درەو: سەرچاوەیەك لە جڤاتی نیشتمانی بزوتنەوەی گۆڕان بە (درەو) راگەیاند: ماوەی چەند رۆژێكە بزوتنەوەی گۆڕان نامەیەكی ئاراستەی هەریەك لە عەلی حەمە ساڵح و دابان محەمەد ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان كردووە، دەستبەرداری كورسی پەرلەمان بن و كورسیەكەی پەرلەمان بۆ بزوتنەوەی گۆڕان بگێڕنەوە. ئەو سەرچاوەیە ئەوەشی بۆ (درەو) ئاشكراكرد، كە هەریەك لە عەلی حەمە ساڵح و دابان محەمەد ماوەی دوو ساڵە هیچ پەیوەندیی و ئیلتیزاماتێكیان بە بزوتنەوەی گۆڕانەوە نەماوە بۆیە پێویستە دەستبەرداری كورسیەكەی پەرلەمان بن و بیگێرنەوە بۆ بزوتنەوەی گۆڕان.    

درەو: كۆی داهاتی گومرگی خاڵە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان ( ترلیۆنێك و 691 ملیار) دینارە داهاتی ئیبراهیم خەلیل (48%)ی كۆی داهاتی گومرگی هەرێم پێكدەهێنێت كە (807) ملیار دینارە لە كاتێكدا بە باشماخ و پەروێزخان (460) ملیار دینارە.  كۆی داهاتی گومرگی سنوری هەولێر و دهۆك لە ساڵی 2021دا : ترلیۆنێك و 149 ملیار دیناربووە بەرێژەی 68% كۆی داهاتی گومرگی سنوری سلێمانی لە ساڵی 2021دا : 541 ملیار و 526 ملیۆن دیناربووە 32% بە پێی خشتەیەكی بەڕێوەبەرێتی گشتی گومرگی هەرێمی كوردستان داهاتی گومرگی دەروازە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵی 2021 (ترلیۆنێك و 961 ملیار) دیناربووە زۆرترین داهات داهاتی ئیبراهیم خەلیل بووە كە لە كۆی ساڵەكەدا: 807 ملیارو 756 ملیۆن دینار بووە، بە تێكڕا مانگانە (67) ملیار دیناربووە داهاتی، بەرزترین داهاتی مانگانە لە مانگی ئازاردا بووە كە (71) ملیار دیناربووە، نمترین ئاستی داهاتیش ماگی شوبات بووە كە (61 ملیار) دینار بووە. دوای ئیبراهیم خەلیل داهاتی دەروازەی حاجی ئۆمەران بەرزترین بووە كۆی ساڵەكەدا: 292 ملیار دینار بووە، بە تێكڕا مانگانە (24) ملیار دیناربووە داهاتی، بەرزترین داهاتی مانگانە لە مانگی ئەیلولدا بووە كە (32) ملیار دیناربووە، نمترین ئاستی داهاتیش ماگی شوبات بووە كە (13 ملیار) دینار بووە. دواتر پەروێزخان بەرزترین داهاتی هەبووە كە كۆی ساڵەكەدا: 239 ملیارو 638 ملیۆن دینار بووە، بە تێكڕا مانگانە (20) ملیار دیناربووە داهاتی، بەرزترین داهاتی مانگانە لە مانگی كانونی یەكەم بووە كە (29) ملیار دیناربووە، نمترین ئاستی داهاتیش مانگی بووە بووە كە (13 ملیار) دینار بووە. دواتر باشماخ بووە كۆی داهاتی ساڵەكەدا: 225 ملیارو 987 ملیۆن دینار بووە، بە تێكڕا مانگانە داهاتی (19) ملیار دیناربووە ، بەرزترین داهاتی مانگانە لە مانگی شوبات بووە كە (22) ملیار دیناربووە، نمترین ئاستی داهاتیش مانگی كانونی یەكەم بووە كە (13 ملیار) دینار بووە. تەنها داهاتی گومرگی ئیبراهیم خەلیل كە (807) ملیار دینار بووە دوو ئەوەندەی داهاتی باشماخ و بەروێزخانە كە (460) ملیار دینارە. داهاتی گومرگی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر ساڵی 2021: (21) ملیار دینار بووە، لەكاتێكدا داهاتی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی ساڵی 2021: (8) ملیار دینار بووە. كۆی داهاتی گومرگی سنوری هەولێر و دهۆك لە ساڵی 2021دا : ترلیۆنێك و 149 ملیار و 504 ملیۆن دیناربووە بەرێژەی 68% كۆی داهاتی گومرگی سنوری سلێمانی لە ساڵاَی 2021دا : 541 ملیار و 526 ملیۆن دیناربووە 32%  

درەو: داهاتی وەزارەتی ناوخۆ لە هەولێر (69%) دهۆك (12%) سلێمانی (19%)ە، داهاتی كارەبا لە هەولێر (42%) دهۆك (13%) سلێمانی (45%)ە، داهاتی گومرگ لە هەولێرو دهۆك (69%) و لە سلێمانی (31%). (درەو) لە سەرچاوەیەكی باڵا ناو ئەنجومەنی وەزیرانەوە زانیاری دەستكەوتووە سەبارەت بە رێژەی داهاتی گۆمرگ، باج، داهاتی وەزارەتەكانی (شارەوانی، گەشتوگوزار، ناوخۆ) و تۆماری خانوبەرە، لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان . داهاتی نانەوتی داهاتی نانەوتی دابەش دەبێت بۆ دووبەش یەكەم: داهاتی وەزارەتی دارایی •    داهاتی وەزارەتی دارایی بریتیەو لە داهاتی گومرگ و داهاتی باج و داهاتی فەرهەنگەكانی تری سەر بە وەزارەتی گومرگ: •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی گومرگی لە هەولێر و دهۆك بریتی بووە لە (99) ملیار دینار كە دەكاتە (68) ملیۆن دۆلار. •    رێژەی داهاتی گۆمرگ لە هەولێر و دهۆك (69%) لە هەموو داهاتی گۆمرگی هەرێمی كوردستان پێكدێت. •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی گۆمرگ لە سلێمانی بریتی بووە لە (45) ملیار دینار كە دەكاتە (31) ملیۆن دۆلار. •    رێژەی داهاتی گومرگ لە سلێمانی لە (31%) لە هەموو گومرگی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. باج: •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی باج لە هەولێر و دهۆك بریتی بووە لە (35) ملیار دینار كە دەكاتە (24) ملیۆن دۆلار. •    رێژەی داهاتی باج لە هەولێر و دهۆك (82%) لە هەموو داهاتی باجی هەرێمی كوردستان پێكدێت. •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی باج لە سلێمانی بریتی بووە لە (7.4) ملیار دینار كە دەكاتە (5.6) ملیۆن دۆلار. •    رێژەی داهاتی باج لە سلێمانی لە (18%) لە هەموو باجی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. دووە: داهاتەكانی تر  داهاتی وەزارەتی ناوخۆ •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی ناوخۆ لە هەولێر و دهۆك بریتی بووە لە هەولێر (21 ملیار و 128 ملیۆن دینار) بەرێژەی (69%) دهۆك بریتی بووە لە (3 ملیار و 771 ملیۆن) دینار بەرێژەی (12%) •    تێكڕای رێژەی یەك مانگی داهاتی وەزارەتی ناوخۆ لە هەولێر و دهۆك (81%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان پێكدێت. •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی وەزارەتی ناوخۆ لە سلێمانی بریتی بووە لە (5 ملیار و 887 ملیۆن دینار) بەرێژەی (19%) •    رێژەی داهاتی یەك مانگی وەزارەتی ناوخۆ لە سلێمانی لە (19%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی ناوخۆ پێكدەهێنێت. داهاتی وەزارەتی شارەوانی  •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی وەزارەتی شارەوانی لە هەولێر و دهۆك بریتی بووە لە هەولێر (7 ملیار و 838 ملیۆن دینار) بەرێژەی (69%) دهۆك بریتی بووە لە (1 ملیار و 110 ملیۆن) دینار بەرێژەی (10%) •    تێكڕای رێژەی یەك مانگی داهاتی وەزارەتی شارەوانی لە هەولێر و دهۆك (79%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی شارەوانی هەرێمی كوردستان پێكدێت. •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی وەزارەتی شارەوانی لە سلێمانی بریتی بووە لە (2 ملیار و 449 ملیۆن دینار) بەرێژەی (21%) •    رێژەی داهاتی یەك مانگی وەزارەتی شارەوانی لە سلێمانی لە (21%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی شارەوانی  پێكدەهێنێت. •      داهاتی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تۆمارەكانی خانوبەرە: •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی بەرێوەبەرایەتی گشتی تۆمارەكانی خانوبەرە لە هەولێر و دهۆك بریتی بووە، لە هەولێر (5 ملیار و 196 ملیۆن دینار) بەرێژەی (54%) دهۆك بریتی بووە لە (1 ملیار و 549 ملیۆن) دینار بەرێژەی (16%) •    تێكڕای رێژەی یەك مانگی داهاتی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تۆمارەكانی خانوبەرە لە هەولێر و دهۆك (70%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان پێكدێت. •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی تۆمارەكانی خانوبەرە لە سلێمانی بریتی بووە لە (2 ملیار و 918 ملیۆن دینار) بەرێژەی (30%) •    رێژەی داهاتی یەك مانگی تۆمارەكانی خانوبەرە لە سلێمانی لە (30%) لە هەموو داهاتی تۆمارەكانی خانوبەرەی هەرێم پێكدەهێنێت. داهاتی وەزارەتی كارەبا: •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی وەزارەتی كارەبا  لە هەولێر و دهۆك بریتی بووە لە هەولێر (17 ملیار و 298 ملیۆن دینار) بەرێژەی (42%) دهۆك بریتی بووە لە (5 ملیار و 216 ملیۆن) دینار بەرێژەی (13%) •    تێكڕای رێژەی یەك مانگی داهاتی وەزارەتی كارەبا لە هەولێر و دهۆك (55%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی كارەبا هەرێمی كوردستان پێكدێت. •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی وەزارەتی كارەبا لە سلێمانی بریتی بووە لە (18 ملیار و 647 ملیۆن دینار) بەرێژەی (45%) •    رێژەی داهاتی یەك مانگی وەزارەتی كارەبا لە سلێمانی لە (45%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی نكارەبا پێكدەهێنێت. داهاتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە تێكڕا مانگانە لە 2021 داهاتی نەوت بۆ موچە: 350 ملیۆن دۆلار تەمویلی حكومەتی عێراق: 137 ملیۆن دۆلار داهاتی ناوخۆ بۆ موچە: 112 ملیۆن دۆلار تەمویلی هاوپەیمانان: 22 ملیۆن دۆلار داهاتی ناوخۆ بۆ خەرجیەكان: 91 ملیۆن دۆلار كۆی گشتی داهات: 712 ملیۆن دۆلار خەرجیەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە تێكڕا مانگانە لە 2021 خەرجی موچە مانگانە: 622 ملیۆن دۆلار خەرجی نەسریەی مانگانە: 25 ملیۆن دۆلار خەرجی بەكارخستنی مانگانە: 67 ملیۆن دۆلار خەرجی وەبەرهێنانی مانگانە: 23 ملیۆن دۆلار كۆی گشتی خەرجیەكان مانگانە: 737 ملیۆن دۆلار

درەو: راپۆرتی: د. عزەت سابیر    حكومەتی هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی ناهاوسەنگ داهاتەكانی خەرجكردووە و ناعەدالەتی زۆر لە نێوان پارێزگاكانی سلێمانی لەگەڵ هەولێر و دهۆكدا كردووە،  بڕی (300) ملیار دینار بۆ شارەوانی زاخۆ تەرخانكراوە (4) ملیار دینار بۆ شارەوانی  چەمچەماڵ تەرخانكراوە، رێژەی (95%)ی بەرهەمهێنان لە كێڵگەنەوتیەكانی سنوری سلێمانی كەمیكردووە (94%)بەرهەمهێنان لە كێڵگە نەوتیەكانی هەولێر و (67%)ی بەرهەمهێنان لە كێڵگە نەوتییەكانی دهۆك زیادیكردووە. ژمارەی خانەنشینانی پیشمەرگەی پارتی بریتیە لە ( 70  هەزار) خانەنشین، ژمارەی خانەنشینانی یەكێتی و سەرجەم حیزبەكانی تر بریتیە لە ( 36 هەزار) خانەنشین.   قەیرانی دارایی هەرێمی كوردستان ماوەی هەشت ساڵە هەرێمی كوردستان توشی قەیرانی دارایی هاتووە كە خۆی لە دواكەوتنی مووچەی مووچەخۆران و پێنەدانی سلفەی بەڵیندەران و كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت و وەستاندنی پێشینەكان و جێبەجێنەكردنی ئەو یاسایانەی كە لە پەرلەمانی كوردستان پەسەند كراوە و وەزارەتی دارایی ناتوانی جێبەجێی بكات وەك ( یاسای خاوەن پێداویستیە تایبەتیەكان و یاسای ماف و ئیمتیازاتی كەس و كاری شەهیدان و ئەنفالكراوان و زیادكردنی دەرماڵەی مامۆستایانی زانكۆ و هتد.....)، لە گەڵ ئەوەشدا نەبوونی سیولەی نەقدی لە بانكەكانی هەرێمی كوردستان. هۆكارەكانی دروست بوونی ئەم قەیرانە •    لەبەر ئەوەی 85% ی داهاتی هەرێمی كوردستان لە بەشە بودجەی بەغداوە دێت و حكومەتی بەغدادیش لە ساڵی 2014 وە بەشە بودجەی هەرێمی كوردستانی بە تەواوی نەناردووە، بۆیە هەرێمی كوردستان تووشی قەیرانی دارایی و كەمی پارەی بانكەكان و دواكەوتنی مووچەی موچەخۆران هاتووە. •    حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك پێویست گرنگی نەداوە بە كەرتە ئابووریەكانی تری وەك ( كشتوكاڵ، پیشەسازی و گەشتیاری و هتد...) بۆ ئەوەی ببێتە هۆكارێك بۆ دابینكردنی داهاتی ناوخۆیی بۆ پڕكردنەوەی خەرجیە گشتیەكانی حكومەت. •    لە دوای ساڵی 2003 وە كە ووڵاتی عێراق ئازادكرا، تا ئێستا پەیوەندی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی بەغداد لە ڕووی سیاسیەوە پەیوەندیەكی تەندروست نەبووە كە ببێتە هۆی چەسپاندنی بەشە بودجەی حكومەتی هەرێم و مافە داراییەكانی خۆی بە بەردەوامی و بە بێ كێشە ساڵانە وەربگرێت، باشترین نموونەش مووچەی هێزەكانی پێشمەرگەیە كە ماوەی 11 ساڵە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بودجەی وەبەرهێنانی خۆی خەرجی دەكات. •    حكومەتی هەرێمی كوردستان نەیتوانیوە وەك پێویست ژێرخانی ئابووریەكەی پتەو بكات بە شێوەیەك ئەگەر بەغداد بودجەی نەنارد خۆی بتوانێت بە بەرهەمی ناوخۆ و داهاتی ناوخۆ ئابووریەكەی بەڕێوە بەرێت. حوكمڕانی ناهاوسەنگ و نایەكسان ئەنجومەنی پارێزگاكان •    لە نوسراوی هاوپێچ حكومەتی عێراق لە بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكانی عێراق بڕی 44 ملیار دیناری بۆ هەرێمی كوردستان ناردووە و تیایدا بڕی 18 ملیار دینار بۆ پارێزگای سلێمانی تەرخان كراوە بەڵام بە داخەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان نیوەی پارەكە كە 9 ملیار دیناری ناردووە بۆ پارێزگای سلێمانی. ناعەدالەتی لە پلە و مووچەی هێزی پێشمەرگە •    هاوپێچ دەردەكەوێت زۆرینەی هێزەكانی 80 و زێرەڤانی پلەی بەرزیان هەیە و هێزەكانی 70 پلەی نزمیان هەیە و ئەمەش وا دەكات بۆ لیوا هاوبەشكان و ئامر فەوجەكان و پلەدارەكان زۆرینەی لە پارتی بێت. •    لە لایەكی ترەوە ئەگەر زۆرینەی هێزەكانی هەشتا پلەی بەرزیان هەبێت ئەوا مووچەشیان زۆر دەبێت وەك چۆن لە خشتەی هاوپێچ دەبینین كە مووچەی هێزەكانی 80 زۆر زیاترە لە مووچەی هێزەكانی 70. هێرشی هێزی هاوپەیمانان لە دژی داعش •    کوردستان دابەشکراوە بۆ( ٨ ) میحوەر ، ( ٤ ) میحوەر لەلای یەکێتی نیشتمانی کوردستان و ( ٤ ) میحوەر لە لای پارتی دیموکراتی کوردستان ، ژمارەی میحوەرەکانی ( ١،٢،٣،٤ ) لە ژێر سەرپرشتی یەکێتیدان ، ( ٤ ) میحوەرەکەی کەیان لە لای پارتین بە ژمارەکانی ( ٥،٦،٧،٨)، بۆردومانی هاوپەیمانان بۆسەر داعش لە ( ١٢\٨\٢٠١٤ ) بۆ ( ١٠\١\٢٠١٦ ) بەم شێوەیە بووە: •    ( %١٧ ) ی بۆردومانەکانی هاوپەیمانان لە ناوچەی میحوەرەکانی یەکێتیدا بووە، ( %٨٣ ) بۆردومانەکان بۆ میحوەری پارتی بووە، هەر بۆیە دەبینین ( % ٨٣ ) ی شەهیدەکانی پیشمەرگە لە شەڕی دژ بە داعش سەر بە هێزەکانی یەکێتی بووبن. بۆردومانی هەلیکۆپتەری عێراق لە شەری داعش   لە ڕۆژی ( ٧\٧\٢٠١٤ ) دەستی بە بۆردومانی ناوچەکانی تیرۆرستان کردووە تا ( ١٠\١١\٢٠١٦ ) ، (١٦) جار بۆردومانی لە میحوەرەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان کردووە، ( ٢٦٦ ) جار بۆردومانی لە میحوەرەکانی ناوچەی پارتی دیموکراتی کوردستان کردووە، چونکە لێپرسراوی ژووری ئۆپراسیۆنی شەڕی داعش سەر بە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم و پارتی دیموکراتی کوردستانە، بەم شێوەیەی لای خوارەوە:   ناعەدالەتی دابەشكردنی بەرهەمە نەوتیەكان بودجەی پارێزگای دهۆك •    بۆدجەی پەسەندكراوی پارێزگای دهۆك بۆ ساڵی 2013 بریتیە لە 11.7 ملیار دینار، بەڵام 48 ملیار دیناری بۆ خەرج كراوە. •    بۆ ساڵی 2014 بودجە پەسەند نەكراوە و بری 32 ملیار دیناری بۆ خەرج كراوە. •    ساڵی 2015 و 2016 لەسەر بنەمای 100% ی خەرجی 2014 پارەی دهۆك خەرج كراوە. •    بەڵام بۆ پارێزگای سلێمانی بودجەكەی كەمكراوەتەوە بۆ 35%. •    بۆ پارێزگای هەولێر بودجەكەی كەمكراوەتەوە بەڵام لە پارەی نەوت 18.5ملیۆن دۆلاری بۆ خەرجكراوە بۆ تەواوكردنی پرۆژەكانی. •    كەواتە پارێزگای سلێمانی باجی گەورەی ئەم قەیرانە داراییەی داوە. ناعەدالەتی لە خانەنشینی •    ژمارەی خانەنشینانی پیشمەرگەی پارتی بریتیە لە 70  هەزار خانەنشین. •    ژمارەی خانەنشینانی یەكێتی و سەرجەم حیزبەكانی تر بریتیە لە  36 هەزار خانەنشین. ناعەدالەتی لە بودجەی ئەنجومەنی ئاسایش •    هاوپێچ بودجەی ساڵی 2013 ی ئەنجومەنی ئاسایش نیشان ئەدات كە 75% ی بودجەكە بۆ پاراستنە و 25% ی بودجەكە بۆ زانیاری و دژە تیرۆرە، لە كاتێكدا ناوچەیەكی فراوانی ئەم هەرێمی كوردستانە لەسەر دەستی دژەتیرۆر پارێزراوە.  كەرتی كارەبا •    كارەبای كوردستان بەم خراپیەی خۆی لەگەڵ ئەوەشدا ناعەدالەتی هەیە لە دابەشكردنی، غەدر لە سلێمانی و هەڵەبجە و ڕاپەرین دەكریت، پارێزگای سلێمانی شایانی 42% ی كارەبای كوردستانە و تەنها 30% ی دەدەنێ‌، هەولێر شایانی 36% ی كارەبایە بەڵام 42% ی دەدەنێ‌، ئەم خشتەیەی خوارەوە بڕی كارەبای رۆژی   1-1-2016 یە. پرۆسەی نەوت و گاز و كانزاكان لە هەرێمی كوردستان  •    لە نەخشەی پێشوو بۆمان دەردەكەوێت كە گرێبەستەكانی نەوت لە ژمارە 1 تا ژمارە 15، واتە 15 گرێبەستی یەكەم لەسەر كێڵگە  نەوتیەكانی دهۆك و هەولێر كراوە بۆ ئەوەی بەرهەمی ئەم كێڵگە نەوتیانە زۆر بە خێرایی زیاد بكات و ناوچەكانی سلێمانی و گەرمیان بە مەبەست هەوڵدراوە بەرهەمی كەم بێت. تەنانەت بەرهەمی كێڵگەی نەوتی تەقتەق لە كۆیە نەك زیادی نەكردووە لەم حەوت ساڵەدا بەڵكو كەمی كردووە بە ریژەی %90، لە كاتێكدا بەرهەمی كێڵگەی خورمەڵە لە هەولێر و تاوكێ‌ لە زاخۆ بە رێژەی %100زیادی كردووە.   •    شیكارێك بۆ ڕاپۆرتی كۆمپانیای دیلۆیت بۆ ووردبینی بەرهەمهێنان و هەناردەكردن و داهات و خەرجی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ سالێ‌ 2019   كوردستان خۆی نەوت بفرۆشێت یان بودجەی بەغداد وەرگرین؟   شیكارێك بۆ ڕاپۆرتی كۆمپانیای دیلۆیت بۆ ووردبینی بەرهەمهێنان و هەناردەكردن و داهات و خەرجی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ سالێ‌ 2019 سیستمی یەک بازنەیی و فرە بازنەیی لە هەرێمی کوردستان •    لە سیستمی یەک بازنەیی نا عەدالەتییەکی گەورەی تێدایە  •    پارێزگایەک ژمارەی دانیشتوانەکه شی کەمبێت دەتوانێت زۆرترین نوێنەر بنێرێتە پەرلەمان بۆ نمونە وەک پارێزگاری دهۆک •    لەوەش زیاتر نا یەکسانییەکی زیاتر سەبارەت بە قەزاکان دەردەکەوێت لە سیستمی یەک بازنەیدا بۆ نمونە لە هەڵبژاردنی       ( ٢٠١٨ ) لە کۆی (١٣٥ ) قەزا لە هەرێمی کوردستان ( ١١٤ ) قەزا نوێنەرییان نەبووە لە پەرلەمانی کوردستان، خشتەی خواروە جیاوازی کورسییەکانی حیزبەکان دەردەخات لە سیستمی یەک بازنەیی و ٤ بازنەیی: دۆخی دارایی ئیدارەی سلێمانی* *ئیدارەی سلێمانی پێكهاتووە لە (پارێزگای سلێمانی+پارێزگای هەڵەبجە+ئیدارەی ڕاپەڕین+ئیدارەی گەرمیان+ئیدارەی كۆیە) ڕوبەری پارێزگای سلێمانی بریتیە لە 21 هەزار كیلۆمەتر چوارگۆشە و ژمارەی دانیشتوانی بریتیە لە 2,300,000 كەس، ژمارەی خێزانەكانی بریتیە لە 455500 خێزان و پێكهاتووە لە 16 قەزاو 45 ناحیە و 2248 گوند. ڕێژەی ئەو خیزانانەی كە خاوەنی خانووی خۆیانن بریتیە لە 82% ی كۆی خێزانەكان و ڕێژەی ئەو خێزانانەی كە كرێچین بریتیە لە 18% ی كۆی خێزانەكان و ئەوەی دەمێنێتەوە دانیشتوی خانووی كەس و كاری خۆیانن. سەرچاوەی سروشتی پارێزگای سلێمانی بریتیە لە نەوت و گازی سروشتی و ئاوی دوو بەنداوەكە و بەردی بە نرخی وەك بەردی كلس كە بۆ بەرهەمهێنانی چیمەنتۆ بەكاردێت و زەوی كشتوكاڵی دەشتی شارەزور و ناوچەكانی تری ، و سەرچاوەی داهاتی پارێزگای سلێمانی بریتیە لە داهاتی نەوتی خاوو و بەرهەمە نەوتیەكان و گومرگی خاڵە سنوریەكان و داهاتی فەرمانگە گشتیەكانی پارێزگای سلێمانی. ژێرخان و سەرخانی  پارێزگای سلێمانی بریتیە لە قوتابخانەكان و نەخۆشخانەكان و فرۆكەخانە و زانكۆكان و بەنداوەكان و پاڵاوگەكان و كارگەكان ڕێگاوبانەكان و هتد.....  پارێزگای سلێمانی لە ڕووی جوگرافیەوە نزیكە لە وڵاتی ئێران و دوو خاڵی سنوری سەرەكی  هەیە لەگەڵ ووڵاتی ئێران  ( پەروێزخان و باشماخ)، داهاتی ناوخۆی پارێزگای سلێمانی بریتیە لە داهاتی بەڕێوەبەرایتیە گشتیەكانی (كارەبا و ئاو، هاتووچۆ، بەرهەمە نەوتیەكان، تەندروستی و ناوخۆ و هتد....)، داهاتی هەناردەكردنی نەوتی خاوی شیواشۆك لە كۆیە و كوردەمیر و حەسیرە لە گەرمیان و كۆر مۆر و چەمچەماڵ و خەلەكان، لە كاتی بڕیاردان لە ئیدارەی سەربەخۆی پارێزگای سلێمانی بە بێ سوود وەرگرتن لە بودجەی بەغداد داهاتی پێویست دابین ناكرێت بۆ خەرجیەكەی. لە ڕووی سامانی سرووشتیەوە •    ئیدارەی سلێمانی خاكێكی بە پیتی هەیە بۆ كشتوكاڵ وەك دەشتی شارەزور. •    2 بەنداوی گەورەی هەیە (دوكان و دەربەندیخان) وەك سەرچاوەی ئاوو و سامانی ماسی. •    33% ی سەرجەم كارگە پیشەسازیەكانی عێراق كەوتۆتە سنوری ئیدارەی سلێمانیەوە. •    دوو ویستگەی گەورەی بەرهەمهێنانی كارەبای هەیە (چەمچەمال و بازیان) جگە لە بەنداوەكان. •    كەرەسەی خاوی زۆری هەیە بۆ چیمەنتۆ و چەندین ماددەی گرنگی تری هەیە. •    چەندین زانكۆ و پەیمانگای هەیە. •    2 پاڵاوگەی گەورەی هەیە •    سەرچاوەیەكی مرۆیی زۆری هەیە. لە ڕووی یاساییەوە پشت بەستوو بە دەستوری هەمیشەیی عێراق هەرێمی كوردستان، هەرێمێكی سەربەخۆیە لە عێراقێكی فیدڕالێ‌ و پێك هاتووە لە پارێزگاكانی سلێمانی و هەولێر و دهۆك، بۆ ئەوەی ڕاستەوخۆ حكومەتی عێراق مامەڵە لەگەڵ ئیدارەی سلێمانی بكات،ئەویش ئەوەیە لە حاڵەتی  ڕێكەوتنی هەولێر و بەغداد، هەولێر داهاتی نەوت بدات بە بەغداد و بەغدادیش بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان دابین بكات و لەو بەشە بودجەیە 43% ی بدرێت بە ئیدارەی سلێمانی وەك ساڵەكانی 2004 تا 2010. لە حاڵەتی ڕێكنەكەوتنی هەوڵیر و بەغداد، ئیدارەی سلێمانی داهاتی نەوتەكەی بدات بە بەغداد و ڕێژەی 43% ی كۆی بودجەی شایستەی هەرێمی كوردستان وەربگریت كە بە نزیكەیی دەكاتە 345 ملیار دینار لە مانگێكدا. كە زۆر زیاترە لەو داهاتی نەوتەی ئیدارەی سلێمانی. ئەم 345 ملیارە لەوەوە هاتووە كە پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی 2018 ی عَیراق بریتیە لە 9600 نۆ ترلیۆن و شەش سەد ملیار دینار بۆ ساڵێك، واتە مانگانە 800 ملیار دینار پشكی  هەرێمی كوردستانە: 800 ملیار*43%=345ملیار دینار. ئەو پرۆژانەی كە بە داهاتی 43% ی بەغداد جێبەجێكراون 1- زانكۆی سلێمانی و گەرمیان و ڕاپەڕین و هەڵەبجە و چەمچەماڵ. 2- تونێلی پێشڕەو. 3- سەرجەم ڕێگاگانی سلێمانی –دوكان-ڕاپەڕین-گەرمیان-پێنجوێن. 4- پاڵاوگەی بازیان. 5- تۆڕی ئاوی خواردنەوەی سلێمانی بە بەهای یەك ملیار دۆلار. 6- 2 ملیار دۆلار وەك قەرزی خانووبەرە بۆ هاووڵاتیان. 7- خەستەخانەی 400 قەرەوێڵەی سلێمانی. 8- دروستكردنی چەندین بەنداوی بچووك. 9- پیدانی قەرزی خانوبەرە، ژنهێنان، كشتوكالی، گەشتیاری، پیشەسازی بۆ زیاتر لە 300 هەزار خێزان لە سنوری ئیدارەی سلێمانی. 10- بە نزیكەسی جێبەجێكردنی زیاتر لە 3000 پرۆژە لە سنوری ئیدارەی سلێمانی. لە خشتەی پێشوو ئەگەر سەیری داهات و خەرجی مانگانەی پارێزگای سلێمانی بكەین (بێجگە لە مووچە)، دەبینین داهاتەكەی زیاترە لە خەرجیەكەی، بۆ نمونە تێكرای داهاتی مانگێكی لە سالێ‌ 2015 دا  بریتیە لە 41 ملیۆن دۆلار لە كاتێكدا تێكرای خەرجی مانگێكی بریتیە لە 36 ملیۆن دۆلار واتە 5 ملیۆن دۆلاری زیاترە لە خەرجیەكەی بەشی پارێزگای هەڵەبجەش دەكات، بۆیە گرنگە سیستەمی لامەركەزی ئیداری و دارایی لە هەرێمی كوردستان پەیرەو بكرێت و شارەكانی كوردستان گەشەیەكی باشتر دەكەن و بەشێكی زۆری ئەم قەیرانە چارەسەر دەبێت.           پێشنیار  1-پێشنیاری زۆر گرنگ و بەرهەمدار ئەوەیە زۆر ڕاشكاوانە بە پارتی بوترێت دەبیچت سەرجەم مووچەی هەموو كوردستان تەنها لە پارەی نەوت بدرێت بە تایبەتی لە ئێستادا نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانی نزیكە لە 100 دۆلار، سەرجەم داهاتی نانەوتی بۆ پرۆژەكان و خەرجی و نسریەی دام و دەزگاكانی حكومەت خەرج بكرێت هەر پارێزگایەك بۆ سنورەكەی خۆی، ئەگەر لێیان زیاد بوو بەشداری بكەن لە پێدانی مووچە. 2- یان بە شێوەیەكی ڕاستەقینە 43% ی كۆی داهاتی نەوتی هەرێم و بودجەی بغداد و داهاتی نانەوتی هەموو هەرێمی كوردستان بدرێت بە ئیدارەی سلێمانی و سوپاسیان دەكەین. 3- یان 50% ی كۆی داهاتی سلێمانی بۆ مووچە تەرخان بكرێت و 50% ی تر بۆ پرۆژە و خەرجیەكانی تری حكومەت تەرخان بكرێت لە سلێمانی.

درەو: راپۆرتی: سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی - رانانی ئاییندەیی ژمارە (10)    لەدوای هەڵبژاردنەکانی ١٠/١٠/٢٠٢١ و ڕاگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردن و دەرکەوتنی هاوپەیمانی سەدر وەک گەورەترین براوەی شیعەکان بە ٧٣ کورسی پەرلەمانی، ململانێیەکی توندی لە نێوان هێزە شیعەکان دروست بوو بە تایبەت لە نێوان هێزە شیعیەکان لەلایەك و ڕەوتی سەدر لەلاكەیەكەیتر، تا گەیشتن بەوەی کە هێزەکانی دەوڵەتی یاسا و هاوپەیمانی فەتح تانە لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان بدەن، بەڵام دواجار دادگای باڵای فیدراڵی بە بریارێک ئەم کەیسەی یەکلایکردەوە، لە گێمی یەکەمدا سەدرییەکان یارییەکیان بردەوە و ئەنجامی هەڵبژاردنەکان ڕاستاندنی بۆ کرا و هەمووان ئەنجامەکەیان پەسەندکرد، گێمی دووەمی ململانێکە ئەو کات دەستی پێکردەوە کە دانیشتنی یەکەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق راگەیەندرا و سەرۆکی ئەو ئەنجومەنە بە رێککەوتنێکی سێ قۆڵی: ڕەوتی سەدر، هاوپەیمانی سونە (عەزم و تەقەدوم) و پارتی دیموکراتی کوردستان، سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانیان هەڵبژارد، ئەم ڕێککەوتنە درزێکی گەورەتری کردە نێو پێکهاتەی شیعەکانەوە، تا دروستکردنی دوو بەرەی جیاواز (هاوپەیمانی چوارچێوەی هەماهەنگی) لە بەرامبەر ڕەوتی سەدر و هاوپەیمانییە سێ قۆڵییەکەی کە دواتر ناونرا (ڕزگاری نیشتمان- إنفاذ وطن). بەڵام لە دوای سێ دانیشتنی پەرلەمانی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار هاوپەیمانی سێ قۆڵی شکستی هێنا لە ئەنجامدانی دانیشتنی یاسایی بۆ هەڵبژاردنی سەرکۆمار و ڕاسپاردنی لیستی یەکەم بۆ دەستنیشانکردنی سەرۆک وەزیران و پێکهێنانی( حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانی). لێرەدا گرنگە ئەو هۆکارانەی ڕۆڵیان هەیە لە تۆخکردنەوەی ململانێكانی نێوماڵی شیعە و بەبنبەستگەیشتنی پەیوەندییە سیاسییەكانی نێوانیان باس بکرێن: یەکەم : ئاستەکانی هاوسەنگی نوێنەرایەتی و کارگێڕی لەبەرئەوەی دابەشکاریی پۆستەکانی حکومەت و یەکە کارگێڕییەکان بە پێوەری پشکپشکێنەی پێكهاتەیی و حیزبی و ناوچەییە،  بە تایبەتی دوای ئەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان هەڵوەشێنرایەوە، کە هەردوو ڕۆڵی یاسادانان و چاودێری دەبینی لە سنوری یەکە کارگێرییەکاندا، ئێستا تاکە دەزگای نوینەرایەتی لۆکاڵی پارێزگایە لەرووی پێشکەشکردنی هەموو جۆرە خزمەتگوزاریییە گشتیەکانەوە، بۆیە شەڕی یەکلاکردنەوەی ئەم پۆستانە، یەکێکە لە هۆکارەکانی قوڵکردنەوەی ململانێکانی، بە تایبەت دوای ئەوەی هەردوو پارێزگاری نەجەف و ناسرییە بۆ ڕەوتی سەدر یەکلایی بووتەوە، ئەم گۆرانکارییە نەخشەی دابەشکردنی سیاسی گۆڕی، چونکە زۆربەی زۆری پارێزگاکانی باشوری عێراق لە پێشوودا لای هێزەکانی حیزبی دەعوە و ڕەوتی حیکمە و فەتح بوون. دووەم: ململانێی چەکداری  حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانی   هەرچەندە زۆربەی هێزە سیاسییە شیعەکان لەهەردوو بەرەی چوارچێوەی هەماهەنگی و ڕەوتی سەدر خاوەنی هێزی ناڕێکخراون و لە چوارچێوەی فەرمیدا لە ژێر سێبەری حەشدی شەعبیدا ڕێکخراون، بەڵام بنچینەی ململانێکە لەم ئاستەدا ئەوەیە کەوا لە سەدر دەیەوێت لە ڕێگەی بانگەشەی ڕێکخستنەوەی هێزەکان کۆنترۆڵی دەوڵەت بکات، هێزەکانی چوارچێوەی هەماهەنگیش ترسی گەورەیان ئەوەیە ئەم درووشمە بۆ لێپرسنەوە بێت. فاکتەرێکی تر لە پاڵ ئەم فاکتەرەدا بابەتی حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانییە، کە نیگەرانییەکانی زیاتر کردوە، چونکە دەستوری عێراقی زیاتر لە ناوەڕۆکدا دەستورێکی تەوافوقییە، پێداگرییەکانی سەدر بۆ دروستکردنی حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانی بە لێکدانەوەیەکی تر بەپەراوێزخستن و دورخستنەوە ئەوانی دی دەخوێنرێتەوە.  ڕەنگە مێژووی پێکدادانی حکومەتی سەردەمی مالیکی لەگەڵ هێزەکانی سوپای مەهدی سەر بە ڕەوتی سەدر کاریگەریی بەرچاوی هەبێت لە چەقبەستنی زیاتری نێوان ئەم دوو ڕەوتە سێیەم: دەسەڵاتی باوکایەتی دوای ئەوەی ماوەیەکی درێژخایەنە مەرجەعی باڵای شیعەکان (عەلی سیستانی) خۆی بەدوور گرتووە لە هەموو ڕایەکی سیاسی، بەهۆکاری بێلایەنی و فاکتەری هەڵکشانی تەمەن و خۆتەرخانکردن بۆ کاری ئایینی، بۆشاییەکی سیاسی دروستبووە، ئەم بۆشاییە کاری کردووتە سەر لێکترازانی زیاتری هێزە شیعیەکان، ئەوەی لە فەزای شیعەکاندا دەتوانێت یارییەکە بگۆڕێت کۆمەڵێک فاکتەرە، شەڕی کاریزمای ئاینی و سیاسی، باکگراوندی سیاسی، سوودوەرگرتن لە میراتی مێژوویی بنەماڵە و پاشخانی کۆمەڵایەتی لە کاروبار ئاینی و سیاسەتدا، پشتگیری جەماوەری لەڕێگەی گوتاری پۆپۆلیستی، ئەم فاکتەرانە پیکەوە، بۆ کەسێکی وەکو موقتەدا سەدر ڕێگە خۆشکەرن کە چانسی زیاتری لە سەرکردە سیاسیەکانی تر دەبوو ئەگەر پلەکانی کاریزمای مەرجەعی ئاینی هەبوایە، لانی کەم لەڕووی پلەبەندی پێدانی ئەم نازناوە لە روانگەی مەزهەبی شیعیەوە. سەدر زیاتر لە جارێک بانگەشەی ئەوەی کردووە کە دەبێت ئەو حکومەتەی سەدر دروستی دەکات باوکانە بێت، لە بەرامبەردا هێزەکانی چوارچێوەی هەماهەنگی وا موقتەدا سەدر دەناسێنن کە تەنها سەرکردەیەکی سیاسییە نەک مەرجەعێکی ئاینی، چونکە سەدر بەرەی خۆی هەیە، بەیەک دووری لەگەڵ هەموو هێزەکان نییە. لەلایەکی ترەوە ئەو ململانێ مێژوییەی لە نێوان باڵەکانی حیزبی دەعوەی ئیسلامیدا هەبووە و چەندین جیابوونەوەی لە وێستگە جیاوازەکاندا بە خۆوە بینیووە، رۆڵی نەرێنی هەیە لە قووڵبوونەوەی ململانێکان، بە تایبەت کە بنەماڵەی سەدر خۆیان بە خاوەنی ڕاستەقینەی حیزبەکە دەزانن. بۆیە بەڕوونی ئەو ململانێ مێژووییە لە نێوان سەدر و مالیکیدا دیارە، ڕەنگە مێژووی پێکدادانی حکومەتی سەردەمی مالیکی لەگەڵ هێزەکانی سوپای مەهدی سەر بە ڕەوتی سەدر کاریگەریی بەرچاوی هەبێت لە چەقبەستنی زیاتری نێوان ئەم دوو ڕەوتە، چونکە سەدر ئەوەی نەشاردۆتەوە كە نایەوێت فراکسیۆنی دەوڵەتی یاسا لە حکومەتدا بەشداربن.   ڕانانى ئایندەیى ژمارە (١٠) ى ساڵى٢٠٢٢

درەو: ئەمڕۆ هێزێكی ئاساییشی سلێمانی بە بڕیاری دادوەر چونە ناو نوسینگەی  بەڕێوەبەرایەتی گشتی نشینگەی سلێمانی. بە پێی دواداچوونەكانی (درەو) هێزە ئەمنیەكە سەرجەم دۆسیەو كۆمپیوتەری ناو ئۆفیسە تایبەتەكەی بەرێوەبەری گشتی نشینگەی سلێمانیان بردووە. (درەو) ئامانجی هێزە ئەمنیەكە بۆ لێكۆڵینەوە بووە لە چەند كارمەندێكی بەڕێوەبەرایەتی گشتی نشینگەی سلێمانی  

(درەو): داهاتی هەرێمی كوردستان لە مانگێكدا چەندە؟ هیڤیدار ئەحمەد - لیزا فەلەكەدین/ ئەندامانی لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان لە فراكسیۆنی پارتی هەموو بابەتی دارایی و ئابووری لەسەر دوو پایە شیدەكرێنەوە، ئەویش (داهات و خەرجی)یە هەر كاتێكیش بڕی داهاتی كۆكراوە كەمتربوو لە كۆی خەرجییەكان ئەوە بابەتێكی دیكە دێتە ئاراوە كە بریتییە لە كورتهێنان. نەبوونی بودجە لە هەرێمی كوردستان هۆكارێكی سەرەكی دروستبوونی گرفتی داراییە، كە لە ساڵی 2014ەوە بەهۆی بڕینی بەشە بودجەی هەرێم لەلایەن حكومەتی عێراقەوەو شەڕی داعش‌و قەیرانی دارایی تاوەكو ئێستا بودجە نەهاتووەتە پەرلەمانی كوردستان. بەڵام كە بودجە نەبوو، مانای ئەوە نییە، داهات دیار نەمینێت و لە خزمەتی خەڵكدا خەرج نەكرێت كە خاوەنی یەكەم و كۆتایی داهاتی هەرێمی كوردستان خەڵك خۆیەتی. خوێندنەوەی هەڵە و پشت نەبەستن بە سەرچاوەی باوەڕپێكراو بۆ پرسە داراییەكان قەیرانێكی تری بۆ هەرێم دروستكردووە، هێنانەوەی داتاو ژمارەی نادروست هۆكارێك بووە لەنەمانی متمانە لەنێوان هاوڵاتی و حكومەت و دەرئەنجامی ئەمەش شڵەژانێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی لێ بەرهەم هاتووە.   وەكو دوو ئەندام لە لیژنەی دارایی و كاروباری ئابووری پەرلەمانی كوردستان، لەڕێگەی ئەم نوسینەوە هەوڵدەدەین بە پشتبەستن بە داتاو بەڵگەی باوەڕپێكراو ژمارە داراییەكانی پەیوەست بە داهات و خەرجی بخەینە ڕوو، لەپاڵ ئەمەشدا باس لە سستی دابەشكردنی موچە لە پارێزگای سلێمانی (هەڵەبجە، گەرمیان‌و ڕاپەڕین) دەكەین.   یەكەم: داهات   سەرچاوەكانی داهات لە هەرێمی كوردستان: - داهاتی نەوتی - داهاتی ناوخۆ (داهاتی نانەوتی) - هاوكاری هاوپەیمانان - 200 ملیاری بەغداد: بەهۆی پابەندنەبوونی بەغداد بە ناردنی ئەم بڕە پارەیە لەكاتی خۆیدا  ناتوانین بەشێوەیەكی جێگیر پشت بەم سەرچاوە داهاتە ببەستین. بۆیە لەم سۆنگەیەوە حكومەتی هەرێم بەشێوەیەكی جێگیر پشت بە داهاتەكانی خۆی دەبەستێت، لەم ساڵدا بەغداد تەنها یەك جار 200 ملیارەكەی بۆ هەرێم ناردووە.   - داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان: هەرێمی كوردستان بەتێكڕا لە ڕۆژێكدا 420 هەزار بەرمیل نەوت هەناردە دەكات، پێویستە بۆ خوێنەران ئەوەش ڕوون بكەینەوە كەوا سەرهەڵدانی كێشەی نێوان ڕوسیاو ئۆكرانیا قەیرانێكی وزەی جیهانی بەدوای خۆیدا هێنا، بەهۆی ئەوەی یەكێك لە گەورە كۆمپانیاكانی ڕوسیا بەشدارە لە پڕۆسەی فرۆشتنی نەوتی هەرێم ئەمەش كێشەیەكی كاتی بۆ فرۆشتنی بڕی 60 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە بۆ مانگی ئادار دروستكردووە. بۆیە تێكڕای فرۆشی نەوت بۆ مانگی ئادار 360 هەزار بەرمیل بووە لە ڕۆژێكدا. حكومەتی هەرێم لە هەوڵی جدیدایە بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە. لە مانگی ئادار تێكڕای نرخی فرۆشتنی بەرمیلێك نەوتی هەرێم (99.97$) بووە. واتا داهاتی مانگی ئادار لە نەوت ملیارێك و 118 ملیۆن دۆلار بووە. لەو بڕە (577) ملیۆن دۆلار بۆ خەرجی كۆمپانیاكان و كرێی گواستنەوە و قەرزەكان رۆیشتووە، ئەوەی كە ماوەتەوە (541) ملیۆن دۆلار بۆ وەزارەتی دارایی گەڕاوەتەوە.   - داهاتی ناوخۆ: تێكڕای مانگانەی داهاتی ناوخۆ لە هەرێمی كوردستان (295) ملیار دینارە كە دەكاتە 28٪ی كۆی گشتی داهاتی هەرێمی كوردستان‌و بەم شێوەیە دابەشدەكرێت:   یەكەم/گومرك تێكڕای داهاتی گومرك لە هەرێمی كوردستان بۆ مانگێك 126 ملیار دینارە. دەكاتە 42٪ی كۆی گشتی داهاتی ناوخۆ. بڕی ئەم داهاتە لە هەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆك 87 ملیار دینارە كە لە 69%ی داهاتی گومرك پێك دەهێنێت. لە پارێزگای سلێمانی 39 ملیار دینارەو لە 31%ی داهاتی گومرك پێكدەهێنێت.   دووەم/ باج كۆكردنەوەی داهاتی باج یەكێكە لە گرفتە سەرەكییەكان و گفتوگۆی زۆری لەسەر دەكرێت. تێكڕای داهاتی باج بۆ مانگێك 39 ملیار دینارە. 13٪ی كۆی گشتی داهاتی ناوخۆیە. لە هەولێر و دهۆك ئەم داهاتە بە تێكڕا بۆ مانگێك 32 ملیار دینارە كە دەكاتە لە 82٪ی داهاتی باج بۆ مانگێك. پێشتر لە سلێمانییەوە داواكارییەك هەبوو كە ناكرێت كارێك لە سلێمانی بكرێت‌و بڕی باجەكەی لە هەولێر بدرێت. ئەو كێشەیە لەنێوان لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان‌و ئەنجومەنی وەزیران بە ئامادەبوونی بەڕێوەبەری گشتی بانكی ئاشتی لە سلێمانی بڕیاری چارەسەركردنی درا، كە هەر پڕۆژەیەك لە سلێمانی بێت‌و كۆمپانیای جێبەجێكار لە هەولێر بێ، دەبێت داهاتی باجەكەشی هەر بۆ خودی سلێمانی بێت.   سێیەم/ رسومات: لە كۆی 19 وەزارەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان 11 وەزارەت داهاتی هەیەو بڕی داهاتی بەدەست هاتوو لەم وەزارەتانە بەتێكڕا بۆ مانگێك (130 ملیار دینارە). دەكاتە 44٪ی لە كۆی گشتی داهاتی ناوخۆ. ئەویش بەم شێوەیە: وەزارەتی كارەبا: 73٪  لەهەولێرو دهۆك 27٪  لە سلێمانی هاتوچۆ (وەزارەتی ناوخۆ): 74٪ لە هەولێرو دهۆك 26٪  لە سلێمانی تۆماری خانووبەرە: 70٪ لە هەولێرو دهۆك 30٪  لە سلێمانی شارەوانی: 79%  لە هەولێرو دهۆك %21  لە سلێمانی   دەرئەنجام كۆی گشتی داهاتی مانگی ئاداری ئەمساڵ 2022 بەمشێوەیەیە، نزیكەی ترلیۆنێك و 41 ملیۆن دینار (720 ملیۆن دۆلار). ئەمە لەگەڵ 200 ملیار دیناری عێراق كە تەنها بۆ مانگی سێ نێردرا. دووەم: خەرجی خەرجییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە مانگێكدا ترلیۆنێك‌و 41 ملیار دینارەو بەم شێوەیە دابەشكراوە: - دابینكردنی مووچە 909 ملیار دینار. - نەسرییەو بودجەی تەشغیلی و پڕۆژەكان 132 ملیار دینار. كورتهێنان (عجز): مانگی یەك و دوو حكومەتی عێراق هیچ بڕە پارەیەكی نەناردووە بو هەرێمی كوردستان، حكومەتی هەرێم بۆ تەواوكردنی موچەی مانگی یەك بڕی 138 ملیۆن دۆلار (200 ملیار دینار)ی لە داهاتی نەوتی مانگی دوو  دابینكردووە. ئەم كورتهێنانە لە مانگی دوو بەردەوام بووە. لەگەڵ هاتنی 200 ملیارەكەی بەغدادو زیادبوونی داهاتی نەوت بۆ مانگی سێ 181 ملیۆن دۆلار داهات زیاد بووە. لەم بڕە  138 ملیۆن دۆلار بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنان بووەو 43 ملیۆن دۆلاریش دراوە بۆ پەرەپێدان‌و چاككردنەوەی وێستگەكانی كارەباو پارەكە هەمووی ڕادەستی كۆمپانیای ماس كراوە. هۆكاری پشت سستی دابەشكردنی موچە لە پارێزگای سلێمانی (هەڵەبجە، گەرمیان و ڕاپەڕین) چییە؟ نزیكەی 55 ملیار دینار داهاتی مانگانەی سلێمانی ئەوەی كە (بەفەرمی) كۆدەكرێتەوە ناگەرێتەوە نێو بانكەكان. ئەم شیكردنەوە داراییە بەرچاوڕوونییەكمان لا دروست دەكات و دەمانگەیەنێتە ئەم دەرئەنجامە: كێشەكە لە كۆكردنەوەی داهاتی ناوخۆدایەو كە بەدوایخۆیدا كێشەی نەختێنەی بۆ بانكەكانی سلێمانی دروستكردووەو ئەمەش هۆكاری سەرەكییە لە سستی دابەشكردنی مووچە، كەمی دەرمان، پاكنەكردنەوەی شارەكان لە زبڵ و خاشاك...  بۆ بەڕێوەبردنی داهات و خەرجی هەرێمی كوردستان چەندین ساڵە سیستەمێكی دارایی تایبەت جێبەجێ دەكات، كە ئەم سیستەمە بەم شێوەییە : (57% هەولێرو دهۆك)و (43% سلێمانی). لە كۆی گشتی داهاتی ناوخۆی هەرێم كە 295 ملیار دینارە، تەنها 78 ملیار دیناری لە پارێزگای سلێمانییەوەیە! لەكاتێكدا بەپێی سیستەمی ڕێژەیی دارایی هەرێم بێت پێویستە داهاتی سلێمانی مانگانە نزیكەی 130 ملیار دینار بێت، واتە 40٪ی لە داهاتی سلێمانی مانگانە دیار نییە كە دەكاتە نزیكەی 55 ملیار دینار. ئەمە جگە لە كارە نایاسییەكانی خاڵە سنوورییەكانی پارێزگاكە بەتایبەت قاچاغچییەتی. سەبارەت بەم بابەتە ساڵی پێشوو وەكو لیژنەی دارایی پەرلەمانی كوردستان سەردانی دەروازە سنوورییەكانی هەرێمی كوردستانمان كردو بە بەڵگە و دۆكیۆمێنت بۆمان ڕوون بوویەوە كە قاچاغی لە باشماخ و پەروێزخان بەڕۆژی ڕووناك بەردەوامە. لەم بابەتە شیكاریەدا ئەوەی لای ئێمە گرنگە ئەو داهاتەیە كە بەشێوەیەكی یاسایی و فەرمی كۆدەكرێتەوە، ئەگەر تەواوی داهاتاكە ئەوەی بە فەرمی كۆدەكرێتەوە وەكو خۆی بچێتە خەزێنەی حكومەت و بەشێوەیەكی شەفاف و دادپەروەرانە بەڕێوەببردرێت كافییە بۆ ئەوەی كۆتایی بە قەیرانی دارایی لە سلێمانی بێت.  

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەممە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   سه‌رهه‌ڵدانی ئۆپۆزیسیۆن مانای له‌دایكبوونی هێزێکە کە پێماندەڵێت دەسەڵاتی سیاسیی کێشەی بەڕێوەبردنی وڵاتی هەیە و هاونیشتیمانیانیش لەگەڵ دەسەڵاتدا کێشەی گەورەیان هەیە‌. ئۆپۆزیسیۆن مانای سەرهەڵدانی دوو ڕەهەندی گرنگە لە سیاسەتکردن، یەکەمیان بوونی وێنا و جیهانبینییەکی نوێیە بۆ سیاسەت و کۆمەڵگا و ئینسان و ژینگە، دووهەمیشیان بوونی بوێرییە کە ڕەهەندێکی شۆڕشگێڕیی پێ دەبەخشێت. ئۆپۆزیسیۆن مانای گۆڕینی بۆڵەبۆڵی کۆمەڵایەتیی و گازندەی پەنهانی هاوڵاتیانە بۆ قسەکردن و کردەی سیاسیی لەناو ڕووبەری گشتییدا. ئۆپۆزیسیۆن مانای هەوڵدانی هێزێک یان چەند هێزێکی نەیاری سیاسیی حیزبی حوکمڕانە، بۆئەوەی بگەن بە دەسەڵات. گەیشتن بە دەسەڵات چەند مۆدێلێکی هەیە، یەکەمیان لەڕێگای توندوتیژییەوەیە، واتە شۆڕش، کودەتا، خەباتی چەکداریی، کە شادیاردەی سەدەی بیستەم بوون. دووەمیان لەڕێگای خەباتی مەدەنییەوەیە، واتە لەڕێگای هەڵبژاردن و دەستاودەستکردنی ئاشتییانەی دەسەڵاتەوە.  لەهەر وڵاتێکدا بۆشایی سیاسیی هەبێت ئۆپۆزیسیۆنیش بوونی هەیە. جیاوازی بنەڕەتیی نێوان ئۆپۆزیسیۆن لە وڵاتە دیموکراتییەکان و نادیموکراتییەکاندا ئەوەیە کە لە نموونەی یەکەمدا دەتوانێت بگات بە دەسەڵات، واتە دەستاودەستکردنی ئاشتییانەی دەسەڵات بوونی هەیە، لە نموونەی دووەمیشیان ئەم خەسڵەتە گرنگەی سیاسەت بوونی نییە، بۆیە بۆشاییەکی مەترسییدار لەنێوان دەسەڵات و کۆمەڵگادا دروستدەبێت. سیستەمە دیکتاتۆر و ستەمگەرەکان لە بۆشایی سیاسیی دەترسن، چونکە بۆشایی سیاسیی مانای سەرهەڵدانی هێزێکە کە دەیەوێت بۆشاییەکەی نێوان دەسەڵات و کۆمەڵگا پڕبکاتەوە. لەڕاستییدا سیاسەتیش کاتێک مانای ڕاستەقینەی خۆی وەردەگرێت کە شتێک هەبێت پێیبگوترێت ئۆپۆزیسیۆن. ئۆپۆزیسیۆن بەم شێوەیە هەم پێداویستییەکی سیاسییە و هەم پێداویستییەکی کۆمەڵایەتییشە. ئۆپۆزیسیۆن پێداویستییەکی سیاسییە، چونکە پەیامی سەرەکیی ئۆپۆزیسیۆن ئەوەیە بە دەنگدەر بڵێت، من پڕۆژەی سیاسیی و ئابووریی و کۆمەڵایەتیی و فەرهەنگیی جیاوازم هەیە و گەر متمانەم پێبخەشن و دەنگم پێبدەن، دەتوانم بەپێچەوانەی دەسەڵاتەوە، بەبێ جیاوازیی، خزمەتی هاونیشتیمانیان و نیشتیمانەکەمان بکەم. ئۆپۆزیسیۆن پێداویستییەکی کۆمەڵایەتییشە، چونکە نوێنەری ئەو چین و توێژ و دەنگە ناڕازییانەیە کە لە کۆمەڵگادا پەڕاوێزخروان و پێویستیان بە هێزێک هەیە تەعبیر لە خواست و بەرژەوەندیی و خەونەکانیان بکات.  کێشەی سەرەکیی ئۆپۆزیسیۆن لە هەرێمی کوردستاندا ئەوەیە کە ئەویش هاوشێوەی حیزبە دەسەڵاتدارەکان لەناو ئەو بۆشاییەدا دەژی و خۆی بەرهەمدەهێنێتەوە کە دەسەڵات دروستیکردووە. یەکەم، مۆدێلی سوڵتانیی حیزبی کوردیی ڕۆچووەتە ناو زۆرینەی حیزبە ئۆپۆزیسیۆنەکانەوە، واتە یەک کاریزما و یەک سەرۆک و یەک خاوەنکاری سیاسیی حیزب بەڕێوەدەبات، یان بەخێویدەکات.  دووەم، ڤایرۆسی تەوریسی سیاسیی بووە بە کولتووری دەستاودەستکردنی دەسەڵات لەناو یەک خێزانی سیاسییدا. سێیەم، نەبوونی دیموکراسییەتی ڕێکخراوەیی وەک پرنسیپی کارکردن لەناو حیزب و بزوتنەوە و جوڵانەوەکاندا. چوارەم، داوەشانی ڕێکخراوەیی بەهۆکاری بوونی کێشەی ناوخۆیی کە یان بەجیابوونەوە، یان بە دەست لەکارکێشانەوە، یاخود بە دەرکردن کۆتایی بە ململانێکان دێت. پێنجەم، کێشەی لۆکاڵییبون، حیزبە ئۆپۆزیسیۆنەکانیش هاوتای حیزبە دەسەڵاتدارەکانی هەرێم لۆکاڵیین و چەندە لە زێدی خۆیان دووربکەنەوە، ئەوەندە لاواز و کەم ئەندام و دەنگدەر دەبن. شەشەم، زۆرینەی هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکان کێشەی مادییان هەیە و ناتوانن دەزگای حیزبیی و میدیاییەکانیان بەخێوبکەن. حەوتەم، کێشەی جیوەبوونی هەڵوێستی سیاسیی، واتە لەوپەڕی رادیکاڵییەتەوە دەتوانن ببن بە هێزێکی ئۆپۆرتۆنیست و پراگماتیست، چونکە هەموویان ناچارن لەناو هاوکێشەی ململانێی پارتی و یەکێتییدا گەمەی سیاسیی بکەن. واتە ئۆپۆزیسیۆن دەتوانێت بۆ ماوەیەک ڕادیکاڵ بێت و بڵێت من نامەوێت لەگەڵ ئەم دوو حیزبەی دەسەڵات هیچ پڕۆژەیەکی سیاسیی و پێکەوەکارکردنێکم هەبێت، بەڵام چرکەساتی سیاسیی هەیە کە ئۆپۆزیسیۆن ناچارە لەنێوان یەکێتیی و پارتییدا بڕیاربدات، چونکە بێلایەنییش لە خزمەتی یەکێکیان دەبێت، بۆ نموونە لە پرسی هەڵبژاردنی سەرۆککۆمار لە پەرلەمانی عێراقدا یان پرسی دەستووری هەرێم. بەم چەشنە ئۆپۆزیسیۆنیش لەناو کردەی سیاسییدا سیحرە پۆپۆلیستییەکی بەتاڵدەبێتەوە. لە کۆتاییدا ئۆپۆزیسیۆنیش کە بوو بە گەمەکەرێکی سیاسیی، وەک حیزبە دەسەڵاتدارەکان، بێبەریینابێت لە کاریگەریی و فشاری هێزە ئیقلیمییەکان.  ئەو فەزا سیاسییەی ئۆپۆزیسیۆنی کوردیی کاری تێدادەکات، فەزایەکە هیچ مەجالێکی ڕاستەقینەی نییە، بۆئەوەی وەک ئۆپۆزیسیۆنێکی مەدەنیی کاربکات. نەبوونی هەناسەیەک لە نێوان دەسەڵات و کۆمەڵگا وایکردووە کە ئۆپۆزیسیۆن قورساییەکی راستەقینەی لەناو کایەی سیاسەتدا نەبێت. ئۆپۆزیسیۆنی کوردیی وایلێهاتووە لەبری ئەوەی ڕۆڵی سیاسیی دژ بە دەسەڵات بگێڕێت، دەسەڵات ڕۆڵی پێدەگێڕێت. لەناو دەسەڵاتدارێتییەکی ستەمگەردا لە نێوان ملکەچیی و شۆڕشگێڕێتییدا فەزایەکی تر بوونی نییە کە ئۆپۆزیسیۆن ڕۆڵی ئاسایی خۆی بگێڕێت. حیزبی سیاسیی کوردیی هیچ پڕۆژەیەکی سیاسیی کۆمەڵایەتیی پێنەماوە بۆئەوەی دونیای کۆمەڵایەتیی بگۆڕێت. تاکە ستراتیژێکی سیاسیی کە حیزبە دەسەڵاتدارە کوردییەکان هەیانبێت بریتییە لە هیشتنەوەی دۆخەکە وەک خۆی، واتە نەگۆڕان. هەر هێزێکی ساسیی نوێیش لە هەرێمدا دروستببێت دەبێت بە دروشی گۆڕانکاریی لە مۆدێلی حوکمڕانیی و ئیدارە و کولتووری سیاسییدا تێپەڕببێتەوە.  نوشستی سیاسیی یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی پووکانەوەی ئۆپۆزیسیۆن لە هەرێمی کوردستان. نوشستیی سیاسیی لەدوای بارکردنی ئۆپۆزیسیۆن دێت بە دروشمی شۆڕشگێڕانە و پۆپۆلیستیی بەبێ بوونی هێزی کۆمەڵایەتیی بۆ پیادەکردنی ئەو دروشمانە. بێگومان ئەم کێشەیە تەنها کێشەی ئۆپۆزیسیۆنی کوردیی نییە. لەدیدگای دەسەڵاتدارانی هەرێمدا شتێک نییە ناوی ئەڵتەرناتیڤی دەسەڵات بێت، چونکە لای خێزانە سوڵتانییەکان ئۆپۆزیسیۆن ناتوانێت لەڕێگای هەڵبژاردنەوە بگات بەدەسەڵات. ئۆپۆزیسیۆن بۆ دەسەڵاتی کوردیی مانای لەدایکبوونی منداڵێكی لاساری سیاسییە کە دەبێت یان بیرازبکرێت یان دەمکوت و بێدەنگ. لەدیدی پارتیی و یەکێتییدا ئۆپۆزیسیۆن گەنەیەکی سیاسییە بەسەر جەستە دەسەڵاتدارێتییە سوڵتانییەکەیانەوە.   

درەو: - داهاتی نەوتی مانگی ئازار: ملیارێك و 128 ملیۆن دۆلار - داهاتی نەوت بۆ خەزێنەی حكومەت: 551 ملیۆن دۆلار    - داهاتی نەوت بۆ خەرجی كۆمپانیاكان: 577ملیۆن دۆلار  - داهاتی نەوت بۆ موچە: 366 ملیۆن بۆ موچە  66% - داهاتی نەوت بۆ خەرجی: 185 ملیۆن دۆلار 34% - داهاتی نەوت و پارەی بەغداد بۆ موچەی سلێمانی: 193 ملیۆن دۆلار  - سلێمانی دەبێت مانگانە : 48 ملیۆن دۆلاری داهاتی ناوخۆ تەرخان بكات بۆ موچە  - موچەی موچەخۆرانی سلێمانی مانگانە پێویستی بە: 248 ملیۆن دۆلارە نزیكەی (365) ملیار دینار - كۆی موچەی مانگانەی موچەخۆرانی كوردستان: 893 ملیار  دیناری پێویستە - موچەی مانگانەی موچەخۆرانی سلێمان: 365 ملیار دیناری پێویستە - حكومەت مانگانە بۆ سلێمانی: 287 ملیار دینار  بۆ موچە دەنرێت  - كورتهێنان بۆ موچەی سلێمانی: 78 ملیار دینارە لەداهاتی ناوخۆ پڕدەكرێتەوە  - مانگانە لە داهاتی ناوخۆی سلێمانی: (15) ملیار دینار دەنێردرێت بۆ دامەزراوە نیشتمانیەكان لە هەولێر  - مانگانە لە داهاتی ناوخۆی سلێمانی: (7) ملیار دینار دەدرێت بە دەرماڵەی خوێندكاران و مامۆستایانی وانەبێژ. -  بە داهاتی ناوخۆ و نەوت بە ئاسانی خەرجی موچە دابیندەكرێت، بەڵام حكومەت كۆنترۆڵی داهاتی لەدەستداوە و داهاتی ناوخۆ لەكاتی خۆیدا ناگەڕێتەوە بانكەكان و ناشەفافی زۆر لە داهاتی نەوت و ناوخۆدایە و بەشێك لەو داهاتانە دیارنامێنن، بۆیە داهاتی ناوخۆ چەند زیاد بكات و نرخی نەوت چەند بەرزتر بێتەوە كێشەی موچە چارەسەر نابێت  - داهاتی مانگی ئازاری حكومەتی هەرێم: - داهاتی نەوت: 551 ملیۆن دۆلار واتا (810) ملیار دینار - پارەی بەغداد: 200 ملیار دینار - داهاتی ناوخۆ: 370 ملیار دینار - پارەی هاوپەیمانان: 27 ملیار دینار - كۆی گشتی: ترلیۆنێك و 407 ملیار دینار - كۆی موچە: 893 ملیار دینار - پارەی ماوە: 514 ملیار دینار ( زیاد لە موچە)  - پارەی بەغدادی لێدەربكرێت: 314 ملیار دینار زیادەیە لە موچە ( ئەگەر بیانوویان 200 ملیارەكە تەرخانكراوە بۆ موچەی مانگی شوبات)       

(درەو):‏‎ دوای زیاتر لە مانگ و نیوێک لە دەستبەکاربوونی، ئەمڕۆ بافڵ تاڵەبانی بە فەرمی جەلال شێخ ناجی وەکو لێپرسراوی دەزگای زانیاری ناساند. بافڵ تاڵەبانی ھاوسەرۆکی یەکێتی سەردانی هێزەكانی (٧٠)ی كرد. بافڵ تاڵەبانی لە راگەیاندنی ھەواڵی ئەم سەردانەیدا لە پەیجی خۆی لە فەیسبوک، بۆ یەکەمجار (جەلال شێخ ناجی) وەکو لێپرسراوی ئاژانسی پاراستن و زانیاری—زانیاریی ھەرێمی کوردستان ناساندووە. رۆژی ١٠ ئازاری ئەمساڵ لە مەراسیمێکدا دوور لە چاوی کامێراکان، جەلال شێخ ناجی وەکو بەرپرسی دەزگای زانیاری لە شوێنی (ئەژی ئەمین) دەستبەکاربوو، میدیای یەکێتی ھەواڵی گۆڕانکارییەکەی دەزگای زانیاری بڵاونەکردەوە. شەوی ٩ی ئازاری ئەمساڵ دوای تێکچونی پەیوەندییەکانی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی، ئەژی ئەمین لێپرسراوی پێشووی دەزگای زانیاری، سلێمانی بەرەو ھەولێر بەجێھێشت و لەوکاتەوە نەگەڕاوەتەوە. ئەژی ئەمین کە لەدوای رووداوەکانی ٨ی تەموزی ناوخۆی یەکێتییەوە بەرپرسیارێی دەزگای زانیاری وەرگرت، لەدوای دورخستنەوەی لە دەزگاکە لە دوو بۆنەی گشتیدا راگەیەندراوی بڵاوکردەوەتەوەو باسی لە دەستوەردانی وڵاتان کردووە لە کاروباری ناوخۆی ھەرێم، بەڵام تائێستا ھیچ قسەیەکی لەبارەی دورخستنەوەی لە پۆستەکەی نەکردووە. جەلال شێخ ناجی لێپرسراوی نوێی دەزگای زانیاری ئەندامی سەركردایەتی یەكێتیەو پێشتر بەرپرسی ھەواڵگری ھێزەکانی ٧٠بووەو ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستانە. بافڵ تاڵەبانی لەسەردانەکەی ئەمڕۆیدا بۆ لای ھێزەکانی (٧٠) بە ئامادەبوونی وەزیری پێشمەرگە وتویەتی" رێگا بە ھیچ کەسێک نادەین ھێزی تایبەتی ھەبێت و بەھەموو شێوەیەک دژی دەوەستینەوە. یەکێک لە ھۆکارەکانی تێکچوونی پەیوەندی بافڵ تاڵەبانی و ئەژی ئەمین لێپرسراوی پێشووی دەزگای زانیاری، دروستکردنی ھێزێکی تایبەت بوو لەلایەن ئەژی ئەمینەوە.

 (درەو):  وەزارەتی نەوتی عێراق:  •    داهاتی نەوت لە مانگی ئازاری رابردوودا گەیشتوەتە (10 ملیارو 913 ملیۆن‌و 197 هەزار) دۆلار.  •    تێكڕای بڕی هەناردەی نەوتی خاو لە مانگی ئازاردا گەیشتوەتە (100 ملیۆن‌و 579 هەزارو 612 هەزار) بەرمیل‌و بەمشێوەیە دابەشبووە بەسەر كێلگە نەوتییەكاندا:  -    (99 ملیۆن‌و 130 هەزارو 677) بەرمیل نەوت لە  كێڵگە نەوتییەكانی ناوەڕاست‌و باشوری عێراقەوە هەناردەكراوە. -    (ملیۆنێك‌و 448 هەزارو 935) بەرمیلنەوت لە كەركوكەوە هەناردەی بەندەری جەیهانی توركیا كراوە.  -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوت لە مانگی ئازاردا گەیشتوەتە (108,503) دۆلار.  -    نەوتە هەناردەكراوەكەی مانگی ئازار لەلایەن (34) كۆمپانیای جیهانییەوە لە بەندەری باشور‌و بەندەری جەیهانەوە باركراوە. 

(درەو): نوسین و ئامادەکردنی: رێکخراوی ستۆپ ( به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموکراسی ئەمریکى (NED))   پێشەکی ئامادەکردنی بودجە یەکێکە لە دەرهاوێشتەکانی دنیای مۆدێرنە، بۆ یەکەمجار کە لە بەریتانیا بودجە لە ساڵی 1698 لە پەرلەمان پەسەند کرا، دوو ئامانجی سەرەکی هەبوو کە یەکێکیان سنوردار کردنی دەسەڵاتی پاشا بو لە سەپاندنی باج بە ئارەزووی خۆی، دووەمیان دابینکردنی پارەیەکی دیاریکراو بو کە پاشا دەسەڵاتی خەرج کردنی هەبو بەو مەرجەی دەستبەرداری هەموو داهاتەکانی تری بێت، واتە دەکرێت بڵێن ئامانجی بودجە لە مۆدێلی نوێی حکومڕانی سنوردارکردن و رێکخستنی چۆنیەتی بەدەستهاتن و خەرجکردنی داهاتی گشتی و چاودێرییە، کە قۆناغ بە قۆناغ شێوازی ئامادەکردنی گەشەی کردووە. هەبوونی بودجە بۆ هەر حکومەتێک کە خاوەنی پلانی ستراتیژی بێت بۆ بەرێوەبەردن و هەوڵی جێبەجێکردنی پرۆژەکانی بدات لەماوەی کارکردنی پێویستیەکی بنەڕەتیە، چونکە بودجە واتە وەرگێرانی پلان بۆ سەر زمانی ژمارە و پارە، بەبێ ئەوەی بودجەیەکی ڕوون هەبێت کە دەستنیشانی ئەولەویەتی حکومەت بکات لەماوەی ساڵێکی دارایی هیچ حکومەتێک ناتوانێت پلانە ستراتیژیەکانی بەدی بهێنێت و بەڵێنەکانی جێبەجێبکات. بۆ بونی بودجەیەکی باش داتا و زانیاری، پلان و بەرچاو ڕوونی، توانای پێشبینیکردن وهەماهەنگی نێوان دامەزراوەکان، گشتگیربوون و بەشداری هەموان. مکوڕبوون لەسەر شەفافییەت و بنەماکانی بەرێوەبردنی باش لە پێویستیە سەرەکیەکانن، ئەمانە هەبوو بەیەکەوە دواجار دەتوانن بودجەیەکی باش بهێننە بەرهەم کە لە خزمەت هێنانەدی ئامانجەکانی گەشەپێدانی وڵات بن. دەتوانین بڵێین کاتی پەسەندکردنی بودجە وەک چۆن بۆ حکومەت گرنگە بەهەمان شێوە رۆژێکی گرنگیشە بۆ هاوڵاتیان چونکە لە بودجەکەدا رەنگ رێژی ساڵێکی دارایی وڵات دەکرێت و ئەرک و مافی هاوڵاتیانیشی تێدا جێگیر دەکرێت. بۆچی پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان؟ بەلەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستیەی کە ماوەی 9 ساڵە حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی لە گرنگترین ئەرکی ساڵانەی بواردووە و پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانەی ئاراستەی پەرلەمان نەکردووە کە خەریکە وەک حاڵەتێکی ئاسایی لێی دەڕواندرێت، نەبونی بودجە هەرێمی کوردستانی دوچاری کۆمەڵێک تەنگژەی ناڕوونی لە داهات و خەرجیەکان کردۆتەوە، هەروەها دەسەڵاتەکان روون نیە و وونبووە، ئاراستەی  سیستەمی ئابوری کوردستان دیار نییە کە ئایە بەتەواوی بەرەو سەرمایەداری دەبرێت، کە وەک دەبینین رۆژانە باج و رسومات زیاد دەکرێت، کەچی سەرەرای ئەو زیادبوونانە خزمەتگوزاریە گشتیەکان بەرەو پاشەکشەیە، تەندروستی و خوێندن لە پاشەکشەیە و برەو بە خوێندن و سیستەمی تەندروستی ئەهلی دەدرێت، هەبونی بودجە رێگایەکە بۆ ڕوونکردنەوەی ئاراستەی سیستەمی ئابوری کە وەک ئاماژەمان پێکرد یەکێکە لە کێشەکانی ئەمرۆی کوردستان. ئێمە هەوڵدەدەین لەم راپۆرتە کە دەرەنجامی کۆمەڵێک فۆکەس گروپ و دیتنی خەڵکی پسپۆر و بەدواداچونە لەگەڵ دامەزراوە دەستوریەکانی هەرێمی کوردستان، کۆمەڵێک پرسی تایبەت بە نەبونی بودجە لەکوردستان و مەترسی بەردەوامی ئەم پرۆسەیە لەسەر ئێستا و ئاییندەی هەرێمی کوردستان بخەینە ڕوو، هاوکات لە پاڵیدا کۆمەڵێک پێشنیاریش بۆ پەسەندکردنی بودجەیەکی باش و زانستی و سەردەمیانە بخەینە ڕوو. بنەماى کارى راپۆرتەکە:  رێکخراوی ستۆپ لە چوارچێوەی پرۆژەی (بەهێزکردنی لێپرسینەوە و دەسەڵاتی یاسا) کە بە پاڵپشتى سندوقى نیشتمانى بۆ دیموکراسی NED ئەمریکى جێبەجێ دەکات. لەم وەرزەدا پڕۆژەکە بەشێکى تایبەتە بە کارکردن دەربارەى بودجەى لە هەرێمى کوردستان، کە تێیدا چوار چالاکى گفتوگۆى کراوە لە شارەکانى (هەولێر و سلێمانى و هەڵەبجە و دهۆک) ئەنجامدرا.  کورتەى جێبەجێ کردن: ئەو پرۆژەیە لە ئۆکتۆبەرى ٢٠٢١ دەستى پێکردووە و چالاکیەکانى تاوەکو سێپتێمبەرى ٢٠٢٢ بەردەوام دەبێت. (رێکخراوەکەمان هەوڵدەدا لە ئایندەش وەک پرۆژەیەکى درێژخایەن چالاکى بەردەوامى دەربارەى بودجە  هەبێت). چالاکى یەکەم سلێمانى ١١/١٢/٢٠٢١ چالاکى دووەم دهۆک ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاکى سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاکى چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوکات ٧ چاوپێکەوتنى لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێکى پێنج کەسى لە رێکخراو سەرپەرشتى پرۆژەکەى کردوە. ئامانجى کارکردن دەربارەى بودجە: ١. دروستکردنى فشار بۆ ئەوەى حکومەتى هەرێمى کورستان پرۆژە یاساى بودجەی ساڵانەی بخاتە بەرنامەى کاری و بباتە پەرلەمان و پەسەند بکرێت.  ٢. بەمەبەستی چەسپاندنی شەفافیەت و رێگری لە گەندەڵی و دانانی بودجەیەکی پێشکەوتوو بۆ هەرێمی کوردستان. ٣. هێنانە پێشەوەى ئەزموونى بەشدارى هاوڵاتیان و رێکخراوەکان لە دارشتنى پلانى بودجەى ساڵانە، هەروەها چاودێرى کردنى. ئامانجى گفتوگۆکراوەکانى شارەکان:  یەکەم: لەو چالاکیانە دا نوێنەری حکومەت، پەرلەمان، ئەنجومەنی پارێزگا، رێکخراوەکان، مامۆستایانی زانکۆ، شارەزا پرسی بودجە بەشداربوونە و تاوەکو گفتوگۆیەکى زانستى لەسەر پرسی بودجە بکرێت. هاوکات تیمەک لە رێکخراوەکەمان سەرنج و راسپاردە و پێشنیارەکانى تۆمار دەکرد.  دووەم:  تۆڕێکى چاودێرى لەو چوارچێوەیە گفتوگۆکراوەکانى شارەکان دروست بکرێت لە ئایندەدا کار دەربارەى بودجە بکات. لە هەر بەشێکى گفتوگۆکان تەوەرێک تایبەت کرا بۆ ئەوەى شێوازى رۆڵی رێکخراوەکان دیارى بکرێت وەک بەشێک لە پڵانى داڕشتنى سیاساتى گشتى بودجە. کۆکردنەوەى زانیارى: هاوکات بەمەبەستى کۆکردنەوەى زانیارى دەربارەى ئاستەنگەکانى بەردەم بودجە لە هەرێمى کوردستان و ئامادەکارى راپۆرت ٧ چاوپێکەوتن لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدرا، لە پەرلەمان، بەرپرسانى حکومى، مامۆستاى زانکۆ و چالاکوان. لە چوارچێوەى گفتوگۆکراوەکانى شارەکان و چاوپێکەونى شارەزایانى بودجە و خوێندنەوەى چەندین توێژینەوەى زانستى و راپۆرتى رێکخراوەیی و میدیایی، بوون بە بنەماى ئامادەکردنى ئەو راپۆرتە. ناوەڕۆکى کارى راپۆرت: لە راپۆرتەکەدا گرنگى بودجە لە چەسپاندنى شەفافیەت و پێشخستنى حوکمڕانى و گەشەى ئابوورى روونکراوەتەوە، هاوکات زیانەکانى 9 ساڵ حوکمڕانى بەبێ یاسای بودجە باسکراوە، دیاریکردنى مۆدیلى گونجاو بۆ پێشخستنى بودجە لە هەرێمى کوردستان. کۆتایی راپۆرتەکە بە دەرئەنجام و راسپاردەکان دێت. راپۆرتەکە کۆمەڵێک پرسیارى گرنگى دەربارەى بودجە و گرنگى بۆ هەرێمى کوردستان کردووە و بەدواى وەڵامەکانى داچووە.  بەشی یەکەم بودجە لەنێوان هەبوون و نەبونیدا  پێناسەی بودجە و خەسڵەتەکانی  بودجە لەنێوان هەبوون و نەبونیدا  پێناسەی بودجە و خەسڵەتەکانی  بودجەی گشتی: بریتیە لە سیستەمێک کە تیایدا پێشبینی داهات و خەرجیەکانی ساڵی دارایی داهاتوو تیایدا بەشێوەی خشتەی ژمارە دەخرێتە ڕوو، کە رەنگدانەوەی ئامانج و ویستەکانی حکومەتە کە دەیەوێت بیانهێنێتە دی کە خۆی دەبینیتەوە لە ئامانجی سیاسی، ئابوری و  کۆمەڵایەتی، هەروەها وەک یەکێک لە ئامرازەکان دادەندرێـت بۆ چاودێری حکومەت. واتە بودجە بریتیە لە داهاتی گشتی لەدەستی حکومەت کە پێویستە بۆ بەرژەوەندی گشتی بەشێوەیەکی ڕوون و گشتگیر بەکاریبهێنێتەوە، دەکرێ بلێین ئەم پرۆسەیە لە سێ بەشی سەرەکی پێکدێت، چۆن داهاتی گشتی دەستدەخرێت، چۆن بەرێوەدەبرێت، دواتر چۆنیش دابەش دەکرێت. بەدەر لەوە حکومەت ناتوانێت بەرچاو ڕوونی پێویستی هەبێت لەبارەی داهاتەکان و سەرچاوەکانی بەشێوەیەکی شەفاف و هەروەها چۆنیەتی خەرجکردنی کە بتوانێت بەرژەوەندی هەموو پێکهاتە و چین و توێژەکان رەچاوبکات. خەسڵەتە سەرەکیەکانی بودجە ١. یەکانگیری:  بەمانای ئەوەی هەموو بەشەکانی داهات و خەرجی گشتی پێویستە لە یەک خشتە و بەڵگەنامەی یەکگرتوو بێت بەبێ هیچ لێدەرکردنێت، ئەم بنەمایە یارمەتی لایەنەکان دەدات بەتایبەت دەسەڵاتی یاسادانان کە بە ئاسانی بگاتە زانیاری پێویست لەبارەی داهات و خەرجیەکان بۆ هەڵسەنگاندن و شیکردنەوە و پەیوەندی بەشەکانی بەیەکترەوە، هاوکات زانیاری پرۆژە و پلانی حکومەت لەهەموو بوارەکان. ئەم بنەمایە لە دوو ڕوو سودی دەبێـت: یەکەمیان لەڕووی دارایی، مەرکەزیەت و بەرچاو ڕوونی دارایی بۆ دەوڵەت و حکومەت دروستدەکات، دووەمیان دەبێتە هۆى ئاسانکاری بۆ پسپۆران و شارەزایانی ئابوری بۆ هەڵسەنگاندنی  داهات و خەرجیەکان و جیاوازی لەنێوانیاندا. ٢. ساڵانەیی بودجە: وەک نەریتێک بودجە بۆ ماوەی یەک ساڵ ئامادە دەکرێت، ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی هەندێک بنەمای دارایی و سیاسی، لەبارەی ئابوریەوە  ماوەی یەک ساڵ دادەندرێت بەوەی باشترین کاتە بۆ ئەوەی مەزندەی داهات  و خەرجی بکرێت، چونکە لەماوەی یەک ساڵدا کردە داراییەکان دووبارە دەبنەوە، لەڕووی سیاسیشەوە ماوەی ساڵێک کاتێکی گونجاوە بۆ ئەوەی دەسەڵاتی یاسا دانان بتوانێت چاودێری حکومەت بکات و لە حاڵەتی هەبونی کەموکوڕی دەتوانێت لێپرسینەوەی لەگەڵ بکات. ٣. گشتگیری:  بەو مانایەی چۆن پێویستە بودجە بەبێ هیچ لێدەرکردنێک هەموو داهات و خەرجیەکان لەخۆی بگرێت، لەهەمانکاتدا بابەتێکە پەیوەندی بە هەموو هاوڵاتیان هەیە، بۆیە پێویستە بەر ژیانی هەمووان بکەوێت و هەمووان بەجۆرێک لە جۆرەکان خۆیانی تێدا ببینەوە، وەک چۆن ئەرکیان دەکەوێتە سەر لەرێی پێدانی باج و رسومات بەهەمان شێوە پێویستە مافیشیان پێبدات، بۆ ئەوەش دەبێت زانیاری تەواو لەبەردەست دابێـت لەبارەی ژمارەی دانیشتوان، چین و توێژەکان، بێکاران، پێویستیەکان، پێویست دەکات لە کۆکردنەوەی داهات و دابەشکردنی خەرجیەکان دادپەروەری و هاوسەنگی رەچاوبکرێت، بەمانای ئەوەی هیچ چین و توێژێک لەسەر حیسابی ئەوانی تر زیاتر سودمەند یان زەرەرمەند نەبێت. ٤. هاوسەنگی داهات و خەرجی: مەبەست لێی رەچاوکردنی هاوسەنگی بڕی ئەو داهاتەیە کە دەکەوێتە دەست حکومەت لەگەڵ خەرجیەکانی، کەمتر حاڵەتی زیادە ڕوو دەدات، بەڵام زیاتر کورت هێنانە. ئەگەرچی تێگەیشتنێکی تریش هەیە  بۆ هاوسەنگیەکە پێیان وایە مەبەست لێی هاوسەنگی ئابورییە، کە لەو ڕوانگەوە دەکرێت  کورت هێنانی بە ئامانج هەبێت لە بودجەکە، لەپێناو هێنانەدی پرۆسەیەکی فراوانتری ئابوری و پێشخستنی لە دوور مەودا. هەبونی کورتهێنان لە بودجە بەشتێکی ئاسایی دادەندرێت ئەگەر هاتوو لەپێناو ئامانجێکی درێژ خایەن بێت، کە زۆرینەی جار لەرێی قەرزەوە هەوڵی پڕکردنەوەی کورتهێنانەکە دەدرێت.  بەگشتی ئەوەی گرنگە لەم بنەمایە، هاوسەنگیە، بەجۆرێک لەداهاتوو حکومەت بەهۆی کورتهێنانەوە نەخرێتە ژێر قەرزێک کە توانای دانەوەی نەبێت یاخود دوچاری کێشەی ئابوری و سیاسی بکاتەوە.   هەرێمی کوردستان و بودجە لەدوای راپەرینەوە هەرێمی کوردستان لە ساڵی 1993  تا 2013 بەشێوەی پچڕ پچڕ ساڵانە یاسای بودجەی پەسەند کردووە،  ئەم ماوەیەش بۆ دوو قۆناغی سەرەکی دابەش دەبێت، قۆناغی یەکەم ساڵانی 1993 تا 2009 لە خۆ دەگرێت کە لەم قۆناغە پرۆژە یاساکان زۆر بە کروچ و کاڵی ئامادە کراون، زۆرینەی خەسڵەتە بنەڕەتیەکانی بودجە لە خۆ ناگرێت، باسی سەرچاوەکانی داهاتی تێدا نیە، چۆنیەتی خەمڵاندنی داهات ڕوون ناکاتەوە، کە ئەمە بەشێکی سەرەکی بودجەیە، بەڵکو تەنها بەشی دیاریکردنی ئەو لایەنانەی مافی خەرجیان هەیە و داهاتی خەمڵێنراوی تێدایە. لەو ماوەیەش (١٢ ساڵ) بودجە پەسەند نەکراوە. هەرچی قۆناغی دووەمە کە 2010 تا 2013 لە خۆ دەگرێت، ئەو پرۆژە بودجانەی ئامادەکراون، داهاتەکانیان لە خۆگرتبوو و تاڕادەیەک بەشێوەیەکی وردتر ئامادەکراون.   -    هەرێمى کوردستان لە ساڵانى ١٩٩٢ تاوەکو ٢٠١٣ تەنها ١٠ ساڵ بودجەى هەبووە.  -    هەرێمى کوردستان لە ساڵانى ٢٠١٤ تاوەکو ٢٠٢١ بودجەى نەبووە کە ئەمە بە درێژترین ماوە دادەندرێت تیایدا هەرێمی کوردستان بەبێ بودجە بێت. 9 ساڵ حوکمڕانى لە تاریکدا بەراگرتنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2014ەوە حکومەتی هەرێم هیچ پرۆژە یاسایەکی بودجەی ئامادە نەکردووە و بۆ پەرلەمانی کوردستان نەناردووە، واتە لەو ماوەیە خەرجیەکانی هەرێمی کوردستان لە دەرەوەی یاسا ئەنجام دراون، سەرچاوە و بڕى داهات ناڕوون بووە. کە ئەمەش پێشێلکاریەکی ڕوونی یاسایە، نەبوونی بودجە لەچەند ڕووێکەوە زیان بە حکومەت و هەرێمی کوردستان دەگەیەنێت: ١. پەرتبوونی سەرچاوەکانی داهات: بەو پێیەی یەکێک لە خەسڵەتەکانی بودجە بریتیە لە گشتگیری، واتە پێویستە هەموو سەرچاوەکانی داهات بچێتە ناو یەک خشتە لەوێ دوبارە بڕیار لە خەرجیەکان بدرێت، بەڵام لە هەرێمی کوردستان ئێستا وەزارەتی سامانەسروشتیەکان بە بڕێک لە داهات تەمویلی مووچە دەکات واتە سەرجەم داهاتەکانی بۆ ناگەرێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی ناڕوونی لە سەرچاوە و بڕی داهات. هەروەها دروست بوونى ژمارەیەک سندوقی لە وەزارەتەکان، واى کردوە داهاتەکان نەگەڕێتەوە. ٢. کۆنترۆڵکردنی دەسەڵاتی خەرجی و فەرامۆش کردنی لامەرکەزیەت: یاسای بودجە دەسەڵاتی خەرجکردنی پارە دابەش دەکات، لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران و وەزارەت و دامەزراوە جیاجیاکان، بەڵام کاتێک ئەم پرۆسەیە بەگوێرەی یاسا رێک نەخرابێت ئەم دەسەڵاتە زۆرینەی دەگەڕێتەوە ئەنجومەنی وەزیران و کاری دامەزراوەکان سست دەکات. ٣. نا هاوسەنگی لە خەرجیەکان: ئامانجێکی سەرەکی بودجە دروستکردنی هاوسەنگیە لە خەرجیەکانی حکومەت، بەو مانایەی هەموو چین و توێژ و سێکتەر و ناوچە جوگرافیەکان سوودمەند بن لە داهاتی گشتی، ئەم ئامانجەش بەبێ بوونی بودجە، کە بریتیە لە یەکخستنی داهات و خەرجی بەدی نایەت، وە ڕوون نابێتەوە کە چۆن خەرجیەکان دانراون و بنەمای هاوسەنگی و دادپەروەری تێدا جێکراوەتەوە. سەرۆکی حکومەتی هەرێم لەسەرەتای ئەم کابینەیە رایگەیاند کە مووچەخۆران تەنها 25% خەڵکی کوردستان پێکدەهێنن، بۆیە نابێت حکومەت لەدابەشکردنەوەی داهاتی گشتی تەنها مووچەخۆران ببینێت، بەڵکو پێویستە بەرژەوەندی ئەوانی تریش رەچاو بکات، کە ئەمە تەنها لە دارشتنی بودجە بەدیدێت. ٤. لاوازکردنی رۆڵی پەلەمان و دامەزراوەکانی چاودێری: هەبونی بودجە یەکێکە لە ئامرازەکانی چاودێریکردنی حکومەت، پەرلەمان یەکێک لە کارە هەرە گرنگەکانى دەرکردنى پرۆژە یاسای بودجە  کە ئەرکێکی راستەوخۆیەتی، چونکە بودجە پێویستی بە پشتراستکردنەوە و بە یاسایی کردن هەیە کە ئەمە ئەرکی پەرلەمانە، لەهەمانکاتدا رۆڵی چاودێری کردنیشی دەبێت، بۆیە کاتێک ئەم بودجە نەبێت ئەم پرۆسەیەش نامینێت، لەهەمان کاتدا لاوازکردنی رۆڵی دیوانی چاودێری داراییشە کە بەبێ بونی یاسای بودجە ناتوانن بەشێوەیەکی دروست چاودێری داهات و خەرجیەکانی حکومەت بکەن. ٥. دەرفەتی گەندەڵی و ناشەفافییەت زیاتر دەکات: هەبونی بودجە واتە دەرهێنانی هەموو داهاتەکان و خەرجیەکان لە تاریکی بۆ ڕوناکی، هەموو ژمارەکان ڕوون دەکرێتەوە، سەرچاوەکانی داهات و خەرجیەکان، پێویستە بەشێوەیەکی شەفاف بخرێنە ڕوو، کاتێک ئەم پرۆسەیە نابێت واتە ژمارەکان لە تاریکی دەمێننەوە، ئەمەش چاودێریەکی باش ئەستەم دەکات و دەرگا بۆ گەندەڵی دەکاتەوە. ٦. نەمانی متمانەی خەڵک بە داتاکانی حکومەت: کاتێک بەڕوونی لە بودجە سەرجەمی داهات و خەرجیەکان نەخرێتە ڕوو، حکومەت بەڵگەی پێویست نەخاتە ڕوو بۆ ئەوەی رای گشتی باوەر بە ژمارەکان بکەن، پەرلەمان و دامەزراوەکانی توێژینەوە و کۆمەڵی مەدەنی و میدیا بەشێوەیەکی ورد نەیخەنە ژێر هەڵسەنگاندن، دواجار خەڵک بەرامبەر هەر ژمارەیەکی حکومەت بەگومان دەبێت و باوەڕی پێناکات. ٧. نەمانی دیاریکردنی ئەولەویەت کە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان بێت: بەو پێیەی بودجە تەنها گوزارشت نیە لە خشتەیەکی بێ رۆح و  پێشینە نیە، بەڵکو پرۆسەیەکی دوور و درێژە و لەچەندین ئاست دامەزراوەکان بەشداری تێدا دەکەن، دەکرێت تادارەیەکی باش وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان و رەنگدانەوەی واقیع دەبێت، بەڵام کاتێک ئەم پرۆسەیە فەرامۆش دەکرێت و لەسەرەوە بڕیار لەسەر چۆنیەتی خەرجیەکان دەدرێت، ئەوکات ناتوانێت وەڵامدەرەوەیەکی واقیعی خواستی چین و توێژەکان بێـت. ٨. بەربەست لەبەردەم  جێبەجێکردنی پلانە ستراتیژیەکانی حکومەت: بودجە تەرجەمەی ژمارەیی پلانەکانی حکومەتە، کاتێک حکومەتێک بیەوێت گرنگی بەکەرتێک بدات زیاتر لە کەرتەکانی تر و ئەولەویەتی پێببەخشێت، پێویستە ئەم گرنگیپێدانە لە پرۆژەی بودجە رەنگ بداتەوە، بۆ نمونە حکومەتی هەرێم لە کارنامەی کابینەی نۆیەم سێ کەرتی کردۆتە ئەولەویەتی خۆی، (پیشەسازی، کشتوکاڵ، گەشتوگوزار)، بەڵام کاتێک بودجە نەبێت، حکومەت ناتوانێت بەرچاوی ڕوون بێت بە چ فۆرمێک گرنگی بەم کەرتانە بدات بۆ ئەوەی پێشیان بخات، بۆیە جێبەجێکردنی پلانی ستراتیژی بەبی بونی بودجە ئەستەم دەبێت. ٩. لاوازبوونی پەیوەندی دامەزراوەکان بەیەکەوە: بەو پێیەی پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەکی گشتگیرە، لەنێوان دامەزراوەکان لە پەرلەمان و حکومەت و وەزارەت و پارێزگا یەکە جیاجیاکان و دەستە چاودێریەکان و رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و میدیا و هاوڵاتیانیش، لەم پرۆسەیە یەکە کارگێڕییەکان وادەکات دامەزراوەکان ئاگاداری پلانی یەکتر بن و یەکتر تەواو بکەن، وادەکات دامەزراوەکان لەناوخۆیاندا گرنگی بە کۆکردنەوەی داتا و زانیاری بدەن بۆ دارشتنی پلان و پرۆژەکانی خۆیان، تا بتوانن قەناعەت بە سەرووی خۆیان بکەن کە پرۆژە و پلانەکانی ئەوان پێویستە و دەبێت لە بودجە جێبکرێتەوە. ١٠. لاوازبونی بەرێوەبردنی دارایی گشتی: پرۆسەی داڕشتنی بودجە پرۆسەیەکی زانستیە و بنەمایەکە بۆ گەشى ئابوورى، لە مۆدێلە پێشکەوتوەکانی دنیا بەردەوام لە نوێبونەوە و هێنانە پێشی تەکنیکی نوێیە، لەپێناو ئەوەی بودجە بە باشترین شێوە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکان بێت، کاتێک لە بنەڕەتدا پرۆژەی دارشتنی بودجە فەرامۆش بکرێت، ناتواندرێت سوود لە ئەزمون و تەکنیەکە نوێیەکان وەربگیرێت بۆ ئەوەی پرۆسەی بەرێوەبردنی دارایی گشتی بەهێزتر بکرێت، بەجۆرێک کەمترین خەرجی و زۆرترین بەرهەم بەدی بهێنێت. ١١. نادڵنیایی لەبارەی کەرتی باج و ڕسومات: بەو پێیەی داهات بەشێکی گوزارشتە لە کۆکردنەوەی باج و ڕسومات، لە بودجە بۆ سەرجەم بەخشەرانی باج و رسومات ڕوون دەبێتەوە کە ئەو پارەی ئەوان دەیدەن بە ناوی باج  و رسومات کە دەچێتە خەزێنەی گشتی چۆن جارێکی تر لە بوارە جۆربەجۆرەکانی خزمەتگوزاری بەکاردەهێندرێتەوە، ئەم پرۆسە وادەکات پرۆسەی پێدانی باج و رسومات رێکبخرێتەوە، هەر زیاد کردن و کەمکردنێک تیایداندا بەچەندین پرۆسە تێدەپەرێت و دڵنیایی دروستدەکات، کە بۆچی لەکەرتێک باج یان رسومات زیاد دەکرێت، نەبونی ئەم پرۆسەیە وادەکات هاوڵاتی و باجدەر بەهۆی ئەوەی متمانەی بە چارەنوسی ئەم باجە یان رسوماتە نیە، هەوڵدەدات خۆی لێبدزێتەوە، بۆ نمونە لە وەرگرتنی رسوماتی رێگا و بان و ژینگە لە شوفێران، بەگوێرەی بەدواداچون داهاتەکانیان لەم بوارانە خەرج ناکرێتەوە. پاساوەکانی نەبونی بودجە لە هەرێم لە دوای قەیرانەکانی ساڵی 2013 و بڕینی بودجە و پاشان لە 2014 شەڕی داعش، حکومەتی هەرێم کردیە پاساوی ئەوەی چیتر پرۆژە یاسای بودجە ئامادە نەکات، بەو پێیەی بەرچاو ڕوونی نەبوە بۆ بڕی داهاتەکان بەتایبەت ئەوەی لە بەغداوە دەهاتە هەرێمی کوردستان. بەڵام ئەم پاساوە بەگوێرەی یاسا قبوڵکراو نیە، زیاتر لەوە پسپۆران پێیان وایە لەکاتی هەبونی قەیران بونی پرۆژەی بودجە زۆر پێویستترە، بۆ ئەوەی حکومەت بەشێوەیەکی تۆکمەتر بتوانێت داهاتەکانی رێکبخات و خەرجیەکانی ئاراستە بکات. حکومەتی هەرێم لەم ماوەیە بەهۆی نەبونی بودجە هەموو خەرجیەکانی لە دەرەوەی یاسا بووە، لە ٢٠١٤ تا ٢٠٢٠  راگەیەنراوی دارایی (بیان مالی) لەجیاتی (حیساب ختامی) ئاراستەی پەرلەمان کردووە، جگە لە راپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت لەبارەی وردبینی لە داهاتی کەرتی نەوت، ئەگەرچی لەگەڵ کابینەی نۆیەم گۆڕانکاریەک لەم ڕوە ڕوویدا، حکومەت هەنگاوی هەندێک ناوە بە ئاراستەی خستنە ڕووی  داهاتەکانی، بەڵام ئەمەش چەند کێشەیەکی هەبوە:     تا ئێستا زانیاری لەبارەی ئەوە نیە کە ئەو ژمارانەی وەک داهات حکومەتی هەرێم رایدەگەیەنێت سەرجەمی داهاتە بەدەستهاتوەکانی هەرێمە؟ بەهۆی ئەوەی نەخراوەتە یاسای بودجە و پەرلەمان و دامەزراوەکانی چاودێریش نەیانتوانیوە بەدواداچونی پێویست بکەن لەبارەی بڕ و سەرچاوەکانی داهات لە هەرێم.     بەهۆی مانەوەی کاریگەریەکانی دوو ئیدارەیی تا ئێستاش بەشێکی داهاتی خاڵە سنورییەکان ناگەڕێنەوە خەزێنەی گشتی وەک لە لێدوانی بەرپرسانی حکومەت و پەرلەمانتاران رەنگدەداتەوە.     تا ئێستاش هەموو داهاتەکانی هەرێم ناگەڕێنەوە وەزارەتی دارایی وەک ئەوەی لەسەرەتای ئەم کابینەیە جەختی لێکرایەوە، بەڵکو بۆ مووچە وەزارەتی سامانە سروشتیەکان مانگانە بە بڕێک پارە تەمویلی وەزارەتی دارایی دەکات بۆ خەرجیەکان. بەشى دووەم  مۆدیلە تازەکانى بودجە  هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ جۆرە بودجەیەکە مۆدیلە تازەکانى بودجە  هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ جۆرە بودجەیەکە؟ بەگوێرەی ئەم شیکاریەی لە بەشى یەکەم دەربارەى بودجە کردمان، هەبونی بودجە پێویستیەکی حەتمیە بۆ پێشخستنی حکومرانی باش لە هەر ناوچەیەکی حکومرانی، بۆیە هەرێمی کوردستانیش کە ماوەی 9 ساڵە بە قەیرانێکی درێژ خایەنی ئابوری و دارایی تێدەپەرێت، نەبونی بەرچاو ڕوونی لەبارەی داهات و خەرجیەکانی و چۆنیەتی ئیدارەدانی پرۆسەکە وای کردوە  کێشەکانی قوڵتر بێتەوە، بۆیە ئامادەکردنی پرۆژە یاسای بودجە دەکرێت یەکێک بێت لە دەرچەکانی دەرباز بوون لەو قەیرانە درێژخایەنە، بەو مەرجەی بنەماکانی دارشتنی بودجەیەکی باش رەچاو بکرێت. بۆ ئەم مەبەستەش بەگوێرەی توێژینەوەی ئێمە ئەم پرۆسەیە پێویستی بەچەند قۆناغێک هەیە بەم شێوەیە: شێوازى پەیڕەوکراوى ئامادەکردنى بودجە لە هەرێمى کوردستان بودجەى بنود: دەستپێکردنی پرۆسەی داڕشتن و پەسەند کردنی بودجە ئەو فۆرمەی داڕشتنەی بودجەی هەرێمی کوردستان کە تا ساڵی 2013 بەردەوام بوو، دەکرێت بڵێین کۆنترین شێوازی ئامادەکردنی بودجەیە، کە لە دوای دروستبونی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی ١٩٢١ پشتی پێبەستراوە، کە بە (بودجەی بنود) ناسراوە، لەم فۆرمە کۆمەڵێک خشتەی ئامادە هەیە، ساڵانە حکومەت داهات و خەرجیەکانی خۆی تێدا دادەرێژێت، بە پشت بەستن بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانی رابردوو، بەسروشتی خۆی ئەم فۆرمە ساڵانە کەمترین گۆڕانکاری تێدا ڕوودەدات. فۆرمی دارشتنی بودجە لەم مۆدێلە لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە، لەسەر بنەمای بەشداری لایەنەکان بۆ دیاریکردنی داهات و خەرجیەکانیان، بە گۆڕانکاریەکی کەم، کێشەی ئەم فۆرمە ئەوەیە وەک پێویست ناتوانێت وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی گەشەپێدانی ئابوری بێت، بەڵکو زیاتر لە بەرێوەبردنی سادەی خەرجی و داهاتە.  واتە لەم فۆرمە حکومەت ناتوانێت گۆڕانکاریەکی ئەوتۆ لە داهات و خەرجی ساڵانەی خۆیدا بکات، بەڵکو پابەندە بە کۆمەڵێک خشتەی دیاریکراو کە دەبێت ساڵانە پڕ بکرێتەوە، لایەنەکانی خوارەوەش کە بەشداری لە دارشتنی دەکەن بەهەمان شێوە پابەندن بە کۆمەڵێک خشتەی پێشوەختە. لەم شێوازەدا کەمتر دەتواندرێت گۆڕانکاری ریشەیی لە بودجەی ساڵانە بکرێت بە قازانجی پلانە نوێیە ستراتیژیەکانی حکومەت، بەڵکو زیاتر تەواوکاری دەبێت بۆ بودجەی ساڵی پێش خۆی. هەرچەندە بۆ ئەم قۆناغەی هەرێمی کوردستان هەنگاوێکی باش دەبێت، بۆ ئەوەی دوبارە دەست بە پرۆسەی دارشتنی بودجە بکرێتەوە، دواتر هەنگاو بە هەنگاو بەرەو فۆرمە نوێیەکانی ئامادەکردنی بودجە هەنگاو بنرێت بە پشتیوانی و هاوکاری دامەزراوە نێودەوڵەتیەکان و ناوخۆییەکان و پسپۆرانی بوارەکە. بۆ پێشخستنى ئەو شێوازە چەند تێبینیەک دەخەینەڕوو: •    پێویستە بودجەکە گشتگیر بێت سەرجەم داهات و خەرجیەکان لەخۆ بگرێت. •    پابەندبوون بە کاتی تێدابێت لە پێشکەشکردن و پەسەندکردن، هەروەها ژمێرەی کۆتایی. •     بنەمای لامەرکەزیەت لە دارشتنیدا رەچاو بکرێت. •    بەشداری چین و توێژەکان و لایەنەکان لە دارشتنی رەچاو بکرێت. •    بەر مەبنای ئەولەویاتەکانی پرۆژە ستراتیژیەکانی حکومەت بێت. مۆدیلە تازەکانى بودجە ١. بودجەی بنەما سفری ئەم فۆرمەی دارشتنی بودجە بەتەواوی جیاوازە لە فۆرمەکانی تری، بەشێوەیەک کە بودجەی پێشوو ناکرێتە بنەما بۆ دارشتنی بودجەی نوێ، بەڵکو بەشێوەیەکی تەواو سەربەخۆیانە دادەرێژرێت، بەجۆرێک دەبێت هەموو خەرجیەک پاساو و هۆکاری خۆی تێدا ڕوون بکرێتەوە، ئەم فۆرمە لە دارشتنی بودجە دەرفەتی ئەوە دەرەخسێنێت هەموو بوارەکان سەر لەنوێ هەڵسەنگاندنیان بۆ بکرێتەوە، گۆڕانکاری ریشەیی لە بودجە بکرێت، بەگوێرەی تێگەیشتنی نوێ و پێویستیە نوێیەکان. ئەم فۆرمە چەند گرنگیەکی هەیە: 1.    هەموو ئەو خەرجیە یەکلابوەوانە لادەبێت کە ساڵانە بەبێ هەڵسەنگاندن دووبارە دادەندرێنەوە، بەڵکو ئەولەویەت دەدات بەوانەی پێویستن و لابردنی ئەوانەی گرنگ نین. 2.    دەرفەت دەدات بۆ ئەوەی ئازادانە هەر مۆدێل و شێوازێک لە پرۆژەی بودجە رەچاوبکرێت کە لە خزمەت بەرژەوەندی گشتی دایە. ئایە گونجاوە بۆ هەرێمی کوردستان؟ خاڵی لاوازی ئەم مۆدێلە ئەوەیە کە کات و توانایەکی زۆری پێویستە بۆئەوەی دابرێژرێت و پرۆسەیەکی ئاسان نیە، لەهەمان کاتدا بەو پێیەی هەرێمی کوردستان لەسەر شێوازی بودجەی بنود راهاتووە و زۆرینەی خەرجیەکانی جێگیرە بۆ نمونە بەگوێرەی یاسای بودجەی ساڵى 2013 دا، بودجە ٦٩% بۆ بوارى بەگەڕخستن؛ مووچە رۆیشتوە، بودجە ٣١% خەرجیەکان بۆ بوارى وەبەرهێنانە. سودێکی ئەوتۆ لەو مۆدێلە نابینێت، کاتێک نەبێت گۆڕانکاری ریشەیی لە خەرجیەکانی ڕووبدات ئەمەش کاتی پێویستە. ٢. بودجەی ئەولەویەت پێدان بەیەکێک لە تیۆرە هەرە گرنگەکانی دارشتنی بودجە دادەندرێت، کە تیایدا دوای ئەوەی داهات و خەرجیەکان هەڵدەسەنگێندرێت، هەوڵدەدرێت لە دارشتنی پرۆژەی بودجە ئەو ئەولەویەتە زۆر پێویستانە دیاری بکات کە بخرێنە بودجەی ساڵەکە. دیاریکردنی ئەولەویەتەکانیش پێویست دەکات پرۆسەیەکی گشتگیر بێت و دەرەنجامی داتا و زانیاری و شیکاری و بەشداری چین و توێژ و لایەنەکان بێت. لەم پرۆسەیە تەرکیز دەکەوێتە چۆنیەتی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان بەجۆرێک هۆکارەکانی تێدا ڕوون دەکرێتەوە لەگەڵ تێچوون و کات لەکۆتایشدا سودەکانی دەخرێتە ڕوو، لەسەر ئەم بنەمایە پرۆژەیەکی خزمەتگوزاری پێش دەخرێت و یەکێکی تر دوادەخرێت، واتە لە دەرەوەی میزاجی شەخسی و بڕیاری تاک لایەنە و رەچاونەکردنی جەدوایە. ئەم شێوازە لە دارشتنی بودجە یارمەتیەکی زۆری حکومەت دەدات بۆ ئەوەی بودجە وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی هاوڵاتیان بێت، بتوانێت پلانە ستراتیژیەکانی خۆی لەبواری پەرەپێدانی ئابوری جێبەجێ بکات، جۆر و ئاستی خزمەتگوزاریەکانی پێشوو هەڵسەنگێنێت و بیکاتە بنەما بۆ پرۆژەکانی داهاتوویی. گرنگترین بەشی ئەم فۆرمە لەدارشتنی بودجە ئەوەیە، ئەوەندە چاوی لەسەر دەرەنجامی پرۆژەکانە کەمتر فۆکەسی لەسەر خەرجیەکانە، وەک ئەوەی لە شێوازە تەقلیدیەکەی دارشتنی بودجە دەبینرێت. ئایە گونجاوە بۆ هەرێمی کوردستان؟ بەلەبەرچاوگرتنی ئەم تایبەتمەندیەی کە لەم فۆرمەی دارشتنی بودجە هەیە، بەتێگەیشتنی ئێمە گونجاوترینە لە ئێستا بۆ هەرێمی کوردستان، پێشنیاردەکەین حکومەتی هەرێم پلانی بۆ دابرێژێت بۆ ئەوەی قۆناغ بە قۆناغ  پەیڕەوی بکات و بیکاتە بەرنامەی خۆی. ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی ئەم راستیانەی خوارەوە: •    ئەم فۆرمە گەرەنتی زۆرترین بەشداری چین و توێژ و دامەزراوە و لایەنەکان و هاوڵاتیان دەکات لە دانانی ئەولەویەتەکانی حکومەت، ئەوەش دەرفەت دەدات متمانەی نێوان هاوڵاتى و حکومەت بەهێز بێت. •    دەرفەت دەرەخسێنێت تا حکومەت بتوانێت ئەولەویەتەکانی کارنامەکەی جێگر بکات، لە بودجە دا وەریگێڕێتە سەر پرۆژە و ژمارە. •    هۆکارێک دەبێت جەدوا و دەرەنجامەکانی پرۆژەکانی حکومەت زیاتر چاوی بخرێتە سەر لە ڕووی ئاستی جێبەجێکردنی خواستەکان و وەڵامدەرەوەی پرۆژەی پێشخستنی ئابوری. •    دەربازکردنی هەرێمی کوردستان لە فۆرمە تەقلیدیەکەی بودجە، کە نەیتوانیوە وەک پێویست وەڵامی داخوازیەکانی قۆناغی ئێستای هەرێمی کوردستان بداتەوە. ٣. بودجەی بەشداری بۆچی داڕشتنی بودجەی بەشداری بۆ هەرێمی کوردستان گرنگە؟ ئامادەکردنی بودجەی بەشداری دەکرێت بەیەکێک لە ئامرازە باش و پێشکەوتوەکان دابنرێت، بۆ ئەوەی لە رێیەوە هاوڵاتیان بتوانن بەشداری لە بڕیارەکانی دابینکردنی هەموو یان بەشێکی بودجە بکەن بۆ کەرتێکی دیاریکراو، ئامادەکردنی بودجەی بەشداری پرۆسەیەکی تەواو دیموکراسیە و گشتگیرە کە رێگا بە هاوڵاتیان دەدات بەشداری لە گفتوگۆکانی ئامادەکردنی بودجە و سیاسەتە گشتیەکان بن، بەجۆرێک بەشداری هاوڵاتیان لە بابەتە گشتیەکان تەنها لە هەڵبژاردن کورت نابێتەوە، بەڵکو دەبێتە پرۆسەیەکی بەردەوام، کە لەلایەک دەبێتە هاوکار بۆ حکومەت بۆ دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی لە بودجە هەروەها ئامرازێکیش دەبێت بۆ چاودێری گشتی لەسەر حکومەت. ئەم پرۆسەیە بۆ یەکەمجار لە بەرازیل لە شاری پۆرتۆ ئەلیگیری دەستی پێکرد، بەجۆرێک تا ساڵی 1993 زیاتر لە 8 هەزار هاوڵاتی لە پرۆسەکە بەشداریان دەکرد، ئەویش لە دەروازەی تایبەت بە پرۆژەکانی نیشتەجێبوون و دروستکردنی قوتابخانە و نەخۆشخانە هاوڵاتیان بەشداریان پێدەکرا، دواتر ئەم ئەزمونە بەهۆی سەرکەوتنی بۆ هەر پێنج ویلایەتی بەرازیل 100 شاری وڵاتەکە گوازرایەوە. لەم مۆدێلە هاوڵاتیان بە ڕوونی هەست بە کاریگەری بۆچونەکانیان لەبارەی پرۆژەکانی خزمەتگوزاری لەناوچەی نیشتەجێبوونی خۆیان دەکەن، ئەوکات پرۆژەکانی حکومەتیش واقیعی تر دەبێت و وەڵامدەرەوەی پێویستیەکانی خەڵک دەبێت. سودەکانی بودجەی بەشداری: 1-    زیاتر کردنی شەفافییەت لە بەرێوەبردنی گشتی و باشترکردنی ئاستی خزمەتگوزاری 2-    هاندانی هاوڵاتیان بۆ بەشداریکردن لە پرسە گشتیەکان و دابینکردن و چاودێری داهاتی گشتی. 3-    دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی حکومەت بە بەشداری هەمووان بۆ ئەوەی رەنگدانەوەی خواستی زۆرینە بێت. 4-    زیاترکردنی متمانەی نێوان حکومەت و هاوڵاتی لەبارەی بەرێوەبردنی داهاتی گشتی و ئەو داتا و زانیاریانەی حکومەت بڵاویان دەکاتەوە. مەرجەکانی جێبەجێکردنی بودجەی بەشداری: •    هەبونی ئیرادەی لەلایەن حکومەت و دروستکەرانی بڕیار و لایەنە بەرپرسەکان لەسەر ئاستی ناوچەکان و قەزا و ناحیەکان تا ئاستی سەرەوە. •    دانانی کۆمەڵێک بنەمای مۆدێرن بۆ چۆنیەتی بەشداری کردنی هاوڵاتیان و جێبەجێکردنی راسپاردەکان. •    بەرزکردنەوەی هۆشیاری گشتی هاوڵاتیان لەبارەی گرنگی پرۆسەکە و هاندانیان بۆ بەشداریکردن. •    بڵاوکردنەوەی زانیاری و شەفافییەتی حکومەت لەبارەی داتا و زانیاریەکان بۆ هاوڵاتیان.   ئەو پرۆژانە چین کە دەشێت هاوڵاتیان پێشنیاریان بکەن و داواى جێبەجێ کردنیان بکەن؟ سروشتى ئەو پرۆژانە چۆنە؟ دەچنە چوارچێوەى چ سێکتەرێک و چۆن پۆلێن دەکرێن؟ دەشێت ئەو پرۆژانە لە چورچێوەى پەرەپێدانى کۆمەڵگەیی دابندرێن.  پەیوەندى راستەوخۆیان بە ئەولەویاتى هاوڵاتیانەوە هەیە پێداویستى ژیانى رۆژانەیان پڕدەکەنەوە. لە نێو کەرتە خزمەتگوزارییەکانى وەک تەندروستى و پەروەردە و ژینگە و خزمەتگوزارییە بنەڕەتیەکان و پڕۆژە کشتوکاڵیەکان و.... هتد. گرنگە کۆمەڵگەى خۆجێی بەشداربێت لە هەڵبژاردن و دەستنیشانکردنیان و بەشداربێت لە هێنانەدی پەرەپێدانى خۆجێى بەردەوام. چۆن لە هەرێمی کوردستان جێبەجێ بکرێت؟ بەلەبەرچاوگرتنی دۆخی ئێستای هەرێمی کوردستان، پێشتر جەختمان لەسەر گرنگی تیۆری ئەولەویەت پێدان لە دارشتنی بودجە کردنەوە، بۆ ئەوەش بەگرنگی دەزانین لە ئێستاوە پلانی حکومەت بۆ ئەوە بێت بەشداری گشتی هاوڵاتیان و دامەزراوەکان لە ئاستە جیاجیاکان بەهێزتر بکرێت، بۆ ئەمەش دەتواندرێت، چەند سودێکی هەبێت: •    بەهێزکردنی متمانەی نێوان خەڵک و حکومەت لەبارەی داتا و زانیاریەکان، بەو مەرجەی حکومەت سەرجەم زانیاریەکانی لەبارەی داهات و خەرجیەکانی بڵاوبکاتەوە. •    دیاریکردنی ئەولەویەت بەگوێرەی خواستی هاوڵاتیان، ئەمەش وادەکات پرۆژەکانی حکومەت واقیعی تر بێت. •    بەهێزکردنەوەی بەشداری گشتی هاوڵاتیان لە پرسە گشتیەکان، وەک دەزانین لەم چەند ساڵانەی کۆتایی بەشداری هاوڵاتیان بەرێژەیەکی زۆ دابەزیوە، ئەمەش لە هەلبژاردنەکان بە ڕوونی دەرکەوت ، ئەم جۆرە پاشەکشەیەش بەگوێرەی زۆرینەی ئەزمونەکان وڵات بەرەو توندوتیژی و ناسەقامگیری دەبات. کێشەى یاسایی بودجە لە هەرێمى کوردستان هەرێمی کوردستان یاسایەکی بنەڕەتی نیە بۆ پرسی دارایی، کە تیایدا کۆمەلێک بنەمای بچەسپێت بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ دارایی گشتی و هەروەها هێلە گشتیەکانی بودجە، بەپێچەوانەی عێراق کە لە ساڵی 1924 ەوە  لەگەڵ دەرچونی سیستەمی ئیدارەی دارایی تیایدا کۆمەڵێک رێکاری بۆ چۆنیەتی ئامادەکردن وجێبەجێکردن و چاودێری کردنی بودجە دەستنیشان کردووە.  هەروەها لە دەستوری ساڵی 1921ی عێراق تیایدا بە ڕوونی دەسەڵاتی داوەتە پەرلەمان بۆ ئەوەی گفتوگۆی پرۆژە یاسای بودجە بکات و پەسەندی بکات، لە هەرێمی کوردستان بەهۆی نەبونی دەستور، هیچ بنەمایەکی دەستوری نیە بۆ چۆنیەتی ئامادەکردن و گفتوگۆ لەسەرکردن و چاودێریکردنی بودجە. ئەمەش کەموکوڕیەکی ڕوونە بۆ بواری قانونی بۆ پەسەند کردنی بودجە، ئێستا حکومەتی عێراق بۆ پرسی پەسەندکردنی بودجە پشت بە یاسای ژمارە (6)ی  ساڵی 2019 کە بە یاسای بەرێوەبردنی دارایی ناسراوە دەبەستێت، کە تیایدا کۆمەڵێک رێکار و پێوەری دیاریکردووە بۆ ئامادەکردنی بودجەی ساڵانە، بەڵام تاکو ئێستا پەرلەمانی کوردستان ئینفازی نەکردووە و هیچ جێگرەوەیەکیشی بۆ دیارینەکردووە، ئەمەش بونی بۆشاییەکی زەقە لەم بوارەیەوە، لەکاتێکدا زۆربەی دامەزراوە گەورەکانی بواری دارایی لە جیهان لەنێویاندا بانکی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی جەخت لە گرنگی هەبونی ئەو یاسا دەکەنەوە، بۆ ئەوەی کۆمەڵێک رێکار و بنەمای تایبەت بە بودجە هەبێت کە گەرەنتی پابەندبوون و  شەفافییەت و رێگری لە گەندەڵی و بەرپرسیاریەتی و چاودێری بکات، هاوکات دەسەڵاتەکان پەیوەندیدار بە بودجە لەنێوان حکومەت و پەرلەمان رێکبخات و بەرژەوەندی هەمووان رەچاو بکات، مۆدێلێە پێشکەوتوەکانی دارشتنی بودجە بەگونجاندیان لەگەڵ دۆخی ناوخۆیی جێگیربکات. بودجە و پەرلەمان ئەوەی جێگیرە لە پرسی بودجە لە هەرێمی کوردستان تەنها لە پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمانی کوردستانە، کە تیایدا مادەی 9ی بۆ ئەم پرسە تەرخان کردووە، بەپێی پەیرەوەکە پێویستە پەرلەمانی کوردستان لە مانگی (10) هەموو ساڵێک بودجەی ساڵی داهاتوو بەمەبەستی پەسەندکردن بنێرێتە حکومەتى هەرێمی کوردستان، بەڵام بەسەرنجدان لەو ساڵانەی حکومەت بودجەی بۆ پەرلەمان ناردووە هیچ ساڵێک حکومەت پابەندی کاتی خۆی نەبوە، هەروەها پێویستە لە مانگی نیسانی هەموو ساڵێک حکومەت ژمێرەی کۆتایی ئاراستەی پەرلەمان بکات، بەڵام بەهەمان شێوە حکومەت پابەندی ئەم برگەیەش نەبوە.   پەیرەوی ناوخۆ ماف دەداتە پەرلەمان بڕی تەرخان کراوی بودجە هەڵبوەشێنێتەوە، یان کەمی بکات، یاخود بیگوازێتەوە لە دەروازەیەک بۆ دەروازەیەکی تر. بەهیچ شێوەیەک مافی ئەوەی نەداوەتە پەرلەمان بودجە زیاد بکات، هەروەها مافی ڕەت کردنەوەی پێنەداوە. بەشى کۆتایی دەرئەنجام و راسپاردەکان دەرەنجامەکان •    پاساوەکانی پشتگوێ خستنی ئامادەکردنی پرۆژەی بودجە و ناردنی بۆ پەرلەمان لاوازن، هەموو ئەو خەرجیانەش کە لە دەرەوەی یاسای بودجە کراون لەماوەی ئەو 9 ساڵە نایاسایین. •    بەهۆی نەبونی پرۆژەی بوجە، ناڕوونی لە داهات و خەرجیەکانی هەرێمی کوردستان لەماوەی 9 ساڵی رابردوو زیاتر بوە. بەگوێرەى ئەنجامى راپرسیەکى رێکخراوەکەمان کە پرسیار لە هاوڵاتیان کراوە، ئایا متمانەت بەو داتا و زانیاریانە هەیە کە حکومەت لەبارەی داهاتەکانی (نەوت، ناوخۆ، خاڵە سنوریەکان) بڵاویدەکاتەوە؟ لە کۆى بەشداربوانى راپرسیەکە ٧٧.٧% بە نەخێر وەڵامىداوەتەوە، باوەڕى بەو داتایانە نییە. •    ئەم مۆدێلەی پێش 2014 پەیڕەوکراوە لە دارشتنی بودجە مۆدێلێکی کۆنە و وەک پێویست ناتوانێت رۆڵی لەپێشخستنی ئابوری هەبێت. •    نەبونی پرۆژە یاسای بودجە رۆڵی پەرلەمان و دامەزراوەکانی چاودێری بۆ بەدواداچونی چۆنیەتی خەرجکردنی داهاتی گشتی زۆر لاواز کردووە. •    بەهۆی نەبونی بودجە تا ئێستا داهاتەکانی هەرێمی کوردستان ناگەڕێتەوە ناو یەک خەزێنە کە وەزارەتی داراییە. •    بەگوێرەی دان پێدانانی بەرپرسانی حکومەت و پەرلەمان هەموو داهاتەکانی هەرێم ناگەرێتەوە و بەشێکی دەستی بەسەردا دەگیرێت. •    نەبونی پرۆژەی بودجە بۆتە هۆی وەستانی بەشێکی زۆری پرۆژە خزمەتگوزاریەکان، هەروەها پاشەکشەی گەورە لە سێکتەرە گشتیەکان بەتایبەت خوێندن و تەندروستیش ڕوویداوە. •    سەرەڕای زیادبونی باج و رسومات بۆ سەر چین و توێژەکان، بەهۆی نەبونی پرۆژەی بودجە هاوڵاتیان نازانن بۆچی بەکاردەهێندرێتەوە، ئەمەش متمانەی نێوان خەڵک و حکومەتی لاوازتر کردووە. •    کابینەی نۆیەم ئەگەرچی لەڕووی بڵاوکردنەوەی داتا و زانیاری هەنگاوی زیاتری ناوە لە حکومەتی پێش خۆی،  پرۆژەی بودجەشی ئامادەکردووە، نەناردنی بۆ پەرلەمان وای کردووە نەتوانێت بەڵێنی زیاترکردنی شەفافییەت وەک خۆی جێبەجێ بکات. •    نەبونی ئیرادەی سیاسی و مانەوەی پاشماوەکانی دوو ئیدارەیی و ئاشکرانەکردنی هەموو داهاتەکان هۆکاری سەرەکی نەناردنی بودجەیە بۆ پەرلەمان. •    نەبوونى یاسای بودجە لەساڵانى رابردوو لە هەرێمى کوردستان، هۆکارێکە بۆ چارەسەر نەبوونى کێشەی دارایی نێوان هەرێم و بەغدا. •    نەبونی بودجە بۆتە هۆی دروستبونی ناڕوونی لە دیاریکردنی ئەولەویەتی حکومەت لە گرنگیدانی بەکەرتەکان، تەنها ئامانجی ئەم چەند ساڵە دابینکردنی مووچەی مووچەخۆران بووە. •    نەبونی پرۆژەی بودجە بۆتە هۆکاری ئەوەی زۆربەی دەسەڵاتەکانی خەرجی بگەرێتەوە ئەنجومەنی وەزیران، بنەمای لامەرکەزیەت و شۆڕکردنەوەی دەسەڵاتی خەرجکردن پشتگوێ بخرێت، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئەدای دامەزراوەکان هەبووە. •    لە خاڵى سێیەمى و چوارەمى راسپاردەکانى راپۆرتی ئەمساڵی شەفافییەتی نێودەولەتی کە بەمشێوەیە: سێیەم: بەهێزكردنی دامەزراوەكانی چاودێری و سیستەمی چاودێری دامەزراوەكان بەسەر یەكترەوە. چوارەم: ڕوون بونی خەرجیەكانی حكومەت. لەبارەی بەهێزکردنى دامەزراوەکانى چاودێرى و خەرجیەكانی حكومەتی هەرێم، کەچى پەرلەمانى کوردستان وەک بەرزترین دامەزراوەى چاودێرى و کە یەکێک لە کارە هەرەگرنگەکانى دەرکردنى پرۆژە یاساى بودجەیە، بەڵام ماوەی ٩ ساڵە هەرێمی كوردستان بەبێ یاسای بودجە بەرێدەكات، ئەوەش پێشێلكاریەكی زەقی یاسایە و ناكرێت حكومەت هیچ خەرجیەك لە دەرەوەی یاسا بكات. نەبوونى پرۆژە یاساى بودجەى ساڵانە وەک هەڕەشەیەک لەسەر ئایندەى کیانى هەرێمى کوردستان لێدەکەوێتەوە، کە واى لێدەت مامەڵەى حکومەتى فیدراڵى لەگەڵ هەرێم وەک پارێزکانى لێدێت. راسپاردە و پێشنیارەکان •    پێویستە ئەنجومەنی وەزیران پابەند بێت بەناردنی پرۆژەی بودجە لە کاتى خۆیدا بۆ پەرلەمانى کوردستان، هیچ پاساوێک نەکرێتە رێگر بۆ ئەم هەنگاوە. •    بۆ رێگری لە نەبونی بودجەى گشتى ساڵانەى حکومەت، پێویستە لە دەستور و یاسایەکی بنەڕەتی بۆ چۆنیەتی مامەڵە کردن لەگەڵ دارایی گشتی و بودجە دابنرێت. هەروەها پابەندکردنی حکومەت بەناردنی پرۆژەی بودجەی ساڵانە بۆ پەرلەمان لە پرۆژەی دەستوری هەرێمی کوردستان. •    دروستکردنی لیژنەیەکی تایبەتمەند یان لیژنەیەکى لاوەکی بێت لە لیژنەى دارایی بۆ بەبەدواداچون و چاودێرى پرۆژە یاسای بودجەی ساڵانە و داهاتی گشتی لە پەرلەمانی کوردستان جێگیر بکرێت. هاوکات فشارەکانى پەرلەمانى کوردستان لەسەر دەسەڵاتى جێبەجێکردن زیاتر بکرێت بۆ ناردنى پرۆژە یاسای بودجە ساڵانە. •    هەرێمی کوردستان بەرەو جێبەجێکردنی مۆدێلی بودجەی ئەولەویەتپێدان ببرێت لەجێگای ئەم فۆرمەی پێشووی بودجە کە بە بنود ناسراوە. •    پێشنیاردەکەین هەموو خەوشەکانی دوو ئیدارەیی و کێشە سیاسیەکانی بەردەم کۆکردنەوەی داهات هەڵبگیرێت و لایەنەکان ئاسانکاری بکەن و چیتر رێگر نەبن. •    دەبێت وەک چۆن لە هێلەگشتیەکانی کارنامەی کابینەی نۆیەم هاتووە هەموو داهاتەکانی هەرێم بگەرێتەوە خەزێنەی وەزارەتی دارایی پێویستە جێبەجێبکرێـت. •    پێویستە لە سەپاندنی باج و زیادکردنی رسومات لە پرۆژەی بودجە ساڵانە رەچاوی دۆخی ژیانی هاوڵاتیان بکرێت لە زیادکردن و دەستکاریکردنی، هەروەها شوێنی بەکارهێنانیشیان بەگوێرەی یاساکان رێکبخرێت. •    پێویستە لە پرۆژەی یاسای بودجە ئەولەویەتی حکومەت بۆ گرنگیدان بەکەرتە بنەرەتیەکانی خوێندن، تەندروستی، کارەبا و رێگاوبان دیاریبکرێت، ئەم کەرتانە چیتر لەبەرژەوەندی بە ئەهیلیکردنی خزمەتگوزاریەکان پشتگوێ نەخرێن. •    پەیڕەوکردنی بنەماکانی لامەرکەزیەت و بەشداری هاوڵاتیان لە دارشتنی بودجە، بۆ ئەمەش پێشنیار دەکەین بەشێکی داهاتی دامەزراوە خزمەگوزاریەکان بەکارهێنانی بگەرێتەوە دەسەڵاتی ئەم دامەزراوانە و ئەوانیش لەرێی بەشداری هاوڵاتیان ئەولەویەتی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان دیاریبکەن.   سەرچاوەکان ١. تۆمارى سەرنج و راسپاردەکانى گفتوگۆى کراوەى شارەکان کە رێکخراوى ستۆپ بەمشێوەیە رێکیخستبوو، چالاکى یەکەم سلێمانى ١١/١٢/٢٠٢١ چالاکى دووەم دهۆک ١٨/١٢/٢٠٢١ چالاکى سێیەم هەڵەبجە ٨/١/٢٠٢٢ چالاکى چوارەم هەولێر ١٥/١/٢٠٢٢ ئەنجامدران، هاوکات ٧ چاوپێکەوتنى لەگەڵ شارەزایانى ئەو بوارە ئەنجامدراوە. ستافێکى پێنج کەسى لە رێکخراو سەرپەرشتى پرۆژەکەى کردوە. ٢. سەردار عەزیز، بودجە و بودجەگەرایی. ٣. د. نسرین بروارى، دلیل إرشادی للموازنة التشارکیة، معهد الولایات المتحدة للسلام، ومنظمة سند لبناء السلام، وشبكة تحالف الأقليات العراقية. ٤. پرۆژە یاساى بودجەى ساڵى ٢٠١٣ هەرێمى کوردستان. ٥. ئامادەکردنى بوودجەى گشتى، پرۆژەى حکومڕانى بۆ کارامەیی و بەرپرسیاریەتى لە عێراق (تکامل)، USAID، ئەیلولی ٢٠٢١. ٦. راپۆرتى پێویستە پەلەبکرێت لە ناردنى پرۆژە بودجەى ٢٠٢٠ بۆ پەرلەمانى کوردستان، پرۆژەى گەشەپێدانى بودجەى هەرێمى کوردستان (بودجەى جێگرەوە ٢٠٢٠) ٢٠١٩. ٧. ماڵپەڕى پەرلەمانى کوردستان. ٨. عبدالقادر عل پيرداود، مفهوم الموازنة العامة )الاعداد، التصديل، التنفیذ والرقابة(، مرکز البحوث فی برلمان کوردستان. ٩. د. ئەمین فەرەج، حوکمڕانێتی باش لە هەرێمی کوردستان. ١٠. گلۆسەرى چەمک و زاراوەکانى گەندەڵى و حکومرانى باش، رێکخراوى ستۆپ.     ناساندن رێکخراوی ستۆپ  بۆ چاودێری و پەرەپێدان SOMD-: رێکخراوێکی کوردستانیە بەگوێرەی یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١١ لە فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی کوردستان تۆمارکراوە، رێکخراوی ستۆپ لەبواری بەدامەزراوەیی کردن و ڕووبەڕوبونەوەی گەندەڵی‌ و بەهێزکردنی بواری لێپرسینەوە‌ و شەفافیەت لە هەرێمی کوردستان کاردەکات، لەرێگای پاڵپشتی بۆ بەهێزکردنی دامودەزگاکانی تایبەت بە چاودێری ‌و لێپرسینەوە و نەهێشتنی گەندەڵی ‌و دروستکردنی هەماهەنگی لەگەڵیان، هاوکات چاودێریکردن ‌و بەشداری کردن لە فشارە مەدەنیەکان ‌و جێبەجێ کردنی پرۆژەی درێژخایەن لەو بوارە. ئۆفیسی سەرەکی رێکخراو لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستانە.   سندوقی نیشتمانی ئەمریکی بۆ دیموکراسی - NED: دامەزراوەیەکى تایبەتی قازانج نەویستە (نابازرگانی)یە کە لەساڵی١٩٨٣ دامەزراوە بە ئامانجی گەشەکردن و زیاتر بەهێزکردنی دیموکراسی لەسەرانسەری جیهان. بەشێوەیەکی سەرەکی لە لایەن کۆنگرێسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا شایستە دارایەکان لە بودجەی وەڵات بۆ دابین دەکرێت. ئەم دامەزراوەیە ساڵانە زیاتر بە (١٢٠٠) بەخشین لە (٩٠) وڵاتی جیاواز   پاڵپشتی لەو پرۆژانە دەکات کە لایەن ئەو رێکخراو و گروپ ناحوکومییە - سەربەخۆکان پێشەکەش دەکرێن کە  ئامانج و کارکردنی بڵاوکردنەوەی و چەسپاندنی دیموکراسییە. دەزگاکە لەلایەن ئەنجوومەنێک بەرێوەدەبرێت کە کەسایەتی ناودار و پسپۆر و شارەزای چەندین بواری جیاوازی تێدایە کە سەربەخۆن لە بریاردان.

  شیكاری: درەو بەشی یەكەم لەکۆی (57) بلۆکی (نەوت و گاز)، (23) بلۆکی نەوتی و (2) بلۆکی گازی، دەکەونە سنوری ناوچەی سەوزەوە لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان، کە (13) کۆمپانیای (7) دەوڵەتی بیانی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت دەکەن (جگە لە گاز). بەپێی زانیارییەکان یەدەگی نەوتی پارێزگای سلێمانی بە زیاتر لە (36) ملیار بەرمیل و بە (65%)ی زیاتری کۆی یەدەگی نەوتی هەرێم دەخەمڵێندرێت. ئەمە لە کاتێکدایە لە کۆی (9) بلۆک کە گەیشتوون بە قۆناغی بەرهەمهێنان لە دەڤەری سەوز، تەنیا (7.3%) بەرهەمی نەوتی هەرێم پێکدەهێنن.  یەکەم؛ یەدەگی نەوتی هەرێمی کوردستان و پشکی پارێزگای سلێمانی تێیدا زانیاری جیاواز بەردەستە لە بارەی بڕو قەبارەی یەدەگی نەوتی هەرێم، بەڵام زانیارییە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2010)ەوە ئاماژە بەوە دەدەن کە بە (45) ملیار بەرمیلی خەمڵێنراو لە نەوتی یەدەگ لە هەرێمی کوردستاندایە، ئەم ژمارەیەش لە سایتی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڵاو کراوەتەوە. هەر لەم بارەیەوە وەزیری پێشووی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان (ئاشتی هەورامی) لە (19ی ئابی 2010) لە ته‌لاری وه‌زاره‌تی رۆشنبیری و لاوان، لە كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌وانیدا سه‌باره‌ت یه‌ده‌گی نه‌وت له‌ هەرێمی کوردستان رایگه‌یاند؛ "(45) ملیار به‌رمیل نه‌وت له‌هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌".  بەپێی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی دۆر بۆ زانیاری نەوتی کوردستان کە لە ساڵی (2015)دا بڵاوکراوەتەوەو تێدا هاتووە "هەرێمی کوردستان خاوەن (50) ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگی جێگیر و (80) ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگی ناجێگیرە". بەپێی زانیارییە ڕۆژنامەوانییەکان یەدەگی نەوتی پارێزگای سلێمانی بە زیاتر لە (36) ملیار بەرمیل و بە (65%)ی زیاتری کۆی یەدەگی نەوتی هەرێم دەخەمڵێندرێت. دووەم؛ بلۆکە نەوتییەکانی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان لەکۆی (57) بلۆکی کانزایی (نەوت و گاز)، (23) بلۆکی نەوتی کە (1) بلۆکیان هیچ وەبەرهێنانێکی تێدا نەکراوە، جگە لە (2) بلۆکی گازی، دەکەونە سنوری ناوچەی سەوزەوە لە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان، کە (13) کۆمپانیای بیانی کاری پشکنین و گەڕان و هەڵکەندن بەرهەمێنانی نەوت دەکەن (جگە لە گاز)، ناسنامەی کۆمپانیاکان دەگەڕێتەو بۆ (7) جیاوازی هەریەک لە (ئەمریکا، روسیا، کەنەدا، تورکیا، کۆریا، ئیسپانیا، ئوسترالیا و ئیتاڵیا). بەم شێوەیە؛ بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)) 1.    بلۆكی بێتواته:‌ لەپارێزگای سلێمانی، له‌ شارۆچكه‌ی حاجیاواوه‌ ده‌ست پێده‌كات و تا ده‌گاته‌ شارۆچكه‌ی بێتواته‌ و بالیسان و ناوچه‌ی خۆشناوه‌تی و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (650) كیلۆمه‌تر دووجایە. (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 2.    بلۆكی شه‌كرۆك: لەپارێزگای سلێمانی، له‌ ناحیه‌ی خدرانی دوكانه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات نا نزیك شه‌قڵاوه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (418) كیلۆمه‌تر دووجایه. پشكی (64%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (هیسس) و (16%) بۆ (پیترۆسیڵتیك) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 3.    بلۆكی قه‌ڵادزێ‌: لەپارێزگای سلێمانی، سه‌رجه‌م قه‌زای قه‌ڵادزێ و به‌ری مه‌رگه‌و ده‌ریاچه‌ی دوكان و ڕانیه‌ ده‌گرێته‌وه‌ نزیكه‌ی (2000) كیلۆمه‌تر دووجایه. پشكی (80%)دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ڕیپسۆڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 4.    بلۆكی خه‌له‌كان: لەپارێزگای سلێمانی، شارۆچكه‌ی خه‌له‌كان و چیای هه‌یبه‌ت سوڵتان و به‌ شێك له‌ ده‌شتی كۆیه‌ تا سه‌ر زێ ی بچوك ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (624) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ بڕی (2.450) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی كۆمپانیاكان (گاز پڵەس) (40%) تورکش ئینتیتی (40%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 5.    بلۆكی پیره‌مه‌گرون: لەپارێزگای سلێمانی، ڕۆژهه‌ڵاتی ڕێگای دووكان –سلێمانی و بناری چیای پیره‌ مه‌گرون تاده‌گاته‌ شارۆچكه‌ی دوكان ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی زیاتر له‌ (730) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. پشكی (80%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ڕیپسۆڵ) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 6.    بلۆكی میران: لەپارێزگای سلێمانی، له‌تاسلوجه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات ڕۆژئاوای ڕێگای دووكان –سلێمانی و به‌ شێك له‌ ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌رو شارۆچكه‌ی بازیان و سه‌یرانگای چه‌می ڕه‌زان ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (1015) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و دوو كێڵگه‌ی گه‌وره‌ی تێدایه‌ میران ڕۆژهه‌ڵات بڕی (1.637) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدا دۆزراوه‌ته‌وه. پشكی كۆمپانیاكان بڕی (75%) دراوه‌ته‌ (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی و (25%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 7.    بلۆكی بازیان: لەپارێزگای سلێمانی، چیای سه‌گرمه‌و خۆراوای حه‌وزی بازیان و شارۆچكه‌ی ته‌كێ و به‌ شێك له‌ ناحیه‌ی ئاغجه‌له‌ری قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ری (473) كیلۆمه‌تر دووجایه، بڕی نه‌وتی یه‌ده‌گی (1.178) ملیار به‌رمیله‌. پشكی كۆمپانیاكان (كه‌ی ئێن ئۆ سی) كۆری (80%) و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 8.    بلۆكی باكوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ باكوری ناحیه‌ی سه‌نگاو له‌ قه‌زای چه‌مچه‌ماڵ، ڕووبه‌ری (492) كیلۆ مه‌تر دووجا ده‌گرێته‌وه‌ و به‌پێ ی زانیارییەکان بڕی (6.163) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی ئه‌م بلۆكه‌ سه‌ته‌ر لینگ ئینه‌رجی ئه‌مریكی (40%) و ئه‌داكس هاوبه‌شی كه‌نه‌دی و سویسری (20%و20%) (كه‌ی ئێن ئۆ سی) كۆری و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 9.    بلۆكی تۆپخانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، ڕۆژهه‌ڵاتی ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م و ناوچه‌ی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (945) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بەپێی زانیارییەکان بڕی (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایە سه‌ره‌ڕای بڕێكی زۆری گاز. لە ناوچەی گەرمیان، پشكه‌كانی (60%) دراوه‌ته‌ (تالیسمان ئینه‌رجی) كه‌نه‌دی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 10.    بلۆكی تازه‌: لە ناوچەی گەرمیان، به‌شێك له‌ سنووری ناحیه‌ی نه‌وجول و خۆرئاوای ناحیه‌ی قادركه‌ره‌م ده‌گرێته‌وه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه، پێشبینی بڕی (3) ملیار یه‌ده‌گی نه‌وت و بڕێكی زۆر گاز ده‌كرێت. پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئۆیڵ سێرچ)ی ئوسترالی و پشكی (20%) دراوه‌ته‌ تۆتاڵی فه‌ڕه‌نسی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 11.    بلۆكی په‌ڵكانه‌: لە ناوچەی گەرمیان، قه‌زای دووزخورماتو ناحیه‌ی جه‌باره‌ و ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌و قه‌زایه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (529) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.58) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی (60%) دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (شاماران پیترۆلیۆم) و (20%) پشكی (پیت ئۆیڵ)ی توركیه‌ و(20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 12.    پێنجوێن: لەپارێزگای سلێمانی، ناوەندی لە ناوەندی شاری پێنجوێنەوە درێژدەبێتەوە تا سنوری وڵاتی ئێران و جێگەی ئاماژەیە تا ئێستا هیچ وەبەرهێنانێک لەم بلۆکەدا نەکراوە. 13.    بلۆكی ڕۆژهه‌ڵاتی عه‌ربه‌ت: لەپارێزگای سلێمانی، ناوچه‌ی سیوه‌یل و به‌رزنجه‌و به‌ شێك له‌ شارەزوورو تا ناحیه‌ی ناڵپارێز له‌ قه‌ زای پێنجوێن ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (700) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. (80%)ی پشكه‌كانی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 14.    بلۆكی عه‌ربه‌ت: شاری سلێمانی و شاخی گۆیژه‌و ئه‌زمڕو ناحیه‌ی عه‌ربه‌ت تا هه‌ڵه‌بجه‌ی تازه‌ ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (974) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی (1.177) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. پشكی كۆمپانیاكان (شاماران پیترۆلیۆم)  (60%) ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 15.    بلۆكی به‌رانان: لەپارێزگای سلێمانی، باشوری خۆرهه‌ڵاتی شاری سلێمانی و چیای به‌رانان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ریاچه‌ی ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (722) كیلۆمه‌تر دووجایه‌. پشكی كۆمپانیاكان (تالیسمان)ی كه‌نه‌دی (60%) كۆمپانیای (مورفی) (20%) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 16.    بلۆكی قه‌ره‌داغ: لەپارێزگای سلێمانی، ناوچه‌ی قه‌ره‌داغ و خۆرهه‌ڵاتی چیای سه‌گرمه‌ و ڕۆژ ئاوای ڕووباری سیروان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ری ئه‌م بلۆكه‌ (846) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (4.896) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 17.    بلۆكی باشوری سه‌نگاو: لە ناوچەی گەرمیان، سه‌نته‌ری ناحیه‌ی سه‌نگاو و ده‌وروبه‌ری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ری (846) كیلۆ مه‌تر دووجایه‌ پێشبینی یه‌ده‌گی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت و بڕی یه‌ك تریلیۆن مه‌تر سێجا گازی سروشتی تێدایه. پشكی (60%)ی دراوه‌ته‌ (كه‌ی ئێن ئۆ سی)ی ‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. ‌(20%) ماوەتەوە بۆ لایەنێکی تر. 18.    بلۆكی كورده‌میر: لە ناوچەی گەرمیان، خوارووی ناحیه‌ی سه‌نگاو و باكوری قه‌زای كه‌لار ده‌گرێته‌وه‌ و تا سه‌ر ڕووباری سیروان و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (620) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ وبڕی (5.129) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه. پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ (ویسترۆن زاگرۆس)ی كه‌نه‌دی و (40%)ی پشكی (تالیسمان ئێنێرجی) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە. 19.    بلۆكی گه‌رمیان: باكوری قه‌زای كه‌لارو ناحیه‌كانی باوه‌نورو سه‌رقه‌ڵاو شێخ ته‌ویل ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی (2120) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، بڕی زیاتر له (4) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه‌. پشكی (40%)ی كۆمپانیای (گاز پرۆم) له‌ كۆمپانیای (تالیسمانی كڕیوه)‌ و پشكی (40%)ی دراوه‌ته‌ كۆمپانیای (ویسترۆن زاگرۆس) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 20.    بلۆكی شاكه‌ل: لە ناوچەی گەرمیان، خواروی قه‌زای كه‌لار و ناحیه‌ی ڕزگاری و قه‌زای كفری ده‌گرێته‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی (832) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، نزیكه‌ی (2) ملیار به‌رمیل نه‌وتی یه‌ده‌گی تێدایه‌. پشكی (80%)ی كۆمپانیای (گاز پرۆم) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 21.    بلۆكی چیا سورخ: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ڕووباری سیروان و ناحیه‌كانی قۆره‌توو مه‌یدان له‌ قه‌زای خانه‌قین ده‌گرێته‌وه‌ تا سنوری ئێران و ڕووبه‌ری (938) كیلۆمه‌تر دووجایه‌ و به‌ پێی ڕاپۆرتی سكۆتیا كاپیتاڵ بڕی (5.656) ملیار به‌رمیل نه‌وتی تێدایه. لە ناوچەی گەرمیان، كۆمپانیای (گه‌نه‌ڵ ئێنێرجی) توركی (60%) پشكه‌كانی له‌ كۆمپانیای (لۆنگفۆرد ئێنێرجی) كڕیوه‌ و (پیت ئۆیڵ) خاوه‌نی (20%)ی پشكه‌كانه‌و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 22.    بلۆكی قه‌ره‌هه‌نجیر: لە ناوچەی گەرمیان، ده‌كه‌وێته‌ نێوان چه‌مچه‌ماڵ و كه‌ركوكه‌وه‌، ناوچه‌ی شوان و ناحیه‌ی قه‌ره‌هه‌نجیرو ناحیه‌ی ته‌كێی جه‌باری ده‌گرێته‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1200) كیلۆمه‌تردووجایه، پێشبینی بڕی (5 بۆ 10) ملیار به‌رمیل نه‌وت ده‌كرێت. (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ 23.    بلۆكی هه‌ڵه‌بجه‌: لەپارێزگای سلێمانی، ده‌كه‌وێته‌ سنوری قه‌زای هه‌ڵه‌بجه‌ی شه‌هیده‌وه‌ و ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی (1000) كیلۆمه‌تر دووجایه‌و ناحیه‌كانی خورماڵ و سیروان و بیاره‌و گڵێجاڵ وسه‌نته‌ری قه‌زای هه‌ڵه‌بجه‌و به‌شێكی سیدسادق ده‌گرێته‌وه‌ بڕی (650) ملیۆن به‌رمیل نه‌وتی خەمڵێندراوی تێدایە. (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (گاز پرۆم) و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ خشتەی ژمارە (1) بلۆکە نەوتییەکانی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان سێیەم؛ بلۆکە نەوتییە بەرهەمهێنەرەکانی پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەی گەرمیان بەپێی زانیارییەکان لە هەرێمی کوردستاندا تەنها (9) بلۆکی نەوتی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان. کە (7) بلۆکیان دەکەونە پارێزگای هەلێرەوە و رێژەی  (92.7%)  هەموو بەرهەمی نەوتی هەرێم پێک دەهێنن. تەنها (1) بلۆکی بەرهەمهێنانی نەوت لە ناوچەی سلێمانی و گەرمیان هەیە ئەویش  (بلۆکی گەرمیان)ە کە بەرهەمی ڕۆژانەی بە پێی دوا ئامارەکان بریتییە لە (24) هەزار بەرمیل نەوت. جگە لە بلۆکی گەرمیان (بلۆکی تەقتەق) کە لەڕووی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای هەولێرە بەڵام لە ژێر قەڵەمڕەوی دەسەڵاتدارانی پارێزگای سلێمانیە، ئەم بلۆکە لە کۆتایی ٢٠٢٠ دا ئاستی بەرهەمێنانی بریتی بووە لە (٨ هەزار و ٥٨٠) بەرمیل نەوت، لەکاتێکدا لە ساڵی ٢٠١٥ بەرهەمی رۆژانەی  (١٢٨ هەزار) بەرمیل زیاتر بووە، ئەم دوو بلۆکەی ناوچەی کۆیە و گەرمیان تێکڕا ڕێژەی (٧،٣%) ی بەرهەمی هەرێم پێک دەهێنن. (بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) ئەو بلۆکانەی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان سەرچاوەکان: 1.    د. سەفین جەلال فتح اللە، نەوتی هەرێمی کوردستان؛ شیکردنەوەیەکی جوگرافیایی سیاسی، دەزگای چاپ و پەخشی نارین، چاپی یەکەم، هەولێر 2015، ل 81-107. 2.    ڕاپۆرتی ڕێکخراوی دۆر، سلێمانی: شانشینی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان، ڕێکخراوی دۆر بۆ زانیاری نەوتی کوردستان، ساڵی بڵاوکردنەوە 2015. 3.    درەو میدیا؛ یەدەگی نەوتی هەرێمی کوردستان https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9720 4.    درەو میدیا؛  پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێمدا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9680 5.    یادگار سدیق گەڵاڵی، سەربەخۆیی دارایی و دابەشبوونی جوگرافی کێڵگەکانی نەوت وگازی هەرێم، ماڵپەڕی زەمەن؛ https://www.zamenpress.com/Detail_wtar.aspx?jimare=3464 1.    The Oil and Gas Year, The Oil and Gas Year: Kurdistan Region of Iraq 2011 (KURDISTAN REGION Regional Blocks Divisions, International Journal of Business and Social Science Vol. 11 • No. 5 • May 2020. 2.    LICENCES AND ENERGY INFRASTRUCTURE, MAP 2013. http://archive.gov.krd/mnr/mnr.krg.org/images/pdfs/Licences_and_energy_infrastructure_TOGY_2013_1.pdf  

ئاسۆ گەڵاڵی دەریاچەی ئەفسانەیی ساوە، دەریاچەیەكی مێژوویی و داخراو بوو لە بیابانی سەماوەی پارێزگای موسەننا لەباشووری عێراق و دەكەوتە دووریی ٢٣ كیلۆمەتر لە رۆژئاوای شاری سەماوە. ساوە، وشەیەكی ئارامییە و بە مانای (پیر) دێت، پێدەچێ لەبەر ئەوەبووبێت كە تەمەنی ئەم دەریاچە خواڕسكە، 10 هەزار ساڵی تێپەڕاندبوو. ئەوەی لەو دەریاچەیەشدا جێگای سەرسووڕمانبوو، ئەوەبوو، كە ئاوی هیچ رووباڕێك نەدەڕژایە ناوی و هیچ ئاوێكیشی لەبەر نەدەڕۆشت، بەڵكو سەرچاوەی ئاوی دەریاچەكە تەنها لەژێر زەوییەوە بوو، ئەمەش بەهۆی ئەوەی ڕووباری فورات تەنها 10 كیلۆمەتر لێیەوە دووربووە. درێژیی دەریاچەی ساوە نزیكەی 5 كیلۆمەتر و پانییەكەشی نزیكەی 2 كیلۆمەتر بوو، سەرچاوە مێژووییەكان دەڵێن دەریاچەی ساوە لە پێش زایینەوە هەر هەبووە، دەریاچەكە پێش وشكبوونی نزیكەی 5 مەتر لەسەر رووی دەریاوە بەرز بوو، هەرچەندە ئاوی دەریاچەی ساوە (ئەوەندە و نیوێك) لە ئاوی كەنداو سوێرتر بوو، بەڵام جگە لە هەبوونی ماسیی (Arabian toothcarp) لەناو دەریاچەكەدا نزیكەی 25 جۆر باڵندەی ئاوی دەژیان، لەدیارترینیان مراوی ئاوی، گری ئۆراسی، پەپووسلێمانكەی عێراقی، كرووپی خۆڵەمێشی . رۆژی 17 ی ئەم مانگە، لەهەواڵێكی شۆكئامێزدا، وشكبوونی تەواوەتیی دەریاچەكە ڕاگەیەنرا، هۆكارەكەش بەهۆی كەمبارانیی، گۆرانكاریی كەشوهەوا، بیرلێدانی زۆر، كەمكردنی ئاوی فورات لێك درایەوە. بەرپرسانی ئاو لە حكومەتی عێراق، بێمنەتانە گوتیان، وشكبوونی دەریاچەی ساوە هیچ كاریگەریی نیە لەسەر ژیان لەو ناوچەیە، چونكە ئاوی دەریاچەكە سوێربوو و تەنها بە مەبەستی گەشتیاری سوودی لێ دەبینرا. ئەم جۆرە لێدوانانەی بەرپرسان جێی خەمە، كاتێكیش لێی دەكۆڵیتەوە ئیتر پێویست ناكات بگەڕێیت بەدوای قەیرانە ژینگەییەكانی وڵات، ئەم تێگەیشتنە هەڵەیەی حكومەت بەسە بۆ ئەوەی ژێرخانی ژینگەیی هەر جوگرافیایەك تێكبچێت. لەگەڵ ئەوەی گۆڕانی كەشوهەوای جیهانیی، كاریگەریی راستەوخۆی هەبووە لەسەر وشككردنی دەریاچەی ساوە و باقیی كارەساتە ژینگەییەكانی تریش لە عێراق، بەڵام ئەوەی جێی هەڵوەستە لەسەركردنە ئەوەیە، بۆچی عێراق یەكێكە لەو وڵاتانەی زۆرترین شوێنەوارەكانی گۆڕانكاریی ژینگەیی لەسەر دەردەكەوێـت؟ ئەم هێلكەی پیسبوونی ژینگەیە بۆچی دەبێ لەسەری عێراقدا بشكێت؟ هەر لەبارەی دەریاچەی ساوەوە: - ساوە، دەكەوتە نزیك بیابانەكانی سەماوە و هۆكارێك بوو بۆ دابەزینی پلەی گەرمای ئەو ناوچەیە. - خاوەنی خوێیەكی زۆر بوو، تەنانەت لە هەندێك شوێندا خوێیەكەی، باڵامرۆڤێك بەرزببووەوە، بەڵام هیچ سودی لێ نەبینرا. - هەرچەندە رۆژانە دەیان ئۆتۆمبێل بەمەبەستی گەشت و سەیران و مەلەكردن دەچوونە قەراغ دەریاچەكە، بەڵام ساوەی ڕەحمەتی، تا وشكیش بوو، نەك خزمەت نەكرا، تەنانەت جادەی قیری بەخۆیەوە نەبینی. - هەرچەندە پارێزگای (موسەنا) لەساڵی 2014 بە پایتەختی كشتوكاڵیی عێراق دیاریی كرا، بەڵام ئێستا قەیرانی كشتوكاڵ خودی پایتەختەكەشی گرتۆتەوە، ئەوەتا دەریاچەیەكی چەند هەزار ساڵە وشك دەبێت و كەسیش خۆی لێ ناكاتە خاوەن. - بەپێی ئامارەكانی فەرمانگەی ژینگەی موسەنا، تەنها لەو ناوچەیەی (ساوە) زیاتر لە 1300 بیری ئیرتیوازی لێ دراون. بەم هۆیەشەوە پێكهاتە تەكنتۆنییەكانی زەوی، دەمێك بوو لەو ناوچەیە دەستیان بە جوڵەكردبوو، چەند ساڵێكیشە نیشانەكانی كەمبوونەوەی دەریاچەكە دەركەوتبوون، تا وشكبوو. بێگومان بە تێروانین لە كارەساتەكان دەگەینە ئەوەی كە سیستمی بەڕێوەبردن لە وڵات، كاریگەریی راستەوخۆ و دیاری هەیە لە هەر خراپبوونێكی ژینگەیی، بەو پێیەی هەمان گۆڕانكارییەكان لە وڵاتانی تری جیهانیش هەیە، بەڵام هەریەكەیان بە پلانی دروست و دابینكردن و خەرجكردنی بودجەی پێویست ڕێگرییان كردووە لەوەی كاریگەریی گەورەی گۆڕانكارییەكان لەسەریان دەربكەوێت. ئەوەی لە ساڵانی رابردوودا لە عێراق ڕوویداوە لە (هەڵكەندنی بیری ئاو لەدەرەوەی یاسا و خراپ بەكارهێنانی ئاوی ژێر زەوی، پیسكردن و بەكارهێنانی سەرچاوە ئاوییەكان، كەمیی رێژەی سەوزایی، هەبوونی گەندەڵی لە كەرتی ژینگە، كەمبوونەوەی كشتوكاڵ و جووتیاران، بەكارنەهێنانی زانستیی ئاو) و لەهەمووشیان مەترسیدارتر (خراپیی پلاندانان و خراپیی ئیدارەدانی سیاسەتی ئاوی) كاریگەریی راستەوخۆیان هەبووە لەسەر كاریگەرییە ژینگەییەكان و لەناویشیاندا، وشكبوونی دەریاچەی ساوە. ڕووداوی وشكبوونی دەریاچەی ساوە، دەكرێ بە نیشانەی دەستپێكی سەردەمێكی نوێی (قاتی) لێك بدەینەوە بۆ عێراق و عێراقییەكان، بێگومان نەمانی سەرچاوەی ئاو شوێنەواری زۆر بەجێدەهێڵێت لە نمونەی گرانیی، پیسبونی كەشوهەوا، تێكچوونی هاوسەنگی، كەمبوونەوەی هەمەجۆریی زیندەیی، برسێتیی، كورتهێنان و كۆچی بەكۆمەڵی ئاژەڵ و باڵندەكان و دوورنیە كۆچی بەكۆمەڵی دانیشتوانیشی لێ بكەوێتەوە، كە بێگومان هەرێمی كوردستانیش بێبەش نابێت لە زیانمەندبوون لەم شوێنەوارانە.   * ئەندازیاری كشتوكاڵی

(درەو):  موڵكێك لەبەردەم پاركی ئازادی ناكۆكی خستوەتە ناو لقی سلێمانی یەكێتی مافپەروەرانەوە، هەندێك لە ئەندامانی یەكێتییەكە لەگەڵ كۆمپانیایەك رێككەوتوون موڵكەكە بكرێت بە پرۆژەی نیشتەجێبوونی (29) نهۆمی، ئەندامانی تری یەكێتییەكە ناڕازی بوون‌و پرۆژەكەیان راگرتووە.  كۆمپانیایەك بەناوی (خۆری ماردین) هەوڵیدا موڵكێكی لقی سلێمانی یەكێتی مافپەروەرانی كوردستان بكات بە پرۆژەیەكی نیشتەجێبوون.  موڵكەكەی یەكێتی مافپەروەران دەكەوێتە كەرتی (مەڵكەندی- دەباشان) لەبەردەم پاركی ئازادی‌و بەرامبەر بە یانەی كۆمەڵایەتییەو بەردەمی شەقامی سەرەكیە.  بۆ ئەم كارە، كۆمپانیاكە رەزامەندی هەندێك لە ئەندامانی ئەنجومەنی یەكێتی مافپەروەرانی وەرگرتووە، بەڵام بەشێكی تری ئەندامانی ئەنجومەنەكە ناڕازیی بوون‌و سكاڵایان بردوەتە لای بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی.  كۆمپانیاكە گرێبەستی پرۆژەكەی لەگەڵ ئەندامانی ئەنجومەنی مافپەروەران كردووە، لەبەرامبەر دروستكردنی پرۆژەی نیشتەجێبوون لەسەر موڵكەكەیان، ژمارەیەك شوقەیان بۆ دابین بكات، بڕیاربوو هەفتەی رابردوو گرێبەستەكە ئیمزا بكرێت، دواتر كۆمپانیاكە دەستبەكاركردن بكات‌و بینایەكی (29) نهۆمی لەسەر دروست بكات.  دروستكردنی بینایەكی بەرز لەو ناوچەیەدا، جگە لە ناڕەزایەتی بەشێك لە مافپەروەران، ناڕەزایەتی خاوەن ماڵ‌و موڵكەكانی ئەو ناوچەیەشی لێكەوتوەتەوە‌و دەڵێن یاسا رێگە بە دروستكردنی بینای (29) نهۆمی لەم شوێنەدا نادات‌و تەنیا دەتوانرێت بینای (9) نهۆمی دروست بكرێت.  بەهۆی ئەم ناڕەزایەتییانەوە، دروستكردنی پرۆژەكە راوەستاوە‌و بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكێتی دەستوەردانی كردووە بۆ راگرتنی كارەكە.  موڵكەكە نوسراوی فەرمانگەی تۆماری خانوبەرەی سلێمانی هەیە، بەپێی ئەم تۆمارە رووبەڕی موڵكەكە (هەزارو 699) مەترچوارگۆشەیە‌و بە (15 ئۆلك) تۆماركراوە، هەر مەترچوارگۆشەیەكی ئەم موڵكە نرخەكەی بە (456 هەزار) دینار دیاریكراوە.  لە تۆماری خانوبەرەدا، ئەم موڵكە بۆ یەكێتی مافپەروەرانی كوردستان لقی سلێمانی دابینكراوە‌و ئاماژە بەوەكراوە ئەم موڵكە هیچ جۆرە مامەڵەیەكی لەسەر ناكرێت بۆ مەبەستی دیاریكراو نەبێت.