووبەڕووبوونەوەی هێزی دیکە بلەناو خاکی عێراقدا. 2.    تاکە هێزی کوردی کە داوای دەرکردنی پەکەکە دەکەن لە شەنگال، پارتی دیموکراتی کوردستانە، ئەمەش دژە بە هەڵوێستی سەرجەم هێزە کوردییەکانی دیکەی عێراق. 3.    ئێران کە یارمەتیدەرێکی گەورە و پشتیوانی پەکەکەیە لە عێراقدا، بەتایبەت لە ناوخۆو دەرەوەی شەنگال، زیاتر لەوەش ئێران توانی لە ڕێگەی ناوچەکانی ژێر دەستی ئەو حیزبەوە بگاتە سوریا، بۆیە هەر سەرکەوتنێک کە تورکیا لە شەنگال بەدەستی بهێنێت ڕاستەوخۆ ڕەنگدانەوەی لەسەر مافە هەرێمییەکانی ئێران دەبێت کە ئەویش تەحەدایەکی راستەقینەی گەورە دەبێت لە بەرامبەر ئێران. پێنجەم: ئاڵنگارییەکانی سەر ئاسایشی نەتەوەیی عێراق بوونی پەکەکە لە شەنگال چەندین ئاڵنگاری بۆ ئاسایشی نەتەوەیی عێراق دروستکردووە، ئەوانیش؛ 1.    ئاڵنگاری ئەمنی؛ لاوازی ئامادەبوون و بڵاوبونەوەی هێزە ئەمنییەکانی عێراق لە شەنگال بووە بەهۆی دروستبوونی واقیعێکی ئەمنی ناسک لە شەنگال، بەتایبەتی لەسەر سنووری عێراق و سوریا، بەو پێیەی ئەم سنوورە گۆڕدراوە بۆ پەناگەیەکی ئارام بۆ گروپە شەڕکەرەکانی کورد لە سوریا و ئاسانکاری بۆ گواستنەوەی شەڕڤانان و چەک، بەڵام هێزە ئەمنییەکانی عێراق ڕووبەڕووی گرفتێکی جدی بوونەتەوە، بە بوونی هێزی چەکداری حیزب لە شەنگال، چونکە لە ماوەی ڕابردوودا هێزە ئەمنییەکانی عێراقیان چەندین دەستدرێژیی ئەمنییان کراوە تەسەر. جگە لەوەی چەندین کوژراو و بریندارییان هەبووە بەهۆی تۆپبارانە بەردەوامەکانی سوپای تورکیاوە بۆ سەر شارەکە. 2.    ئاڵنگاری ئابوری؛ بەهۆی بوونی باڵادەستی حیزبەوە لە شەنگال دیاردەی "ئابوری ڕەش، یان سنوور بە سنوور" سەریهەڵداوە، کە خۆی دەبینێتەوە لە ڕادەیەکی گەورە لە لە بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکان، قاچاخچێتی، سەرهەڵدانی چالاکی بازاری ئاودیوکردن، بازرگانی نایاسایی، ئاسانکاری بۆ پرۆسەی تێپەڕاندنی کەلوپەل و کاڵاو خزمەتگوزارییەکان لە دەرەوەی دەسەلاتی حکومەتی ناوەند. دیارترینی ئەو دەروازانەش سمێلکاو  فیشخابور و ڕێگەی ناوچەی خانەسۆر لە نێوان سنووری سوریا و ناوچەی شەنگال کە بە یەکێکە لە دیارترین ئەوسنورانەی بۆ قاچاخچێتی بەکارهاتوون. 3.    ئاڵنگاری سیاسی؛ جگە لەو ئاڵنگارییە سیاسیە هەرێمی و ئیدارە حیزبییەی لە شەنگال بوونی هەیە. ناوچەکە ڕۆڵی هەیە لە داڕشتنەوەی سنوورەکانی عێراق و سوریا، ئەمەش پێگیەکی جیۆپۆلەتیکی پێ بەخشیەوە، بەڵام ئیدارەدانی لەلایەن حزبەوەو بێ دەسەڵاتی حکومەتی عێراق واقیعێکی سیاسی بەرهەم هێناوە کە بە ڕای بەشێک لە چاودێران جۆرێک لە نادڵنیایی لێکەوتووەتەوە، بەتایبەتی لە پەیوەندی نێوان بەغداو هەولێر و ئایندەی ناوچە جێناکۆکەکان.  بۆیە بەشێک لە لایەنە عێراقیی و نا عێراقییەکانیش پێیان وایە ژینگەی ئەمنی لە شەنگال زۆر ئاڵۆزە، بوونی ئەو هێزە چەکدارەی ئێستا لەو ناوچە باڵادەستە کە (پەکەکە)یە و کۆمەڵێک کێشەو گرفتی بۆ عێراق دروستکردووەو لە ئایندەشدا ئاڵنگارییەکی گەورە لە بەردەم ئاسایشی نەتەوەیی عێراق دروست دەکات. بۆیە بەشێک لە چاودێران و لایەنە عێراقییەکان و تەنانەت حکومەتی عێراقیش بە بڕوایە گەیشتوون دۆخی ئاسایشی ئەو ناوچەیە سەرەڕای ڕزگارکردنی لە دەستی "داعش" بەڵام هێشتا لە بەردەم ئاڵنگاری ئەمنیدایە، جگە لە ناسەقامگیری سیاسی و دۆخی کۆمەڵاتی، سەرباری ناسەقامگیری هەیکەلی ئابوری و ئەمنی، کە زۆرجار بووە بەهۆی دەستێوەردانی هێزی ناوخۆی و وڵاتانی هەرێمی لەو قەزایەداو قەیرانی گەورەی لێکەوتووەتەوە، ئەویش لاوازبوونی دەسەڵاتی حکومەتی عێراقە بە سەر قەزاکەوە.  تێوەگلانی هەریەک لە تورکیا و ئێران لە گەمەی نفوز و کۆنترۆڵدا لەو ناوچەیە، ئاماژەیە بۆ بوون و ڕۆڵ و قەبارەی ئاڵۆزی قەیرانێکی گەورە لەو قەزایە، هەموو ئەمەش بۆ بێ دەسەڵاتی حکومەتی ناوەند دەگەڕێتەوە لەو ناوچەیەو زۆرجاریش بووە بەهۆی پێشێلکردنی سەروەری وڵاتەکە.  سەرچاوە؛ د. فراس إلیاس، معچلە سنجار .. حزب العمال الكردستانی واڵامن الوگنی العراقی، مركز البیان للدراسات والتخگیگ؛  https://www.bayancenter.org/2022/04/8377/  

(درەو):  لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی، دوای تێپەڕبوونی مانگێك بەسەر مۆڵەتەكەی موقتەدا سەدردا، دەستپێشخەریی خۆیان بۆ كۆتایهێنان بە بنبەستی سیاسی عێراق راگەیاند، داوای هەڵبژاردنی سەرۆك  وەزیرانێكی سەربەخۆو بێلایەن دەكەن، بۆ چارەسەری كێشەی كورد پێشنیازی دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی دەكەن. دەقی دەستپێشخەرییەكە:  1-    بە لەبەرچاوگرتنی ماوەی دەستوریی‌و بۆ پاراستنی‌و بۆ پاراستنی رەوتی پرۆسەی دیموكراسی، داوا لە هەموو لایەنەكان دەكەین لەسەر مێزی گفتوگۆ دابنیشن‌و لەبارەی چارەسەرەكانەوە گفتوگۆ بكەن، بەبێ هیچ مەرج‌و كۆتوبەندێكی پێشوەختە، هەموو لایەنەكان بەرژەوەندی نیشتمان‌و هاوڵاتی لەبەرچاو بگرن.  2-    سەرۆك كۆمار پێگەیەكی مەعنەویی گرنگ‌و بنەڕەتیی هەیە، بەوپێیەی پارێزەری دەستورەو سیمبولی یەكێتیی نیشتمان‌و سەروەرییەكەی‌و پارێزەری یەكێتی‌و سەلامەتی خاكەكەیەتی، پێویستە كەسی سەرۆك  كۆمار خاوەن توانا‌و راستگۆ‌و ئاكارو رەوشتی باش بێت، دەبێت حزبە كوردستانییەكان هەوڵەكانیان بخەنەگەڕ بۆ لێكتێگەیشتن‌و رێككەوتن لەسەر كاندیدێك كە ئەم تایبەتمەندییانەی تێدا بێت، لەچوارچێوەی كارپێكراودا.  3-    لەبەر بایەخی پۆستی سەرۆك وەزیران، هاوتا لەگەڵ دەستور‌و بە لەبەرچاوگرتنی مافی زۆرینە، دەبێت پارێزگاریی لەمافی پێكهاتەی گەورەی كۆمەڵگە بكرێت، ئەمەش لەڕێگەی كوتلەی پێكهاتەی گەورە كە هاوپەیمانێتی دەكات بۆ پێكهێنانی كوتلەی زۆرینە، پاشان رێككەوتن لەسەر كاندیدكردنی سەرۆك وەزیرانی داهاتوو، هێزە بەشدارەكان لە حكومەتدا بەرپرسیارێتی شكست‌و سەركەوتن‌و لێپرسینەوەی لەئەستۆدەگرن، هەروەك بەڵێن دەدەن پاڵپشتی تەواوەتی لێ بكەن بەگوێرەی ئەو بەرنامە حكومییەی كە بڕیاری لەسەر دەدرێت، ئەمەش لە كۆنگرەیەكی گشتیدا رادەگەیەنن، بەمەرجێك كاندیدی ئەم پۆستە كەسێكی بەتوانا‌و پاك‌و خاوەن ئەزمونی سیاسی‌و ئابوری‌و تایبەتمەندییە داواكراوەكانی تری ئەم پۆستە بێت،  ئەمە وا  لە كوتلەی زۆرینە دەكات هەڵیبژێرێت‌و بڕوا بە بەرنامە سیاسییەكەی بكات‌و بەر لە نیشاندانی رەزامەندی لەسەری، هەڵسەنگاندن بۆ توانا‌و لێهاتوویی بكات.  4-    لە باوەربونیەوە بە پێویستیی بەردەوامی پرۆسەی دیموكراتی‌و بۆ خۆبەدورگرتن لە بنبەستی سیاسیی، لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگی پێشنیاز دەدەنە پەرلەمانتارانی سەربەخۆ كاندیدێك پێشەكەش بكەن بۆ بەڕێوەبردنی وڵات لەم قۆناغە هەستیارەی تەمەنی عێراقدا، كاندیدێك كە تایبەتمەندی لێهاتوویی‌و پاكی تێدا بێت‌و  قبوڵكراو و بێلایەن بێت‌و هەموو پێداویستییە داواكراوەكانی تێدا بێت، بۆ ئەوەی لەلایەن هەموو كوتلەكانی نوێنەری پێكهاتەی گەورەو ئەوانەوە كە كوتلەی زۆرینە پێكدەهێنن، پاڵپشتی بكرێت، ئەمە بەگوێرەی لێكدانەوەی دادگای فیدراڵی بۆ ماددەی (76)ی دەستور.  5-    لەڕێگەی ئەم دەستپێشخەرییەوە بابەتی سێ سەرۆكایەتییەكە لەڕێگەی لێكتێگەیشتنی رۆڵەكانی هەر پێكهاتەیەك لەنێوان خۆیاندا یەكلادەكرێتەوە، هەموان مامەڵە لەگەڵ چەمكی زۆرینەی ئارەزومەندانەدا دەكەن لە بەشداریكردن یان ئۆپۆزسیۆنی ئارەزومەندانە بۆ چاودێریكردن، بۆ ئەوەی هەموو سەرۆكایەتییەكان بەیەك ئاڕاستەدا بڕۆن كە زۆرینەی ئارەزومەندانەیە‌و دڵنیایی بە هەموان دەدات رەتكردنەوەی هەر كاندیدێك لە  پێكهاتەكانی تر بەواتای بەریەككەوتن نییە لەگەڵ ئەو پێكهاتەیەدا، بەڵكو كردنەوەی دەرفەتە لەبەردەم ئەو پێكهاتەیەدا بۆ پێشكەشكردنی بژاردەیەكی تر، بەمە سێ سەرۆكایەتییەكە دەبن بە نوێنەری هەموان‌و پاڵپشتی‌و رێزی هەموان بەدەستدەهێنن.  6-    دوركەوتنەوە لە سیاسەتی شكاندنی ئیرادە‌و نیشاندانی نەرمی‌و سازشكردن بۆ یەكتر، ئەمە لەپێناو گەیشتن بە هاوبەشە نیشتمانی‌و سیاسییەكان، بەلەبەرچاوگرتنی قورسایی هەڵبژاردن.  7-    زۆرینەی دەسەڵاتدار بەڵێن دەدات چەتری ئارام بۆ ئۆپۆزسیۆنی پەرلەمانیی فەراهەم بكات‌و رۆڵی لە چاودێریكردنی ئەدای حكومەت‌و لێپرسینەوەیدا بەهێز بكات، ئەگەر سەلمێندرا كەمتەرخەمی كردووە، ئەمەش لەڕێگای پێدانی سەرۆكایەتی لیژنە كاراكانی پەرلەمان‌و دەستەكانی چاودێریكردن بە ئۆپۆزسیۆن‌و كەسایەتییە سەربەخۆكان، ئەوانەی كە  بەشدارییان لە پێكهێنانی حكومەتدا نەكردووە، هەروەك  پێویستە ئۆپۆزسیۆن بەڵێن بدات دانیشتنەكانی پەرلەمان پەكناخات‌و بەشداری كارای دەبێت تێیاندا‌و دەرفەت لەبەردەم زۆرینەی دەسەڵاتداردا دەكاتەوە شایستە دەستورییەكانی پڕ بكاتەوە.  8-    چوارچێوەی هەماهەنگی‌و هێزە هاوپەیمانەكانی لیژنەیەكی دانوستانكار پێكدەهێنێت بۆ دەسپێكردنی گفتوگۆ لەگەڵ لایەنە سیاسییەكان، لەپێناو جێبەجێكردنی ئەم دەستپێشخەرییە.  9-    بژاردەی بەشداربوون لە حكومەتی داهاتوو یاخود ئۆپۆزسیۆنبوون وەكو بژاردەیەكی كراوە بۆ هەموو لایەنەكان بەجێدەهێڵدرێت، بەبێ سەپاندنی بەسەر هیچ كەسێكدا.  پابەندبوون:  هەموان بابەند دەبن بە جێبەجێكردنی ئەو بەڵێنانەی كە لەم نوسراوەدا هاتووە كە ئەمانەن:  1-    بەڵێندان بەوەی پێداچوونەوە بە هەموو ئەو گرێبەست‌و قەرز‌و دامەزراندنانەدا دەكرێت، كە حكومەتی كاربەڕێكەری رۆژانە، لە رێكەوتی هەڵوەشتاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران تاوەكو پێكهێنانی حكومەتی نوێ، كردویەتی.  2-    هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكان بەگوێرەی بڕیاری دادگای فییدراڵی ژمارەی (159) لە رۆژی 27/12/2021 تایبەت  بە پابەندكردنی ئەنجومەنی نوێنەران بە هەمواركردنی یاساكە، هەروەها بەڵێندان بە گۆڕینی كارمەندانی كۆمسیۆن‌و سەرلەنوێ دروستكردنەوە‌و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی كۆمسیاران لەو كەسانەی كە بەوە ناسراون شارەزاییان هەیە، لێپێچینەوە لەوانەی كە لەچوارچێوەی یاساكەدا كەمتەرخەمییان لەسەر دەسەلمێندرێت.  3-    پارێزگاریكردن لەمافی كەمینەكان‌و پاراستنیان‌و پارێزگاریكردن لە بەرژەوەندییەكانیان لەرێگای دەرفەتی یەكسان‌و ئازادی بیروباوەڕو هەموو ئەو بابەتانەی تر كە لە دەستوردا هاتوون.  4-    رێكخستنی پەیوەندی نێوان حكومەتی فیدراڵی بەغدادو حكومەتی هەرێمی كوردستان بەجۆرێك كە بە شەفافیەتێكی زۆرەوە زامنی مافی هەموان بكرێت، دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو بۆ كێشە هەڵپەسێردراوەكان بەگوێرەی دەستور بۆ هەموو پرسەكان، بۆ نمونە دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی‌و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی سامانی وڵات‌و پشتیوانیكردنی هێزی پاسەوانی هەرێم‌و پێشمەرگە‌و پابەندكردنیان بە سەركردایەتی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانەوە.  5-    ئاوەدانكردنەوەی ناوچە ئازادكراوەكان‌و چارەسەركردنی كێشەی ئاوارەكان كە لەئەنجامی تیرۆری داعشەوە دروستبووە، كاركردن لەسەر هەموو ئەو بابەتانەی كە متمانە بە پرۆسەی سیاسی بەهێز دەكەنەوە، ئەمەش لەرێگەی حكومەتێكی چاودێر بەسەر هەمواندا.  6-    دروستكردنی سندوقی پاڵشتی ئەو پارێزگایانەی كە هەژارن، ئەمە بەگوێرەی ئاماژە فەرمییەكانی وەزارەتی پلاندانان، بۆ ئەوەی پارەی پێویستیان بۆ تەرخان بكرێت لەچوارچێوەی بودجەدا بەمەبەستی دابینكردنی خزمەتگوزاری پەروەردە‌و فێركردن‌و تەندروستی‌و نیشتەجێبوون بۆ  پارێزگا هەژارەكان.  7-    هەموو لایەنە سیاسییەكان بەڵێن دەدەن هەوڵەكانی ئاسایكردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل رەتبكەنەوە‌و رێگری لێبكەن.  8-    دامەزراوەكانی چاودێریكردن‌و پەرلەمان كارا بكرێن، یاسای گونجاو بۆ روبەڕووبونەوەی گەندەڵی دەربكرێت‌و پارێزگاری لە هیچ كەسێك نەكرێت كە بەگوێرەی یاسا تاوانی لەسەر دەسەلمێندرێت.  9-    پرۆگرامە وزارییەكان‌و بەرنامەی حكومەت بۆ قۆناغی داهاتوو بنوسرێتەوە، سەقفی زەمەنی واقعی بۆ جێبەجێكردنی دیاری بكرێت‌و پێوەرەكانی هەڵبژاردنی تیمی وزاری دیاری بكرێت‌و جەخت لەسەر لایەنی خزمەتگوزاریی بكرێت. 

راپۆرت: درەو عێراق لەناو (10) خراپترین وڵاتی جیهاندایە بۆ كاری رۆژنامەنوسیی، رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنور دەڵێ" لە عێراق، پەیوەندییەكی توندوتۆڵ لەنێوان دەزگاكانی راگەیاندن‌و حزبە سیاسییەكاندا هەیە‌و ئەوان كۆنترۆڵی هێڵی نوسینیان دەكەن.. بەهۆی كاریگەری سیاسیی لە دەزگاكانی راگەیاندندا، خەریكە هەواڵی سەربەخۆ نامێنێت.. لەپێناو دابینكردنی بودجەی خۆیاندا،  زۆرێك لە دەزگاكانی راگەیاندن دەستیان لە سەربەخۆیی خۆیان هەڵگرتووە"، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  خاكی بەپیتی زانیاری نادروست ! كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان ساڵی 1993 بڕیاریدا سالانە رۆژی 3ی ئایار بكرێت بە رۆژی جیهانیی "ئازادی رۆژنامەگەریی"، بۆئەوەی ئەم رۆژە بكرێت بە دەرفەتێك بۆ قسەكردن لەبارەی بنەما سەرەكییەكانی ئازادی رۆژنامەگەریی‌و هەڵسەنگاندنی لەسەر ئاستی جیهان‌و بەرگیركردن لە دەزگاكانی راگەیاندن لەبەرامبەر ئەو هێرشانەی كە دەكرێتەسەر ئازادی كاركردنی.  رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنور كە بارەگا سەرەكییەكەی لە (پاریس)ی پایتەختی فەڕەنسایە، یەكێك لەو رێكخراوانەیە كە ساڵانە راپۆرتی خۆی لەبارەی دۆخی ئازادی رۆژنامەگەریی لەسەر ئاستی جیهان بڵاودەكاتەوە.  لە راپۆرتی ئەمساڵیدا، پەیامنێرانی بێسنور ئاماژە بە لێكەوتی كارەساتباری پشێوی زانیاریی دەكات لە ساڵی 2022دا، بۆ ئەمەش باس لە كاریگەریی  كەشوهەوای دیجیتاڵی دەكات كە بووە بە بابەتێكی جیهانی‌و بەشێوەیەكی نارێكخراو كاردەكات‌و بووە بە زەوییەكی بەپیت بۆ بڵاوكردنەوەی زانیاری ناڕاست‌و پڕوپاگەندە.    عێراق لەناو خراپترینەكاندایە بەپێی راپۆرتی پەیامنێرانی بێسنور، باشترین (10) وڵاتی جیهان بۆ كاری رۆژنامەوانی لە ساڵی 2022دا بریتین لەم وڵاتانە (نەرویژ- دانیمارك- سوید- ئیستوانیا- فنلەندا- ئایرلەندا- پرتوگال- كۆستاریكا- لیتوانیا- لیختنشتاین). خراپترین (10) وڵاتی جیهانیش بۆ كاری رۆژنامەوانی بریتین لەم وڵاتانە (كۆریای باكور- ئەریتیریا- ئێران- توركمانستان، بۆرما، چین، ڤێتنام- كوبا- عێراق- سوریا).  واتە عێراق لەڕووی دۆخی رۆژنامەنوسییەوە لەدوای هەندێك وڵاتی وەكو (یەمەن‌و بەنگلادیش‌و ئەفغانستان‌و توركیا‌و لیبیا‌و سۆماڵ‌و لوبنان‌و ئۆكراینا‌و روسیا)وەیە. لەسەرەتای ئەمساڵەوە تاوەكو ئێستا هیچ رۆژنامەنوسێك لە عێراق نەكوژراوە، بەڵام راپۆرتەكەی پەیامنێرانی بێسنور زیندانیكردنی (5) رۆژنامەنوسی تۆماركردووە كە گیراوانی بادینانن‌و هێشتا لە زیندانن‌و ئازاد نەكراون.  ئێستا عێراق لەكۆی (180) وڵات، لە ریزبەندی (172)دایە، ئەمساڵ بەبەراورد بە ساڵی رابردوو عێراق (9) پلە پاشەكشێی كردووە، چونكە ساڵی رابردوودا لە پلەی (163)دا بووە. لەسەر ئاستی جیهان، لەسەرەتای ئەمساڵەوە (24) رۆژنامەنوس‌و (كەسێك) كە هاوكاری دەزگاكانی راگەیاندنی كردووە كوژراون، بەگشتیش لەسەر ئاستی جیهان لەئێستادا (480) كەس لە زینداندان، (461) كەسیان رۆژنامەنوسن‌و (19) كەسیان ئەوانەن كە هاوكارییان لەگەڵ دەزگاكانی راگەیاندن كردووە.  دۆخی رۆژنامەنوسی لە وڵاتانی ناوچەكە   عێراق لەڕووی ئازادی رۆژنامەنوسییەوە، جگە لە ئێران، دەكەوێتە دوای هەموو وڵاتانی ناوچەكەشەوە، ریزبەندی وڵاتانی ناوچەكە  بەمشێوەیە:  •    ئیسرائیل: لەڕووی ئازادی رۆژنامەنوسییەوە لە پێش هەموو وڵاتانی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەوەیە‌و لە پلەی 86دایە •    توركیا: لە پلەی 149دایە •    سوریا: لە پلەی 171 دایە •    فەلەستین: لە پلەی 170 دایە •    سعودیە: بەرەو باشبوون رۆیشتووە‌و ئێستا لە پلەی 166دایە، ئەمە لەكاتێكدایە ساڵی رابردوو لەپلەی 170دا بووە •    یەمەن: یەمەن پارێزگاری لە ریزبەندییە خراپەكەی كردووە‌و ئەمساڵیش لەپلەی 169دا ماوەتەوە  •    میسر: دوو پلە پاشەكشێی كردووە‌و ساڵی رابردوو 166 بووە ئێستا دابەزبوە بۆ 168  •    عومان: لەپلەی 163دایە •    كوەیت: زۆر پاشەكشێی كردووە لە پلەی (105)وە دابەزیوە بۆ (158)  •    سودان: لە پلەی 151دایە •    لیبیا: لە پلەی 143دایە •    مەغریبی عەرەبی: لە پلەی 135دایە •    جەزائیر: لەپلەی 134دایە •    ئیماراتی عەرەبی: لە پلەی 131دایە •    لوبنان: لە پلەی 130دایە •    ئوردن: لە پلەی 120 دایە •    تونس: لەپلەی 73دایە بە چ پێوەرێك هەڵسەنگاندن كراوە ؟ هەڵسەنگاندنی ئازادی رۆژنامەنوسی بەپێی ئەو پێوەرەی كە رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنور دیاریكردووە بریتییە لە "توانای كارایی رۆژنامەنوسان، بەشێوەی تاكەكەسیی بێت یاخود بەكۆمەڵ، لە هەڵبژاردن‌و بەرهەمهێنان‌و بڵاوكردنەوەی ئەو زانیارییانەی كە دەچنە خزمەتی بەرژەوەندی گشتییەوە، ئەمەش بەشێوەیەكی سەربەخۆو دور لە دەستێوەردانی سیاسی‌و ئابوری‌و یاسایی‌و كۆمەڵایەتی، بەبێ هیچ هەڕەشەیەك دژی سەلامەتی گیانیی‌و بیركردنەوەیان".  راپۆرتەكە بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئازادی رۆژنامەگەریی لە هەر وڵاتێكدا (5) پێوەری دیاریكردووە كە ئەمانەن:  1-    زەمینەی سیاسی كاری رۆژنامەنوسیی 2-    زەمینەی ئابوری كاری رۆژنامەنوسیی 3-    چوارچێوەی یاسایی كاری رۆژنامەنوسیی 4-    زەمینەی كۆمەڵایەتی‌و رۆشنبیری كاری رۆژنامەنوسیی 5-    ئاسایش‌و سەلامەتیی عێراق لەناو پێوەرەكانی ئازادی رۆژنامەنوسیدا  راپۆرتەكەی پەیامنێرانی بێسنور، بەمشێوەیە پێوەرەكانی ئازادی كاری رۆژنامەنوسی بەسەر عێراقدا جێبەجێكردووە: لەنێوان تیرۆرو ناسەقامگیری سیاسیی‌و خۆپیشاندانەكاندا، رۆژنامەنوسان لە هەموو لایەكەوە روبەڕووی هەڕەشە دەبنەوە، ئەمەش بەهۆی لاوازی دەوڵەت‌و دامەزراوەكانی كە ناتوانن رۆڵی خۆیان بۆ پاراستنی رۆژنامەنوسان بگێڕن.  شانۆی میدیایی لە عێراق، پەیوەندییەكی توندوتۆڵ لەنێوان دەزگاكانی راگەیاندن‌و حزبە سیاسییەكاندا هەیە‌و ئەوان كۆنترۆڵی هێڵی نوسینیان دەكەن. كەناڵی (فورات) نمونەیەكی روونە لەمبارەیەوە كە پەیوەندییەكی نزیكی لەگەڵ ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی عێراقدا هەیە (حزبێكی شیعەیە). هەروەك پێكهاتە ئاینییەكانیش مینبەری میدیایی تایبەت بەخۆیان هەیە وەكو كەناڵی (عەشتار) كە تایبەتە بە مەسیحییەكان، لەكاتێكدا كوردەكان بەشێوەیەكی زیاتر رێكخراوترن، بەجۆرێكە دەبینێت پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان دەنگی خۆیان هەیە كە گوزارشت لە زمانی حاڵی ئەوان دەكات، ئەمەش لەرێگەی كەناڵی ئاسمانییەكانی وەكو (NRT) كە نزیكە لە جوڵانەوەی "نەوەی نوێ"وە.  زەمینەی سیاسی بەهۆی كاریگەری سیاسیی لە دەزگاكانی راگەیاندندا، خەریكە هەواڵی سەربەخۆ نامێنێت، لەكاتێكدا راستیی لەنێوان جەمسەرگیرییەكاندا ون دەبێت، خەباتی خەڵكانی پیشەیی بۆ بەرگریكردن لە مافەكانیان بەردەوامە. لە ساڵی 2019وە بەهۆی روماڵكردنی خۆپیشاندانەكانی دژ بە گەندەڵی، زۆرینەی رۆژنامەنوسان روبەڕووی هەڕەشەی بەردەوام‌و دەزگاكانی راگەیاندنیش  روبەڕووی كردەوەی تاڵانكاریی بونەتەوە، هەندێك لە رەوتە سیاسییەكان ئەم خۆپیشاندانانە بە رێپێوانی دژ بە سیستمی سیاسی ناودەبەن، بەڵام لە كوردستان رۆژنامەنوسە رەخنەگرەكان تۆمەتبار دەكرێت بە "سیخوڕیكردن"‌و چارەنوسیان دەستگیركردن‌و زیندانیكردنە.  چوارچێوەی یاسایی ئەگەرچی دەستور لەڕووی تیۆرییەوە گرەنتی ئازادی رۆژنامەگەریی دەكات، بەڵام یاسا كارپێكراوەكان دژن لەگەڵ هەندێك لەماددەكانی دەستوردا، بۆیە زۆرجار كەسایەتییە گشتییەكان پەنا بۆ دادگاكان دەبەن بۆ چاودێریكردنی ئەو رۆژنامەنوسانەی كە لێكۆڵینەوە لە چالاكییەكانیان دەكەن، زۆرجار بەتۆمەتی ناوزڕاندن شوێنیان دەكەون، هەروەك پرۆژە یاسای تایبەت بە تاوانە ئەلیكترۆنییەكان كە بەشێوەیەكی سیستماتیك خۆی دەردەخات، بووە بە دەردەسەری بۆ خەڵكە خاوەن پیشەكە، ئەم یاسایە سزای زیندانی (تا دەگاتە زیندانی هەتا هەتایی) داناوە بۆ ئەو بڵاوكراوە ئەلیكترۆنییانەی كە "دەست بۆ سەربەخۆیی وڵات‌و یەكێتیی خاكەكەی یان بەرژەوەندییە ئابوری‌و سیاسی‌و سەربازی یاخود ئەمنییە  باڵاكان" ببات. زەمینەی ئابوریی پێدانی پارە بە دەزگاكانی راگەیاندن بەوە دەناسرێتەوە كە بەشێوەیەكی نادادپەروەرانەیە، پەیوەندی بەهێزی بە لایەنداری سیاسییەوە هەیە، هەركاتێك توانای دارایی حزبە سیاسییەكە گەورەتر بێت، مینبەرە میدیاییەكەی بەڕێژەیەكی زیاتر هەژمون بەسەر جەماوەردا دەكات، لەم چوارچێوەیەشدا زۆرێك لە دەزگاكانی راگەیاندن دەستیان لە سەربەخۆیی خۆیان هەڵگرتووە لەپێناو قەرەبووكردنەوەی لاوازی بودجەكەیان یاخود لەكۆتایدا زۆر بە سانایی چالاكییەكانی خۆیان راگرتووە، دەزگا راگەیاندنە سەربەخۆكان لەرێگەی سەكۆكانی پەیوەندی كۆمەڵایەتییەوە توانیویانە بگەن بە جەماوەرەكەیان، ئەمە سەرباری ئەوەی لەپێناو مانەوەدا لە هەردوو رووەكەوە توشی دەردەسەری بوون.  زەمینەی كۆمەڵایەتی‌و رۆشنبیریی هەندێك دامەزراوە‌و كەسایەتی ئاینیی خۆیان بە پیرۆز دەزانن بەجۆرێك كە ناكرێت رەخنەیان لێبگیرێت، لەمڕووەوە رۆژنامەنوسان‌و دەزگاكانی راگەیاندن روبەڕووی لێپێچینەوە دەبنەوە، ئەمەش بۆ رێگرتن لە بڵاوكردنەوە‌و پەخشكردن بەتۆمەتی "سوكایەتیكردن بە سیمبولە نیشتمانی‌و ئاینییەكان".  ئاسایش ئەم ساڵانەی دوایی كوژرانی زۆرێك لە رۆژنامەنوسانی بەخۆوە بینینوە لەسەردەستی گروپە چەكدارەكان، رێكخراوە جیهادی‌و میلیشیاكان. ئەم تیرۆركردنانە بەبێ هیچ سزایەك تێپەڕ دەبن، لەكاتێكدا ئەو لێكۆڵینەوانەی كە بەدەگمەن لەبارەی ئەم تیرۆرانەوە دەكرێن، بەهیچ ئەنجامێكی جددی ناكرێن، هەروەك پرۆسەكانی رفاندن‌و هەڕەشەی كوشتن بووە بە مامەڵەیەكی بەربڵاو بۆ تۆقاندنی رۆژنامەنوسان‌و دەمكوتكردنیان. ئەم ترساندنە ئەگەر تاوەكو ئەمدواییە تەنیا لەو رۆژنامەنوسانەدا كورتبوبێتەوە كە كاریگەرو ناسراو بوون، ئەمڕۆ تەنانەت ئەو چالاكە میدیاییانەشی كردوەتە ئامانج كە ناسراو نین.   

 (درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی نیسانی راگەیاند:  •    داهاتی نەوت لە مانگی ئازاری رابردوودا گەیشتوەتە (10 ملیارو 550ملیۆن‌) دۆلار.  •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو لە مانگی نیساندا گەیشتوەتە (101ملیۆن‌و 390هەزارو 662هەزار) بەرمیل‌ رۆژانە (3 ملیۆن و 380 هەزار ) بەرمیل نەوت فرۆشراوە. -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی نیسانداگەیشتوەتە (104,091) دۆلار.    وەزارەتی نەوتی عێراقی داهات و فرۆشی نەوتی مانگی ئازاری بڵاوكردەوە:  •    داهاتی نەوت لە مانگی ئازاری رابردوودا گەیشتوەتە (10 ملیارو 913 ملیۆن‌و 197 هەزار) دۆلار.  •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو لە مانگی ئازاردا گەیشتوەتە (100 ملیۆن‌و 579 هەزارو 612 هەزار) بەرمیل‌و بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر كێلگە نەوتییەكاندا:  -    (99 ملیۆن‌و 130 هەزارو 677) بەرمیل نەوت لە  كێڵگە نەوتییەكانی ناوەڕاست‌و باشوری عێراقەوە هەناردەكراوە. -    (ملیۆنێك‌و 448 هەزارو 935) بەرمیلنەوت لە كەركوكەوە هەناردەی بەندەری جەیهانی توركیا كراوە.  -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی ئازاردا گەیشتوەتە (108,503) دۆلار.  -    نەوتە هەناردەكراوەكەی مانگی ئازار لەلایەن (34) كۆمپانیای جیهانییەوە لە بەندەری باشور‌و بەندەری جەیهانەوە باركراوە. 

درەو: كاتژمێر (4)ی ئێوارەی ئەمڕۆ بە درۆن هێرشكرایە سەر سەربازگەی (بامەڕنێ)ی سەربە ناحیەی بامەڕنێ و كوژراوو بریندار هەیە لە ریزی سوپای توركیا. سەرچاوەیەكی سەربازی بە (درەو) راگەیاند ئەمڕۆ لە رێگەی (درۆن)ی بۆمرێژكراوەوە هێرشكراوەتە سەر سەربازگەی توركیا لە بامەڕنێ كە هاوكات فڕۆكەخانەی سەربازی توركیایە لە هەرێمی كوردستان. بە پێی زانیارییەكان بەهۆی بۆردومانەكەوە كوژراوو بریندار هەیە لە ریزی سوپای توركیا بۆیە ئۆتۆمبێلی فریاكەوتنی تەندروستی پێشمەگەر چونە بە هانای بریندارانی سوپای توركیا بەو پێیەی لیوای چواری پیادەی پێشمەرگە لەو ناوچەیە نزیكن و بەهانای سوپای توركیاوە چوون. سەربازگەو فڕۆكەخانەی (بامەڕنێ) گەورەترین بنكەی سەربازی توركیایە لە هەرێمی كوردستان لەڕووی لۆجستییەوە، سەربازگەی (بامەڕنی)یە دەكەوێتە بەرامبەر ‌ناحیەی بامەڕنی‌. لەناو ئەو بنكە سەربازییەدا گەورەترین یەكەی هەواڵگری میت هەیە. هەروەها (٣٠) تانك، (٨) زرێپۆش، (٦) هاوەن، (٦) ئۆتۆمبێلی سەربازی تێدایە، جگە لەبوونی ئامێری پێشكەوتووی دەنگگرتن كە بۆ كاری سیخوڕی بەكاریدە هێنن. ئەم سەربازگەیە كە فڕۆكەخانەی سەربازی توركیای لێیە لەدوای رووداوەكانی ساڵی 1966 هێزی توركیای لێجێگركراوە.