(درەو): مانگانە لە داھاتی سلێمانی (75) ملیار دینار بۆ تەمویلی موچە تەرخاندەكرێت، (18) ملیار دیناریش دەنێرێت بۆ هەولێر بۆ خەرجی دامەزراوە نیشتمانییەکان و (7) ملیار دینار بۆ دەرماڵەی خوێندكاران و مامۆستایانی وانەبێژ خەرجدەكرێت. سەرچاوەیەك لە بانكی هەرێم لقی سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند، لە سێ مانگی رابردوودا كۆی ئەو داهاتانەی بۆ موچە تەرخانكراوە بەمشێوەیە بوو: مانگی یەك: 75 ملیارو 521 ملیۆن دینار مانگی دوو: 75 ملیارو 680 ملیۆن دینار مانگی سێ: 78 ملیار و 260 ملیۆن دینار سەرباری ئەمە، بەگوێرەی قسەی سەرچاوەکە، تەمویلی سلێمانی بۆ بانكی منارە لە هەولێر تایبەت بە دامەزراوە نیشتیمانییەکان بۆ هەرسێ مانگی (یەك، دوو، سێ) بڕی (54 ملیارو 558 ملیۆن) دینار بووە، واتا مانگانە نزیكەی (18 ملیار) دینار لە سلێمانییەوە رەوانەی ھەولێر دەکرێت. لەپاڵ ئەم خەرجیانەدا، مانگانە (7 ملیار) دینار بۆ خەرجی دەرماڵەی خوێندكاران و مامۆستایانی وانەبێژ تەرخان دەکرێت. واتە مانگانە خەرجی موچەو ئەو پارەیەی لەسەر داھاتی سلێمانی بۆ ھەولێر دەنێردرێت بڕەکەی نزیکەی (100 ملیار) دینارە، ئەمە جگە لە خەرجی كۆمپانیاكانی خاشاك، دەرمان، خواردنی زیندانیان، كە زۆربەیان راگیراون.  ئەمە لەکاتێکدایە پەرلەمانتاران باسلەوە دەکەن، داھاتی سلێمانی ناگەڕێتەوەو بانكەكان و لەلایەن بەرپرسانی باڵای یەكێتی و دەبرێن، ئەمەش بووەتە هۆی نەمانی نەختینەی دارایی لە بانكەكاندا 

راپۆرت: درەو فەڕەنسییەكان لەبەردەم دوو بژاردەدان، سەرۆكێك هەڵبژێرن كە خۆیان دەڵێن تەنیا "سەرۆكی دەوڵەمەندەكان"ە، یاخود سەرۆكێك  هەڵبژێرن كە تۆمەتبار دەكرێت بەوەی دۆستی سەرۆكی روسیا‌و دەیەوێت یەكێتی ئەوروپا هەڵوەشێنێتەوە. دەنگی سپی‌و بایكۆت براوە دیاری دەكات  دەنگدەرانی فەڕەنسا بۆ خولی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی، ئەمڕۆ روویان لە سندوقەكانی دەنگدان كردەوە.  ئەمڕۆ  فەڕەنسییەكان لەنێوان دوو بژاردەدا بڕیار دەدەن، بژاردەی یەكەم: هەڵبژاردنەوەی (ئیمانوێل ماكرۆن) كاندیدی میانڕەو بۆ پێنج ساڵی تری سەرۆكایەتی یاخود بژاردەی دووەم: كە پێدانی دەرفەتە بە  خاتوو (مارین لۆپان) كاندیدی رەوتی راستڕەوی توندڕەودا بۆ ئەوەی بۆ یەكەمجار لە مێژووی فەڕەنسادا پۆستی سەرۆكایەتی وڵات وەربگرێت.  خاتوو لۆپان روبەڕووی جەنگێكی قورس بوەتەوە، چونكە راپرسییەكان ئاماژە بەوە دەكەن ركابەرەكەی بەجیاوازی (10) پۆینت لەپێش ئەوەوەیە. هەریەكە لە ماكرۆن‌و مارین لۆپان پێویستیان بەوەیە دەنگی ئەو دەنگدەرانە بەلای خۆیاندا رابكێشن كە لە گەڕی یەكەمی هەڵبژاردندا دەنگیان بە كاندیدەكانی تری هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی داوە.  هەردوو كارەكتەرەكە توانای جەمسەرگیرییان هەیە، بەڵام دەنگەكانیان گرەنتی نەكردووە، ماكرۆن لەلایەن نەیارە سیاسییەكانییەوە بە "لوتبەرز"‌و "سەرۆكی دەوڵەمەندەكان" ناودەبرێت، لەبەرامبەردا خاتوو لۆپان بەوە تۆمەتبار دەكرێت پەیوەندی توندوتۆڵی لەگەڵ ڤیلادیمیر پوتین سەرۆكی روسیا هەیە. ماكرۆن كە سەرۆكی پێنج ساڵی رابردووی فەڕەنسا بووە، بەبەڵێنی گەورەی ئەنجامدانی گۆڕانكاری گەیشتە كۆشكی ئیلیزێ، بەڵام زۆرێك لە فەڕەنسییەكان گلەیی ئەوەی لێ دەكەن بەڵێنەكانی بەجێ نەگەیاندووە، سەردەمی سەرۆكایەتییەكەی ماكرۆن ناڕەزایەتی‌و قەیرانی پەتای كۆرۆنای بەخۆوە بینی‌و ئێستاش بەرزبونەوەی نرخ.  لەبەرامبەردا خاتوو مارین لۆپان لەو هەڵانەوە كە لە هەڵبژاردنی رابردوودا (2017) لەبەرامبەر ماكرۆن كردی‌و بەهۆیەوە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دۆڕاند، ئەمجارە وانەی وەرگرتووە. ئەم خاتونە كە رێبەری راستڕەوی توندڕەوە، ئەمە جاری سێیەمە دەچێتە ناو هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییەوە، ئەگەر ئەمجارە بدۆڕێت، ئیتر مافی خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی فەڕەنسا نامێنێت. دیارترین پاڵنەری نادیار لەم گەڕەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی فەڕەنسادا، ژمارەی ئەو دەنگدەرانەیە كە رەتی دەكەنەوە پاڵپشتی هیچ یەكێك لە كاندیدەكان بكەن‌و دەیانەوێت كارتی سپی بخەنە ناو سندوقەكانی دەنگدانەوە یاخود هەر بەشداری دەنگدان نەكەن‌و بایكۆت بكەن، ئەمڕۆ پشووی فەرمییە لەسەرتاسەری فەڕەنسا، بەوبۆنەیەوە تائێستا ئاستێكی كەمی بەشداری لە هەڵبژاردندا تۆماركراوە.  ماوەی هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردن بۆ گەڕی دووەمی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی كورت بوو، بەڵام بژاردەی دەنگدەران روونە لەنێوان سەرۆكی ئێستا كە پاڵپشتی لە یەكێتی ئەوروپا دەكات هەروەها كاندیدە ژنە نەتەوەپەرەستەكە كە هەوڵی قەدەغەكردنی (حیجاب)‌و كۆتوبەندكردنی (كۆچ) دەدات. ئەنجامی هەڵبژاردن هەرچۆنێك بێت، ئێوارەی ئەمڕۆ ماكرۆن دەچێتە سەر شانۆی بورجی ئیڤڵ‌و قسەی خۆی بۆ دەنگدەرەكانی دەكات.  شوێنە مردووەكەی دوای كاتژمێر حەوتی ئێوارە توانای كڕین پرسی یەكەمە بەلای دەنگدەرانی فەڕەنسییەوە، مارین لۆپان بەڵێنیداوە ئەم كێشەیە چارەسەر بكات، ئەگەر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی بباتەوە. ئاستی لۆپان لە شارۆچكە بچوكەكان‌و ناوچە گوندنشینەكاندا باشە، چونكە ئەم ناوچانە لەسەردەمی سەرۆكایەتی ماكرۆندا لەڕووی ئابورییەوە دۆخیان باش نەبووە، لە شارۆچكەیەكی بچوكی وەكو "لاڤیرتی سو جوار" كە دەكەوێتە سەر روباری مارن‌و كاتژمێرێك لە خۆرهەڵاتی پاریسی پایتەختەوە دورە، مارین لۆپان پلەی یەكەمی بەدەستهێناوە.  خاتوو سیسیل كە لە دەرەوەی یەكێك لە قاوەخانەكان دانیشتووە دەڵێ" پەتای كۆرۆنا كاریگەری لەسەر ناوچەكە هەبوو، بەر لە كۆڤید  یانەیەك هەبوو ناوی (ئەڤونیو دو لا شامپانیۆ) بوو، بەڵام داخراو ئێستا شوێنەكە لەدوای كاتژمێر حەوتی ئێوارەوە مردووە"، سیسیل لەبەرژەوەندی لۆپان دەنگدەدات، (فرید)یش كە كارمەندە لە تۆڕی شەمەندەفەری پاریس دەنگ بە ركابەرەكەی ماكرۆن دەدات‌و دەڵێ" خەڵك ناتوانن پارەی غازو كارەبا بدەن، من كاتێك لە پاریسم شتەكان زۆر گرانن، تۆ دەبێت نان بخۆیت"، باسی لەوەكرد، ئەو كۆچبەرە ئەفریقیانەی كە ئەو لە پاریس دەیانناسێت دەنگ بۆ لۆپان دەدەن.  زۆرێك لە دەنگدەرە شەرمنەكانی لۆپان لە شارۆچكەكەدا هەن كە دەڵێن فەڕەنسا پێویستی بە گۆڕانكارییە، تەنیا ئەم قسەیە دەكەن.  لۆپان بە وردی بۆچونەكانی خۆی راستكردوەتەوە، بەڵام هێشتا پلان بۆ ئەوە دادەنێت ریفراندۆمێك رێكبخات بۆ دانانی رێوشوێنی توند دژ بە دیاردەی كۆچبەری، رەنگە ئەم بیرۆكەی ئەو بۆ "ئەوروپای وڵاتان" ببێتەهۆی لێكهەڵوەشاندنەوە یەكێتی ئەوروپا. رەنگە جان كلود (66 ساڵ) لەگەڵ دوژمنایەتی یەكێتی ئەوروپادا كۆك نەبێت، بەڵام سكاڵای هەیە لەوەی زۆرێك لە خەڵك سیستمی چاودێری كۆمەڵایەتی لە فەڕەنسا دەقۆزنەوە‌و مادەی هۆشبەر بەكاردەهێنن.  لۆپان‌و پوتین   ئاستی جەماوەریی ئیمانوێل ماكرۆن لەناو لاوان‌و ئەو دەنگدەرانەی كە تەمەنیان كەمە، زیاد دەكات، دۆخەكە لە "لا ڤیرتی"یش بەمشێوەیە. خاتوو سیرینا (18 ساڵ) كە ژمێریارێكی تازە كارە، لەبارەی جەنگی ئۆكرایناوە نیگەرانە‌و دەڵێ" بەڕاستی نازانین هەستی لۆپان بەرامبەر بە پوتین چۆنە. گۆڕینی سەرۆك لە ئێستادا رەنگە ببێتەهۆی ناسەپامگیریی".  نیكۆل (76 ساڵ) كە كتێبخانەیەك لە گوندێكی نزیك بەڕێوەدەبات، تێبینی ئەوەی كردووە زۆرێك لە خەڵك بەرەو ئاڕاستەی راستڕەوی توندڕەو دەڕۆن. نیكۆل دەڵێ" من لەبارەی لۆپانەوە نیگەران نیم، نیگەرانم لەوانەی لە پشتی لۆپانەوە- یاریدەدەرەكانی".  ئاستی مارین لۆپان لە شارە گەورەكاندا باش نییە لەوانە پاریس‌و لیۆن، ركابەرەكەی لە راپرسییەكانی گەڕی دووەمی هەڵبژارداندا پێشی كەوتووە. بەڵام پاڵنەری یەكلاكەرەوە لەم هەڵبژاردنەدا، دەچێتە بەرژەوەندی ئەو كاندیدەی كە پاڵپشتی 22%ی دەنگدەران بۆخۆی زامن دەكات، ئەم دەنگدەرانە ئەوانەن كە دەنگیانداوە بۆ كاندیدی چەپی توندڕەو (جان لوك میلنشون). میلنشون بە جیاوازییەكی كەم بە لۆپان دۆڕا، بەڵام لە چەند شارێك هەڵبژاردنی بردەوە لەوانە (مارسیلیا)‌و (نانت)، لە شارۆچكەی (تراب) كە زێدی میلنشون-ە لە باشوری خۆرئاوای پاریس، كورتهێنان لە دەنگدەرانی لۆپاندا هەیە.  یەكێك لە خاتونە لەچكبەرەسەرەكان لەبەردەم بازاڕێكی لۆكاڵیدا راوەستاوە‌و ئیدانەی سیاسەتەكانی راستڕەوی توندڕەو دەكات‌و بە "رەگەزپەرەستانە" ناوی دەبات، دەڵێ" بۆچوونی باو ئەوەیە وەكو ناڕەزایەتیی بەشێوەیەك دەنگ بدرێت كە لە سودی هیچ یەكێك لە كاندیدەكاندا نەبێت، بەڵام رەنگە دەنگ بە ماكرۆن بدەم یان هەر دەنگ نەدەم".  پێدەچێت زۆرێك لە دەنگدەرەكانی میلنشون لەم شارۆچكەیەدا، هێشتا لەبارەی دەنگدانەوە دوودڵ بن. موراد دەڵێ رەنگە ئەو بە كارتی سپی دەنگبدات، ئاماژە بەوە دەكات" ماكرۆن بۆ دەوڵەمەندەكانە زیاتر لەوەی بۆ هەژاران بێت" هەرچەندە هێشتا پێیوایە رەنگە لە بەرژەوەندی ماكرۆن دەنگ بدات.  پێدەچێت تێكڕای بێكاریی روو لە كەمبونەوە بكات‌و توانای كڕین بەبەراورد بە ساڵی 2017 زیاد بكات، بەڵام زۆرێك لەو دەنگدەرانەی پاڵپشتی چەپەكان دەكەن، هەست بە نائومێدی لە سەرۆكی ئێستا دەكەن، ئەمەش بەهۆی كەمبونەوەی ئاستی یارمەتی نیشتەجێبوون بۆ ملیۆنان كەس لەوانەی كە داهاتیان كەمە، هەروەها هەڵوەشاندنەوەی باجی سامان كە دەوڵەمەندەكانی كردبووە ئامانج.  كاتێك  ئیمانوێل ماكرۆن گەیشتە دەسەڵات، بەڵێنی گۆڕانكاری هەبوو. بەڵام ئەو تێبینییەی كە لە هەموو شوێنێكدا گوێبستی دەبیت ئەوەیە هەرگیز هیچ شتێك نەگۆڕاوە. ئەگەر راپرسییەكان وردبن‌و ماكرۆن سەركەوێتەوە، بەدڵنیایی بەهیچ جۆرێك ویلایەتی دووەمی سەرۆكایەتییەكەی ئاسان نابێت.  سەرچاوە: BBC  

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ڕۆژانە دەیان و سەدان جنێوفرۆش لەناو دونیای ئێمەدا دەردەکەون، ھەندێکیان پەرلەمانتارن، ھەندێک ئەندامی ئەم یان ئەو حیزبی سیاسین، ھەندێکیان چالاکەوانی ئیسلامیین، ھەندێکیشاین ڕۆژنامەنووس و خوێندەوار و نووسەرن. کەسانێک ھەن جنێو بە حیزبە ڕکابەرەکەیان ئەدەن، ھەندێکیتر بە ئەمری بەرپرسەکانیان جنێوئەدەن، کەسانێکیتر جنێو بە ھەموو کورد ئەدەن، ھەشە جنێو بەو کەسانە ئەدات کە لە دوورەوە ڕقی لێیانە. لە دوو دەیەی ڕابردوودا جنێودان بووە بە یەکێک لە چالاکییە سەرەکییەکانی ناو”فەزا“، یان ”ڕووبەر“، یان ”مەجالی گشتیی“ کۆمەڵگای ئێمە. چەمکی ”فەزای گشتیی“، یان ”ڕووبەرێکی گشتی“،  یان ”مەجالی گشتیی“ یەکێکە لەو چەمکە سەرەکییانەی بۆ باسکردن و ناساندنی دونیای مۆدێرن بەکاردێت و بەھۆیەوە ئەم دونیایە لە دونیای کۆن و سونەتی، جیادەکرێتەوە. کەچی لە سێ دەیەی ڕابردوودا جۆرێکی تایبەت لە ڕووبەری گشتیی لە کۆمەڵگای ئێمەدا دروستبووە کە جنێودان و سوکایەتیکردن بە یەکتری، یەکێک لە ئاکارە ھەرەسەرەکییەکانی ناویەتی. ڕووبەرێکی گشتیی کە دەشێت بە ”ڕووبەری گشتیی بێڕێزیکردن“ ناویببەین.  فەیلەسوفی ئەڵمانی، یورگن ھابرماز، یەکێکە لەو نووسەرانەی  لەسەر چۆنیەتی سەرھەڵدان و دروستبوونی ”ڕووبەری گشتیی“ لەناو مێژووی کۆمەڵگا خۆرئاواییەکاندا لە سەدەی ھەژدەھەمەوە، نووسیویە. لە دیدی ئەم فەیلەسوفەدا ”ڕووبەری گشتیی“ ئەو شوێن و فەزایەیە کە تیایدا کەسە کان، وەک تاکەکەس، کۆدەبنەوە و جمھور یان گشتێکی ئاشکرا دروستدەکەن. ئەمانە لەو ڕووبەرە گشتییەدا گفتوگۆ و ڕاگۆڕکێ و موناقەشە لەگەڵیەکتریدا دەکەن و باس لە کێشەکانی ناو ژیانی خۆیان، کێشە ھاوبەشەکانیان، لەگەڵیەکتریدا دەکەن. لای ھابرماز ئەم شوێنە گشتییانە لە سەدەی ھەژدەھەمدا بریتیبوون لە چاخانە و قاوەخانە و ساڵۆنە ئەدەبییەکان. لەمڕۆدا زۆر شوێنی تریشی ھاتۆتە سەر، بەتایبەتی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و فەزای دیگیتاڵیی کە جۆرێکی تازە لە ڕووبەری گشتیی دیگیتاڵی دروستدەکەن. لە ڕووی مێژووییەوە ئەو لەو ڕووبەرە گشتیانەدا ڕوویئەدا، موناقەشە و ڕاگۆڕکێی عەقڵانی کەسەکان بووە لەگەڵیەکدا. ئامرازی سەرەکیی گفتوگۆ و ڕاگۆڕکێکانیش بریتیبووە لە عەقڵ و بیرکردنەوەی کەسەکان خۆیان.  لە ڕاستیدا ”ڕووبەری گشتیی“ وەک شانۆیەک وابووە تیایدا کەسەکان بە ئاشکرا لەناویدا کۆبوونەتەوە و بە ئاشکرا لەگەڵیەکدا باسیان لە مەسەلەکانی ناو ژیانی خۆیان کردوە. ئەمەش وایکردوە زۆربەی جار کۆبوونەوەکەیان ئاکارێکی سیاسیی ھەبێت، بەڵام سیاسەتێک لەڕێگا دیالۆگ و بەھۆی ڕاگۆڕکێ و ئاخاوتنی دیالۆگییەوە.  ئەوانەشی لەو کۆبوونەوە و گفتوگۆیانەدا بەشداربوون، ھەم خۆیان وەک ھاوڵاتیی بینیوە و ھەم ئەوانەشی کە گفتوگۆکەیان لەگەڵدا ئەنجامداوە. بە کورتییەکەی ئەوەی لەم فەزا گشتیەدا ڕوویداوە بریتیی بووە لە بیردەکەنەوە،  ھەم بیرکردنەوە بەیەکەوە و ھەم لە یەکتریشەوە فێربوون.  کەچی ڕووبەری گشتیی لە دونیای ئێمەدا، بە تایبەتی لەناو فەزا دیگیتاڵیەکەدا، بوونەوەرێکی جنێوفرۆش و بێڕێزی دروستکردوە. جنێوفرۆشکی سیاسیی و دینیی و ئەخلاقیی. یەکێکیان بە جنێو بەرگری لە پارت ە سەرۆکە سیاسییەکەی خۆی دەکات، ئەویتریان بە جنێو بەرگریی لە دین و خوداکەی خۆی دەکات، سێھەمیشیان بە جنێو بەرگریی لە ”ئەخلاقیی ڕاست“ و ”دروست“ی خۆی دەکات.   ئەم دۆخە وایکردوە بەشێکی گەورەی ئەو ڕووبەرە گشتییەی لە دونیای دیگیتاڵی ئێمەدا دروستبووە، تەواو دووربێت لە ڕاگۆڕکێ و بیرکردنەوە و بەریەککەوتنێکی عەقڵانیانەی ڕا و بۆچوونە جیاواز و ئازادەکانەوە، شوێنێک نەبێت کەسەکان یەکتری وەک ھاوڵاتی یەکسان وێنابکەن، بەڵکو گۆڕاوە بۆ فەزایەکی گەورە بۆ بێڕێزیی و سوکایەتیکردن بەیەکتری. شوێنێک دەیان و سەدان جێوفرۆشی پڕۆفیشناڵی تیادا ئامادەبێت کە وەک فەرمانبەری بواری بێڕێزیی دەستبەکاربن. لەم چەند ھەفتەیەی دواییدا بینیمان چۆن ئەندامانی پەرلەمانی سەر بەم یان بەو حیزبی سیاسیی، میدیاکاری ئەم ھێز یان ئەویتر، قسەکەرە زۆرەکانی حیزب، کەوتونەتە وێزەی یەکتریی و جنوێ بەیەکتری و بە حیزبە ڕکابەرەکانیان ئەدەن. ھاوکات بینیمان چۆن ئەندامان و ھەوادارانی ئەم یان ئەو ھێزی ئیسلامی سیاسیی، ئەم یان ئەو گروپی سەلەفیی، کەوتنە جنێودان و سوکایەتییکردن بەو کەسانەی شتێک لەسەر دین و ئەخلاق، دەڵێن کە لەگەڵ تێگەیشتنی ئەواندا ناگونجێت. بە تایبەتی ھێرشی ئیسلامییەکان بۆسەر ژمارەیەک لە ژنانی چالاکەوان و ئەندامانی ڕێکخراوەکانی ژنان.  وەک ووتم لە بەشێکی بەرچاوی ئەم فەزا دیگیتاڵییە گشتییەدا، جنێو و سوکایەتییکردن سەرەوەرە،  لەشکرێک جنێوفرۆش ئامادەیە جنێو بە ھەمووشتێک ئەدەن کە لەگەڵ زەوق و سایکۆلۆژیا و عەقڵی ئەواندا نەگونجێت. لە باتی ئامادەگیی ھاوڵاتی ئازاد و عەقڵانی، لەشکرێک لە جنێوفرۆشی حیزبیی و چالاکەوانی ئیسلامی دروستبوون کە وەک مووچەخۆری بواری جنێودان کاردەکەن. باوەڕناکەم بە درێژایی مێژووی ئێمە، بەم ڕادەیەی ئەمڕۆ، ئەو ھەموو بوونەوەرە دیندار و بێدینە جنێوفرۆشە بوونیان ھەبووبێت. یەکێک لە کارە سەرەکییەکانی ئەم لەشکرە لە جنێوفرۆش وێرانکردنی زمانە. ئەو زمانەی ئەم سوپا جنێوسازە کاری پێدەکات، زمان نییە بە مانا ئینسانییەکەی، واتە زمان نییە وەک ئامرازێک بۆ پەیوەندیکردن و لەیەکتری تێگەیشتن، زمان نییە وەک ئامرازی لە یەکتری نزیکبوونەوە و یەکتری قبووڵکردن، بەڵکو زمانە وەک ئامێرێکی شەڕانیی، چەکێکی ڕەمزییە ئامادە بۆ تەقاندن، ڕستێک دەستەواژە و دەنگ و قیژەقیژە و ھاوارە بە مەبەستی شکاندنی ھەمووشتێک. ئەرکی ژمارە یەکی ئەم زمانە ئەوەیە ھەموو توانایەکی پەیوەندیکردنی ئینسانی تێکبدات و ھەموو بەیەکگەیشتنێکی سەرەتایی جیاوازەکان، وێرانبکات. لە دۆخی ئیسلامییەکاندا ئەرکی سەرەکیی ئەم زمانە، لە پاڵ ئەو ھەموو جنێوەدا کە دەدرێت و دەنووسرێت، بە موقەدەسکردنی ئەو باوەڕ و تێگەیشتنە تایبەتەیە کە ئەوان بۆ دینیان ھەیە، بە موقەدەسکردنێک ھەموو شتێکی دەرەوەی ئەوان دەگۆڕێت بۆ شتگەلێکی گڵاو، بۆ بێدینیی و کوفر. ھەرچی ھەواداران و ئەندامانی پارتەکانی ترە، جگە لە کەسایەتییە سەرەکییەکانی ناو پارتەکانی خۆیان و جگە لە سیاسەتی پارتە سیاسییەکەی خۆیان، کە زۆرجار خێزانێکی سوڵتانییە، ھەمووشتێکی تر بە خیانەت و جاشایەتیی و خۆفرۆشی لەقەڵەم ئەدات. ئەوەی ئەم جۆرە کەسانە ئەنجامیئەدەن سەندنەوەی زمانە لە مرۆڤەکان و شوێنگرتنەوەیەتی بە ڕستێک دەستەواژە کە کاری سەرەکییان دابەشکردنی تۆمەتی قورس و لە ئینسانخستنی ئینسانە، جا یان لە فۆرمی بەکافر و بێئەخلاقکدنی ئەوانیتردا، یان لە فۆرمی بە خائین و خۆفرشکردنیاندا. ئەم لەشکرە لە جنێوفرۆشان ھەندێکیان سوکایەتیکەرن بەناوی دین و ئیسلامەوە ئەنجامئەدەن، ئەوانیتریان بەناوی نەتەوە و نیشتیمان و سەرۆک و مەرجەع و خێزانی سوڵتانی موقەدەسەوە. ئەمەش وێرانکردنی فەزای گشتییە وەک ڕووبەرێکی گرنگی بەیەکگەیشتنی مرۆڤەکان بەیەکتری.

(درەو):  نەوزاد شوانی راوێژكاری ئابوری لە پەرلەمانی عێراق بڕیارەكەی محەمەد حەلبوسی بە نایاسایی ناو دەبات و بە نیازە سكاڵا تۆمار بكات چونكە مەرسومی سەرۆك كۆماری هەیە، پارتی كەسێكی لە شوێنەكەی داناوە كە دەرچووی یاسایە‌و كراوە بە راوێژكاری ئابوری.  نەوزاد شوانی راوێژكاری ئابوری پەرلەمانی عێراق رۆژی 18ی ئەم مانگە بە فەرمانێكی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لە پۆستەكەی لادراو (ئارام سەباح) برای ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان لەسەر پشكی پارتی لە شوێنەكەی دانرا.  سەرچاوەیەكی نزیك لە نەوزاد شوانی بە (درەو)ی رایگەیاند" نەوزاد شوانی فەرمانی پەرلەمان‌و مەرسومی سەرۆكایەتی كۆماریشی هەیە، بۆیە گۆڕانكارییەكە نایاساییە،  بە نیازە سكاڵای یاسایی تۆمار بكات، ئەو كەسەی لە شوێنەكەی وەكو راوێژكاری ئابوری دانراوە، دەرچووی   بەشی یاسایە" نەوزاد شوانی بەگوێرەی فەرمانەكەی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان، لەدوای لابردنی لە پۆستی راوێژكاری ئابوری پەرلەمان، گواستراوەتەوە بۆ نوسینگەی شاخەوان عەبدوڵا جێگری سەرۆكی پەرلەمان لەسەر پشكی پارتی.  حەلبوسی هاوپەیمانێتی لەگەڵ سەدرو پارتی هەیە‌و بەهۆی ئەم هاوپەیمانێتییەوە بۆ ویلایەتی دووەم پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی وەرگرتەوە، ئەو دوو جێگری هەیە، یەكەمیان سەربە رەوتی سەدر كە حاكم زاملییە، دووەمیشیان سەربە پارتییە كە شاخەوان عەبدوڵایە.  بەمدواییە حەلبوسی پەیوەندییەكانی لەگەڵ جێگرە سەدرییەكەی تێكچووە، تێكچونێك كە پێشبینی هەڵوەشاندنەوەی هاوپەیمانێتی سێقۆڵی (سەدر+ بارزانی+ حەلبوسی) لێدەكرێت.   

(درەو):  دادگای تاوانەكانی كەركوك لەسەر دۆسیەی فرۆشتنی (10) پارچە زەوی، حوكمی ساڵێك زیندانی بەسەر جەمال شوكر سەرۆكی پێشووی شارەوانی كەركوك لەسەر پشكی یەكێتی سەپاند، ئەمە دووەم سەرۆك شارەوانی یەكێتییە لە كەركوك لەسەر دۆسیەی گەندەڵی حوكمی بۆ دەردەچێت.  جەمال شوكر ئەندامی خولی پێشووی پەرلەمانی عێراق لە فراكسیۆنی یەكێتی لەلایەن پۆلیسی كەركوكەوە دەستگیركرا‌و لە زیندانی گرتن‌و گواستنەوەی كەركوك راگیراوە.  جەمال شوكر كە پێشتر سەرۆكی شارەوانی كەركوك بووە لەسەر پشكی یەكێتی، لەسەر دۆسیەی فرۆشتنی (10) پارچە زەوی لە زیادكردنێكی ئاشكرادا لەوكاتەی كە سەرۆكی شارەوانی بووە، رۆژی 19ی ئەم مانگە لەلایەن دادگای تاوانەكانی كەركوكەوە حوكمی (ساڵێك) زیندانی بەسەردا سەپێندرا.   لەسەر هەمان كەیس، دادگای تاوانەكانی كەركوك (2) فەرمانبەری تری شارەوانی سزاداوە كە ژنن، بەڵام بەهۆی ئەوەی پێشینەی تاوانكارییان نییە، دادگا جێبەجێكردنی سزاكەی لەسەریان هەڵگرتووە.  جگە لە سزادانی جەمال شوكر، بڕیاری دادگای تاوانەكانی كەركوك لەسەر دۆسیەی (10) زەوییەكە، ماف بە لایەنی سكاڵاكار دراوە، لەڕێی دادگای مەدەنییەوە داوای قەرەبوو بكات، لەدوای یەكلابونەوەی ئەم قەرەبووە، بڕیاری دادگا پلەی كۆتایی وەردەگرێت.  لەبارەی ئەم كەیسەوە، سایتی (كەركوك ناو) لەزاری سەرچاوەیەكەوە دەڵێ" بەر لە روخانی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003، شارەوانی ئەوكاتی كەركوك 10 پارچە زەوی خستۆتە زیادكردنی ئاشكراوەو بۆ 10 كەس دەرچووە كە نزیك بوون لە رژێمی ئەوكاتی بەعس، بەڵام شارەوانی كەركوك لە سەردەمی جەمال محەمەد شوكر-دا جارێكی تر زەوییەكانی لە زیادكردنێكی ئاشكرادا فرۆشتووەو دەستكاریی نرخی سەر مامەڵەكانی كردووە، ئەوەش بەهۆی ئەوەی نرخی ئەوكات‌و ئێستا زۆر جیاوازە". جەمال شوكر لەزیندانەوە، لەپەیوەندییەكی تەلەفۆنیدا بە (كەركوك ناو)ی راگەیاندووە" كۆی بابەتەكە ناهەقییە دژ بە من، لەگەڵ پارێزەرەكەم رۆژی یەكشەممە بەفەرمی تانە لە بڕیارەكە دەدەین، چونكە من هیچ تاوانێكم تیادا نییەو نازانم بۆچی من بە ئامانجگیراوم". وتویەتی:" لە سەرەتادا واژۆم لەسەر نوسراوەكانی پەیوەست بە فرۆشتنی زەوییەكان نەكرد، بەڵام وەزارەتی شارەوانی زۆری لێدەكردم واژۆیان بكەن، كارەكەش كە كراوە نایاسایی نییە و لە ئایندەیەكی نزیكدا هەموو بەڵگەكان بڵاودەكەمەوە". بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەرپرسانی یەكێتی ئێستا سەرقاڵی دۆزینەوەی رێگەچارەیەكن بۆ دەربازكردنی جەمال شوكر لە زیندان، ترسیان هەیە بۆ بەسەربردنی حوكمەكەی رەوانەی بەغداد بكرێت، سەرقاڵی ئامادەكردنی راپۆرتی پزیشكین لەبارەی دۆخی تەندروستیی جەمال شوكرەوە.  جەمال شوكر دووەم سەرۆك شارەوانی كەركوكە لەسەر پشكی یەكێتی كە بەگەندەڵی تاوانبار دەكرێت، پێشتریش (عەبدولكەریم حەسەن) لەسەر دۆسیەی دامەزراندنی كارگەیەكی نایلۆن، لەلایەن دادگای كەركوكەوە (6 مانگ) حوكمی زیندانی بەسەردا سەپێندرا. رەوانەكردنی جەمال شوكر بۆ بەغداد، رەنگە دەرگای لەسەر كردنەوەی چەند دۆسیەیەكی نوێ لە سنوری شارەوانی كەركوك بكاتەوە. لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو گەڕانەوەی سوپای عێراق بۆ پارێزگای كەركوك، ژمارەیەك لە بەرپرسانی ئیداری پارێزگاكە لەسەر دۆسیەی گەندەڵی ساڵانی پێشووتر روبەڕووی دادگا كراونەتەوە لەوانە (بەڕێوەبەری پێشووی هاتوچۆ، سەرۆكی پێشووی زانكۆی كەركوك، بەڕێوەبەری پێشووتری پەروەردەی كەركوك).  

(درەو): بڕیارە سەرەتای هەفتەی داهاتوو وەفدی باڵای ئێران سەردانی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان بكات و وەڵامی ئەو حزبە بۆ دۆسیەی هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ (سەدرو حەلبوسی) وەربگرێت. سەرچاوەیەكی باڵای سەرچاوەكەی لە مەكتەبی سیاسی پارتی بە (درەو)ی راگەیاند، بڕیارە لە دوو رۆژی داهاتوودا مەكتەبی سیاسی پارتی كۆببێتەوەو دواین بڕیاربدات لەباره‌ی پرسەكانی (هاوپەیمانێتی سێقۆڵی، پرسی سەرۆك كۆمار، هه‌نارده‌كردنی غاز، پرسی ناوخۆیی هەڵبژاردن و دوو ئیدارەیی)، كۆبونەوەكە بەسەرپەرشتی مەسعود بارزانی و ئامادەبوونی نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی دەبێت. به‌گوێره‌ی قسه‌ی سه‌رچاوه‌كه‌ی پارتی، وەفدەكەی ئێران بۆ وەرگرتنی وەڵامی كۆتایی پارتی سه‌باره‌ت به‌ هاوپه‌یمانیتییه‌ سێقۆڵییه‌كه‌ سه‌ردانی هه‌ولێر ده‌كات و له‌سه‌ر بنه‌مای وه‌ڵامی پارتی له‌سه‌ر ئه‌م  بابه‌ته‌ پرسەكانی دیكەش یەكلاده‌كریته‌وه‌، چونكە ئێستا ئەولەویەتی ئێرانییەكان پرسی ناو ماڵی شیعەیەو پێیانوایە بەهۆی هاوپەیمانێتیە سیقۆڵییەكەوە مەترسی لێكترازانی هەیە. سەرچاوەكەی مەكتەبی سیاسی پارتی بە (درەو)ی وت: ئەگەر پارتی رازی بێت بە داخوازیی ئێرانییەكان، ئێران چەند پرسێك بۆ پارتی یەكلادەكاتەوە لەوانە: • چارەسەركردنی پرسی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە نەوت و غازی هەرێمی كوردستان. • پرسی كاندیدی سەرۆك كۆمار كە دڵخوازی پارتی و خودی مەسعود بارزانی دەبێت. • پرسی هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستان و هەوڵدان بۆ لێكنزیككردنەوەی پارتی و یەكێتی لەسەر پرسە هەڵپەسێردراوەكان. خۆ ئەگەر پارتی رازی نەبێت بە داخوازییەكانی ئێران و لەناو هاوپەیمانێتیە سێقۆڵیەكە بمێنێتەوە، ئەوا چەند ئەگەرێك چاوەڕێ دەكرێت: • كێشەكانی ناوخۆی هەرێم ئاڵۆزتر دەبن و ئەگەری دوو ئیدارەیی زیاتر ده‌بێت. • بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی بەتەواوی دەچنە بواری جێبەجێكردنەوەو قەدەغەی هەناردەی نەوتی هەرێم دەكرێت. • یەكێتی بەتەواوی لەگەڵ سۆمۆ رێكدەكەوێت و غازی ناوچه‌ی خۆی لەرێگەی سۆمۆوە دەفرۆشرێت. سەرچاوەكە ئەوه‌ی بۆ (درەو) ئاشكراكرد، سەردانەكەی مەسرور بارزانی بۆ توركیاو بەریتانیا بەشێكی بەدەستهێنانی پشتیوانییە لە سیاسەت و ئەجێنداكانی پارتی تا نەكەونە ژێر فشاری ئێرانییەكان، چونكە پارتی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی و موشەكبارانكردنی هەولێرو هەڵوێستەكانی یەكێتی، بە بەشێك لە فشارەكانی ئێران دەزانێت بۆئەوەی پارتی سازش بكات و لە هاوپەیمانێتییە سێقۆڵییەكە بكشێتەوە، بارزانی چەندجارێك ئەوەی بەو كەسانە كە سەردانیان كردووه‌ وتووه‌" هەرگیز مڵ بۆ فشارەكان دانادات"و بێمنەتیشی لە دوو ئیدارەیی نیشانداوه‌.   رۆژی 10ی ئەم مانگە وەفدێكی ئێران بە سەرۆكایەتی (حەسەن دانایی فەرد) باڵیۆزی پێشووی ئێران لە عێراق، لە هەولێر لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم كۆبووەوە، ئامانجی سەردانەكەیان بۆ رازیكردنی پارتی بوو بەوەی لە هاوپەیمانێتیە سێ قۆڵیەكە بێتە دەرەوە، بۆ ئەوەی حكومەتێكی دڵخوازی ئێران له‌  عێراق پێكبێت.

شیكاری: درەو بە هەموو پێوەرەکان هەناردەکردنی نەوتی سەربەخۆ لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان، زیانی گەورەی دارایی گەیاندووە بە جۆرێک؛ کۆی ئەو داهاتەی حکومەتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی کەوتووە (1.4 ملیار) دۆلار بووە. لە کاتێکدا ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی بە شێوەی سەربەخۆ هەناردەی کردووە لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە بەبازاڕ بخرایە داهاتەکەی نزیکەی  (3.4 ملیار) دۆلار دەبوو. ئەمە جگە لەوەی ئەگەر بەهۆی سیاسەتی نەوتەوە، پشکی هەرێم لە بودجە ڕانەگیرایە، بەپێی یاسا زیاتر لە (3.5 ملیار) دۆلار بەشی هەرێم دەبوو تەنها لە "داهاتی نەوتی عێراق"دا لە ماوەی ناوبراو. زیاتر لەوەش ئەگەر نەوتی هەرێم و عێراق پێکەوە لە ڕێگەی سۆمۆوە هەناردە بکرایە، ئەوا پشکی هەرێم لە سێ مانگی ڕابردوودا تەنها لە فرۆشی نەوتەوە زیاتر لە (4 ملیار) دۆلار دەبوو. یەکەم؛ داهاتی نەوتی عێراق و پشکی هەرێم بەپێی یاسای بودجەی گشتی عێراق  بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی نەوت، حکومەتی عێراق لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) بڕی (292 ملیۆن و 640 هەزار و 250) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 253 هەزار و 570) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"وە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کردووە، هەر بەپێی زانیارییەکان بەرمیلێک نەوتی بە تێکڕای (96.26) دۆلار فرۆشتووە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق لە سێ مانگی یەکەمی ساڵدا بریتی بووە لە (28 ملیار و 196 ملیۆن و 897 هەزار و 810) دۆلار. بە پێی یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) یاسای بودجەی گشتی عێراق، ماددەی (11) پشکی هەرێمی کوردستان بە (12.67%)ی بودجەی گشتی عێراق دیاریکراوە، هەر بۆیە بەپێی یاساکە "تەنها لە داهاتی نەوتی عێراق" لەم ماوەی ئەم سێ مانگەدا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (3 ملیار و 572 ملیۆن و 546 هەزار و 953) دۆلار. ئەمە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەو ماوەیەدا بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (1 ملیار و 410 ملیۆن و 293 هەزار و 864) دۆلار، واتە بڕی (2 ملیار و 162 ملیۆن و 253 هەزار و 80) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) ئەنجام) واتە هەر سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بەم شێوەیە بووە؛ 1.    داهاتی نەوتی عێراق و پشکی هەرێم لە مانگی کانونی دووەمی 2022 بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی نەوت، حکومەتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2022) بڕی (99 ملیۆن و 286 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 202 هەزار و 777) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی "سۆمۆ"وە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کردووە، بەپێی زانیارییەکان بەرمیلێک نەوتی بە تێکڕای (83.82) دۆلار فرۆشتووە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2022)دا بریتی بووە لە (8 ملیار و 322 ملیۆن و 679 هەزار) دۆلار. بە پێی یاسای بودجەی گشتی عێراق، پشکی هەرێمی کوردستان بە (12.67%)ی بودجەی گشتی عێراق دیاریکراوە، هەر بۆیە بەپێی یاساکە "تەنها لە داهاتی نەوتی عێراق" لە مانگی کانونی دووەمدا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبێت لە (1 ملیار و 54 ملیۆن و 483 هەزار و 429) دۆلار. ئەمە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەمانگی یەکی ئەمساڵ بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (427 ملیۆن و 265 هەزار و 784) دۆلار، واتە بڕی (627 ملیۆن و 217 هەزار و 645) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) کانونی دووەمی 2022). 2.    داهاتی نەوتی عێراق و پشکی هەرێم لە مانگی شوباتی 2022 حکومەتی عێراق لە مانگی شوباتی (2022) بڕی (92 ملیۆن و 790 هەزار و 173) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 313 هەزار و 935) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی "سۆمۆ"وە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کردووە، لە مانگی ناوبراودا بەرمیلێک نەوتی بە تێکڕای (94.93) دۆلار فرۆشتووە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق لە مانگی شوباتی (2022)دا بریتی بووە لە (8 ملیار و 809 ملیۆن و 162 هەزار) دۆلار. پشکی هەرێمی کوردستان بە (12.67%)ی بودجەی گشتی عێراق دیاریکراوە، هەر بۆیە بەپێی یاساکە "تەنها لە داهاتی نەوتی عێراق" لە مانگی شوباتدا بریتی دەبێت لە (1 ملیار و 116 ملیۆن و 120 هەزار و 825) دۆلار. ئەمە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەمانگی دووی ئەمساڵ بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (432 ملیۆن و 28 هەزار و 80) دۆلار، واتە بڕی (684 ملیۆن و 92 هەزار و 745) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) شوباتی 2022). 3.    داهاتی نەوتی عێراق و پشکی هەرێم لە مانگی ئازاری 2022 حکومەتی عێراق لە مانگی ئازاری (2022) بڕی (100 ملیۆن و 563 هەزار و 999) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 244 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی "سۆمۆ"وە هەناردەی بازاڕەکانی جیهان کردووە، لە مانگی ناوبراودا بەرمیلێک نەوتی بە تێکڕای (110.03) دۆلار فرۆشتووە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق لە مانگی ئازاری (2022)دا بریتی بووە لە (11 ملیار و 65 ملیۆن و 56 هەزار و 810) دۆلار. بەپیی یاسای بودجەی گشتی عێراق "تەنها لە داهاتی نەوت " لە مانگی ئازاردا پشکی هەرێم بریتی دەبێت لە (1 ملیار و 401 ملیۆن و 942 هەزار و 698) دۆلار. بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەمانگی ئازاری ئەمساڵ بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (551 ملیۆن) دۆلار، واتە بڕی (850 ملیۆن و 942 هەزار و 698) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1) ئازاری 2022).   دووەم؛ جیاوازی داهاتی نەوتی هەرێم لەنێوان فرۆشتنی سەربەخۆ و کۆمپانیای "سۆمۆ"دا  حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا بڕی (35 ملیۆن و 440 هەزار) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (414 هەزار و 327) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت لە ساڵی (2021)دا هەر بەرمیلێک نەوت بە زیاتر لە (11) دۆلار کەمتر فرۆشتووە جگە لە مانگی ئازار کە بە (17) دۆلار کەمتر فرۆشراوە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان. بەپێی زانیارییەکانی درەو میدیا کە پێشتر بە هەواڵێک بڵاوی کردووەتەوە لە كۆبونەوەی رابردووی ئەنجومەنی وەزیراندا ڕاپۆرتێک لەلایەن ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران و بە ئامادەبوونی وەزیری سامانە سروشتیەكان خوێندراوەتەوە کە فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێمی بۆ مانگی ئازاری (2022)ی  بەم شێوەیە تێدا خراوەتەڕوو؛ -    رۆژانە: (421 هەزار) بەرمیل نەوت هەناردەكراوە -    لە مانگەکەدا: (11 ملیۆن و 180 هەزار) بەرمیلی (فرۆشراوە) -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك: (100 دۆلار و 88 سەنت) بووە. -    كۆی گشتی داهاتەکەی: (ملیارێك و 128 ملیۆن) دۆلار بووە. -    خەرجی كۆمپانیاكان: (472 ملیۆن) دۆلار (42%) -    كرێی بۆری: (60 ملیۆن) دۆلار (5%) -    قەرزی كۆمپانیاكان: (45 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (4%) -    كۆی خەرجی نەوت: (577 ملیۆن) دۆلار  (51%) -    كۆی پارەی ماوە بۆ حكومەت: (551 ملیۆن) دۆلار بە ڕێژەی (49%) بووە. بۆیە بە تێکڕای سێ مانگەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (87.51) دۆلار فرۆشراوە، کە نزیکەی (8.5) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی عێراق، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە سێ مانگی یەکەمی ساڵدا بریتی بووە لە (3 ملیار و 80 ملیۆن و 940 هەزار و 600) دۆلار، بەڵام بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت و دانپێدانانی بەرپرسانی حکومەتی هەرێم (56%)ی داهاتی نەوتی هەرێم دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەکە کە دەکاتە بڕی (1 ملیار و 670 ملیۆن و 646 هەزار و 736) دۆلار و بڕی (44%) دەمێنێتەوە بۆ حکومەت کە لە ماوەی ناوبراودا بریتیە لە (1 ملیار و 410 ملیۆن و 293 هەزار و 864) دۆلار. لە کاتێکدا ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەرناردەی کردووە، ئەگەر لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆ بە نرخی نەوتی عێراقی بفرۆشرایە کە هەر بەرمیلێکی دراوە بە (96.26) دۆلار، ئەوا کۆی بەهاکەی بریتی دەبوو لە (3 ملیار و 390 ملیۆن و 262 هەزار و 600) دۆلار. واتە ئەگەر نەوتی هەرێم لە ماوەی سێ مانگی یەکەمی ئەمساڵدا لە ڕێگەی سۆموە هەناردە بکرایە ئەوا بڕی (1 ملیار و 979 ملیۆن و 968 هەزار و 736) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو بڕەی ئێستا حکومەتی هەرێم بۆی ماوەتەوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) ئەنجام)، بەشێوەیەکی وردتر بڵێین هەر سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بەم شێوەیە بووە؛ 1.    جیاوازی داهاتی نەوتی هەرێم لەنێوان فرۆشتنی سەربەخۆ و کۆمپانیای سۆمۆدا لە مانگی کانونی دووەمی 2022 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی کانونی دووەمی ساڵی (2022)دا بڕی (12 ملیۆن و 860 هەزار) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (414 هەزار و 839) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، بەرمیلێک نەوتی بە کەمتر لە (11) دۆلار فرۆشتووە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، بۆیە بە تێکڕا مانگەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (75.51) دۆلار فرۆشراوە، کە زیاتر لە (8) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی عێراق، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە مانگی یەکی ئەمساڵدا بریتی بووە لە (971 ملیۆن و 58 هەزار و 600) دۆلار، بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوتی هەرێم دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەکە کە دەکاتە بڕی (543 ملیۆن و 792 هەزار و 816) دۆلار و بڕی (44%) دەمێنێتەوە بۆ حکومەت کە لە ماوەی ناوبراودا بریتیە لە (427 ملیۆن و 265 هەزار و 784) دۆلار. لە کاتێکدا ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەرناردەی کردووە، ئەگەر لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆ بە نرخی نەوتی عێراقی بفرۆشرایە کە هەر بەرمیلێکی دراوە بە (83.82) دۆلار، ئەوا کۆی بەهاکەی بریتی دەبوو لە (1 ملیار و 77 ملیۆن و 925 هەزار و 200) دۆلار. واتە ئەگەر نەوتی هەرێم لە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا لە ڕێگەی سۆموە هەناردە بکرایە ئەوا بڕی (650 ملیۆن و 659 هەزار و 416) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو بڕەی ئێستا حکومەتی هەرێم بۆی ماوەتەوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) مانگی کانونی دووەمی 2022). 2.    جیاوازی داهاتی نەوتی هەرێم لەنێوان فرۆشتنی سەربەخۆ و کۆمپانیای سۆمۆدا لە مانگی شوباتی 2022 حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی شوباتی ساڵی (2022)دا بڕی (11 ملیۆن و 400 هەزار) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (407 هەزار و 143) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، بەرمیلێک نەوتی بە کەمتر لە (11) دۆلار فرۆشتووە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، بۆیە بە تێکڕا مانگەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (86.13) دۆلار فرۆشراوە، کە زیاتر لە (8) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی عێراق، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا بریتی بووە لە (981 ملیۆن و 882 هەزار) دۆلار، بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت (56%)ی داهاتی نەوتی هەرێم دەڕوات بۆ خەرجی پرۆسەکە کە دەکاتە بڕی (549 ملیۆن و 583 هەزار و 920) دۆلار و بڕی (44%) دەمێنێتەوە بۆ حکومەت کە لە ماوەی ناوبراودا بریتیە لە (432 ملیۆن و 28 هەزار و 80) دۆلار. لە کاتێکدا ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەرناردەی کردووە، ئەگەر لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆ بە نرخی نەوتی عێراقی بفرۆشرایە کە هەر بەرمیلێکی دراوە بە (94.93) دۆلار، ئەوا کۆی بەهاکەی بریتی دەبوو لە (1 ملیار و 82 ملیۆن و 202 هەزار) دۆلار. واتە ئەگەر نەوتی هەرێم لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا لە ڕێگەی سۆموە هەناردە بکرایە ئەوا بڕی (650 ملیۆن و 173 هەزار و 920) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو بڕەی ئێستا حکومەتی هەرێم بۆی ماوەتەوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) مانگی شوباتی 2022). 3.    جیاوازی داهاتی نەوتی هەرێم لەنێوان فرۆشتنی سەربەخۆ و کۆمپانیای سۆمۆدا لە مانگی ئازاری 2022 بەپێی ڕپۆرتەکەی ئەنجومەنی وەزیران حکومەتی هەرێمی کوردستان لە مانگی ئازاری ساڵی (2022)دا بڕی زیاتر لە (12 ملیۆن) بەرمیل نەوتی بە بەتێکڕای ڕۆژانەی (421 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمەوە هەناردەی بەندەری جیهانی تورکی کردووە، بەلام بڕی (11 ملیۆن و 180 هەزار) بەرمیل نەوتی لێ فرۆشراوە، بەرمیلێک نەوتی بە کەمتر لە (17) دۆلار فرۆشتووە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان، بۆیە بە تێکڕا مانگەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (100.88) دۆلار فرۆشراوە، کە نزیکەی (10) دۆلاری کەمترە لە نرخی نەوتی عێراق، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا بریتی بووە لە (1 ملیار و 128 ملیۆن) دۆلار، بەپێی زانیارییەکان لە مانگی ناوبراودا (51%)ی داهاتی نەوتی هەرێم ڕۆشتووە بۆ خەرجی پرۆسەکە کە دەکاتە بڕی (577 ملیۆن) دۆلار و بڕی (49%) دەمێنێتەوە بۆ حکومەت کە لە ماوەی ناوبراودا بریتیە لە (551 ملیۆن) دۆلار. لە کاتێکدا ئەو بڕە نەوتەی هەرێم هەرناردەی کردووە، ئەگەر لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆ بە نرخی نەوتی عێراقی بفرۆشرایە کە هەر بەرمیلێکی دراوە بە (110.03) دۆلار، ئەوا کۆی بەهاکەی بریتی دەبوو لە (1 ملیار و 230 ملیۆن و 135 هەزار و 400) دۆلار. واتە ئەگەر نەوتی هەرێم لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا لە ڕێگەی سۆموە هەناردە بکرایە ئەوا بڕی (679 ملیۆن و 135 هەزار و 400) دۆلاری زیاتر دەبوو لەو بڕەی ئێستا حکومەتی هەرێم بۆی ماوەتەوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) مانگی ئازاری 2022).   سێیەم؛ نەوتی هەرێم و عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە و پشکی هەرێم تێیدا   لە تەوەری یەکەمی باسەکەدا تیشکمان خستە سەر پشکی هەرێم لە فرۆشی نەوتی عێراقدا بەپێی یاسای بودجەی گشتی، بەبێ لە بەرچاوگرتنی ئەو بڕە نەوتەی هەرێمی کوردستان هەناردەی دەکات، بۆیە ئەگەر نەوتی هەرێم و نەوتی عێراق پێکەوە لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە هەناردە بکرێت، ئەوا بێگومان ڕێژەی هەناردەکردنی نەوتی عێراق بەرز دەبێتەوە، بۆیە داهاتەکەشی زیاد دەکات، بە هەمان پێوەری پشکی هەرێمیش بەپێی یاسای بودجە لە داهاتی نەوت زیاد دەکات ئەویش بە جۆرێک؛ لە چارەکی یەکەمی (2022)دا هەرێم و عێراق پێکەوە  بڕی (328 ملیۆن و 80 هەزار و 250) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 647 هەزار و 779) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە هەناردە بکردایە، هەر بەپێی زانیارییەکان بەرمیلێک نەوت لەو ماوەیەدا بە تێکڕای (96.26) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق و هەرێم لە سێ مانگی یەکەمی ساڵدا بریتی دەبوو لە (31 ملیار و 586 ملیۆن و 49 هەزار و 591) دۆلار. بە پێی یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) یاسای بودجەی گشتی عێراق، ماددەی (11) پشکی هەرێمی کوردستان بە (12.67%)ی بودجەی گشتی عێراق دیاریکراوە، هەر بۆیە بەپێی یاساکە "تەنها لە داهاتی نەوت"دا لەم ماوەی ئەم سێ مانگەدا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبوو لە (4 ملیار و 1 ملیۆن و 952 هەزار و 483) دۆلار. ئەمە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەو ماوەیەدا بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (1 ملیار و 410 ملیۆن و 293 هەزار و 864) دۆلار، واتە بڕی (2 ملیار و 591 ملیۆن و 658 هەزار و 619) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) ئەنجام) بە جۆرێک؛ 1.    نەوتی هەرێم و عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە و پشکی هەرێم لە مانگی کانونی دووەمی 2022 لە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا هەرێم و عێراق پێکەوە  بڕی (112 ملیۆن و 146 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 617 هەزار و 615) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە هەناردە بکردایە، کە بەرمیلێک نەوت لەو ماوەیەدا بە تێکڕای (83.82) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق و هەرێم لە مانگی یەکەمی ئەم ساڵدا بریتی دەبوو لە (9 ملیار و 400 ملیۆن و 84 هەزار و 258) دۆلار. بە پێی یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2021) یاسای بودجەی گشتی عێراق، ماددەی (11) پشکی هەرێمی کوردستان بە (12.67%)ی بودجەی گشتی عێراق دیاریکراوە، هەر بۆیە بەپێی یاساکە "تەنها لە داهاتی نەوت"دا لەم ماوەی مانگی کانونی دووەمدا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبوو لە (1 ملیار و 190 ملیۆن و 990 هەزار و 675) دۆلار. ئەمە لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەو ماوەیەدا بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (427 ملیۆن و 265 هەزار و 784) دۆلار، واتە بڕی (763 ملیۆن و 724 هەزار و 981) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) کانونی دووەم). 2.    نەوتی هەرێم و عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە و پشکی هەرێم لە مانگی شوباتی 2022 لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا هەرێم و عێراق پێکەوە  بڕی (104 ملیۆن و 190 هەزار و 173) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 721 هەزار و 78) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە هەناردە بکردایە، کە بەرمیلێک نەوت لەو ماوەیەدا بە تێکڕای (94.93) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق و هەرێم لە مانگی دووی ئەم ساڵدا بریتی دەبوو لە (9 ملیار و 890 ملیۆن و 773 هەزار و 123) دۆلار. بە پێی یاسای بودجەی گشتی عێراق، "تەنها لە داهاتی نەوت"دا لەم ماوەی مانگی شوباتدا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبوو لە (1 ملیار و 253 ملیۆن و 160 هەزار و 955) دۆلار. لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەو ماوەیەدا بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (432 ملیۆن و 28 هەزار و 80) دۆلار، واتە بڕی (821 ملیۆن و 132 هەزار و 875) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) شوبات). 3.    نەوتی هەرێم و عێراق لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە و پشکی هەرێم لە مانگی ئازاری 2022 لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا هەرێم و عێراق پێکەوە  بڕی (111 ملیۆن و 743 هەزار و 999) بەرمیل نەوتی بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 604 هەزار و 645) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای "سۆمۆ"وە هەناردە بکردایە، کە بەرمیلێک نەوت لەو ماوەیەدا بە تێکڕای (110.03) دۆلار فرۆشراوە، بەم پێیە کۆی بەهای نەوتی فرۆشراوی عێراق و هەرێم لە مانگی سێی ئەم ساڵدا بریتی دەبوو لە (12 ملیار و 295 ملیۆن و 192 هەزار و 210) دۆلار. بە پێی یاسای بودجەی گشتی عێراق، "تەنها لە داهاتی نەوت"دا لەم ماوەی مانگی ئازاردا پشکی هەرێمی کوردستان بریتی دەبوو لە (1 ملیار و 557 ملیۆن و 800 هەزار و 853) دۆلار. لە کاتێکدایە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەو داهاتەی لە ڕێگەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ لەو ماوەیەدا بۆی ماوەتەوە تەنها بریتیە لە بڕی (551 ملیۆن) دۆلار، واتە بڕی (1 ملیار و 6 ملیۆن و  800 هەزار و 853) دۆلاری کەمترە لەو پشکەی لە داهاتی نەوتی عێراق بەپێی یاسای بودجە بۆی دیاریکراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) مانگی ئازار).   چوارەم؛ زیانە داراییەکانی فرۆشی نەوتی سەربەخۆ لە چارەکی یەکەمی 2022 بە هەموو پێوەرەکان هەناردەکردنی نەوتی سەربەخۆ لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان زیانی گەورەی دارایی بە هەرێم گەیاندووە هەر یەک لە (خشتەی ژمارە (4) چارتی ژمارە (1)) بە ئاشکرا ئەو زیانە داراییانەی ڕوونکردووەتەوە. بە جۆرێک؛ کۆی ئەو داهاتەی حکومەتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی کەوتووە بریتی بووە لە (1 ملیار و 410 ملیۆن و 293 هەزار و 864) دۆلار. لە کاتێکدا ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی بە شێوەی سەربەخۆ هەناردەی کردووە لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بەبازاڕ بخرایە داهاتەکەی بریتی دەبوو لە (3 ملیار و 390 ملیۆن و 262 هەزار و 600) دۆلار. ئەمە جگە لەوەی ئەگەر بەهۆی سیاسەتی نەوتەوە پشکی هەرێم ڕانەگیرایە، بەپێی یاسای بودجە بڕی (3 ملیار و 572 ملیۆن و 546 هەزار و 953) بەشی هەرێم دەبوو تەنها لە داهاتی نەوتی عێراقدا. زیاتر لەوەش ئەگەر نەوتی هەرێم و عێراق پێکەوە لە ڕێگەی سۆمۆوە هەناردە بکرایە، ئەوا پشکی هەرێم لە سێ مانگی ڕابردوودا بە پێی یاسا تەنها لە فرۆشی نەوت بڕی (4 ملیار و 1 ملیۆن و 952 هەزار و 483) دۆلار دەبوو.   سەرچاوەکان -    قانون رقم (23) لسنە 2021 الموازنە العامە الاتحادیە لجمهوریە العراق للسنە المالیە 2021؛ https://moj.gov.iq/view.5555/ -    اعلنت وزارە النفگ عن مجموع  الكمیات والایرادات المتحققە لصادرات النفگ، مجموع الصادرات النفگیە والایرادات المتحققە لشهر كانون الپانی  الماچی؛ https://oil.gov.iq/?page=909 -    اعلنت وزارە النفگ عن مجموع  الكمیات والایرادات المتحققە لصادرات النفگ، مجموع الصادرات النفگیە والایرادات المتحققە لشهر شباگ الماچی؛ https://oil.gov.iq/?page=951 -    اعلنت وزارە النفگ عن مجموع  الكمیات والایرادات المتحققە لصادرات النفگ، مجموع الصادرات النفگیە والایرادات المتحققە لشهر ێ‌ژار الماچی؛ https://oil.gov.iq/?page=965 -    هەناردەی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی 2022، ڕاپۆرتی درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10080 -    حكومەت:  داهاتی نەوت (ملیارێك و 128 ملیۆن)  دۆلار بووە، درەو میدیا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=10104

درەو: ئامادەكردنی:ئەحمەد قادر عەلی هەرچەندە هەموو نوسین و لێكۆڵینەوەكان ئاماژە بەوە دەكەن رۆژنامەی كوردستان لە 22ی نیسانی 1898 دەرچووە، بەڵام لەبەر ئەوەی بەرواری ڕۆمی لەسەر لاپەڕەی یەکەمی ڕۆژنامەکە کە (٩ نیسانی ١٣١٤) نوسراوە کاتێک دەیگۆڕین بۆ ساڵنامەی زاینی و کۆچی ڕۆژی پێنج شەممە دەکات، ئەمەش یەکدەگرێتەوە لەگەڵ ئەو ڕۆژەی کە لە بەردەم هەردوو بەرواری کۆچی و ڕۆمی سەر ڕۆژنامەکە نوسراوە. هەر لەو بەروار گۆڕینەدا ٢١ نیسانی ١٨٩٨ دەردەچێت نەك 22ی نیسانی 1898.  سەرەتا ڕۆژنامەی کوردستان وەک یەکەمین ڕۆژنامەی کوردی مایەی شانازی کورد بە گشتی و ڕۆژنامەنووسان و نوسەر و ڕۆشنبیرانە.  وەک لە سەرچاوەکاندا باسکراوە یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان لە ٢٢ نیسانی ١٨٩٨ زاینی، ٩ نیسانی ١٣١٤ رۆمی، ٣٠ ژوالقعدەی ١٣١٥ کۆچی لەلایەن مقداد مەدحەت بەدرخانەوە دەرچووە. کۆتا ژمارەیشی لە ١٤ نیسانی ١٩٠٢ زاینی، ١ نیسانی ١٣١٨ ڕۆمی، ٦ محڕم ١٣٢٠ کۆچی دەرچووە. ژمارە (١-٥) لە قاهیرە، (٦-١٩) لە جنێف، (٢٠-٢٣) دووبارە لە قاهیرە، (٢٤) لە لەندەن، باس لەوە دەکرێت کە ژمارە ٢٥ دووجار دەرچووە، یەكەمیان لە شاری لەندەن و دووەمیشیان لە شاری فۆڵكستۆن هەر لە بەریتانیا، (٢٥-٢٩) لە فۆڵکستۆن و (٣٠-٣١) جارێکی تر لە جنێف دەرکراوە.  وەبیرهێنانەوەیەک لێکۆڵینەوەی زۆر کراوە و وتاری زۆر نوسراوە دەربارەی ڕۆژنامەی کوردستان و ڕۆڵ و پێگەی بنەماڵەی بەدرخانییەکان. تەواوی ئەو لێکۆڵینەوە و نووسینانەی خوێندوومەتەوە جگە لە دوانیان هەموویان ئاماژەیان بەوە کردووە کە ڕۆژنامەی کوردستان لە ٢٢ نیسانی ١٨٩٨ لەلایەن میقداد مەدحەت بەدرخانەوە دەرکراوە. لە هیچ یەکێک لەو لێکۆڵینەوە و نووسینانەدا بە بەڵگەی گومانبڕ نەسەلمێنراوە کە ڕۆژنامەی کوردستان لە ٢٢ نیسانی ١٨٩٨ دەرکراوە.  بەگوێرەی سەرچاوەکانی بەردەست، د. مارف خەزنەدار یەکەم کوردە، ڕۆژی دەرچوونی ژمارە یەکی رۆژنامەی “کوردستان”ی بە ٢٢ی نیسان داناوە. ئەوەشی بە گوتارێک لە رۆژنامەی (برایی – التێ‌خی) لە ژمارەی ٢٢ی نیسانی ١٩٦٨ بڵاوکردوە. لە هەمان ساڵ د. کەمال فواد لە کتێبخانەی ماربوورگ لە ئەڵمانیا زۆربەی ژمارەکانی ڕۆژنامەی “کوردستان”ی دۆزیوەتەوە و بە گوتارێک لە ژمارە یەکی گۆڤاری “ڕووناکی” ، کە لە ٢٣ی مایسی ١٩٦٩ دەرچوو، ئەم دۆزینەوە تازە و گرنگەی بۆ خوێنەرانی کورد ئاشکرا کرد. دواتر هەر د. کەمال فواد تەواوی ژمارەکانی بەردەستی ڕۆژنامەی "کوردستان"ی لە کتێبێکدا بەناوی: ("کوردستان" یەکەمین ڕۆژنامەی کوردی) لە ساڵی ١٩٧١ لە بەغدا چاپکرد. تا ئێستا سێ جار ئەو کتێبە چاپکراوەتەوە.  ئەوەی جێگەی سەرنجە لە هیچ یەکێک لەو نووسینانەی ئاماژەم پێدا، بەرواری کۆچی و ڕۆمی هاوتا نەکراوەتەوە بە بەرواری زاینی، تاوەکو خوێنەر دڵنیاببێتەوە لەوەی کە ئەو بەروارانەی لەسەر یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان هەیە بەرامبەرە بە ٢٢ نیسانی ١٨٩٨. ئەو کاتەی ڕۆژنامەی کوردستان دەرکراوە بەپێی ساڵنامەی کۆچی و ڕۆمی بەروارەکان دیاریکراوە. ساڵنامەی زاینی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی و مصردا بەکارنەهێنراوە.     لە بەرامبەر ئەمەدا دوو بابەتی بڵاوکراوەم دەست کەوتووە کە ئاماژە بەوە دەدەن ڕۆژنامەی کوردستان لە ٢١ نیسانی ١٨٩٨ دەرچووە. یەکەمیان وتارێکی مامۆستا فەرهاد شاکەلی-یە لە ژمارە (٤١٣)ی ڕۆژنامەی ئاسۆ لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٠٧ بڵاوکراوەتەوە، تێیدا نوسەری بابەتەکە ٢١ی نیسانی بە ڕۆژی دەرچوونی ژمارە یەکی ڕۆژنامەی "کوردستان" داناوە.  دووەمیان وتارێکی د. مەغدید سەپان-ە (د.سەپان) کە لە ساڵی ٢٠١٩ و یادی ١٢١ ساڵەی ڕۆژنامەگەری کوردیدا لە سایتی ڕۆژنامەوانی www.rozhnamawany.com بڵاوکراوەتەوە.  هەرچەندە هەردوو مامۆستای بەڕێز لەنووسینەکانیاندا چەند بەڵگەیەکیان خستووەتە ڕوو بۆ سەلماندنی بۆچوونەکانیان، بەڵام ئەو بەڵگانەیش تەواو بابەتەکەیان یەکلایی نەکردووەتەوە و بەڵگەی گومانبڕ نین. ئێستایش کە یادی ١٢٤ ساڵەی ڕۆژنامەی “کوردستان” دەکرێتەوە، ئیدی پێویستە هەڵوێستەی جددی لەسەر ئەم بەروارە بکرێت و ڕاستکردنەوەی پێویستی بۆ بکرێت، بۆ ئەوەی لەمە زیاتر ئەو هەڵە بەسەر ڕۆژنامەنووسان و شارەزایانی مێژووی ڕۆژنامەوانی کوردیدا تێنەپەڕێت.   هەرچەندە ئەو بەروارە لە کایەی ڕۆشنبیری و مێژووی ڕۆژنامەگەری کوردیدا جێگیر بووە، بەڵام پێویستە بەردەوام لێکۆڵینەوە لە سەرجەم بوارەکانی مێژوودا بکرێت و بە ڕوونی سەرەتا و کۆتایی ڕووداوەکان دیاری بکرێت و بسەلمێنرێت. ڕۆژنامەی کوردستان لە ٢١ نیساندا دەرچووە! ئەوەی تێبینی دەکرێت لەسەر هەر ٣١ ژمارەکەی ڕۆژنامەی کوردستان بەرواری زاینی لەسەر نییە، بەڵکو تەنها بەرواری کۆچی و ڕۆمی نوسراوە. دیارە ئەمەش پەیوەندی بە بارودۆخی سیاسی و ئاینی و کلتووری و کارگێڕی ئەو سەردەمەوە بووە کە ڕۆژنامەی کوردستانی تێدا دەرچووە. لەو سەردەمەدا ساڵنامەی زاینی بەکارنەهێنراوە و تەنها کار بە ساڵنامەی ڕۆمی و کۆچی کراوە.  بۆ بەراوردی ئەو سێ ساڵنامەیە پێویستمان بە بەرنامەیەکی تایبەتە بۆ گۆرینی بەروارەکان لە ساڵنامە جیاوازەکاندا. بۆ ئەو مەبەستە بەندە پشتم بە سایتی فەرمی دەزگای مێژووی تورکیا Türk Tarih Kurumu بەستووە. لە سایتی ئەو دەزگایەدا بەشێکی تایبەتی تێدایە بەناوی ڕێنمایی گۆڕینی بەروار Tarih Çevirme Klavuzu بۆ گۆڕینی ڕۆژ و بەروار و مانگ و ساڵ لە هەر سێ ساڵنامەی کۆچی، ڕۆمی و زاینیدا. لەو بەشەدا بەروار و مانگ و ساڵ دیاریدەکرێت و سایتەکە دەیگۆڕێت بۆ بەروار و مانگ و ساڵەکانی دیکە.   لەسەر ئەم بنەمایە پێویستە ئێمە ئەو ڕۆژ و بەروار و مانگ و ساڵە ڕۆمی و کۆچییەی لەسەر یەکەم ژمارە و کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستاندا نوسراوە دیاری بکەین و پاشان بیگۆرین بۆ ڕۆژ و بەروار و ساڵی زاینی. ئەو کاتە بۆمان دەردەکەوێت کە یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان کەی دەرچووە.  کێشەی سەرەکی لەوەی کە ناتوانرێت بە تەواوی ڕۆژی دەرچوونی ڕۆژنامەی کوردستان دیاری بکرێت پەیوەستە بە هاوتانەبوونی ڕۆژ و بەرواری دەرچوونی ڕۆژنامەکە بەپێی ساڵی کۆچی و ڕۆمی. وەک لە لاپەڕەی یەکەمی ژمارە یەکی ڕۆژنامەی کوردستاندا نوسراوە (روژا پنجشمی دە ٣٠ ژوالقعدە ١٣١٥، پنجشنبە فی ٩ نیسان سنە ١٣١٤) . کاتێک بەرواری کۆچییەکە کە نوسراوە (پێنج شەممە ٣٠ ژوالقعدە ١٣٥) دەگۆڕین بۆ ساڵی زاینی و ڕۆمی، ڕۆژ و بەروارەکە دەگۆڕێت بۆ جومعە ٢٢ نیسانی ١٨٩٨ زاینی و ١٠ نیسانی ١٣١٤ ڕۆمی.  لێرەدا دوو کێشەی سەرەکی دروست دەبێت کە ناچارمان دەکات ئەم بەروارە ڕەت بکەینەوە و بەهەڵەیەکی بەرپرسانی ڕۆژنامەکەی بزانین. یەکەمیان ئەوەیە کە لە ڕۆژنامەکەدا پێش بەرواری کۆچی نوسراوە (پێنج شەممە ٣٠ ژوالقعدە ١٣١٥) بەڵام لە ڕاستیدا ٣٠ ژوالقعدە ١٣١٥ کۆچی جومعە بووە. لە هەمانکاتدا ڕۆژ و بەرواری (پێنج شەممە ٣٠ ژوالقعدە ١٣١٥) کاتێک دەیگۆڕین بۆ ساڵنامەی رۆمی دەبێت بە (١٠ نیسانی ١٣١٤)، لە کاتێکدا لەسەر ڕۆژنامەکە نوسراوە (٩ نیسانی ١٣١٤).  بەڵام بەرواری ڕۆمی لەسەر لاپەڕەی یەکەمی ڕۆژنامەکە کە (٩ نیسانی ١٣١٤) نوسراوە کاتێک دەیگۆڕین بۆ ساڵنامەی زاینی و کۆچی ڕۆژی پێنج شەممە دەکات، ئەمەش یەکدەگرێتەوە لەگەڵ ئەو ڕۆژەی کە لە بەردەم هەردوو بەرواری کۆچی و ڕۆمی سەر ڕۆژنامەکە نوسراوە. هەر لەو بەروار گۆڕینەدا ٢١ نیسانی ١٨٩٨ دەردەچێت.  جگە لەمانەش هەروەک د.سەپان لە وتارەکەیدا ئاماژەی پێداوە،  پێش ١٢٤ ساڵ "رۆژی هەینی لە میسر باوەڕناکرێ، خەریکی دەرکردنی رۆژنامە بووبن، چونکە لە جیهانی ئیسلامی ئەم ڕۆژە پشووە". هەر بۆ ئەو مەبەستە د.سەپان کۆپی دوو ژمارەی دوو رۆژنامەی ڕۆژانەی بەناوبانگی سویدی (Aftonbladet – Dagens nyheter)ی (٢٢ی نیسانی ١٨٩٨)ی وەرگرتووە و بۆی دەرکەوتووە کە "لەسەر هەردووک ڕۆژنامە: “ئەفتۆنبلادێت، داگینس نیهێتەر” رۆژی هەینی نووسرایە…".  جگە لەمانەیش لە زۆرێک لە ژمارەکانی ڕۆژنامەکەدا ڕۆژ و بەرواری ساڵی کۆچی بە تەواوی پاش و پێش کەوتووە، بە جۆرێک ئاڵۆزی و دژیەکی تێدایە کە تەنانەت ڕۆژ و بەروارەکە لە خودی ساڵنامە کۆچیەکەدا یەکناگرێتەوە، بۆ نموونە لە ژمارە (٦)دا نوسراوە (یکشمب دە ٢٥ جماژی الاول ١٣١٦ پازارایرتسی فی ٢٨ ایلول سنە ١٣١٤). بەڵام کاتێک ئەم بەروارانە دەگۆڕین بۆ ساڵنامە جیاوازەکان یان هەر خۆیان بەراورد دەکەین، دژیەکی زۆری تێدایە. بەپێی ساڵنامەی کۆچی ڕۆژی یەک شەممە ٢٣ جماژی الاول ١٣١٦ کۆچییە، بەڵام لە سەر ڕۆژنامەی کوردستان ٢٥ جماژی الاول ١٣١٦ نوسراوە. هەروەها پازارایرتسی کە لە بەردەم ساڵنامەی ڕۆمیدا نوسراوە دەکاتە دوو شەممە. کاتێکیش بەراوردی ڕۆژی دوو شەممە بە بەرواری ساڵنامەی ڕۆمی دەکەین ئەوا بە تەواوی ٢٨ ئەیلولی ١٣١٨ دەکات. واتە ڕۆژ و بەروار و مانگ و ساڵی ڕۆمی کە لەسەر ڕۆژنامەکە نواسراوە ڕاستە و کێشەی تێدا نییە. بۆ دڵنیایی تەواو دەربارەی ئاڵۆزی و دژیەکی ڕۆژ و بەروار و مانگ و ساڵی کۆچی لە ڕۆژنامەی کوردستاندا نموونەیەکی دیکە دەخەینە ڕوو. بەپێی بەرواری سەر ڕۆژنامەی کوردستان خۆی بێت، ژمارە (٣)ی ڕۆژنامەکە لە "٢٨ ژوالحجە ١٣١٥" کۆچی دەرچووە، بەڵام ژمارە (٤)ی ڕۆژنامەکە لە "١٢ ژوالحجە ١٣١٦" کۆچی دەرچووە! لێرەدا پێویست بوو ژمارە ٤ لە ١٢ محرم ١٣١٦ کۆچی دەربچێت. لەبەرئەوەی دوای مانگی ژوالحجە لە ساڵنامەی کۆچیدا مانگی محرم کە یەکەم مانگی ساڵی کۆچیە دەستپێدەکات. لێرەدا بەرپرسانی ڕۆژنامەی کوردستان لە ژمارە (٤)دا بەروار و ساڵەکەیان ڕاست نوسیوە بەڵام مانگەکەیان بە هەڵە نوسیوە.  لە لایەکی دیکەوە لە ژمارە (١-٥) ڕۆژنامەی کوردستان کە لەلایەن میقداد مەدحەت بەدرخان خۆیەوە لە قاهیرە دەرکراوە، لە سەرجەمیاندا ڕۆژی پێنج شەممە نوسراوە، هەرچەندە لەسەر ڕۆژنامەکە نوسراوە "پازدە ڕۆژ جارێک دەردەچێت". بەڵام لە ڕاستیدا ئەو (٥) ژمارەیەی سەرەتای ١٤ ڕۆژ جارێک دەرچووە، هەر لەبەر ئەوەیش لە سەرجەمیاندا ڕۆژی پێنج شەممە نواسراوە. بەڵام سەرجەمی بەروارە کۆچییەکان لەو (٥) ژمارەیەدا دووبارە ڕۆژی هەینی دەردەچێت. ژمارەی شەشەمی ڕۆژنامەکەیش ٣ مانگ و ٢٤ ڕۆژ لە پاش ژمارە پێنج دەرچووە، هۆکاری ئەمەیش دەکرێت پەیوەندی بە وازهێنانی میقداد مەدحەت لە ڕۆژنامەکە و گواستنەوەی شوێنی دەرچوونی بۆ جنێف لە سویسراوە هەیە.    وێنەی ژمارە (١) یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان. وێنەی ژمارە (٢) گۆڕینی ڕۆژ و بەرواری یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان لە ساڵنامەی کۆچییەوە بۆ ساڵنامەی زاینی و ڕۆمی دەخاتە ڕوو. وێنەی ژمارە (٣) گۆڕینی ڕۆژ و بەرواری یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان لە ساڵنامەی ڕۆمییەوە بۆ ساڵنامەی زاینی و کۆچی دەخاتە ڕوو. کێشەی هاوتانەبوونی ڕۆژ و بەروارەکان لە کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەکەشدا ڕەنگی داوەتەوە. تەنانەت بەهۆی ئەوەی کە بە ڕۆژ و ساڵنامەی کۆچی و ڕۆمی نوسراوە، هەندێک لە لێکۆڵەران و نووسەران ڕۆژ و ساڵنامە ڕۆمیەکەیان بە ڕۆژ و ساڵنامەی زاینی وەرگرتووە، هەر بۆیە بەداخەوە لە هەندێک سەرچاوەدا باس لەوە کراوە کە کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان لە ١ نیسانی ١٩٠٢ دەرکراوە. بەڵام لە ڕاستیدا ژمارە ٣١ ی ڕۆژنامەی کوردستان کە کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەکەیە لە ١ نیسانی ١٣١٨ ڕۆمی و ٦ محرم ١٣٢٠ کۆچی دەرچووە، هەروەک لەسەر لاپەڕەی یەکەمی ژمارە ٣١ی ڕۆژنامەکەدا نوسراوە (دوشمب ٦ محرم ١٣٢٠، ١ نیسان سنە ١٣١٨). لێرەشدا کاتێک ئەم بەروارانە دەگۆڕین بۆ زاینی، دەبینین کێشە لە دیاریکردنی ڕۆژ و بەروار بەپێی ساڵنامەی کۆچی هەیە. چونکە بە پێی ڕێنمایی گۆڕینی بەروار لە سایتی فەرمی دەزگای مێژوی تورکیا ٦ محرم ١٣٢٠ کۆچی ڕۆژی سێ شەممە دەکات، لە کاتێکدا لە ڕۆژنامەکەدا دوو شەممە نوسراوە. هەر ئەو بەروارەیش ١٥ نیسانی ١٣١٨ ڕۆمی دەکات، لە کاتێکدا لەسەر ڕۆژنامەکە ١٤ نیسانی ١٣١٨ نوسراوە. بەڵام کاتێک ڕۆژ و بەرواری ڕۆمی سەر ڕۆژنامەکە دەگۆڕین بۆ ڕۆژ و بەرواری زاینی و کۆچی، دەردەکەوێت کە ڕۆژی دەرچوونی کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان دوو شەممە ١ نیسانی ١٣١٨ ڕۆمی بەرامبەر بە ١٤ نیسانی ١٩٠٢ زاینی دەکات.   وێنەی ژمارە (٤) ژمارە (٣١) کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان. وێنەی ژمارە (٥) گۆڕینی ڕۆژ و بەرواری کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان لە ساڵنامەی کۆچییەوە بۆ ساڵنامەی زاینی و ڕۆمی دەخاتە ڕوو. وینەی ژمارە (٦) گۆڕینی ڕۆژ و بەرواری کۆتا ژمارەی ڕۆژنامەی کوردستان لە ساڵنامەی ڕۆمیەوە بۆ ساڵنامەی زاینی و کۆچی دەخاتە ڕوو. دەرەنجام ئاشکرایە بنەماڵەی بەدرخانییەکان و خودی میقداد مەدحەتیش هەم کاریگەر بوون بە بیری خۆرئاوا و ئەوروپا و هەمیش پەیوەندییەکانیان لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی کە ئەو کاتە فەرمانڕەوایی ناوچەی کوردستان و خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی کردووە تێکچووە و لە دەست ستەمی عوسمانییەکان هەڵهاتوون بۆ ئەوروپا و مصر. کەواتە دەکرێت بوترێت بەهۆی دوورکەوتنەوەیان لە کلتوور و کۆمەڵگەی ئیسلامی بەرپرسانی ڕۆژنامەکە زۆر بە وردی ئاگاداری ساڵنامەی کۆچی نەبووبن، هەر لەبەر ئەوەیش بووە لەبری ئەوەی ٢٩ ژوالقعدە بنوسن کە ڕۆژی پێنج شەممە دەکات، ٣٠ ژوالقعدە-یان نوسیوە کە ڕۆژی جومعە دەکات. لەمانەوە دەگەینە ئەو بڕوایەی کە ئەو ڕۆژ و بەروار و مانگ و ساڵە کۆچیانەی لەسەر ژمارەکانی ڕۆژنامەی کوردستان نوسراون دژیەکی و ئاڵۆزی زۆریان تێدایە و ناکرێت وەک سەرچاوەیەکی باوەڕپێکراو پشتیان پێ ببەسترێت.  لە کۆی گشتیدا دەتوانرێت بگوترێت ڕۆژنامەی کوردستان ڕۆژی (پێنج شەممە ٩ نیسانی ١٣١٤ ڕۆمی، پێنج شەممە ٢٩ ژوالقعدە ١٣١٥ کۆچی، پێنج شەممە ٢١ نیسانی ١٨٩٨ زاینی) دەرچووە.       د. کەمال فوئاد، کوردستان: یەکەمین رۆژنامەی کوردی (١٨٩٨-١٩٠٢)، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی بەدرخان، چاپی سێیەم، تاران، ٢٠٠٦.    فەرهاد شاکەلی، ڕۆژنامەی کوردستان کەی دەرچووە؟، ڕۆژنامەی ئاسۆ، ژمارە ٤١٣، (٢٢/٤/٢٠٠٧).   www.rozhnamawany.com, (22.04.2022), ڕۆژنامەی کوردستان ٢١ نیسان دەرچووە http://www.rozhnamawany.com/?p=2578, (17.02.2022).   www.ttt.gov.tr, Tarih Çevirme Kılavuzu, https://www.ttk.gov.tr/tarih-cevirme-kilavuzu/, (16.04.2022)   *توێژەر و مامۆستای مێژووی ڕۆژنامەگەری لە بەشی ڕاگەیاندن لە زانکۆی هەڵەبجە [email protected]  

(درەو): وەزیری نەوتی عێراق بە پێكەنینەوە دەڵێ وەڵامی هەرێمی كوردستانمان لەرێگەی میدیاكانەوە وەرگرتووە، دادگای فیدراڵی دەسەڵاتی هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێمی پێداوین، قبوڵ ناكەین نەوتی هەرێم بە كەمتر لە نرخی نەوتی عێراق بفرۆشرێت.  ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوتی عێراق لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی (العراقیە) رایگەیاند، بۆری نەوتی عێراق لەڕێگەی توركیاوە لە دادگا نێودەوڵەتییەكاندایە، توركیا بەشێوەیەكی نایاسایی بۆرییەكە بەكاردەهێنێت. لەبارەی بڕیاری دادگای فیدراڵییەوە، وەزیری نەوت وتی" بڕیارەكە دەسەڵاتی بە وەزارەتی نەوت داوە ئەو گرێبەستانە هەڵوەشێنێتەوە كە هەرێمی كوردستان كردویەتی هەروەها دەسەڵاتی پێداوین بگەڕێین بەشوێن لێكەوتە داراییەكانی پرۆسەی فرۆشتنی نەوت‌و غازی هەرێم لە ساڵانی رابردوودا". باسی لەوەكرد، وەزارەتی نەوت بەمدواییە چەند پێشنیازێكی ناردووە لەبارەی سیستمی بەڕێوەبردنی سامانی نەوت لە هەرێمی كوردستان، پێشنیازەكان روونن، لەسەر بنەمای گونجاندنی گرێبەستەكان دانراون لەڕووی یاسایی‌و بازرگانی‌و دروستكردنی قەوارەیەكی نوێ بەناوی (كۆمپانیای نەوتی كوردستان) كە حكومەتی فیدراڵی خاوەندارێتی دەكات هەروەها دروستكردنی ئەژماری بانكی گرەنتیكراو بۆ هەرێمی كوردستان كە سەربە وەزارەتی دارایی عێراق دەبێت بۆ زامنكردنی پێدانی موچەی گەلی كوردستان. سەبارەت بە وەڵامی هەرێمی كوردستان بۆ پێشنیازەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق، ئیحسان عەبدولجەبار دەڵێ" حكومەتی هەرێم دوو  وەڵامی هەیە، ئێمە وەڵامەكانیان لە میدیاوە وەردەگرین (بەپێكەنینەوە)، تائێستا وەڵامی فەرمیمان بۆ نەهاتووە، وەڵامێكیان هی كەسێكە نازانم ناوی (رزگار)ە یان ناوی چییە دەڵێ حكومەتی هەرێم پێشنیازەكانی وەزارەت نەوت قبوڵ ناكات، وەڵامێكی تریش هەیە كە نەرمی زیاتری تێدایە‌و پیشەییانەیە كە ئەویش وەڵامی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمە كاتێك وتی: بەشێوەیەكی ئەرێنی مامەڵە لەگەڵ پێشنیازەكاندا دەكەین، بەڵام بەجۆرێك كە گرەنتی دەستوری تێدا بكرێت".  "ئێمە قسەی خۆمان بە نوسراو ناردووە.. قبوڵ ناكەین نەوتی هەرێمی كوردستان بەو نرخە جیاوازە لە نرخی سۆمۆ بفرۆشرێت، قبوڵی ناكەین خەرجی بەرهەمهێنانی بەرمیلێك نەوتی هەرێم بگاتە 59%" وەزیری نەوتی عێراق وای وت. ئاماژەی بەوەكرد، جیاوازی نرخی فرۆشی نەوتی هەرێم لەگەڵ سۆمۆ 9% یە، ئێستا هەوڵێك هەیە لەلایەن سەركردایەتی هەرێمەوە بۆ كەمكردنەوەی ئەم جیاوازییە‌و لەگفتوگۆدان لەگەڵ بازرگانەكاندا.. بەشێك لەو زیانانەی كە بەر هەرێم كەوتووە بەهۆی یاسایبوون یان نایاسایبوونی گرێبەستەكانی نەوت‌و ناڕەزایەتی حكومەتی ناوەندەوەیە لەسەر ئەو گرێبەستانە.  

درەو: "ئێستا توركیا هەر لە بنكە سەربازییەكانی ناوخۆی هەرێمی كوردستانەوە سەربازەكانی بە هێلیكۆپتەر دەگوازێتەوە بۆ سەرچیاكان، بریندارو كوژراوی زۆر هەیە، زۆرترینی لە سوپای توركیایە، سێ هێزی پارتی لەناوچەی نزیكی شەڕ جوڵەیان پێدەكرێت (هێزی زێرەڤانی، فەرماندەیی هێزی بارزان، لەشكری رۆژ)، جموجوڵ و ئامادەكاری سوپای توركیا زۆربووە چاوەڕوان دەكرێت لە 24 كاتژمێری داهاتوودا شەڕی سەخت رووبدات" ئەمە وتەی ئەفسەرێكی زێرەڤانیە كە خۆی لەناو رووداوەكاندایە. ئەو ئەفسەرەی زێرەڤانی كە نەیویست ناوی ئاشكرا بكرێت ووردەكاری جوڵەی هێزەكانی توركیا و هێزەكانی ناوخۆی هەرێمی دژی پەكەكە بۆ (درەو) باسكرد:  سەرەرتای دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنی سوپای توركیا لە 17ی نیسان تۆپباران و بۆردوومانی سەختی سنوری شیلادزێ و چیای كۆڕەژارۆ كراوەو بەردەوام بووە.   لە پشتی (چیای گامنیرك) چەند شەڕێكی سەخت روویدا لە نێوان سوپای توركیا و چەكدارانی پەكە هێلی كۆپتەر بەردەوام لە جوڵەدابوو كە لە فڕۆكەخانی سەربازی توركیا لە بامەڕنێ هەڵدەستان و سەربازی توركیایان دەگواستەوە بۆسەر چیای كۆڕەژارۆ و بە پەڕەشووت دایان دەگرتن و لەوێ لەگەڵ چەكدارانی پەكەكە روبەرووبونەوەی سەخت روویداو پاشەكشەیان بە سەربازانی سوپای توركیا كرد. ئێستا سوپای توركیا لە سەری (ئۆرەی، سەری مام رەشا، سەری لینك، سەری كۆرەژار) جێگیركراون. لە سنوری نێوان (سیرێ و شیلادزێ) هێزی زێرەڤانی چەندین خاڵی سەربازیان دانا بوو تەنانەت لەناو شیلادزێ خاڵی سەربازیان داناوە،  (هێزی ناوخۆی زێرەڤانی، لەشكەری رۆژ، فەرماندەی هێزی بارزان) مەفرەزەكانیان لە گەلی بڵند و پشتی دێرەلوك و گەلی رەشاڤا ژێر چیا بە ئۆتۆمبێلی سەربازی هاتوچۆ دەكەن و ئەو رێگایانە دەپارێزن. ئەو هێزانەی پارتی كە لەم شەڕەدا بەشدارن (هێزی ناوخۆی زێرەڤانی، لەشكەری رۆژ، فەرماندەیی هێزی بارزان) تەنانەت لەوێ باس لەوە دەكرا كە سوپای توركیا لە چەند شوێنێك جلی زێرەڤانیان لەبەركردووە، هەرچەند من بە چاوی خۆم نەمبینین. بەرەبەیانی دوێنێ شەو (38) ئۆتۆمبێلی جۆری (مێك زەمینی) سەربازی هێزەكانی زێرەڤانی بەرەو ئامێدی بەڕێكەوتن دوای چەند كاتژمێرێك (13) میك زەمینی گەڕانەوە بۆ بامەڕنێ كە فڕۆكەخانەی سەربازی توركیای لێیە، بۆ چاوبەست بۆ ئەوەی بڵێن هێزەكە گەڕاونەتەوە،  (10) هێلی كۆپتەری سەربازی توركیا ئێستا لە فڕۆكەخانەی بامەڕنێی سەربازی جێگیركراون، بۆ گواستنەوەی سەربازانی خۆیان بۆ چەند خاڵێكی سەرچیاكان، واتا ئاڵوگۆڕی هێزەكان لەناو توركیاوە نیە بۆ بەرەی شەڕ بەڵكو لە بنكە سەربازیەكانی توركیایە لەناو خاكی هەرێمی كوردستان.  سبەی یان دووسبەی چاوەڕوانی شەڕو  وپێكدادانی سەخت دەكرێت لە هەموو سنورەكانەوە لەبەر ئەوەی توركیا ئامادەكاری زۆری كردووەو جموجوڵەكانی زۆر زیادیكردووە، هەروەها چەكدارانی پەكەكەش ئامادەكاری زۆریان كردووە،  لە هەردوولا ( توركیا و پەكەكە) كوشتن و بریندار زۆرە، بەڵام لە لایەنی سوپای توركیا كوشتن زۆر زیاترە وەك لە لایەنی پەكەكە. لەو ئۆپراسیۆنانەدا لەشكری رۆژ بەشداربوون و خەڵكێكی زۆریان بانگ كردووەتەوەو پێش سێ رۆژ هەموویان پەیوەندیان كردووە بە فەوج و لیواكانیانەوەو ئێستا لەشكری رۆژ لە شیلادزێ و دێرەلوك جێگیركراون.  كاتژمێر (8:30 تا 4:30) خولەكی رۆژی 19/20 – 4/2022 هێزێكی فەوجی یەكی لیوای 12ی پارتی چونەتە گوندی قوپان (موقەدەم مێڤان جێگری فەوجی یەك و رائید سەفوان) لەوێن و چوار بازگەیان داناوە و شۆفڵ و حەفارەیان پێیە بۆ درووستكردنی بازگەو ساتر، لەوێ جگە لە هێزەكانی زێرەڤانی و لەشكری رۆژ هێزە كوردیەكانی رۆژهەڵاتی كوردستانیشی لێجێگركراوە.   

  راپۆرت: درەو وەزارەتی نەوتی عێراق بێئومێد بووە لە رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان، مەسرور بارزانی تۆمەتبار دەكات هەماهەنگ نیەو بەوەی پابەندی بڕیاری دادگای فیدراڵی نییە، بەنیازە لەرێگەی سۆمۆوە بە فەرمی داوا لە توركیا بكات، هەناردەی نەوتی هەرێم رابگرێت، رەنگە ئەمە سەرەتای قۆناغێكی سەختتری ئابوری هەرێم بێت، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  وەزارەتی نەوتی عێراق بڕیار دەدات سەرچاوەیەكی ئاگادار لە بەغدادەوە بە (درەو)ی راگەیاند، پێشبینی دەكرێت لە چەند رۆژی داهاتوودا وەزارەتی نەوتی عێراق هەڵوێستێكی توند بەرامبەر بە حكومەتی هەرێمی كوردستان رابگەیەنێت.  بەپێی زانیاریی سەرچاوەكە، وەزارەتی نەوتی عێراق بەنیازە بەشێوەیەكی فەرمی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق‌و رایگشتی ئاگاداربكاتەوە لەوەی حكومەتی هەرێم بەتایبەت خودی (مەسرور بارزانی) هاوكار نییە بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی‌و بەرپرسیارێتی ئەم پابەندنەبوونەش بخاتە ئەستۆی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم.  (درەو) زانیویەتی، دوای ئاگاداركردنەوەی حكومەتی عێراق‌و رایگشتی لە پابەندنەبوونی حكومەتی هەرێم، وەزارەتی نەوتی عێراق دەیەوێت لەرێگەی كۆمپانیای بەبازارخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"  بە فەرمی داوا لە توركیا بكات هەناردەی نەوتی هەرێم لەڕێگەی بەندەری جەیهانەوە رابگرێت.  رێژەی 80%ی داهاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەتەنیا داهاتی فرۆشی نەوتەوە سەرچاوە دەگرێت، راگرتنی هەناردەی نەوت ئابوری هەرێم‌و بژێوی موچەخۆران‌و خەڵك بەگشتی ئیفلیج دەكات.  هەرێم‌و بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی حكومە‌تی هە‌رێم‌و وە‌زارە‌تی نە‌وتی عێراق تائێستا نە‌گە‌یشتونە‌تە‌ رێككە‌وتن لە‌بارە‌ی چۆنییە‌تی جێبە‌جێكردنی بڕیارە‌كە‌ی (15)ی شوباتی دادگای باڵای فیدراڵی.  رۆژی 11ی ئەم مانگە بۆ یەكەمجار دوای دەرچوونی بڕیارەكەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، وەفدێكی حكومەتی هەرێم چووە بەغداد‌و لەگەڵ وەزارەتی نەوت كۆبووەوە.  وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، ئەو كۆبونەوەیە بۆ گفتوگۆكردن  بووە لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵ بەسەر هەرێمی كوردستاندا، بەڵام رۆژی 15ی ئەم مانگە عەبدولحەكیم خەسرەو ئەندامی وەفدی حكومەتی هەرێم وتی" سەردانی وەفدی هەرێم بۆ بەغداد بۆ جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی نەبووە، چونكە ئێمە بە فەرمی وەڵامی بەغدادمان داوەتەوە كە ئەگەر پرسەكە پەیوەستە بەگفتوگۆ لەسەر بڕیارەكە، ئێمە دانوستان لەسەر بڕیار ناكەین، بەڵكو ئێمە دانوستان لەسەر بنەمای دەستور دەكەین".  رۆژی 15ی شوباتی ئەمساڵ، دوای (10 ساڵ) چاوەڕوانی، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵایەكی یاسایی حكومەتی عێراق لەسەر دۆسیەی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان یەكلاكردەوە. كرۆكی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بەمشێوەیە:  •    یاسای ژمارە (22)ی ساڵی 2007 نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان‌ نادەستورییە‌و هەڵدەوەشێندرێتەوە.  •    حكومەتی هەرێم پابەند دەكرێت بە (رادەستكردن تەواوی بەرهەمی نەوتی كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان‌و ناوچەكانی تر، كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم نەوتیان لێ دەردەهێنێت)‌و رادەستكردنی بە حكومەتی فیدراڵی.  •    سكاڵاكار مافی ئەوەی هەیە بەدواداچوون بكات بۆ پوچەڵكردنەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی كە حكومەتی هەرێم‌و نوێنەرەكەی سكاڵالێكراو (وەزیری سامانە سروشتییەكان) لەگەڵ لایەنە دەرەكی‌و دەوڵەت‌و كۆمپانیاكان سەبارەت بە دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی‌و هەناردەكردن‌و فرۆشتنی ئیمزای كردووە.  •    پابەندكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەوەی رێگا بە وەزارەتی نەوتی عێراق‌و دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی بدات پێداچونەوە بە هەموو ئەو گرێبەستە نەوتییانەدا بكەن كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەرباری هەناردەكردن‌و فرۆشتنی نەوت‌و غاز، ئیمزای كردوون، بەمەبەستی وردبینیكردنیان‌و دیاریكردنی مافە داراییەكانی كە لە ئەستۆی حكومەتی هەرێمدایە، هەروەها  پشكی هەرێم لە بودجەی گشتیدا دیاری بكرێت، بەجۆرێك گەیشتنی بە هاوڵاتیانی پارێزگاكانی هەرێم گەرەنتی بكات. عێراق داوای چی دەكات ؟ وەزارەتی نەوتی عێراق لەبەر رۆشنایی بڕیاری دادگای فیدڕاڵیدا، رۆژی  24ی ئازاری رابردوو نوسراوێكی ئاڕاستەی حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد.  لەم نوسراوەدا، وەزارەتی نەوتی عێراق داوا دەكات حكومەتی هەرێم  لەماوەی (15) رۆژدا كۆپییەك لە هەموو ئەو گرێبەستانەی رادەست بكات كە لە ساڵی 2004ەوە لە بواری نەوت‌و غازدا لەگەڵ كۆمپانیاكانی بواری (دۆزینەوە، بەرهەمهێنان، گواستنەوە، فرۆشتن، هەناردە)ی نەوتدا كردویەتی، لەگەڵ تۆماری داهاتی فرۆش‌و هەناردەی نەوتی خاو و غاز، ئەمڕۆ 12 رۆژ بەسەر نوسراوەكەی وەزارەتی نەوتی عێراقدا تێدەپەڕێت‌و حكومەتی هەرێم هێشتا كۆپی گرێبەستەكانی رادەست نەكردووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) وەزارەتی نەوتی عێراق پێشنیازی بۆ هەرێم كردووە، ئەگەر گرێبەستەكانی نەوت رادەستی وەزارەتی نەوت ناكات، دەكرێت كۆمپانیایەكی بیانی بهێنرێت‌و ئەو كۆمپانیایە تەماشای گرێبەستەكان بكات‌و هەمواریان بكاتەوە، حكومەتی مەسرور بارزانی بەم پێشنیازەش قایل نەبووە.  وەزارەتی نەوتی عێراق لە نوسراوەكەیدا دەڵێ، داواكردنی كۆپی گرێبەستەكانی هەرێم بۆ ئەم مەبەستانەیە:   1-    تەماشاكردنیان لەلایەن تیمێكی پسپۆڕو راوێژكارانی وەزارەی نەوتی عێراقەوە بە ئامادەبوونی نوێنەری رێگەپێدراوی حكومەتی هەرێم. 2-    گونجاندنی گرێبەستەكانی هەرێم‌و هەمواركردنیان بەپێی یاسای بەركاری عێراق‌و بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق. لەپاڵ پێداچونەوە بە گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێم، وەزارەتی نەوتی عێراق لە نوسراوەكەیدا لەبارەی نەوتی هەرێمەوە، جەخت لەسەر چەند خاڵێكی تر دەكات كە ئەمانەن: •    پێشكەشكردنی داواكارییەك بە ئەنجومەنی وەزیران بۆ دروستكردنی كۆمپانیایەكی نەوتی، دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی سەرجەم چالاكییە نەوتی‌و غازییەكانی لەو كێڵگانەدا پێبدرێت كە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە گرێبەستیان بۆ كراوە، ئەرك و ئامانج و سیاسەتی ئەم كۆمپانیایە ئەمانە دەبن: 1-    سەرجەم ماف و پابەندییەكانی ئەو رێككەوتن و گرێبەستانەی پێشتر حكومەتی هەرێم كردویەتی، دەگوازێتەوە بۆسەر ناوی خۆی. 2-    بەدیهێنانی سەرمایەگوزاری زیاتر لە سامانی نەوتدا لەڕێگەی: كەمكردنەوەی خەرجی وەبەرهێنان، بەڕێوەبردنی باشتری كێڵگەكانی نەوت‌و غازو زیادكردنی داهاتی هەناردەكردن. •    وەزارەتی نەوتی عێراق پێشنیاز دەكات ئەو كۆمپانیایەی كە دۆسیەی نەوت‌و غازی هەرێم بەڕێوەدەبات ناوت لێبنرێت (KROC)و بكەوێتە ژێر چاودێری دیوانی چاودێری دارایی عێراق‌و كۆمپانیاكە لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵییەوە خاوەندارێتی بكرێت‌و بارەگا سەرەكییەكەی لە هەولێر بێت (حكومەتی مەسرور بارزانی ئەم داواكارییەی عێراق رەتدەكاتەوە دەڵێ دەبێت هەرێم خۆی كۆمپانیا نەوتییەكە دروست بكات). •    فەرمانبەرێكی پسپۆڕ كە پلەكەی لە بەڕێوەبەری گشتی كەمتر نەبێت دابنرێت بۆ، هەماهەنگیی لەگەڵ ئەنجومەنی وەزیران‌و وەزارەتی دارایی‌و بانكی ناوەندی عێراق بەمەبەستی كردنەوەی حسابێك لە یەكێك لە بانكە نێودەوڵەتییە متمانەپێكراوەكان، هەموو داهاتی هەناردەو فرۆشی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان بخرێتە ئەم حساب بانكییە.. لەسەر بنەمای پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق پارەی لێبدرێت، هەروەها بەگوێرەی رێكخستنێك لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێراق بەمەرجێك ئەمە لەماوەی (45) رۆژدا لە رێكەوتی دەرچوونی ئەم نوسراوەوە بكرێت (بە رەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران). •    هەموو ئەم رێوشوێنانەی لەم نوسراوەدا هاتووە وەكو سیاسەتێكی نوێیە بۆ ئایندەو هەموو لایەنە پەیوەندیدارەكان پەبەندبونیان دەكەوێتە ئەستۆ. توركیا چی دەڵێ  ؟  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەرپرسانی توركیا‌و ئیماراتی عەرەبی ئامۆژگاری مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیان كردووە، پابەندی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق نەبێت‌و لە رادەستكردنی نەوت‌و غاز پەلە نەكات‌و كاتەكە درێژ بكاتەوە.  لەبارەی كێشەی نەوتی هەرێمی كوردستانەوە، توركیا چاوی لە ئیمزاكردنی رێككەوتنێكە لەگەڵ حكومەتی عێراق، ئامادەیە لەچوارچێوەی ئەو رێككەوتنەدا كۆتایی بە مامەڵەی خۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستان بهێنێت. حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لەسەر كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبوو لە توركیا دەكات، دۆسیەكە لە دادگا لە یەكلایبوونەوەی نزیكبوەتەوە، عادل عەبدولمەهدی كە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان، بەڵام كەیسەكە دانەخراوە‌و هەڕەشەیە لەسەر توركیا، بەرپرسانی توركیا دەیانەوێت هەر بڕیارێك لەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان ببەستنەوە بە چارەسەری ئەو كەیسەوە لەگەڵ عێراق، توركیا دەیەوێت لەبەرامبەر رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بەغداد، حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا سكاڵاكەی لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس لەسەر توركیا بكێشێتەوە‌و رێككەوتنێكی فراوانتر لەنێوان هەردوولا بكرێت كە جگە لە پەیوەندی ئابوری، كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)‌و چەندین دۆسیەی تر نێوان هەردوو وڵات لەخۆی بگرێت. 

راپۆرتی: درەو جارێكی تر هەرێمی كوردستان بووەوە بە مەیدانی شەڕو ئۆپراسیۆنەكانی توركیا، ئەمجارەیان بۆسەر ( زاپ، مەتینا، ئاڤاشین و كوڕەژارۆ)یە، ئەمە لە كاتێكدایە توركیا خۆی بە نەخشەوە رایگەیاندووە (37) بنكەو بارەگای لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندایە، لەم راپۆرتەدا (درەو) مێژووی ئۆپراسیۆنەكانی سوپای توركیا لەناو خاكی هەرێم دژ بە (پەكەكە)‌و ناوچەی جوگرافیای (پەكەكە)‌و ژمارەی بنكە‌و بارەگاكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمدا بڵاودەكاتەوە. ئۆپراسیۆنی نوێ ئۆپراسیۆنەكەی توركیا لە 15ی نیسانی 2022 دەستیپێكردووە، بەرپرسانی پەكەكە هەڕەشەی ئەوە دەكەن شەڕ دەبەنە ناو شارە گەورەكانی توركیا، سەرۆك كۆماری توركیاش دەڵێت بە هەماهەنگی حكومەتی عێراق ئۆپراسیۆنیان دەستپێكردووە و سوپاسی حكومەتی هەرێم و عێراق دەكەین بۆ هاوكارییەكانیان لەروبەروبونەوەی تیرۆردا. ئۆپەرسیۆنی ئەمجارەی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان ناوی لێنراوە "چنگی قوفڵ"ی لەناوچەكانی ( زاپ، مەتینا، ئاڤاشین و كوڕەژارۆ) لەسەر سنوری هەرێمی كوردستان سوپای توركیا بەڕێوە دەچێت  توركیا جارێكی تر نەك ئاسمان، بەڵكو زەمینی هەرێمی كوردستان‌و عێراقی بەزاندووە، "جەندرمە"ی توركی ئێستا لەناو خاكی هەرێمدان. هاتنەناوەوەی سوپای توركیا بۆ هەرێمی كوردستان نوێ نییە، مانگی ئازاری 2018 سوپای توركیا لە سنوری ناحیەی (سیدەكان)ەوە بەقوڵایی (15 كم) هاتە ناو خاكی هەرێمی كوردستانەوە، رۆژی 22/3/2018 لە ناوچەی (باڵەیان) فڕۆكە جەنگییەكانی توركیا بوردومان كردو (4) گەنجی ناوچەكە بەهۆی بۆردومانەكەوە شەهید بوون، رۆژی 26ی كانونی دووەم، ئەمە ناڕەزایەتی لێكەوتەوە، ئەوكات لە شیلادزێ خەڵك وەكو ناڕەزایەتی دژی هێرشەكانی توركیا، پەلاماری بنكەیەكی سەربازیی توركیایاندا، ژمارەیەك تانك‌و كەلوپەلی سەربازگەكەیان سوتاند، هێزە ئەمنییەكان ژمارەیەكی زۆر لە خۆپیشاندەرەكانیان دەستگیركرد. توركیا بەشێوەیەكی سیستماتیك هێرشی ئاسمانی دەكاتەسەر بنكەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان كە چیاكانی "قەندیل"یان كردووە بە بارەگای خۆیان‌و لە هەشتاكانی سەدەی رابردوەوە لە ململانێی چەكداریدان لەدژی حكومەتی توركیا. بەپێی لێدوانێكی جەبار یاوەر ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە لە هەرێمی كوردستان كە لە رۆژی 27ی كانونی دووەمی 2019دا داویەتی، ژمارەی هێرشە ئاسمانییەكانی توركیا بۆسەر ناوچەكانی هەرێمی كوردستان لەماوەی چوار ساڵدا گەیشتووەتە (398) هێرش، ئەمە سەرباری (425) هێرش لەڕێگەی بۆردومانی تۆپخانەكانەوە، بە تێكڕا لەو هێرشانەدا زیاتر لە (20) كەسی مەدەنی كوژراون‌و هێرشەكان بونەتەهۆی وێرانبوونی گوندە سنورییەكان‌و نەخۆشخانە‌و رێگا‌و پرد خوێندنگەكان. مێژووی ئۆپراسیۆنەكانی توركیا مێژووی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان سەرەتاكەی بۆ ساڵی 2007 دەگەڕێتەوە، بەڵام ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای توركیا دەرەوەی سنور لەدژی پەكەكە، مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ هەشتاكانی سەدەی رابردوو. توركیا لە ساڵی 1983وە تائێستا لەناو سنوری وڵاتەكەی‌و لە دەرەوەی سنوریش ئۆپراسیۆنی سەربازی دەكات لەدژی پارتی كرێكارانی كوردستان: •    لە ئایاری 1983دا توركیا یەكەمین ئۆپراسیۆنی سەربازی لە دەرەوەی سنور ئەنجامدا، ئەوەش بە رێككەوتنێك لەگەڵ حكومەتی عێراقدا، لەو ئۆپراسیۆنەدا هەزاران سەربازی تورك بەشدارییان كرد. •    لە تشرینی یەكەمی 1984و ئابی 1986 توركیا دوو ئۆپراسیۆنی سەربازی تری ئەنجامدا، بەڵام لە هیچ یەكێكیاندا سەركەوتوو نەبوو لە لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكاران. •    دوای ماوەیەك بێدەنگی، توركیا ئۆپراسیۆنی چوارەمی لە ساڵی 1991 دەستپێكرد لەژێر ناو "گۆچان"، ئەوە ئەو ساڵە بوو كە تێیدا بارەگا‌و بنكە سەربازییەكانی توركیا لەسەرتاسەری پارێزگاكانی كوردسان زیادیان كرد. •    لە ساڵی 1992 سەرۆك وەزیرانی كۆچكردووی توركیا (تورگوت ئۆزال) نامەیەكی بۆ (عەبدوڵا ئۆجەلان) رێبەری پارتی كرێكارانی كوردسان (لە ساڵی 1999وە لە توركیا لە زینداندایە) نوسی، تێیدا داوای لێكرد هێرشە سەربازییەكان لەدژی سوپای توركیا كەمبكاتەوە وەكو سەرەتایەك بۆ دەستپێكردنی دانوستان لەنێوان هەردوولادا، بەڵام هەوڵەكان شكستیان هێنا لە گەیشتن بە ئەنجامێكی دیار. •    لە هەمان ساڵدا توركیا ئۆپراسیۆنێكی تری كرد‌و (15 هەزار) سەرباز بەشدارییان تێدا كرد، تانك‌و تۆپهاوێژی قورس‌و فڕۆكەوانی جەنگیی بەكارهێنرا، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، هێزەكان دوای (20 رۆژ) لە دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنەكە، كشانەوە. •    دوای ئەوەش ژمارەیەك ئۆپراسیۆنی تر ئەنجامدران لە ساڵەكانی 1993و 1994و 1995 بەبەشداری دەیان هەزار سەرباز، لە دواین ئۆپراسیۆندا بەهاوكاری پارتی دیموكراتی كوردستان (30 هەزار) سەرباز بەشدارییان كرد، ئۆپراسیۆنەكە ماوەی (45 رۆژ)ی خایاند بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچەی "حەفتانین"، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، دوای مانگ‌و نیوێك توركیا لە هێرشەكە كشایەوە. •    لە سەرەتای 1999دا ژمارەی ئەو ئۆپراسیۆنانەی كە توركیا لەناو هەرێمی كوردستان ئەنجامیدا بۆ لەناوبردنی "گەریلا"كانی پارتی كرێكارانی كوردستان گەیشتە (24 ئۆپراسیۆن)، لە ساڵەكانی 2000و 2007و 2008 توركیا ئۆپراسیۆنی هاوشێوەی كرد. پەكەكە لە هەرێمی كوردستان بەهانەی هاتنەناوەوەی توركیا بۆ ناو خاكی هەرێمی كوردستان لێدانە لە پارتی كرێكارانی كوردستان. (پەكەكە) لە ساڵی 1978 دامەزراوە، یەكەم كۆنفرانسی خۆی لە ساڵی 1981 ئەنجامداوە، لە ساڵی 1984ەوە شۆڕشی چەكداری دەستپێكردووە، لەوكاتەوە بنكەو بارەگای لە باشوری كوردستان كردوەتەوە. لەدوای پێكهێنانی حكومەتی هەرێمی كوردستان‌و یەكخستنی هێزی پێشمەرگەی كوردستانەوە، لە یەكەم هەنگاودا بە فشاری توركیا هێزی پێشمەرگە لە ساڵی 1993 چووە شەڕی "براكوژیی"ەوە لەگەڵ هێزەكانی (پەكەكە)، هێزی پێشمەرگە نەیتوانی شەڕەكە یەكلابكاتەوە‌‌و (پەكەكە) لەناوچەكە دەربكات، بەڵام نیازپاكی بەرپرسانی هەرێمی نیشانی توركیادا. ئێستا بنكەو بارەگاكانی (پەكەكە) تەواوی ناوچە شاخاوی‌و سنورییەكانی رۆژهەڵات‌‌و باشور تا رۆژئاوای كوردستانی گرتوەتەوە، ناوچەیەكی فراوانیان بۆخۆیان كۆنترۆڵكردووە، لەگەڵ فراوانبوونی ناوچەی چەكداریان، جموجوڵی سیاسی‌و مەدەنیشیان لە باشوری كوردستان زیادیكردووە. لە باشوری رۆژهەڵاتی هەرێمی كوردستان، واتە سنوری نێوان هەرێمی كوردستان‌و ئێران، ناوچەیەكی فراوان‌و ناوەندی دەسەڵاتی (پەكەكە)ی تێدایە، ئەوەش زنجیرە چیای "قەندیل"ە، كە لە سنوری قەزاكانی (قەڵادزێ، رانیە، چۆمان، رەواندوز، سۆران) پێكدێت، واتا دەسەڵاتیان لە سنوری قەزای قەڵادزێوە درێژ دەبێتەوە بۆ باڵەكایەتی‌و سیدەكان‌و حاجی ئۆمەران، لەم ناوچەیەدا (62) گوند لەژێر دەسەڵاتی شارەوانییەكانی (پەكەكە)دان. بەپێی بەدواداچونێكی رۆژنامەی (رووداو)ی نزیك لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان زیاتر لە (658) گوند لەژێر كۆنترۆڵی (پەكەكە)دان، زیاتر لە 34%ی كۆی خاكی پارێزگای دهۆك لەژێر كۆنترۆڵی (پەكەكە)دایە. زۆرترین سنوری دەسەڵاتی (پەكەكە) لە ناوچەی قەزای ئامێدیە، كە نزیكەی (250) گوندی ئەو ناوچەیە لەژێر كۆنترۆڵی (پەكەكە)دایەو زۆرینەی بنكەو بارەگا سەربازییەكانی توركیاش لەو قەزایەدایە كە بنكەكانی (بامەڕنێ، دێرەلوك، كانی ماسی) دەگرێتەوە، بەواتایەكی تر جێگیركردنی ئەو بنكە سەربازیانەی توركیا بەتەواو لەبەردەم مەترسی هەژموونی (پەكەكە)دایە، لە كۆی (2700) كیلۆمەتر دوجای خاكی ئەو قەزایە، زیاتر لە 70%ی لەژێر كۆنترۆڵی (پەكەكە)دایە. لەدوای ئامێدی، زۆرترین سنوری جوگرافی ژێر دەسەڵاتی (پەكەكە) لە قەزای زاخۆیە، بەوپێیەی زیاتر لە (120) گوندی ئەو قەزایە لەژێر دەستی (پەكەكە)دایە، واتە 35% خاكی قەزاكە، لە قەزای ئاكرێش زیاتر لە (20) گوندی لەژێر دەستی (پەكەكە)دایە. بەگشتی لە سنوری پارێزگای دهۆك، بەوپێیەی هەرێمەكانی بادینانی پەكەكە لەوێیە، (پەكەكە) پێگەیەكی گەورەی هەیە، كە بە نزیكەی 30% بۆ 36%ی خاكی پارێزگای دهۆك ئەژماردەكرێت، واتا تەواوی ناوچە شاخاوی‌و سنورییەكانی پارێزگای دهۆك لەژێر كۆنترۆڵی پەكەكەدایە. لە سنوری قەزای مێرگەسور كە ناوچەكانی (بارزان‌و پیران‌و شیروان) دەگرێتەوە، زیاتر لە (150) گوند لەژێر كۆنترۆڵی (پەكەكە)دایە، واتا بەگشتی لە سنوری قەزاكانی پارێزگای هەولێر زیاتر لە (200) گوند لەژێر كۆنترۆڵی پەكەكەدان، جگە لە مەخمور كە كەمپێكی گەورەی (پەكەكە)ی تێدایە. لە رۆژئاواشەوە لە سنوری قەزای شەنگال ناوچەیەكی بەرفراوان‌و دەیان گوندو بەرزایی بەدەست (پەكەكە)وەیە، بەگشتی زۆرینەی بنكەو بارەگاو پێگەی پەكەكە لە سنوری ناوچەی جێنفوزی پارتیدایە، تا ئەو رادەیەی دەتوانرێت بوترێت "پەكەكە بەتەواوی  پارتی گەمارۆداوە". توركیا لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەردەوامی هێرش و لەشكركێشیەكانی توركیا بۆ هەرێمی كوردستان، رۆژ لە دوای رۆژیش بنكە سەربازی‌و هەواڵگرییەكانی توركیا لەسەر خاكی هەرێم زیاتر دەبن. بە نەخشەیەك كە سەرۆكایەتی توركیا بڵاویكردەوە، توركیا (37) بنكەی سەربازی و هەواڵگری لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە.  توركیا دەیان بنكەو بارەگای لە ناو خاكی هەرێمی كوردستاندا هەیە، لەدوای هاتنی "داعش"، بە بیانوی رزگاركردنی موسڵ، لە مانگی كانوونی یەكەمی 2015دا توركیا هێزێكی گەورەی هێنایە باشیكی نزیك موسڵ كە نزیكەی (900 سەرباز)و (16 تانك)‌و (20 زرێپۆش) بوون، بیانوی توركیا بۆ هێنانی ئەو هێزە، شەڕی روبەڕووبونەوەی "داعش" بوو، بەڵام لەماوەی ساڵی 2015 دا لە كۆی (300) هێرش‌و ئۆپەراسیونی ئاسمانی سوپای توركیا، تەنها (3) هێرشیان بۆسەر "داعش" بوو، لەبەرامبەردا (297) هێرشی بۆسەر بنكەو ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی (پەكەكە) بوو، واتا بەڕێژەی 1%ی هێرشەكانی توركیا بۆسەر "داعش"‌و 99%ی هێرشەكان بۆسەر (پەكەكە) بووە. ئەمە لەكاتێكدایە توركیا لە هەرێمی كوردستان چەندین بنكەی سەربازی دیكەی هەیە، بەتایبەتیش لەدوای شەڕی ناوخۆوە بەرەزامەندی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لەچوارچێوەی هێزی "ئاشتیپارێز" هێزێكی گەورەی توركیا لە 1997 لە بامەڕنێی سەربە قەزای ئامێدی جێگیر بووە، كە لە فڕۆكەخانەیەكی سەربازی‌و (38 دەبابە)و (738 سەرباز) پێكهاتووە. هەر لە ساڵی 1997دا توركیا سێ بنكەی دیكەی سەربازی لە ناحیەی دێرەلوكی سەربە قەزای ئامێدی كە 40 كم دەكەوێتە باكوری ئەو قەزایەوە كردەوە، هەمان ساڵ بنكەیەكی دیكەی سەربازی لە ناحیەی كانی ماسی سەربە قەزای ئامێدی‌و لە گوندی سێرسی كە 30كم باكوری شاری زاخۆیە، بنكەیەكی دیكەی سەربازی جێگیركرد. تەواوی بنكە سەربازییەكانی سوپای توركیا لە خاكی هەرێمی كوردستان، لە نزیكی سنوری نێوان ناوچەی جێنفوزی (پەكەكە)و (پارتی)دان. بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی ناڕەزایەتییەكانی باشوور كە لە مانگی كانونی یەكەمی 2015 بڵاوبوەتەوە، ژمارەی هێزەكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا (3 هەزارو 235) ئەفسەرو سەربازو جەندرمەی سوپای توركیایە لەگەڵ چەندین جۆر چەك‌و تەقەمەنی، بەپێی راپۆرتەكە توركیا  (٥٨) تانك، (٢٧) زرێپۆش، (٣١) تۆپ‌و (٢٦) هاوەن، (١٧) ئاڕبیجی‌و (١٠) دۆشكە، (٤٠) ئۆتۆمبیلی سەربازیی. بەپێی راپۆرتەكە، سوپای توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان بەسەر (١٣) بنكەو بارەگای سەربازیدا لەناوچە سنورییەكانی پارێزگای دهۆك جێگیركراون، كە لەناو هەموو بنكە سەربازیەكاندا بەشی هەواڵگریی هەیە: * گەورەترین بنكەو بارەگای سەربازی توركیا لەڕووی ژمارەی سەربازەوە، لە ناحیەی (كانی ماسی)یە. لەو بنكەیەدا (٥٨٠) سەربازو (٩١) ئەفسەرو (٢٤٠) جەندرمە و  (٣٤٠) هێزی لێدان هەیە. * گەورەترین بنكەی سەربازی توركیا لەڕووی لۆجستییەوە، سەربازگەی (بامەڕنی)یە دەكەوێتە بەرامبەر ‌ناحیەی بامەڕنی‌. لەناو ئەو بنكە سەربازییەدا گەورەترین یەكەی هەواڵگری سەر بە سوپا هەیە. هەروەها (٣٠) تانك، (٨) زرێپۆش، (٦) هاوەن، (٦) ئۆتۆمبێلی سەربازی تێدایە، جگە لەبوونی ئامێرێكی پێشكەوتووی دەنگگرتن كە بۆ كاری سیخوڕی بەكاریدە هێنن. * سەربازگەی باتوفا سریەیەكی تایبەتی هەواڵگری لێیە كە لە (٢٠) كەس پێكهاتووە. بنكەی سەربازی ناحیەی باتوفە گەورەترین سەربازگەی هەواڵگریە و دەكەوێتە سنوری ئیداریی قەزای زاخۆوە، (٤٠٠) سەرباز و (٦) تانك و (٢١) زرێپۆش و (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازیی و سێ نازووری تێدایە. * بنكەی سەربازی (كریبی) لە سنووری قەزای زاخۆ (٤١٤) سەرباز، (٦) تانك، (١٥) ئاڕبیجی، (٢) دۆشكە، (٦) زرێپۆش، (١١) تۆپ، (١٤) ئۆتۆمبێلی سەربازی، و چەندان چەكی سوك و مامناوەندی لێیە. * سەربازگەی (سینكی) (٨٠) سەرباز و تۆپێكی (١٢٠) ملمی تێدایە. * سەربازگەی (سیریی) لە سنووری قەزای ئامێدێیە، (٧٥) سەرباز، (٦) تانك، سێ دۆشكا، (٦) هاوەن، (٤) زرێپۆش هەیە. * سەربازگەی (كوبكی) لە سنووری قەزای ئامێدی. (١٣٠) سەربازی جێگیركردووە لەگەڵ دوو تانك. * سەربازگەی (قومری) لە ناوچەی مەتینا 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی كوخی سپی 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی دەرەی داواتیا لە هەفتانین 70 سەربازی تێدا جێگیر كراوە لەگەڵ ژمارەیەك كەرەستە و كەلوپەلی سەربازی. * سەربازگەی (سەری زیری)، (٦٠) سەربازی جێگیركردووە. * سەربازگەی گەلی زاخۆ (34) سەربازی جێگیركردووە. * سەربازگەی ئامێدی (٤٥) سەرباز بە تەواوی چەك و تفاقی سەربازییەوە جێگیركراون. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی قەزای ئامێدییە. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە ناوەندی ناحیەی باتوفە. * بارەگای دەزگای سیخوری میت لە قەزای زاخۆ لە گەڕەكی بێداری. * بارەگای دەزگای سیخوڕی میت لە ناوەندی قەزای دهۆك لە گەڕەكی گرێباسی. * بنكەی سەربازی توركیا لە باشیك. بوونی ئەو بنكەو بارەگایانەی سوپای توركیا لە هەرێمی كوردستان تەنها لە پێناو پاراستنی ئاسایشی توركیا و كۆكردنەوەی زانیارییە لەسەر باشوری كوردستان و بەتایبەتیش لەسەر پارتی كرێكارانی كوردستان، بونی ئەو هێزە هیچ سودێكی بە هەرێم نەگەیاندووە بە جۆرێك لە كاتی هاتنی هێرشی "داعش" بۆسەر هەولێر توركیا ئامادە نەبوو هێز رەوانە بكات، تەنانەت ئامادە نەبوو هێزی ئەو بنكە سەربازیانەش بەكاربهێنێت لەكاتێكدا بنكەی سەربازی بامەڕنێ فڕۆكەخانەی سەربازیەو توركیا دەیتوانی لەوێوە پەلاماری "داعش" بدات. بەپێی راپۆرتێكی تۆڕی هەواڵی (BBC)، توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندا (27) بنكەی سەرباری هەیە، هەندێك سەرچاوەی زانیاری باسلەوە دەكەن ئێستا ئەو ژمارەیە زیادی كردووە بۆ (32) بنكە. ئامانجی سەرەكی توركیا لە دروستكردنی بنكەی سەربازی زیاتر لە هەرێمی كوردستان بەتایبەتیش لەناوچەكانی باتۆفان‌و بامەڕنی‌و ئامێدی، كۆنتڕۆڵكردنی هەردوو ناوچەی "هەفتانین‌و مەتینا"یە كە هەردوكیان بە بەدوو ناوچەی ستراتیژی دادەنرێن بۆ جێبەجێكردنی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكان لە داهاتوودا دژ بە چەكەكە. رێككەوتنی بەزاندنی سنور لەشكركێشی سوپای توركیا بۆ ناو خاكی هەرێم بە پێشیلكردنی سەروەری خاكی عێراق دادەنرێت، بەڵام تا ئێستا عێراق جگە لە هەندێك ورە ناڕەزایەتی، بێدەنگە‌و هەنگاوی كردەیی لەوبارەیەوە هەڵنەگرتووە، چونكە عێراق‌و توركیا لە ساڵی 1982دا رێككەوتنێكیان واژووكردووە، بەپێی ئەو رێككەوتنە تائێستاش هەریەكەیان دەتوانن بەقوڵایی (20 كلم) سنوری خاكی یەكدی ببەزێنن بەبیانوی پاراستنی سنورەكانەوە، ئەوكات ئامانجی سەرەكی رێككەوتنەكە لای توركیا لێدانی (پەكەكە)‌و لای حكومەتی عێراقیش لێدانی شۆڕشی كورد بوو لە باشوری كوردستان. ساڵی 1995 رێككەوتنێكی تر لەنێوان عێراق‌و توركیا واژووكرا، ساڵی 2007  لەو سەردەمەی كە (هۆشیار زێباری) وەزیری دەرەوەی عێراق نوێكرایەوە، لەبری كۆتایهێنان بە بەزاندنی سنور، مەودای بەزاندنی سنور لە (20 كیلۆمەترەوە) زیادكرا بۆ (25 كیلۆمەتر)، ئەم رێكەوتنانە هەموویان لەسەر داوای توركیا بووەو فشار بووە لەسەر عێراق بۆ وەردەرنانی گەریلاكانی (پەكەكە) لەسەر خاكی عێراق. تیرۆری كۆنسە لە باشور ! سەرباری هێرشی ئاسمانی‌و زەمینی، سوپای توركیا لەم ساڵانەی دوایدا لەڕێگەی زانیاریی هەواڵگرییەوە سەركردەكانی (پەكەكە) د‌وزیوەتەوە‌و بە ئامانجی گرتوون: •     15ی ئابی 2018، زەكی شەنگالی یەكێكە لە فەرماندە باڵاكانی (پەكەكە)و ئەندامێكی كۆنسەی بەڕێوەبردنی (كەجەكە) لە هێرشێكی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی توركیا لە شەنگال تیرۆركرا. •      21ی ئازاری 2019، سەرحەد ڤارتۆ (ئەمروڵڵا دورسون) ئەندامی كۆمیتەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی كەجەكە لە هێرشێكی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی توركیادا تیرۆركرا. •      5ی تەموزی 2019، دیار غەریب ئەندامی كۆنسەی سەرۆكایەتیی (كەجەكە) لە هێرشێكی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی توركیادا لە قەندیل تیرۆركرا. •    15ی ئۆكتۆبەری 2019، دەمهات عەگید بەرپرسی پەیوەندییەكانی دەرەوەی (كەجەكە) لە چیای ئەزمەڕی شاری سلێمانی لە هێرشێكی فڕۆكە بێ فڕۆكەوانەكانی توركیا تیرۆركرا. •    15ی ئۆكتۆبەری 2019، جەمیل ئامەد (كەجەكە) لە چیای ئەزمەڕی شاری سلێمانی لە هێرشێكی فڕٍۆكە بێ فرۆِكەوانەكانی توركیادا تیرۆركرا. •    هەر بەمدواییە چەند روداوێكی تر لە هەرێمی كوردستان رویانداوە كە وابەستەكراون بە شەڕی نێوان پەكەكە‌و توركیا، لەوانە: - رۆژی 3ی ئابی ساڵی 2017 هێزێكی تایبەتی (پەكەكە) لە سنوری قەزای دوكانی سەربە پارێزگای سلێمانی دوو ئەفسەری سەربە دەزگای هەواڵگری توركیا (میت)یان رفاند، بەپێی قسەی (پەكەكە)، ئەو كەسانە پلانیان داڕشتبوو بۆ تیرۆركردنی (جەمیل بایك) هاوسەرۆكی (كەجەكە)، رفاندنی ئەو دوو ئەفسەرە لەلایەن (پەكەكە)وە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی، لە ناوخۆی توركیا كاردانەوەی زۆری لێكەوتەوە، لە یەكەم كاردانەوەدا توركیا رۆژی 24/8/2018 (بەهرۆز گەلاڵی) نوێنەری یەكێتی نیشتمانی لە ئەنكەرە دەركرد‌، دواتر توركیا دەرگای گەشتی ئاسمانی بەسەر سلێمانیدا داخست، كۆتایی 2018 بەرپرسانی یەكێتی پەیوەندییەكانیان ئاسایی كردەوە‌و گەشتە ئاسمانییەكان دەستیان پێكردەوە. -    تیرۆركردنی دیپلۆماتكارێكی توركیا (هەندێك لە سەرچاوەكان دەڵێن ئەفسەری هەواڵگری میت) لە ریستۆرانتی "هۆقەباز" لە شاری هەولێر لە رۆژی 17ی تەموزی 2019دا، ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان ژمارەیەك لە ئەنجامدەرانی هێرشەكەی دەستگیركرد‌و رایگەیاند (پەكەكە) لە پشت هێرشەكەوە بووە، بەڵام تا (پەكەكە) نكولی لەوە دەكات رۆڵی لەو هێرشەدا هەبووبێت‌، جەمیل بایك هاوسەرۆكی (كەجەكە) دەڵێ:" روداوەكە پەیوەندی بە ململانێی نێوان ئێران‌و توركیاوە هەبووە".  

(درەو): 15 ساڵ لەمەوپێش حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە بە كەفیل بۆ ئەوەی سیروان بارزانی برازای مەسعود بارزانی لە كۆمپانیایەكی كوەیتی قەرز بكات بۆ كۆمپانیای (كۆڕەك تیلیكۆم)، سیروان قەرزەكەی نەداوەتەوە، ئێستا دەبێت حكومەتی هەرێم وەكو كەفیل قەرزەكەی بۆ بداتەوە.  دادگای تێهەڵچونەوەی كوەیت لەدژی حكومەتی هەرێمی كوردستان حوكمێكی دەركرد، بەپێی ئەم حوكمە دەبێت حكومەتی هەرێم بڕی (490 ملیۆن‌و 80 هەزار) دۆلار بدات بە كۆمپانیای (ئەجیلیتی).  كۆمپانیای (ئەجیلیتی) كۆمپانیایەكی كوەیتییە كە لە بۆرسەی كوەیت‌و دوبەی تۆماركراوە، ئەم كۆمپانیایە ئەمڕۆ رایگەیاند، دادگای تێهەڵچونەوە لەبەرژەوەندی كۆمپانیای (كازار كاپیتاڵ بارتنرز) حوكمی داوە، كە سەربە كۆمپانیای (ئەجیلیتی)یە.  دۆسیەكە پەیوەندی بە قەرزێكەوە هەیە كە رۆژی 11ی سێپتێمبەری 2007 كۆمپانیای (كازار) بە كۆمپانیای (كۆڕەك تیلیكۆم)ی داوە‌و حكومەتی هەرێم بۆ وەرگرتنی ئەم قەرزە بووە بە كەفیلی كۆمپانیای (كۆڕەك تیلیكۆم).  بڕی ئەو قەرزەی كە كۆمپانیا كوەیتییەكە بە كۆمپانیای (كۆڕەك تیلیكۆم)ی داوە (250 ملیۆن) دۆلار بووە، سودی قەرزەكە لەسەر كۆڕەك تیلیكۆم ساڵانە بە بڕی (7%) دانراوە. ساڵی 2007 كاتێك (كۆڕەك تیلیكۆم) هاوشێوەی كۆمپانیاكانی تری بواری پەیوەندیكردن ویستویەتی مۆڵەتی كاركردنی خۆی بۆسەر ئاستی عێراق فراوان بكات‌و مۆڵەت لە حكومەتی عێراق وەربگرێت، پێویستی بە پارە بووە، پارەكەی لەم كۆمپانیا كوەیتییە قەرز كردووە، حكومەتی هەرێم كەفالەتی (كۆڕەك)ی كردووە بۆ وەرگرتنی قەرزەكە.  كۆمپانیای (كازار) دوای دەرچوونی حوكمی دادگا لەسەر كەیسی ئەم قەرزە، لەدژی حكومەتی هەرێم‌و بانكی نیشتمانی كوەیت، داوای تێهەڵچوونەوەی كردووە، دادگا لەبەرژەوەندی كۆمپانیاكە حوكمی داوە بە قەرەبوكردنەوەی بڕی قەرزو سودی قەرزەكەی لەو رۆژەوە كە قەرزەكە كراوە.  دادگاكە حكومەتی هەرێم پابەند كردووە بەوەی %7ی سودی قەرزەكە بە كۆمپانیاكە بداتەوە تا ئەوكاتەی هەموو پارەكە تەواو دەبێت، ئەمە لەگەڵ دابینكردنی خەرخی ماندووبونی پارێزەرە یاساییەكاندا.  كۆڕەك تیلیكۆم كۆرەك تیلیكۆم كۆمپانیایەكی هاوبەشی سنوردارە لە عێراقدا تۆماركراوە بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكانی GSM، ساڵی 2000 دەستی بە پێشەكەشكردنی خزمەتگوزارییەكانی كردووە، سەرەتا تەنها لە هەرێمی كوردستان، پاشان لە 17ی ئابی ساڵی 2007  كۆڕەك یەكێك بوو لەو سێ كۆمپانیایەی كە مۆڵەتی كاركردنی سەرانسەری عێراقی پێدرا بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكانی مۆبایل، بنكەی سەرەكی لە شارۆچكەی پیرمامە. سیروان بارزانی كوڕی سابیر مستەفا بارزانی برازای مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی ئەم كۆمپانیایەی دامەزراندووە، سیروان لەدایكبوونی ساڵی 1971ە، جگە لە كاری بازرگانی، فەرماندەی سەربازییەو پلەی لیوای لەنێو هێزی پێشمەرگەی پارتی دیموكراتی كوردستاندا هەیەو لەشەڕی دژ بە رێكخراوی داعش فەرماندەی میحوەری گوێر- مەخمور بوو. بەگوێرەی راپۆرتێكی رۆژنامەی "فاینەنشاڵ تایمز"ی بەریتانی، لە ساڵی 2020دا سیروان بارزانی بووە بە خاوەنی رێژەی 75%ی پشكەكانی كۆمپانیای كۆڕەك تیلیكۆم.   

سلێمان مستەفا ڕێبەرایەتی سیاسی بەرەی کوردستانی لە ٨-٤-١٩٩٢وەک دەسەڵاتێکی شەرعی هەڵقوڵاو لە ڕاپەرینە جەماوەریەکەی کوردستان ، یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، و یاساکە بوو بە یاسای ژمارە (١) ،و یەکەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانی پێ ئەنجامدرا، لە یاساکەدا سیستەمی هەڵبژاردنی لیستی رێژەیی وشێوازی لیستی داخراو بۆ لیست وکراوەی ئازاد بۆ حزبەکان ،و شیوازی دابەشکاری هەڵبژاردن (القاسم الانتخابى)،بۆکورسیەماوەکانیش دابەشکردنی بەپێی بەهێزترین ماوەی دەنگ پەسەند کرد،هەروەهاهەرێمی کوردستان کرا بە یەک بازنەی هەڵبژاردن، لەوێ رۆژێ تا ێستا ، پێنج خولی هەڵبژاردن بۆ پەرلەمانی کوردستان ئەنجامدراون ،ویاسای هەڵبژاردن و پەرلەمان (٧) جار هەموار کراوەتەوە، بەهەردوو بابەتەکەیەوە (یاسای هەڵبژاردن وکاروباری پەرلەمان )، چونکە یاساکە لە بنەرەتدا دوو یاسا لە خۆ دەگرێت یاسای هەڵبژاردن و یاسای پەرلەمان ،بۆیە باشتر وایە بڵێن (یاسای پەرلەمان ویاسای هەڵبژاردنی پەرلەمان) گرنگترین ئەو بابەتانەی جێگای ئاماژە پێکردنن لەو ٧ هەموارەی یاساکەدا، هەموارکردنی پرسی لیستی داخراوە بۆ لیستی کراوەی سنوردار(نیمچەکراوە ). پرسی هەموار کردنەوەی یاسای هەڵبژاردن پرسێکە ئێستا بۆتە خاڵی ناکۆکی لە نێوان هیزو لایەنە سیاسیەکان ،گەر بە کورتی بێن جارێکی تر بە ووردی ئەو زاراوەو چەمکانە شرۆڤە بکەین کە کرۆکی یاسای هەڵبژاردنن، لەمڕۆدا زیاتر باسیان لێوەدەکرێت هەندێکیان جێگای ڕای جیاواز وناکۆکین . سەرتا باس چوارچیوەیی یاسایی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان دەکەین، لە کوێوە سەرچاوەی گرتوە ، لەبەر ئەوەی هەرێمی کوردستان تا ئێستا خاوەنی دەستوری خۆی نییە ، دەتوانین وەک پاساوێکی لاواز بلێن (بڕگەی یەکەم لەماددەی ١١٧ ، و ماددەی ١٢٠ ، وبڕگەی یەکەمی ماددەی ١٢١  ) لەدەستوری ئیتتحادی دان بە دامەزراوەکانی هەرێم نراوە ، لە ماددەی (١٢٠) پێداگری لە دانای دەستوری هەرێمەکان دەکاتەوە ،بەڵام خۆی لەڕاستیدا دەبێت لە دەستوردا هێڵە گشتیەکانی یاسای هەڵبژاردن ، وماوەی خولی پەرلەمان وبنەمای دیاریکردنی ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان و دەسەڵات وئەرکەکانی دەسەڵاتی یاسادانان دیاربکرێن ، کەواتە یەکێ لە پایە هەرە گرنگەکانی یاسایی تا ئەمرۆ بوونی نییە ، جونکە دەبێت لەبەر ڕۆشنایی بڕگەو ماددەکانی دەستوردا یاسای هەڵبژاردن پەسەند بکرێت .کەواتە یاسای هەڵبژاردن پایەیی دووەمیەتی ، من لێرەدا نامەوێت بتان بەم بۆ ناو جەدلێک کە ئایە یاساکانی پەرلەمان رەوایەتیان هەیە، یان شیکەروانی یاسا چۆن چۆنی خوێندنەوەی بۆ دەکەن؟ هەندێ جار پرسیارێک لە شێوەی ڕەخنە و تانە دەکرێت ، دەوترێت چؤن دەبێت وادەیی یاسایی پەرلەمان درێژ بکرێتەوە ، چۆن پەرلەمان ئەو کارە دەکات، پەرلەمان دەسەڵاتی نییە ؟ وەڵامەکە ئاسانە پەرلەمان یاسا دادەنێت ، یاساش بە یاسای هەمووار دەکرێت ، لە نەبوونی دەستوور باوکی یاساکان پەرلەمان خۆی بەدەر دەکات لە پابەند بوون بەو مادەیە ، بە ماددەیەک لە رێگەی پرۆژە یاسایەک بەمەش وادەی تەمەنی خۆی درێژ دەکاتەوە ، بەهەر حال ئەمە بابەتی ئێمە نییە، با بچینەوە سەر بابەتی خۆمان ، گەر باس لە گرنگی یاسای هەڵبژاردن بکەین،دەتوانین یاسای هەڵبژاردن لە دوای دەستوور بە گرنگترین یاسای ناوزەد بکەین ، چونکە هەموو پرس وکاروبارە پەیوەندیدارەکانی پەیوەندیدار بە هەڵبژاردن لە چوارچێوەی یاسای هەڵبژاردندا جێگیر دەکرێن . جێگای خۆیەتی لێرەدا شرۆڤەیەک بۆئەم چەمک و زاراوانە بکەین کە زۆر گوێ بیستیان دەبین (سیستەمی هەڵبژاردن ، شێوازی گۆرینی دەنگ بۆ کورسی لە ناو سیستەمەکەدا، شێوازی لیست ، شیوازی بازنەکانی هەڵبژاردن )، لە ئەلقەکانی داهاتوشدا دەروازیەک لە سەر (سكاڵا وتانە و تاوانەکانی هەڵبژاردن و دەستەی دادوەری هەڵبژاردن و یاسای حزبەکان لایەنەکانی تریدا دەکەینەوە.     یەکەم( سیستەمی هەڵبژاردن ) ئەگەر پێناسەى سیستەمى هەڵبژاردن بکەین ،بە شێوەیەکى سادە سیستەمى هەڵبژاردن ، ئەرکى گۆڕینى دەنگەکانى لە ئەستۆدایە ،لە هەڵبژاردنە گشتیەکاندا کە دراون بە لیست و پالێوراوان بۆ ئەو کورسیانەى بۆ بازنەی هەڵبژاردن تەرخانکراون، و هەندێ ڕێو شوێنى تایبەتى ترێش لە خۆ دەگرێت لەوانە :شێوازى هەڵبژاردن بەواتای ئایە شێوازى ئەو حیسابەى بەکار دەهێنرێت بۆ هەژمار کردنى کورسیەکان ، یاخود قەبارەى بازنەکان . گرنگى و بایەخى سیستەمى هەڵبژاردن ، ڕەنگدانەوەى دەبێت لە سەر شێوازى گەشەکردنى حزبەکان ، هەندێ لە سیستەمەکانى هەڵبژاردن یەکێتى نێوان ڕیزەکانى حزب پتەوتر دەکات ، وتارى سیاسى حزبیش یەکدەخات ، هەندێکى دیکە لێکترازان و لێکدابران لە نێو ریزەکانى حزبدا دروست دەکات ، سیستەمی هەڵبژاردن ڕۆڵێکى گەورەی لە سەر ڕێڕەوى هەڵمەتەکانى هەڵبژاردن دەبێت ،و دەشێ ڕەنگدانەوەى لە سەر هاندان یاخود رێگرتنى دروست بوونى هاوپەیمانى نێوان حزبەکانیش هەبێت، بۆیە هەر سیستەمێکى هەڵبژاردن کە لە سەر بنەمایەکى دادپەروەرانە دانەڕێژرابێت ،و بارودۆخی سیاسی وکۆمەڵایەتی وپێکهاتەی نەتەوەیی و ئاینی ومەزهەبی لەبەر چاو نەگیراێت و  ، هاوسەنگی لەنێوان نوێنەرایەتی لە رێژەی دەنگ کورسی نەکات ، حزب و گروپەکان ناچاردەبن لە دەرەوەى سیستەمى سیاسیدا کار بکەن، ئەمش سەر دەکێشێت بۆ شێواویی باردۆخی سیاسی ونائارامی ، و پەنا بردن بۆشێوازى نا دیموکراسی وتەنانەت پەنا بۆ توندو تیژیش بەرن،بۆیە کار کردن بە سیستەمی نوێنەرایەتی رێژەیی و(لیستى نوێنەرایەتى ڕێژەیی و شێوازی لێستی کراوەی سنوردار(نیمچەکراوە )، تا ڕادەیەک هەرێمی کوردستانی دورخستۆتەوە،لە بارودۆخی نەخوازراو چونکە ئاکامی دانانی بەربەست بۆ بەدەست هێنانی کورسی لەیەکم هەڵبژاردنی هەرێمی کوردستان ئەرێنی نەبوو ، لە هەمان کاتدا مامەڵە کردن ئاسانترە لەگەل ئەم سیستەمە، کەهەر حزبێک یاخود هەر پێکهاتەیەکى لیستى خۆى بەسەرجەم پاڵێوراوانیەوە پێشکەش بە بازنەى هەڵبژاردن دەکات، ودەنگدەردەنگ بەلیستێک و کاندیدێکی دڵخوازی خۆیان دەدەن یاخود تەنها بە لیستێک دەدات نەک بە پاڵێوراو، و ڕێژەى کورسیەکانى پەرلەمانى هەر حزبێک بەپێى ڕێژەى کۆى دەنگەکانى لەو بازنەیەدا دیاریدەکرێت بەڵام  لەشێوازی لیستی داخراو، واتە دەنگدەر ناتوانێت دەنگەکەى بداتە ئەو پاڵێوراوەى کە خۆى مەبەستیەتى بەڵکو حزب پاڵێوراوەکانى لەسەر لیستەکەى ڕێزبەند دەکات لە حاڵەتى سەرکەوتنى لە هەڵبژاردنەکاندا بەڵام لە لیستە ئازادە سنوردارەکاندا ، دەنگدەر دەتوانێت ئەو پاڵێوراوەى کە خۆى گەرەکیەتى دەنگى پێبدات دەست نیشانى بکات و هەڵیبژێرێت . بۆیە لەناو یاسای هەڵبژاردن سیستەمی هەڵبژاردنە گرنگترین پرسە ، دەتوانین سیستەمی هەڵبژاردن بە دڵ ورۆحی یاسای هەڵبژاردن و سیستەمی سیاسی وڵات ئەژماری بکەین ، وەک لەسەرەوە باسمان کرد سیستەمی هەڵبژاردن بڕیار دەدات دنگەکان چۆن چۆنی بکرێنە کورسی ، ئەم پرسەش کاریگەری لەسەر کۆی پرۆسەی سیاسی جێدەهێڵێت ، لەبەر ڕؤشنایی باردۆخی سیاسی کۆمەلایەتی ئابووری کاردانەوەکانی بەئەرینی ونەرێنی لەسەر ئاشتەوای کۆمەلایەتی و سیاسی جێدەهێلێت ، کەواتە سەروەری یاسا و ئاستی گەشەی ئابوری وکۆمەلایەتی وفەرهەنگی دەوریان هەیە لەسەر رەنگدانەوەی لایەنە ئەرێنی و نەرێنیەکانی جۆری سیستەمی هەڵبژاردن ، ئەگەر لێرەدا دوو ڕووداو وەک نمونە وەربگرین یەکەمینا لە بەریتانیا ، لە دوەم میشیان لە عێراق لە ساڵى ١٩٥١ و ١٩٧٤لە بەریتانیا کاتێک حزبی براوە زۆرینەى دەنگەکانى بە دەست هێنا بەڵام رێژەیەکى کەمترى لە کورسی پەرلەمانى بەرکەوت کەچی دەنگدەر وحزبەکان ئەو ئەنجامە نا هاوسەنگ نا هاوتیەیان پەسەند کرد ، چونکە متمانەى تەواویان بە پاکى و بێگەردى سیستەمەکەوە دەستەڵاتەکە هەبوو ، بەڵام هەڵبژاردنی ١٠-١٠-٢٠٢١ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لێکەوتەکانی جیاوازن بۆنمونە کوتلەی سەدری بە ( ٨٨٥٣١٠ ) دەنگ ٧٣کورسی بەدەست هێناوە ،سەربەخۆکان بە ( ١٦٨٦٧٩٢)دەنگ ٤٣ کورسیان بەدەست هێناوە ، دەلەتی قانون وفەتح بە (٩٦٤٩٨٨)دەنگ (٥٠) کورسی بەدەست هێناوە . ئێستا لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان کار بەسیستەمی لیستی نوینەرایەتی رێژەیی دەکرێت ، بە واتای نوێنەرایەتی رێژەیی قەوارە سیاسیەکان لە ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان ، کە هەر حزبیك رێژەیەک لە کورسیەکانی پەرلەمان بەدست دێنێت ، ئەگەر دەنگەکانی بگەنە ئاستی نرخی کورسی ، تا ئێستا لایەنە سیاسەکان کۆکن لەسەرجۆری سیستەمەکە ، ئەمەش خاڵی هاوبەش و کۆکەرەوەیە لە نێوان سەرجەم حزبەکانە ،چونکە لەم سیستەمە لایەنە سیاسیەکان و دەنگدەران رەنج بەخەسار ناچن و دەنگی دەنگدەران دەبێت بە کورسی و حزبەکانێش نویێنەریان دەبێت لە پەرلەمان ،ئەمەش گرنگترین خاڵ و لایەنی ئەرێنی شێوازی سیستەمی نوێنەرایەتی رێژەییە، سەرجەم حزبەکان هاوڕان لەسەر مانەوەی ئەم سیستەمە، بوێە دەتوانین بڵێن سیستەمی هەڵبژاردن ودەستوور و سیستەمی سیاسی ، سێ کوچکەی هەرێمێکی سەقامگیرن . دووەم (شێوازی گۆرینی دەنگ و دابەشکردنی کورسیەکان بەسەر حزبەکاندا) لە سیستەمی نوێنەراتی ڕێژەییدا زیاتر لە شێوازێک هەیە بۆ دابەشکردنی کورسیەکان بە سەر حزب و پالێوراواندا ، لە هەرێمی کوردستان لە یەکەم خولەوە تا ئێستا کار بە شێوازی دابەشکاری هەڵبژاردن (القاسم الانتخابى)دەکرێت، لەم شێوازەدا کۆی دەنگە دروستەکانی بازنە دابەشی ژمارەی کورسی تەرخانکراو دەکرێن بۆ دەرهێنانی دابەشکاری هەڵبژاردن(نرخی کورسی ) ، دوای ئەوە دەنگی حزبەکان و پالێوراوە سەربەخۆکان دابەشی دابەشکاری هەڵبژاردن دەکەین بۆ دەرهێنانی بەرکەوتەی هەریەکەیان ، لە ئێستادا حزبە سیاسیەکان هاوران لەسەر مانەوەی ئەم شێوازە ، هەرجەند شێوازی تر هەیە کە بە یەک قۆناغ کورسیەکان دابەشدەکات و پێویستی بە قۆناغی دووەم نیە ، لە وانە شێوازی سانتلیگۆو ، شێوازی هارا . سێییەم شێوازی ( زۆرترین دەنگی ماوە ):  ئەگەر لە دابەشکاری یەکەم کورسی بەتاڵ مایەوە پەنا بۆ قۆناغی دووەم دەبەین ، لەم شێوازەدا ئەگەر کورسی بەتاڵ مایەوە ، دەدرێت بەو لایەنەی کە زۆرترین دەنگی ماوەی هەیە کە نەبۆتە نرخی کورسی ، بەمەش جارێکی تر داد پەروەری و نوێنەرایەتی گشتی و بەهەدەر نەچونی دەنگدەرانە ، ئەم شێوازە نە کراوەتە کێشە و بابەتی ناکۆکی لایەنەکان ئەگەر لەگەڵیشدا نەبن، بەمەش پرۆسەکە لە قازانجی حزبە بچوکەکان دەشکێتەوە . چوارەم ( شێوازی لیستی هەڵبژاردن ، داخراو ، کراوەی سنوردار(نیمچە کراوە ) ، کراوەی ئازاد). هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە خولی یەکەم و دووەم و سێیەم بە شێوازی لیستی داخراو ئەنجام درا ،واتە دەنگدەر تەنها بۆی هەبوو دەنگ بە لیستی حزبێک بدات ، لەخولی یەکەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان حزبەکان بە پێێ حروفی ئەبجەدی لیستی کاندیدانیان دەدا بە دەستەی هەڵبژاردن ، حزبەکان ئازاد بوون لە دەست نیشانکردنی کاندیدانیان لە ناو لیستەکەیاندا بەیەکێ لەم شێوازانە (ماددەی ٣٧)لە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان پێش هەموارکردنەکانی(١-لیژنەی باڵا ڕێژەی سەدی و ئەو کورسیانەی هەر لیستێک بەدەستی هێناو بڵاو دەکاتەوە٢-هەڵبژاردنی سەرکەتوانی ناو پالێوراوان بۆ ئەو لایەنە جیدەهێڵرێت کە خاوەنی لیستەکەیە وبەم شێوەی خوارەوە دەبێت آ-یەک لەدوای یەک ،ب-دەستنیشانکردن ،ج-قورعە ) ،لێرەدا حزبە سیاسیەکان دەستکراوەبوون لە جێکردنەوەی نوێنەرایەتی جوگرافی ، لە شوێن کردنەوەی پسپۆری ، لەشوێنکردنەوەی ژنان وئافرەتان ، لە شوێنکردنەوەی سەرجەم چین و توێژەکان . لە خولی دووەم و سێیەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ، ئەم ماددەیە هەموار کرایەوە ، حزبەکان بە پیی ئەورێزبەندیەیی دەیاندا بە کۆمسیۆنی هەڵبژاردن کاندیدە براوەکان دەست نیشان دەکران ، واتە شێیوازەکە هەر لیستی داخراو بوو،لە خولی چوارەم و پێنجەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان شێوازی لیستی داخراو هەموار کرایەوە و پێرەوی شێوازی لیستی کراوەی سنوردارکرا(نیمچەکراوە کراوە) ، لەسەرو بەندی هەڵبژاردنی خولی شەشەم و پرسی هەموار کردنی یاسای هەڵبژاردن ، حزبە سیاسیەکان ڕای جیاوازیان هەیە ، تاڕادەیەک بەشی زۆریان لەگەڵ لیستی داخراودان ، بەڵام ڕاشکاوانە رای خۆیان بەیان نەکردوە، چونکە پێیان وایە گەرانەوەیە بۆ دواوە ، گومانی تیا نییە ئەزمونکردنی شێوازی لیستی کراوەی سنوردار لە دوو خولی ڕابردودا کۆمەڵێ پرسیای قوت کردۆتەوە ،کە لایەنە ئەرێنی و نەرێنیەکانی دەرکەوتون ،بۆیە دۆزینەوەی خالێکی هاوبەش لەنیوان لیستی داخراو و نیمچە کراوەدا ، پێویستیەکی هەنوکییە بۆ ماڵی یاسادانانی کوردستان دوور لە مزایەدەو بانگەشەی بێ بەها و بێ بەرهەم و بێ بنەما ، لێرەدا من نامەوێت بانگەشە بۆ لیستی داخراو بکەم ، ناشمەوێت لیستی کراو بی ئەرزش بکەم ، بەڵام ئەزموون کردنی دوو خولی پێشوو زۆر لە ڕاستی و کەموو کوریەکانی شێوازی لیستی کراوەی سنورداری بۆ بەیان کردین، کاتی ئەوەیە هەلوەستەیان لە بەرامبەردا بکەین ، لە نێوان شێوازی لیستی داخراوو لیستی کراوەی سنورداردا خاڵی چارەسەرو هاوسەنگ بونیان هەیە ، ئەگەر بڕیاروایە کار بە شێوازی لیستی کراوەی سنوردار بکرێت باشترە یەکێ لەم ڕێگایانەی لەگەڵدا موتربە بکرێت ڕێگای یەکەم  : هەر کاندیدێک لە ناو لیستەکەی دابەشکاری هەڵبژاردنی بەدەست نەهێنا ،کار بە رێزبەندی حزبەکان بکڕێت بۆ دەستنیشانکردنی کاندیدە دەرچوەکان ڕێگای دووەم :هەرکاندیدێک ڕێژەی ٪٥٠ دابەشکاری بەدەست بهێنێت لە ناو لیستەکەیدا بە براوە ئەژمار بکرێت ، بە پێچەوانەوە کار بە رێزبەندی لیستی حزبەکان بکرێت ،ڕێگای سێیەم : هەر کاندیدیک بەقەد دابەشکاری هەڵژاردن دەنگی بەدەست هێنا بە براوە ئەژمار دەکرێت ، باقی کورسیەکان نیوەی کورسیە بەدەست هاتوەکان بە پێی ڕیزبەندی دەنگەکان بێت و باقیەکەی تر بەپێێ رێزبەندی لیستی حزبەکان بێت ، گونجاندنی شێوازی گونجاو لە خزمەت پرۆسەی سیاسی و گرنگی ماڵی یاسادانانی کوردستان لە هەندێ ووشەو دەستەواژە گرنگترە بۆ هەرێمی کوردستان ، هەموشتێکێش حکمەتی خۆی هەیە (للضرورة أحكام)  . پێنجەم ( شێوازی بازنەکانی هەڵبژاردن ، یەک بازنە،یان چوار بازنە) سەرتا دەبێت بڵین ئایا شێوازی فرە بازنەیی لەگەڵ حوکم و ڕەهەندەکانی سیستەمی لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی  یەک دەگرێتەوە ؟ لەسیستەمی نوێنەرایەتی رێژەیی لە توانادایە وڵات بکرێتە یەک بازنەی هەڵبژاردن ، لەهەمانکاتدا لە توانادایە پێرەوی فرە بازنەیی بکرێت ، واتە شێوازەکە لەگەڵ حوکم و دەرهاویشتەکانی یەک بازنە و فرە بازنە دەگونجێت ، پێش ئەوەی لێرەدا باس لە لایەنە ئەرێنی و نەرێنیەکانی هەردوو شیوازەکە بکەین ، دەبێت بە پێی بنەمای حوکمی (للضرورة أحكام) و پێداویستی قوناغ و دواکاری حزبەکان و کاریگەریەکانی ڕابردوو هەڵسنگاندن بۆ دۆخەکە بکەین ، لێرەدا دەبێت ڕاشکاو بین شوێنکردنەوەی نوێنەرایەتی جوگرافی وپسپۆری وڕەگەز وچین وتوێژەکان داواکاریەکی پێویستە و زەرورە ، ناکرێت هەموو شتێک قوربانی هەندێ چەمک و بابەت وڕای جیاواز و مەترسی دروست کراو بکرێن ، دەبێت هەمیشە بە چاوی ڕیزەوە سەیری پەرلەمان بکرێت ، دەبیت ئەم دامەزراو دەوڵەمەند بکرێت ، کەموو کوریەکانی چارەبکرێن ، چونکە بێ ئەرزش کردنی ئەم دامەزراوەیە بێ ئەرزش کردنی کۆی پرۆسەی سیاسیە لە هەرێمی کوردستان ، لێرەدا مەبەستم بێ بەها کردنی دامەزراوەکانی هەرێمی کوردستانە ،لە لایەن  لایەنە سیاسیەکان بەبێ ئەوەی بەئەنقەست بێت و هەستی پێ بکەن ، بۆ گێرانەوەی پێگەو گرنگی دامەزراوەکان ئەبێت رێگای دیاڵۆگ ورێکەوتن بگڕێتە بەر بۆ ئەوەی متمانە بۆ تاکی کوردوکوردستانی بگەڕێنرێتەوە . لەسەرەوە ئاماژەماندا بە پرسیارێک ، لێرەدا دووبارە ئەو پرسیارە گرنگ دێتە پێشمان ئایە لە سیستەمی لیستی نوێنەرایەتی ڕێژەیی دەکرێت شێوازی فرە بازنەیی پەیرەو بکرێت ؟ بێ گومان دەکرێت وڵات لەسەر بنەمای یەکەی کارگێری دابەشی بکرێت بە پێی پارێزگا ، دابەشکاری لەسەر بنەمای پارێزگاکان دڵنیایی دەداتە حزبەکان کە یاری و گەمی هەڵبژاردن لە پشت ئەو داواکارییە نیە، وەک ئەوەی بینیمان لە هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەران . کەواتە گەر پرسیارێک بکەین سوودەکانی فرە بازنەیی چین بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ؟، وەڵامی ئەم پرسیارە زۆر ڕەهەند هەڵدەگرێت ، بەڵام لەسەروی هەموویانەوە پێداویستی قۆناغ و هەڵومەرجی سیاسی بابەتەگەلێکن کە خۆیان دەکەن بە زەرورەتی قۆنا‌غەکە ، لەبەر رؤشنایی ئەزموونی ڕابردوو، دەرئەنجام شێوازی چواربازنەیی دڵنیایەک دەدات بە پارێزگاکان ، دڵنیایی دەدات بە حزبەکان ، دڵنیایی دەدات بە کادرو ئەندامانی حزبەکان لەسنوری پاریزگاکانیان ، دڵنیایی دەدات بە کاندیدە سەربەخۆکان ، کە رەنج بە خەسار ناچن ، هەموو ئەوانی ناومان هێنان بەقەد رێژەیی بەدەستهاتویان نوێنەریان دەبێت ، جارێ هەر بازنەیەک رێژەیی نوێنەرایەتیەکە پارێزراوە تەنهاو تەنها کاندیدانی سنورەکە دەرۆنە پەرلەمان بە واتایی دەستەبەر کردنی نوینەرایەتی جوگرافی کە ئەمە یەکێکە لە خاڵە جەوهەریەکانی هەڵبژاردنی ئازاد و دیموکراسیانە ، رەنگە خوێنەرێک بپرسێ ئەی بۆ لە خولەکانی تری پەرلەمان ئەم پرسە باسی لێوەنەکراوە ، لێرەدا دەبیت بگەڕێنەوە سەر یاساکە لە یەکەم خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان کار بە سیستەمی لیستی نوێنەرایەتی رێژەیی و لیستی داخراوبۆ دەنگدەرو ئازاد بۆ حزبەکان کرا  ، لە خولی دووەم و سییەمێش کار بە لیستی داخراو کرا ، ئەمەش دەستەبەری نوێنەرایەتی جوگرافی وپسپۆری و چین و توێژەکانی دەستەبەر دەکرد لەگەڵ بوونی کادری خاوەن بڕیاری حزبەکان لەناو پەرلەمان ،پێڕەو کردنی شێوازی فرە بازنە ،بە زیاد بوونى هۆشیاریى یاسایى و دیموکراسى ، بە ڕەچاوکردنی پێداویستی قۆنا‌‌غەکە دەکرێ بیر لە شێوازی فرە بازنەیی بکرێت بەمەرجێ بەدەر بێت لەگەمەی گاری ماندەر ، کە نوێنەرایەتیەکى راستەقینەى جوگرافی و ناوچەیى لێ بەدى بێت و لە هەمان کاتیشدا ڕێژەیی بێت ، وفەزایەک ببێتە ئاراوە کە کۆمەک و هاوکارى و ئاوێتە بوونى لێبکەوێتەوە بە تایبەتى لەو کۆمەڵگایانەى کە دووچارى ناکۆکى و لێک ترازان بوونەتەوە و ڕێژەی بەشداریش لە ئاستی پێویست نییەو برواو متمانەی دەنگدەریش بە پرۆسەکە لەق بوبێت ، لە کۆتایی دا ئەگەر جارێکی کە گرنگی و لایەنە ئەرێنیەکانی فرە بازنەیی دووبارە بکەینەوە لەپێناو بەرجستەکردنی نوێنەرایەتی ڕاستەقینە و بەدیهێنانی ئەوا : یەکەم :- شێوازی فرە بازنەیی زامنی نوێنەرایەتى جوگرافی بە پێى پارێزگاکان دەکات ، بەڵام لە یەک بازنەی لە سایەیی لیستی کراوەی سنوردار ئەمە بەدی نایەت، دووەم:- نوێنەرایەتى سیاسى : دەرفەت دەدات بە حزبەکان بەشداری کارا بکەن بۆ بەدەست هێنای کورسی لە تەواوی بازنەکان ، شێوازی لیستی نوینەرایەتی رێژەیش زەمانەتی بەهەدەرنەچونی دەنگەکانی مسۆگەر دەکات ، چونکە نابێت دەنگدەرانی حزبەکان لە پارێزگایەک دەنگ بە حزبێک بدەن بەڵام لە پەرلەماندا هیچ کورسێکیان نەبێت. سێیەم:- دەرفەت بۆ بەشداریکردنى کەسایەتیە سەربەخۆو بێلایەنەکان و پێکهاتە جیاوازەکانى کۆمەڵ خۆشتر دەکات. چوارەم : نزیک کردنەوەی نێوانی کاندیدو دەنگدەران لە پرۆسەکانی هەڵبژاردندا . پێنجەم :ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاکان بڕیار لەسەر ڕێژەی ئەندامانی پاریزگاکە دەدات لە پەرلەمان . شەشەم : ئاستی ململانێی لە نێوان کادرانی حزبەکان دەباتە ئاستێکی بەرز ، ئەمەش خالێگی ئەرێنیە چونکە دڵنیایی دەداتە کادران و ئەندامانی حزبەکان لە پارێزگاکانیان رەنج بە خەسار ناچن ،و بنکەی جەماوەری هەر پارێزگایەک هەوڵ دەدات ئاستی نوێنەرایەتی زیاتر دەستە بەر بکات . شەشەم : بێ گومان کاریگەری ئەرێنیشی دەبیت لەسەر ڕایی کردنی هەڵمەتەکانی هەڵبژاردنی و بڕی تێجوون . نابێت نیگەرانی دەنگدەرانی هەرێمی کوردستان ، لەبەر چاو نەگرین ،چونکە لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ڕێژەی بەشداری لەئاستی پێویستدا نەبوو ، ئەگەر سەرنج لە داتاو ئامارەکانی هەرێمی کوردستان بدەین پەیامێکی ڕوونە ، بۆیە هەموار کردنەوەی یاسای هەڵبژاردن پێداویستیەکی هەنووکەییە ، لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوینەران (٣،٢٧٧،٤٥١) دەنگدەر مافی دەنگدانیان هەبوو ، ژمارەی ئەوانەی بەشداریان کرد (١،٦٠١،٦٠٨) دەنفدەر بوو ، ژمارەی دەنگی دروست (١،٣٤٥،٨٥٩) ، رێژەی بەشدا٤٨،٨٧٪ بوو ، دەنگی پوچەلێش (٢٥٥،٨٧١) دەنگ بوو . سەرە ڕایی لایەنە باش و ئەرێنیەکانی بەڵام وەک هەر شێواز و سیستەمێکێش لە هەناوی خۆیدا ، لایەنی نەرێنێ هەیە و کاریگەریەکانی لایەنە نەرێنیەکانێش لە وڵاتێک بۆ وڵاتێک جیاوازە و لە کۆمەلگایەک بۆ کۆمەلگایەکش جیاوازە .

درەو: ئالان بەرزنجی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان لە مانگی ئازاری رابردوودا ( ملیارێك و 128 ملیۆن) دۆلار بووە، (551 ) ملیۆن دۆلاری بۆ حكومەت ماوەتەوە واتا (810 ملیار) دینار كە نزیكە لە موچەی موچەخۆران، بە بێ داهاتی نەوت و پارەی هاوپەیمانان و (200) ملیار دینارەكەی بەغداد. بەپێی راپۆرتێك كە لە كۆبونەوەی رابردووی ئەنجومەنی وەزیراندا لەلایەن ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران و بە ئامادەبوونی وەزیری سامانە سروشتیەكان خوێندرایەوە فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم بۆ مانگی ئازاری 2022 بەم شێوەیە بووە. رۆژانە: 421 هەزار بەرمیل نەوت هەناردەكراوە مانگی ئازار: 11 ملیۆن و 180 هەزار بەرمیلی (فرۆشتووە) تێكڕای نرخی بەرمیلێك: 100 دۆلار و 88 سەنت بووە كۆی گشتی داهات: ملیارێك و 128 ملیۆن دۆلار بووە خەرجی كۆمپانیاكان: 472 ملیۆن دۆلار 42% كرێی بۆری: 60 ملیۆن دۆلار 5% قەرزی كۆمپانیاكان: 45 ملیۆن دۆلار  4% كۆی خەرجی نەوت:577 ملیۆن دۆلار  51% كۆی پارەی ماوە بۆ حكومەت: 551 ملیۆن دۆلار 49% واتا كۆی داهاتی نەوت بۆ حكومەت (810 ) ملیار دینار كە موچە پێویستی بە (900) ملیار دینار هەیە، واتا تەنیا پارەی داهاتی نەوت نزیكە لە دابینكردنی موچە جگە لە داهاتەكانی تر. داهاتی ناوخۆ نزیكەی : 370 ملیار دینار پارەی هاوپەیمانان: 31 ملیار دینار پارەی بەغداد: 200 ملیار دینار. واتا حكومەتی هەرێمی كوردستان پارەی لەبەردەست بوو كە موچەی مانگی ئازار دابەش بكات و پێش جەژنی رەمەزانیش دەستبەدابەشكردنی موچەی مانگی نیسان بكات، بەڵام بە بڕیاری سەرۆكی حكومەتی هەرێم دابەشكردنی موچەی دواخراوە بۆ ئەوەی پێش جەژن موچەی مانگی نیسان دابەشنەكرێت و بكەوێتە دوای پشووەكانی جەژن كە نزیك دەبێتەوە لە 10ی ئایار